Μάθημα: Το νησιωτικό Αιγαίο κατά την 3 η χιλιετία π.χ.

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Φιλοσοφική σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Κωνσταντία Κούκουνα Μάθημα: Το νησιωτικό Αιγαίο κατά την 3 η χιλιετία π.χ. Tίτλος εργασίας «Μία συγκριτική προσέγγιση Πολιόχνης και Παλαμαρίου» Διδάσκων : Ανδρέας Γ. Βλαχόπουλος Ιωάννινα 2017 1

Περιεχόμενα Εισαγωγή....3-4 Οχύρωση Πολιόχνης Παλαμαρίου....5-9 Αρχιτεκτονική Πολιόχνης Παλαμαρίου 9-17 Συμπεράσματα..18 Βιβλιογραφία..19 2

Εισαγωγή Η εργασία αυτή αφορά δύο οικισμούς στο Αιγαίο στη διάρκεια της 3 ης χιλιετίας, την Πολιόχνη Λήμνου και το Παλαμάρι Σκύρου. Η σύγκριση θα γίνει ως προς την οχύρωση και την αρχιτεκτονική και στο τέλος κάθε χρονικής περιόδου υπάρχουν οι μεταξύ τους ομοιότητες ή διαφορές. Αρχικά θα γίνει μία ιστορική αναδρομή της ανασκαφικής δραστηριότητας στους χώρους. Ο Alessandro Della Seta, διευθυντής της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών από το 1919, ενδιαφέρθηκε για την πιθανή σύνδεση που μπορεί να είχε η Ιταλία με τη Λήμνο, από ετρουσκική λίθινη στήλη που βρέθηκε στην περιοχή Καμίνια το 1905. Ξεκίνησε τις ανασκαφές το 1925, στην πόλη της Ηφαιστείας και αργότερα, το 1930, ανακάλυψε την Πολιόχνη. Από το 1931 μέχρι το 1936 στην περιοχή έγιναν συστηματικές ανασκαφές. Το 1938, οι ανασκαφές σταμάτησαν, καθώς ο Della Seta απομακρύνθηκε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, λόγω των ρατσιστικών διαταγμάτων του φασιστικού καθεστώτος. Οι ανασκαφές ξεκίνησαν πάλι το 1951, υπό τον Luigi Bernabò Brea, ο οποίος είχε συμμετάσχει ως μαθητευόμενος στις συστηματικές ανασκαφές των προηγούμενων ετών. Ο Antonino Di Vita, διευθυντής της Ιταλικής Σχολής, ανέλαβε το 1986 το πρόγραμμα αναστήλωσης, με την παράλληλη ανασκαφή του οικισμού από τον Santo Tinè 1. Όσον αφορά το Παλαμάρι, το 1979, ο αρχαιοφύλακας Σκύρου βρήκε στην περιοχή μεγάλο αριθμό οστράκων και απολεπισμάτων οψιδιανού. Αμέσως, έσπευσε στην περιοχή η Έφορος Εύη Τουλούπα και διεγνώσε την ανάγκη διεύρυνσης του χώρου. Έτσι, το 1981 έγινε δοκιμαστική τομή στη ράχη του χαμηλού Ακρωτηρίου στο Καστράκι, τη βόρεια πλευρά που κλείνει τον οικισμό, από την Λιάνα Παρλαμά και τη Μαρία Θεοχάρη. Τέσσερα χρόνια αργότερα ξεκίνησαν συστηματικές ανασκαφές, οι οποίες συνεχίστηκαν μέχρι το 1995. Την περίοδο αυτή βρέθηκε το τείχος της ΒΔ και Ν οχύρωσης και ο οικισμός τοποθετήθηκε χρονολογικά στην 3 η χιλιετία. Το 2000 το έργο εντάχθηκε στο Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων 1 Tinè 2001, 9-15 3

Αρχαιολογικών Έργων του Υπουργείου Πολιτισμού και ενισχύθηκε από τους Σταμάτη Μπονάτσο, Χριστίνα Ρωμανού και Γιάννη Μάνο. Η ανασκαφή ολοκληρώθηκε το 2015. 2 H δόμηση της εργασίας έγινε με βάση το χρονογράφημα. Όπως φαίνεται, η Πολιόχνη της 3 ης χιλιετίας έχει τέσσερεις φάσεις και το Παλαμάρι τρεις. Η κυανή Πολιόχνη (3000-2800) δε συμπίπτει με κάποια φάση του Παλαμαρίου, καθώς δεν έχει σχηματιστεί ακόμα ως οικισμός. Το Παλαμάρι Ι, σύμφωνα με τις τελευταίες έρευνες, χρονολογείται στα 2862-2602 και με αυτό συμπίπτει στην πράσινη Πολιόχνη (2800-2500). Το Παλαμάρι ΙΙ χρονολογείται στα 2560-2350, επομένως συμπίπτει, σύμφωνα με τον πίνακα, στην πράσινη και στην ερυθρά Πολιόχνη (2500-2300). Στην τελευταία εντάσσεται χρονολογικά και το Παλαμάρι ΙΙΙ, το οποίο χρονολογείται στα 2270-1770. 3 Η χρονολογική ένταξη του Παλαμαρίου στην Πολιόχνη κρίθηκε απαραίτητη για τη διάρθρωση και την οργάνωση της εργασίας με σκοπό να γίνει η σύγκριση μεταξύ των δύο οικισμών. Οχύρωση Πολιόχνης Παλαμαρίου Την περίοδο της κυανής Πολιόχνης, κατασκευάζεται ισχυρός τοίχος στα δυτικά του οικισμού. Ο χείμμαρος Αυλάκι δημιουργούσε πρόβλημα και το τμήμα αυτό ολίσθαινε. Γι αυτό δημιουργήθηκε ο τοίχος, ο οποίος είχε αναλημματικό χαρακτήρα και προστάτευε τον οικισμό από τον χείμαρρο. 4 Από την πλευρά αυτή γίνεται η είσοδος στον οικισμό, η οποία διατηρήθηκε μέχρι την τελευταία φάση της Πολιόχνης. Αυτή την περίοδο, ο οικισμός φαίνεται να έχει 2 Παρλαμά Θεοχάρη Ρωμανού - Μπονάτσος 2015, 14-17 3 Παρλαμά Θεοχάρη Ρωμανού - Μπονάτσος 2015, 251 4 Doumas Rosa 1997, 224 4

αναπτυχθεί προς τα νότια και τα βόρεια. Όπως προαναφέρθηκε το Παλαμάρι δεν είχε αναπτυχθεί ακόμη ως οικισμός. Στην πράσινη Πολιόχνη το τείχος διευρύνεται για να κατασκευαστεί μια νέα συνοικία, η δυτική. 5 Σε γενικά πλαίσια, ο οικισμός επεκτάθηκε προς όλες τις κατευθύνσεις. 6 Αυτό έγινε εφικτό με άνδηρα, για να δημιουργηθούν πλατώματα και να στηριχτεί ο οικισμός επάνω στους αναλημματικούς τοίχους. Στο βορειοδυτικό σημείο, το τείχος αποτελούνταν από ωμοπλίνθους για αμυντικούς, κυρίως, λόγους. 7 Στο βορειοανατολικό σημείο του οικισμού κατασκευάζεται τετράγωνος πύργος, ίσως για τη χρήση ως παρατηρητήριο. Μετά από σεισμό, το τείχος καταστράφηκε. Την περίοδο αυτή, όπως είδαμε από τον πίνακα, αναπτύσσεται το Παλαμάρι ως οικισμός. Στην πρώτη φάση του δε φαίνεται να εντοιχίζεται. Στη νότια πλευρά, υπάρχει, όμως μία σειρά πέντε κτισμάτων, τύπου D, η εκτενής χρήση των οποίων θα αναφερθεί παρακάτω. Υπάρχει η υπόθεση, παρ όλα αυτά ότι στο Παλαμάρι Ι, χρησίμευσαν ως ένα είδος οχύρωσης. 8 Όπως προαναφέρθηκε, το Παλαμάρι ΙΙ συμπίπτει χρονολογικά με την πράσινη και την ερυθρά Πολιόχνη, επομένως στο σημείο αυτό θα παρουσιαστεί η οχύρωση της φάσης ΙΙ του Παλαμαρίου, καθότι προηγείται από την ερυθρά. Η οχύρωση του Παλαμαρίου αποτελείται από το τείχος, τους πεταλόσχημους προμαχώνες, το προτείχισμα, την τάφρο και το γράγμα οξυκόρυφων λίθων. Έχει 5 Benvenuti 1994, 12 6 Γεωργάκη 2003, 138 7 Tinè 2001, 20 8 Παρλαμά Θεοχάρη Ρωμανού Μπονάτσος 2015, 65 5

κατασκευαστεί στη δεύτερη φάση του οικισμού. Αρχικά το τείχος έχει διασωθεί σε μήκος 85 μ. περίπου. Ξεκινώντας από τα ΒΔ, διαθέτει πέντε προμαχώνες, οι ΟΑ, Α, Β, Γ και Δ. Κατασκευάστηκαν είτε πάνω στον ίδιο το βράχο είτε έγινε επιπεδοποίηση, όπου υπήρχε βύθιση. Στην αρχική του φάση, θεμελιώθηκε με αδρούς επεξεργασμένους λίθους, σφιχτά κτισμένους με λάσπη, ενώ αργότερα παρατηρείται πιο χαλαρή και ίσως βιαστική οικοδόμηση. Οι προμαχώνες προσφύονται στο τείχος και μεταξύ τους υπάρχει δίοδος 1 μ. για την επικοινωνία των προμαχώνων, η οποία αργότερα, στο Παλαμάρι ΙΙΙ, επισχώθηκε, για να ισχυροποιηθεί το τείχος. 6

Ο προμαχώνας ΟΑ βρίσκεται στη στροφή του βορειοανατολικού τμήματος, δίπλα στον οποίο υπάρχει καμπυλόγραμμη, επιμήκης προσθήκη, που ίσως αποτελεί ενίσχυση του τείχους. Η κατασκευή αυτή χρησιμοποιήθηκε μάλλον ως παρατηρητήριο, καθώς στο σημείο αυτό, υπό καλές καιρικές συνθήκες, διακρίνεται η χερσόνησος του Άθω. Στο εσωτερικό σημείο του προμαχώνα ΟΑ, βρίσκονται αντηρίδες, όχι τόσο για στατικούς λόγους, όσο για τη χρήση του χώρου ως εργαστήρια. Η ερμηνεία αυτή δίνεται από ίχνη απορριμάτων, απολεπίσματα οψιδιανών, υπολείμματα τροφών καθώς και δάπεδα εργασίας. Προχωρώντας στην οχύρωση του ΒΔ τμήματος του Παλαμαρίου ΙΙ, βρίσκεται το προτείχισμα, το οποίο ξεκινά από τις κορυφές των προμαχώνων και απέχει ελάχιστα από την τάφρο. Μία πιθανή χρήση των δύο αυτών τμημάτων της οχύρωσης, θα δοθεί παρακάτω στον τομέα της αρχιτεκτονικής. Η τάφρος σχηματίστηκε από την επεξεργασία ενός φυσικού ρήγματος, το οποίο υπολογίζεται να έχει βάθος 6-7 μ. Διατρέχει τη δυτική πλευρά του οικισμού, έχει μήκος ίσο με το τείχος και το πλάτος της υπερβαίνει τα 5 μ. Εξωτερικά της τάφρου, βρίσκεται το φράγμα των οξυκόρυφων λίθων, το οποίο έχει κατασκευαστεί από ασβεστολιθικό ψαμμίτη, σήμερα διατηρείται σε πλάτος 3,5 μ. και μήκος 60 μ. και έχουν διασωθεί 220 λίθοι. Οι λίθοι αυτοί, ίσως έχουν τοποθετηθεί με τέτοιο τρόπο, με τις κορυφές 7

στραμμένες προς τα πάνω, για να ισχυροποιήσουν περισσότερο τη λειτουργία της αμυντικής οχύρωσης του Παλαμαρίου. Το βορειοδυτικό τμήμα της οχύρωσης συνδέεται με τη νότια μέσω του προμαχώνα Ε. Ο αρχικός πεταλόσχημος προμαχώνας ενσωματώθηκε αργότερα σε μία επικλινή κατασκευή, πιθανώς να ήταν ένα είδος ράμπας, για είσοδο στον οικισμό. Το νότιο τείχος σώζεται σε μήκος 85 μ. και διαθέτει τρεις προμαχώνες. Λόγω της κατωφέρειας του εδάφους, υπάρχουν συχνές καταστροφές, γι αυτό το κατώτερο μέρος του έχει διασωθεί σε καλή κατάσταση, ενώ το ανώτερο παρουσιάζει κλίση προς τα έξω ή έχει καταρρεύσει πλήρως. Για την αντιμετώπιση αυτών των στατικών προβλημάτων, κατασκευάστηκαν επάλληλα προτειχίσματα. Λόγω της κατωφέρειας, τα όμβρια ύδατα οδηγούνταν στο σημείο μέσω αγωγών που διανοίχτηκαν στο τείχος. Αυτό είναι και ο λόγος που στην περιοχή αυτή του οικισμού δεν υπάρχουν εργαστήρια. Ένα από τα μέρη της νότιας οχύρωσης είναι ο προμαχώνας Η, ο οποίος έχει μεγάλο μέγεθος στη φάση Παλαμάρι ΙΙ, καθώς προσφύεται στο τείχος. Αργότερα, φαίνεται να είναι πρόχειρα κατασκευασμένος και να μη συνδέεται άμεσα με το τείχος. Ο προμαχώνας Ζ διασώζεται άριστα και στις τρεις φάσεις σε ύψος 3 μ., καθώς βρίσκεται μέσα σε βαθύ ρήγμα 9. 9 Παρλαμά Θεοχάρη Ρωμανού Μπονάτσος 2015, 71-87 8

Την περίοδο αυτή που φαίνεται να υπάρχει μία σχετική σύνδεση στη χρονολόγηση της πράσινης Πολιόχνης και του Παλαμαρίου ΙΙ, παρουσιάζεται μεγάλη απόκλιση ως προς την οχύρωση, καθώς στην πρώτη περίπτωση στην Πολιόχνη κατασκευάζεται ανάλημμα για την αποφυγή κατολίσθησης. Στο Παλαμάρι, από την άλλη, παρατηρείται ισχυρή οχύρωση με έντονη επένδυση. Αυτό, πιθανώς, οφείλεται στη θέση που κατέλαβε ο οικισμός στη μεταλλουργία. Από νωρίς θεωρήθηκε κέντρο της μεταλλουργικής δραστηριότητας και εκτός αυτού ο τύπος των πεταλόσχημων προμαχώνων συναντάται ήδη στη Συροπαλαιστινιακή περιοχή, από την 4 η χιλιετία. Όπως προαναφέρθηκε το Παλαμάρι ΙΙ συμπίπτει χρονολογικά από τον πίνακα και με την ερυθρά Πολιόχνη, με την οποία παρουσιάζει περισσότερες ομοιότητες ως προς την οχύρωση. Το δυτικό τείχος της ερυθράς περιόδου ενισχύεται και ανακατασκευάζεται. Στο σημείο αυτό προστέθηκε ημικυκλικός πύργος, που έχει προεξέχουσα τετράπλευρη κατασκευή με μία δευτερεύουσα είσοδο. Η δυτική πύλη του οικισμού επενδύεται με διπλή λιθόστρωτη αυλή, στην οποία προστίθενται πεσσοί για να στηριχθεί ξύλινη πόρτα, με σκοπό να ελέγχεται αποτελεσματικότερα η είσοδος 10. Η κατασκευή του τείχους γίνεται από λίθινη βάση, πάνω στην οποία η εντοίχιση συνεχίζεται με ωμοπλίνθους. Στα βόρεια της ερυθράς Πολιόχνης, κατασκευάζεται λίθινο ανάλημμα για να συγκρατηθεί το πλάτωμα, στο οποίο αναπτύχθηκε ο οικισμός. Θα μπορούσε, όμως, ταυτόχρονα να αποτελεί το κατώτερο τμήμα τείχους, που θα συνεχιζόταν σε ύψος 3-4 μ. με ωμοπλίνθους 11. Στο γενικότερο κλίμα της κατασκευής οχυρωματικών τειχών, που αναπτύσσεται στο Αιγαίο, συγκαταλέγονται τα τείχη αυτά της ερυθράς Πολιόχνης. Το πιθανότερο είναι να χρειάστηκε προστασία από κάποια στρατιωτική απειλή. Δε θα είχε, δηλαδή την ίδια λειτουργία με την οχύρωση του Παλαμαρίου. Σίγουρα, πάντως, η ισχυροποίηση των τειχών και η προσπάθεια ελέγχου της δυτικής πύλης, δείχνει πως από αυτή την περίοδο, η Πολιόχνη από κάποια θέση και αυτό αναγκάζει τους κατοίκους να εντοιχίσουν τον οικισμό. Στη φάση του Παλαμαρίου ΙΙΙ, η οχύρωση συνεχίζει να υφίσταται ως έχει, με τη μόνη διαφορά πως στη ΒΔ πλευρά του τείχους, η δίοδος επικοινωνίας επισχώθηκε, όπως 10 Mενδώνη 1997, 145 11 Tinè 2001, 20 9

προαναφέρθηκε. 12 Γενικώς, η οχύρωση στο Παλαμάρι ΙΙΙ και στην επόμενη της Πολιόχνης φαίνεται να διατηρείται ίδια ή με λίγες αλλαγές. Αρχιτεκτονική Πολιόχνης και Παλαμαρίου Στην κυανή Πολιόχνη κατά την Ύστερη φάση, εμφανίζονται οικίες με αψιδωτή κάτοψη και ανωδομή από ξερολιθιά. Μετά την κατασκευή των τοίχων, οι οικίες έχουν τετράγωνη ή ορθογώνια κάτοψη του μεγαροειδούς τύπου 13. Την ίδια περίοδο κατασκευάστηκαν δύο δημοσίου χαρακτήρα κτήρια. Το Βουλευτήριο βρίσκεται κοντά στην είσοδο του οικισμού. Είναι 50 τ.μ., έχει δύο βαθμίδες εδράνων και είναι χωρητικότητας 50 ατόμων. Η χρήση ήταν, ίσως, πολιτικού χαρακτήρα, καθώς οι πρεσβύτεροι του οικισμού συναθροίζονταν στο χώρο αυτό 14. Το επόμενο δημόσιο κτήριο, που βρίσκεται στην είσοδο, βορειότερα του Βουλευτηρίου, είναι η Σιταποθήκη. Πρόκειται για χώρο αποθήκευσης σιτηρών και μία δεύτερη ερμηνεία που δίνεται στο χώρο είναι πως χρησιμοποιήθηκε ως αναλημματικός τοίχος για τη συγκράτηση χωμάτων 15. 12 Παρλαμά Θεοχάρη Ρωμανού Μπονάτσος 2015, 75 13 Μενδώνη 1997, 142 14 Tinè 2001, 36-37 15 Μενδώνη 1997, 98 10

Το οδικό σύστημα, ήδη από την περίοδο αυτή παρουσιάζει καινοτομία. Οι δρόμοι είναι πλακόστρωτοι και διατάσσονται σε ευθύγραμμους κάθετους και οριζόντιους άξονες. 16 Η κύρια αρτηρία του οικισμού είναι οι δρόμοι 102-105, που διατρέχουν τον οικισμό από τα νότια προς τα βόρεια, μέχρι και την κίτρινη Πολιόχνη. Παρατηρείται σύστημα αγωγών για την αποστράγγιση υδάτων στο δυτικό τείχος, λόγω της κατωφέρειας, για να διοχετευθούν εκτός του οικισμού. Ο πυθμένας των αγωγών σχηματιζόταν από το φυσικό έδαφος ή γινόταν επίστρωση με πλάκες. Τα πλευρικά τμήματα επενδύονταν με σειρές λίθων και καλύπτονταν με πλάκες. 17 Για την αποστράγγιση, χρησιμοποιήθηκε, επίσης, η επικλινής κατασκευή ή βαθμιδωτή επίστρωση των αυλών. Ένα σημαντικό κομμάτι είναι η ύπαρξη πλατειών και πηγαδιών. Η πλατεία 103, αυτή την περίοδο, δεν έχει το μέγεθος που θα καταλάβει στις επόμενες φάσεις, ενώ η πλατεία 106 φαίνεται πως από την κυανή έχει σημαντική θέση για την Πολιόχνη. 16 Doumas Rosa 1997, 367 17 Γεωργάκη 2003, 147 11

Κατά την πράσινη περίοδο, στον οικισμό προστέθηκαν η νότια και δυτική συνοικία, η οποία περικλείεται από το τείχος. Οι οικίες οργανώνονται σε οικοδομικές νησίδες και οι πορείες των δρόμων εξυπηρετούσαν άμεσα τις οικίες, γι αυτό ακολουθούνται και άτυπες διαδρομές. Η σύνδεση που υπάρχει μεταξύ των οικιών και των δρόμων, φαίνεται σε περίπτωση σεισμού. Όταν οι οικίες καταρρέουν, η γύρω περιοχή κατεδαφίζεται για να χτιστεί η επόμενη. Στη νότια πλευρά του οικισμού παρατηρούνται οφιοειδείς δρόμοι και η περιοχή εικάζεται ότι χρησιμοποιήθηκε για τα εργαστήρια του οικισμού, τα οποία χτίστηκαν σε ακανόνιστους χώρους και είχαν υπαίθριες αυλές. 18 Στην πλατεία 106 δημιουργείται το μέγαρο 317, το οποίο διατηρεί σταθερό προσανατολισμό μέχρι και την ερυθρά Πολιόχνη. Έχει κεντρικό πεσσό και έδρανα σε όλες τις πλευρές. Οι δρόμοι, την περίοδο αυτή λιθστρώνονται με πλάκες. Η έλλειψη πληροφοριών από Παλαμάρι Ι οφείλεται στην ευρεία ανοικοδόμηση του οικισμού κατά την επομένη φάση. Γενικά ελάχιστα σώζονται, όπως μέρη τοίχων των οικιών Γ και Δ, στην περιοχή του τομέα Β. Πιθανώς, ο χώρος χρησίμευε ως οικιακό εργαστήριο πλυντήριο, καθώς στο δωμάτιο Γ12 έχει βρεθεί λεκάνη λαξευμένη στο βράχο. 19 Στον τομέα Α, 18 Γεωργάκη 2003, 139 19 Παρλαμά Θεοχάρη Ρωμανού Μπονάτσος 2015, 42 12

στο βορειότερο άκρο του οικισμού, έχουν βρεθεί όστρακα τοπικής οικιακής κεραμεικής από την πρώτη αυτή φάση. Από το Παλαμάρι Ι, σώζονται στη νότια οχύρωση τα πέντε κτίσματα τύπου D. Πρόκειται ίσως για κοινοτικού χαρακτήρα, αποθηκευτικούς χώρους με είσοδο από ψηλά. 20 Το οικοδομικό αυτό συγκρότημα κτηρίων επιβεβαιώνει πως υπάρχει οργανωμένη κατοίκηση και αποκαλύπτει πρώιμες κοινοτικές δραστηριότητες. Βασικό στοιχείο, που διατηρείται σε όλες τις φάσεις της ΠΧ είναι ο δρόμος 1, μεταξύ των οικιών Γ και Δ. Η ασαφής εικόνα που υπάρχει για το Παλαμάρι Ι οδηγεί σε επισφαλή σύγκριση των δύο οικισμών. 21 Παρ όλα αυτά, με κάθε επιφύλαξη, παρατηρούνται ομοιότητες ως προς τα εργαστήρια του τομέα Α και της νότιας συνοικίας στην Πολιόχνη. Ακολουθώντας τη διάταξη της οχύρωσης, προχωρούμε στο Παλαμάρι ΙΙ. Στη φάση αυτή υπάρχει έντονη κατοίκηση και πρώιμος εξαστισμός. Ανεγείρονται οι οικίες Γ και Δ Β και η κάτοψη τους είναι ορθογώνια με σαφή όρια. Στη μέση των οικιών σώζεται ο στενός δρόμος 1, που χρησιμοποιείται ήδη από το Παλαμάρι Ι. Λόγω της κατωφέρειας στην περιοχή, αναπτύχθηκε στη φάση αυτή σύστημα αποχετευτικού δικτύου με κυκλικούς βόθρους και αγωγούς. Τα αψιδωτά ήταν, επίσης, μέρος του αποχετευτικού δικτύου. Την περίοδο αυτή 20 Παρλαμά Θεοχάρη Ρωμανού Μπονάτσος 2015, 51 21 Παρλαμά Θεοχάρη Ρωμανού Μπονάτσος 2015, 43 13

κατασκευάζεται στενός αγωγός απορροής υδάτων, που περνά μέσα από το αψιδωτό κτίσμα 4 και απομακρύνει τα όμβρια ύδατα έξω από το τείχος, που θεμελιώνεται στο Παλαμάρι ΙΙ. 22 Ορθογώνια στόμια αγωγών περνούν μέσω του τείχους και συχνά του προτειχίσματος, οδηγώντας τα όμβρια ύδατα στην τάφρο είτε της ΒΔ είτε της Ν οχύρωσης. 23 Η περιοχή σε αυτή τη φάση παρουσιάζει ομοιότητες με την ερυθρά, η οποία θα εκτεθεί παρακάτω. Σε αυτή την περίοδο εμφανίζονται μεγάλες οικίες στον τύπο του μεγάρου, που χρησιμοποιήθηκαν ως κατοικίες αρχηγών ή είχαν κοινοτικό χαρακτήρα. Διαρθρώνονται σε πιο σαφείς οικοδομικές νησίδες και στο κέντρο του οικισμού ο ιστός αποκτά ορθογώνιο σχήμα. 24 Το σημαντικό κτήριο της ερυθράς είναι το υπ αριθμόν 832, που βρίσκεται δυτικά της πλατείας 103. Έχει δύο πεσσούς για τη στήριξη της ανωδομής και είναι πιθανώς οικία ηγεμόνα πολεμιστή, από ορειχάλκινα εργαλεία που βρέθηκαν στο χώρο. 25 Οι νησίδες ευνοούν το οδικό δίκτυο, καθώς φαίνεται πως συνδέονται μέσω των στενωπών και των οδών. Ο χώρος των οικιών θεωρήθηκε σημαντικός, γι αυτό το λόγο καταλάμβανε μεγαλύτερο χώρο 22 Παρλαμά Θεοχάρη Ρωμανού Μπονάτσος 2015, 58 23 Παρλαμά Θεοχάρη Ρωμανού Μπονάτσος 2015, 78 24 Γεωργάκη 1997, 140 25 Tinè 2001, 26 14

σε σύγκριση με τους δρόμους. Έχει δοθεί ιδιαίτερη σημασία στους κύριους δρόμους, οι οποίοι βρίσκονται μπροστά από τα σημαντικά κτήρια και τις πλατείες. Έχουν πλάτος 3-5 μ. και έχουν επιστρωθεί με αργούς λίθους, βότσαλα και πλακοειδείς πέτρες ή πλάκες. 26 Η επένδυση αυτή οφείλεται στο γεγονός πως χρησίμευαν για την κυκλοφορία και τη διακίνηση αγαθών. Οι αυλες και οι υπαίθριοι χώροι βοήθησαν στην οργάνωση των οικιών και στην αποσυμφόρηση της αρτηρίας 102-105. Στη δυτική συνοικία έχει βρεθεί μέρος αποχετευτικού δικτύου. Οι δύο φάσεις των οικισμών παρουσιάζουν αρκετές ομοιότητες ως προς τις οικίες, οι οποίες κατασκευάζονται σε πιο σαφή ορθογώνια κάτοψη και το οδικό δίκτυο ακολουθεί το ευθύγραμμο σχήμα, όπως ο στενός δρόμος 1 του Παλαμαρίου και η στενωπός 113 (εικ. ). Η φροντίδα για την απόσυρση των ομβρίων υδάτων υπάρχει και στους δύο οικισμούς. Το Παλαμάρι, όπως και η Πολιόχνη έχουν χτιστεί σε βράχους με κατωφέρεια, και το αποχευτικό σύστημα έχει κατασκευαστεί έτσι ώστε να υποβοηθάται από την κλίση του εδάφους. Το Παλαμάρι ΙΙΙ συμπίπτει με την ερυθρά Πολιόχνη, όπως φαίνεται και από τον πίνακα. Οι οικίες Γ και Δ Β συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται, διατηρώντας το αρχικό μεγαροειδές σχήμα τους. Τα δωμάτια και οι υπαίθριοι χώροι έχουν λιθόκτιστα θρανία και εστίες διαφόρων 26 Γεωργάκη 1997, 147 15

τύπων. Στο δωμάτιο Γ1 του τομέα Β υπάρχει λιθόκτιστη κλιμακωτή κατασκευή, πάνω στην οποία πατούσε ξύλινη σκάλα. Αυτό υποδηλώνει πως ίσως υπήρχε 2 ος όροφος. 27 Γενικά, το σχήμα των κτηρίων μοιάζει αρκετά με αυτά της ερυθράς Πολιόχνης, μέσα στην οποία εντάσσεται το Παλαμάρι ΙΙΙ. Οι υπαίθριες αυλές στην Πολιόχνη χρησιμοποιούνταν ως δευτερεύοντες αποθηκευτικούς χώρους, εστίες, για χειρωνακτικές εργασίες, παρείχαν φως και αερισμό, ένωναν τις οικίες μεταξύ τους και είχαν πρόχειρες κατασκευές για σταβλισμό. 28 Ίσως κάποιες από αυτές τις λειτουργίες να είχαν οι υπαίθριοι χώροι του Παλαμαρίου. Η τελευταία φάση της Πολιόχνης δε συμπίπτει χρονολογικά με το Παλαμάρι, όμως εντάσσεται χρονολογικά στην 3 η χιλιετία. Στις πρώτες φάσεις οικοδόμησης, οι οικίες έχουν ορθογώνιο και μεγαλοπρεπές σχήμα, έχουν στεγασμένο λιθόστρωτο προθάλαμο με παραστάδες. Οι γωνίες που βρίσκονται σε κεντρικούς δρόμους διαμορφώνονται κυκλικά για να εξασφαλιστεί χώρος για τις οδούς. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται «αλεπού» και συναντάται σε κυκλαδικές σύγχρονες οικίες. 29 Στις τελευταίες φάσεις κατοίκησης, καλύφθηκαν χώροι, λόγω της αυξημένης οικοδομικής δραστηριότητας, με αποτέλεσμα να καταπατώνται δημόσιοι χώροι, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πλατεία 103, η οποία περιορίστηκε από ένα αρχικό ορθογώνιο σχήμα σε κλεψύδρα. 30 Στο σημείο αυτό του οικισμού, δεσπόζει το κτήριο 605, που φαίνεται να είναι κατοικία ηγεμόνα, γιατί εκεί βρέθηκε ο θησαυρός της Πολιόχνης, ο οποίος αποτελείται από μερικά χρυσά αντικείμενα. 31 Στην πλατεία 106, ήδη από την πράσινη Πολιόχνη, υπάρχει ο «ναός» 317. Για τους λόγους ότι διαθέτει δάπεδο μνημειακής μορφής από πλάκες ψαμμίτη και 27 Παρλαμά Θεοχάρη Ρωμανού Μπονάτσος 2015, 42 28 Γεωργάκη 1997, 148 29 Doumas Rosa 1997, 370 30 Γεωργάκη 1997, 154 31 Tine 2001, 44-51 16

επειδή έχει σταθερό προσανατολισμό στις φάσεις της Πολιόχνης, θεωρήθηκε ναός. 32 Λαμβάνοντας υπόψιν τα δύο αυτά κτίσματα, η 103 θεωρήθηκε χώρος οικονομικών συναλλαγών, καθότι βρισκόταν και στην αρχή του οικισμού. Η πλατεία 106 εικάζεται ότι ήταν το θρησκευτικό κέντρο της Πολιόχνης. Η πόλη είχε συγκεντρωθεί στον κορμό της κύριας αρτηρίας 102 105. 33 Το Παλαμάρι ΙV δεν ανήκει στη ΠΧ περίοδο, αλλά χρονολογείται στη ΜΧ. Από αυτό παρατηρούμε πως το Παλαμάρι συνεχίζει να κατοικείται, όπως συμβαίνει και στην Πολιόχνη με την καστανή περίοδο. 32 Tine 2001, 52-54 33 Γεωργάκη 1997, 149 17

Συμπεράσματα Ανακεφαλαιώνοντας, η Πολιόχνη παρουσιάζει ιδιαίτερη απόκλιση στον τομέα της οχύρωσης από αυτή του Παλαμαρίου. Η οχύρωση της Πολιόχνης σε αρχικό στάδιο, στην κυανή και την πράσινη, είναι περισσότερο αναλημματική, ενώ αργότερα αποκτά οχυρωματικό χαρακτήρα, στα πλαίσια της ευρύτερης ιδέας οχυρωματικών οικισμών στο Αιγαίο. Το Παλαμάρι αποκτά αρκετά νωρίς τείχος, επιβεβαιώνοντας ίσως την εξέχουσα θέση που είχε στο μεταλλουργικό εμπόριο. Η επιβλητική κατασκευή της ΒΔ και Ν οχύρωσης δείχνει ακριβώς αυτή την ανάγκη των κατοίκων να περιφρουρήσουν το χώρο εργασίας των μετάλλων και τον οικισμό από πιθανές απειλές, γιατί ήταν ένα σημαντικό κέντρο στη διακίνηση μετάλλων. Αντίθετα, η Πολιόχνη δε φαίνεται να καταλαμβάνει μία ίδιου κύρους κοινωνική και οικονομική θέση. Όμως, παρ όλα, είναι η πρώτη αστικοποιημένη πόλη που οργανώνεται με πολεοδομικό σύστημα. Λαμβάνοντας υπόψιν τα παραπάνω, η αρχιτεκτονική των δύο οικισμών παρουσιάζει αρχικά αποκλίσεις, καθώς στην πράσινη Πολιόχνη η κατασκευή των οικιών δεν έχει ακόμα μια σαφή διάταξη. Λόγω της έλλειψης στοιχείων με το Παλαμάρι δε θα μπορούσε να γίνει ασφαλής σύγκριση. Το Παλαμάρι ΙΙ φαίνεται να παρουσιάζει περισσότερες ομοιότητες με την ερυθρά Πολιόχνη, καθώς οι δύο οικισμοί αποκτούν σαφέστερη ανοικοδόμηση, ο πρώτος σε οικοδομικές νησίδες και ο δεύτερος σε οικίες ορθογώνιας κάτοψης με άμεση επαφή μέσω του στενού δρόμου 1. Ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό είναι η χρήση του φυσικού περιβάλλοντος για να διευκολυνθεί το αποχευτικό σύστημα. Στους δύο οικισμούς έχει χρησιμοποιηθεί η κλίση του εδάφους με αποτέλεσμα τα όμβρια ύδατα να απορρέουν εκτός του οικισμού και συχνά με αγωγούς που βρίσκονταν στα τείχη. 18

Βιβλιογραφία Benvenuti A.G., «Πολιόχνη, Εξήντα χρόνια ανασκαφικής έρευνας» στο Αρχαιολογία και Τέχνες, τεύχος 50, 10-18 Beschi L., «Λήμνος», στο Α. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Νησιά του Αιγαίου, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2005, 106-114 Γεωργάκη Ευ., «Το οδικό δίκτυο της Θερμής και της Πολιόχνης κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού», στο Α. Βλαχόπουλος & Κ. Μπίρταχα (επιμ.), Αργοναύτης. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Χρίστο Ντούμα από τους φοιτητές του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1980-2000), Αθήνα 2003, 126-158 Doumas Chr., Rosa V. La ( επιμ.), Η Πολιόχνη και η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο ", Διεθνές Συνέδριο, Αθήνα 22-25 Απριλίου 1996, Scuola Archeologica Italiana di Atene / Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 1997 Μενδώνη Λ. (επιμ.), Πολιόχνη. Λήμνω εν Αμιχθαλλοέση, Ένα Κέντρο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο,Υπουργείο Αιγαίου, Αθήνα 1997 Mπουλώτης Χρ. (επιμ.), «Λήμνος Φιλτάτη», Δήμος Μυριναίων, Πρακτικά του 1ου Συνεδρίου Δημάρχων του Αιγαίου, Μύρινα Λήμνου 21-24 Αυγούστου 1992, Αθήνα 1994, 38-49 Μαρθάρη Μ., «Από τον Σκάρκο στην Πολιόχνη : Παρατηρήσεις για την κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη των οικισμών της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στις Κυκλάδες και τα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου στο Doumas Chr., Rosa V. La ( επιμ.), Η Πολιόχνη και η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο ", Διεθνές Συνέδριο, Αθήνα 22-25 Απριλίου 1996, Scuola Archeologica Italiana di Atene / Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 1997, 362-382 Παρλαμά Λ., Θεοχάρη Μ., Ρωμανού Χ. και Μπονάτσος Σ., Ο οχυρωμένος προϊστορικός οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου, Διεπιστημονική συνάντηση για το έργο έρευνας και ανάδειξης, Αθήνα 23-24 Οκτωβρίου 2012, Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων, Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Επιστημονική Επιτροπή Έργου Παλαμαρίου Σκύρου, Αθήνα 2015 Tine S., Α. Traverso, Πολιόχνη. Η Αρχαιότερη πόλη της Ευρώπης, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας αρ. 214, Αθήνα 2001 19