ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ «ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ» ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ «ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ» ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Δαναδιάδου, Κατερίνα 1 Ζουρνά, Μαρία 2 1 Αρχιτέκτων μηχανικός, M.Sc in Space Syntax, Δήμος Θεσσαλονίκης, Τμήμα Αστικού Σχεδιασμού, Αγγελάκη 13, 54621 Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310 296893, Email: k.danadiadou@thessaloniki.gr 2 Αρχιτέκτων μηχανικός, Δήμος Θεσσαλονίκης, προϊσταμένη Τμήματος Αστικού Σχεδιασμού, Αγγελάκη 13, 54621 Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310 296872, Email: m.zourna@thessaloniki.gr Περίληψη Σκοπός της εργασίας είναι η παρουσίαση και αποτίμηση του ερευνητικού έργου «Χωρική Ανάλυση και Αρχιτεκτονικές Παρεμβάσεις στην ευρύτερη περιοχή του Δήμου Θεσσαλονίκης» που ανατέθηκε το 2008 σε διεπιστημονική ομάδα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με αντικείμενο τη συνολική ανάλυση και ερμηνεία της ευρύτερης περιοχής του Δήμου με βάση τη θεωρία «Σύνταξης του Χώρου» (Space Syntax). Η πόλη προσεγγίζεται ως σύστημα πόλων με ελκτική ικανότητα και ουδέτερων ζωνών μειωμένης ελκυστικότητας που συμπληρώνουν τα κενά μεταξύ των πόλων. Κατά το πρώτο στάδιο συντάχθηκε ο «αξονικός χάρτης» του Δήμου, όπου απεικονίζεται ο βαθμός ενσωμάτωσης κάθε περιοχής στο χωρικό σύστημα, σε σχέση με τις επιλεγόμενες διαδρομές και πυκνότητες πεζών και τις περιοχές εγκατάστασης χρήσεων που προσελκύουν το κοινό. Κατά το δεύτερο στάδιο, διατυπώθηκαν προτάσεις για τη βελτίωση της οργάνωσης και ποιότητας του αστικού χώρου, που εν συνεχεία ελέγχθηκαν με βάση τη θεωρία της «χωρικής ανάλυσης», προκειμένου να αξιολογηθεί η αποτελεσματικότητά τους. Η Χωρική Ανάλυση παρέχει στο Δήμο Θεσσαλονίκης ένα δυναμικό αναλυτικό εργαλείο, που εκτός από τις διατυπωθείσες προτάσεις, μπορεί να χρησιμοποιείται για τη χάραξη της πολεοδομικής του στρατηγικής, αξιοποιώντας παράλληλα τις νέες μεθόδους που αναπτύσσονται από την έρευνα του Εργαστηρίου Space Syntax Lab του μεταπτυχιακού τμήματος της σχολής Bartlett του University College London. Λέξεις κλειδιά : συντακτική χωρική ανάλυση, αστικές αναπλάσεις, ελκυστές, ενσωμάτωση. RESEARCH PROGRAM «SPACE SYNTAX AND ARCHITECTURAL INTERVENTIONS» FOR THE MUNICIPALITY OF THESSALONIKI Danadiadou, Katerina 1 Zourna, Maria 2 1 Architect, M.Sc in Space Syntax, Municipality of Thessaloniki, Department of Urban Studies, 13 Aggelaki str, 54621 Thessaloniki, tel. 2310 296893, Email: k.danadiadou@thessaloniki.gr 2 Architect, Municipality of Thessaloniki, Head of Department of Urban Studies, 13 Aggelaki str, 54621 Thessaloniki, tel. 2310 296872, Email: m.zourna@thessaloniki.gr Abstract This paper presents and evaluates the research program Space Syntax and architectural interventions for the Municipality of Thessaloniki, assigned to an inter-disciplinary research team of the Aristotle University of Thessaloniki in 2008. Aim of the research was to analyse and interpret the urban characteristics of the Municipality basen on Space Syntax theory. The city is approached as a system of attractors (uses that attract pedestrian movement) and neutral zones with reduced pedestrian use. At first, the research team composed the axial map of the Municipality, depicting the integration of each area into the urban spatial network in terms of pedestrian density, combined to the effects that the location of attractor-uses have to the system. During the second phase, the research team proposed a number of interventions that improve the structure and quality of the urban system. All proposals were then measured in terms of their syntactic effects to the system.

Space Syntax offers a dynamic analytical tool for the development of the Municipality s urban strategy, therefore it is worth expanding the research towards the new methods and tools that are being developed by the Space Syntax Lab of the Bartlett Graduate School of Architecture- U.C.L.. Key words : space syntax, urban regeneration, attractors, integration 1. Ερευνητικό πλαίσιο 1 θεωρίας «Σύνταξης του Χώρου» (Space Syntax) Η θεωρία «Σύνταξης του Χώρου» (Space Syntax) είναι ένα σύνολο θεωριών και τεχνικών ανάλυσης χωρικών συστημάτων, το σημαντικότερο από τα οποία είναι ο αστικός ιστός. Η θεωρία διατυπώθηκε από την ομάδα του Bill Hillier και της Julienne Hanson στην αρχιτεκτονική σχολή Bartlett του University College London στα τέλη της δεκαετίας του 70, και βασίζεται στην ιδέα ότι ο χώρος μπορεί να αναλυθεί στα βασικά του συστατικά, τα οποία συνθέτουν ένα δίκτυο επιλογών (κατεύθυνσης, οπτικής προσέγγισης κλπ), που μπορεί να περιγραφεί σε χάρτες και γραφήματα ως προς τη σχετική τους «συνδεσιμότητα» (connectivity) και την «ενσωμάτωσή» (integration) τους στο συνολικό σύστημα (Hillier & Hanson, 1984; Hillier, 1996). Ο δημόσιος υπαίθριος χώρος εξετάζεται ως ενιαίο και συνεχές χωρικό σύστημα, όπου κάθε στοιχείο (δρόμος, πλατεία κλπ) συνδέεται με συγκεκριμένο τρόπο με τα υπόλοιπα στοιχεία έτσι ώστε να επηρεάζει τα κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά του συνολικού δικτύου,. Σύμφωνα με την παραπάνω θεωρία, η δομή του αστικού ιστού επηρεάζει την ανθρώπινη συμπεριφορά, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι κινούνται και αλληλεπιδρούν. Η ιεραρχημένη δομή των αστικών αξόνων διευκολύνει ή αποθαρρύνει την προσπέλαση σε συγκεκριμένα σημεία του δικτύου και κατά συνέπεια επηρεάζει τη χωροθέτηση συγκεκριμένων χρήσεων ή την εμφάνιση συγκεκριμένων συμπεριφορών, ενώ το όλο σύστημα επηρεάζεται επιπρόσθετα από «ελκυστές» ανθρώπινων ροών και συγκεκριμένες χρήσεις γης. Οι συντακτικές σχέσεις μεταξύ των αξόνων ενός αστικού ιστού αναλύονται με βάση το Βαθμό Ενσωμάτωσης ενός άξονα στο σύστημα, που εκφράζει τον αριθμό των «αξονικών βημάτων», δηλαδή αλλαγών κατεύθυνσης, που συνδέουν τον άξονα με όλους τους υπόλοιπους άξονες του δικτύου, μέσω της συντομότερης διαδρομής. Οι άξονες που διαπιστώνεται να είναι οι πιο εύκολα προσπελάσιμοι στο σύστημα, θεωρούνται ως οι βέλτιστα ενσωματωμένοι και συνθέτουν τον «πυρήνα ενσωμάτωσης» (integration core), που αντιστοιχεί στο 5% των αξόνων του συστήματος. Με βάση πολυετείς εφαρμοσμένες έρευνες του Εργαστηρίου Space Syntax Lab του μεταπτυχιακού τμήματος της σχολής Bartlett του U.C.L. (University College London), ο βαθμός ενσωμάτωσης έχει ισχυρή στατιστική συσχέτιση με τις επιλεγόμενες διαδρομές και τις πυκνότητες κίνησης των πεζών μιας πόλης, ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις διαπιστώνεται μια ευθέως ανάλογη συσχέτιση μεταξύ ενσωμάτωσης και πυκνότητας χρήσης (Hillier et al, 1987, Gospodini 1988, Peponis et al, 1989, Read, 2005). Ο πυρήνας ενσωμάτωσης τείνει να προσελκύει εκείνες τις λειτουργίες (πχ εμπορικά καταστήματα και υπηρεσίες) που επιζητούν την κεντρικότητα, ενώ οι περίκλειστοι θύλακες του ιστού με συντακτικά απομονωμένους δρόμους συνήθως αποτελούν τόπο κατοικίας είτε χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων (όταν συνδυάζονται με υποβαθμισμένο κτιριακό δυναμικό και περιβάλλον) είτε των υψηλών στρωμάτων, όταν συνδυάζονται με υψηλή ποιότητα κτιρίων και περιβάλλοντος (Hillier 1988, Γοσποδίνη 1999). 2. Α Φάση του ερευνητικού έργου : χωρική ανάλυση Θεσσαλονίκης Αντικείμενο του Ερευνητικού Προγράμματος με τίτλο «Χωρική Ανάλυση και Αρχιτεκτονικές Παρεμβάσεις στην ευρύτερη περιοχή του Δήμου Θεσσαλονίκης2» (2008-2009), ήταν η συνολική θεώρηση της ευρύτερης περιοχής του Δήμου Θεσσαλονίκης με βάση τη θεωρία Space Syntax, δηλαδή η ερμηνεία της πόλης ως συστήματος που αποτελείται από πόλους με ελκτική ικανότητα και από εκτεταμένες ουδέτερες ζώνες μειωμένης ελκυστικότητας που συμπληρώνουν τα κενά μεταξύ των πόλων. Στόχοι του Προγράμματος ήταν να επισημανθούν οι περιοχές της πόλης που διαθέτουν αναπτυξιακή δυναμική ή χρειάζονται βελτιωτικές παρεμβάσεις και εν συνεχεία να διατυπωθούν προτάσεις για αρχιτεκτονικές, κυκλοφοριακές και θεσμικές παρεμβάσεις που θα 1 Παρουσιάζονται εδώ μόνο τα βασικά σημεία της θεωρίας που χρησιμοποιήθηκαν από την ερευνητική ομάδα 2 Διεπιστημονική Ομάδα Προγράμματος: Α. Κωτσιόπουλος, καθηγητής Α.Π.Θ., τμ. Αρχιτεκτόνων, επιστ. υπεύθυνος Προγράμματος Τ. Παπαδοπούλου, αναπλ. καθηγήτρια Α.Π.Θ., τμ. Αρχιτεκτόνων Α. Γοσποδίνη, αναπλ. καθηγήτρια Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, τμ. Μηχανικών Χωροταξίας Συνεργάτες: Ε. Ζουμπουλίδου, Α. Πάνου, Α. Τέλλιος, Β. Τσιούμας, Σ. Συρίγος, Γ.Δημαρέλλος, Θ.Ζησοπούλου

εντάσσονται σε μια ενιαία λογική και θα συμβάλλουν στη βελτίωση της οργάνωσης του αστικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης. Πρώτο βήμα της ανάλυσης ήταν η σύνταξη του χάρτη αξονικής απεικόνισης του χωρικού συστήματος της μητροπολιτικής Θεσσαλονίκης, και εν συνεχεία καταγράφηκαν οι χρήσεις - «ελκυστές» που μπορούν να επηρεάσουν το σύστημα. Χάρτης 1: Βαθμός Ενσωμάτωσης Ι Στον «Αξονικό Χάρτη» της πόλης (χάρτης 1), διαβαθμίζονται χρωματικά οι άξονες / δρόμοι ανάλογα με το βαθμό ενσωμάτωσής τους από το έντονο κόκκινο (υψηλότερος βαθμός ενσωμάτωσης) έως το βαθύ μπλε (χαμηλότερος βαθμός ενσωμάτωσης απομονωμένοι χώροι). Ο πυρήνας ενσωμάτωσης απεικονίζεται με κόκκινο, πορτοκαλί και κίτρινο χρώμα. Οι επισημάνσεις της ερευνητικής ομάδας ως προς τα συντακτικά χαρακτηριστικά της Θεσσαλονίκης ήταν οι εξής: Ο πυρήνας ενσωμάτωσης είναι ιδιαίτερα επιμήκης και στην περιοχή του κέντρου γίνεται πιο έντονος και πυκνός, με την πλειοψηφία των δρόμων να ανήκουν σε αυτόν. Οι βορειοδυτικές συνοικίες, παρόλο που διατρέχονται από συντακτικά σημαντικούς άξονες, ωστόσο τα μεγάλα αστικά κενά που δημιουργούν τα στρατόπεδα, αλλά και η λιγότερο αυστηρή γεωμετρικότητα του ρυμοτομικού σχεδίου λόγω προϋπάρχουσας αυθαίρετης δόμησης και μιας εκ των υστέρων πολεοδόμησης τμημάτων των συγκεκριμένων περιοχών, έχουν ως αποτέλεσμα ο πυρήνας ενσωμάτωσης να μην διεισδύει στο εσωτερικό των γεινονιών, ενισχύοντας την κοινή αίσθηση ότι οι συνοικίες αυτές δεν έχουν καλή σύνδεση με το κέντρο της πόλης. Οι νοτιοανατολικές συνοικίες, αντίθετα, ενώ δεν διατρέχονται από σημαντικούς συντακτικά άξονες, ωστόσο η αυστηρότερη γεωμετρία της ρυμοτομίας επιτρέπει στον πυρήνα να διεισδύει μέσα στις συνοικίες αυτές σε βάθος και να τις διασχίζει. Οι συντακτικά απομονωμένοι θύλακες εντοπίζονται στην περίμετρο της πόλης και όχι εσωτερικά στον ιστό και αφορούν σε προάστια και περιοχές κατοικίας Εστιάζοντας στη συντακτική ιεράρχηση των αξόνων, παρατηρείται ότι σε αρκετές περιπτώσεις δρόμοι με μεγάλη κίνηση και ζωντάνια παρουσιάζουν σχετικά χαμηλό βαθμό ενσωμάτωσης, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με σημαντικούς άξονες του ιστορικού κέντρου (παραλιακή λεωφόρος Νίκης, Τσιμισκή, Μητροπόλεως κ.α.). Η υψηλή πυκνότητα κίνησης πεζών στους δρόμους αυτούς ερμηνεύεται από την πυκνότητα και ένταση κεντρικών αστικών λειτουργιών και χρήσεων γης όπως εμπορίου, υπηρεσιών και αναψυχής. Κατά συνέπεια πέρα από τη συντακτική ανάλυση, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και η κατανομή και ένταση των χρήσεων γης στον ιστό, καθώς και βασικά στοιχεία της συμβολικής διάστασης του χώρου (ιστορικά μνημεία, τοπόσημα, πλατείες κλπ). Για το λόγο αυτό, η ερευνητική ομάδα προέβη στην καταγραφή των χρήσεων εκείνων που μπορούν να αυξήσουν την επισκεψιμότητα μιας περιοχής, πέραν εκείνης που υπαγορεύεται από τη συντακτική της θέση, και οι οποίες ορίζονται ως «ελκυστές». Ο Χάρτης 2 παρουσιάζει όλες τις κατηγορίες ελκυστών όπως καταγράφηκαν από την ερευνητική ομάδα. Στη συνέχεια, οι ελκυστές σταθμίστηκαν ως προς τη βαρύτητά τους, δηλαδή το μέσο βαθμό επισκεψιμότητάς τους καθημερινά, και ως προς την εμβέλειά τους (τοπική, ακτίνας έως 500μ. και

σφαιρική, ακτίνας έως 30χμ) και έγινε προσπάθεια συνδυασμού των δεδομένων αυτών με τον αξονικό χάρτη, κατόπιν δημιουργίας ειδικού λογισμικού για τις ανάγκες της συγκεκριμένης έρευνας. Χάρτης 2: Ελκυστές Δήμου Θεσσαλονίκης Χάρτης 3: Χάρτης Εγγύτητας συνόλου ελκυστών Με βάση το νέο λογισμικό έγινε συντακτική ανάλυση χωριστά για κάθε κατηγορία ελκυστών, η οποία προσδιόρισε ένα μέγεθος που ονομάζεται «βαθμός εγγύτητας» κάθε χώρου σε σχέση με ένα συγκεκριμένο σύνολο ελκυστών, συνυπολογίζοντας τις ιδιότητες της βαρύτητας και της εμβέλειας των ελκυστών. Λαμβάνοντας υπόψη όλες τις κατηγορίες ελκυστών, διαμορφώνεται ο Χάρτης 3, όπου απεικονίζει τον «πυρήνα εγγύτητας» για το σύνολο των ελκυστών, ο οποίος, εν αντιθέσει με τον επιμήκη πυρήνα ενσωμάτωσης, είναι λιγότερο εκτενής και περισσότερο εντοπισμένος στο γεωγραφικό κέντρο της πόλης. Χάρτης 4: Μίξη ενσωμάτωσης και εγγύτητας προς τους ελκυστές Η ανάλυση προχώρησε στη σύνθεση των δύο πυρήνων (ενσωμάτωσης και εγγύτητας), με τη βοήθεια ενός δεύτερου νέου ειδικού λογισμικού που συντάχθηκε για τις ανάγκες της συγκεκριμένης έρευνας, όπου ο ενιαίος πυρήνας προκύπτει από τη μίξη κατά 75% του πυρήνα χωρικής ενσωμάτωσης και κατά 25% του πυρήνα εγγύτητας ελκυστών (χάρτης 4). Η επιλογή των ποσοστώσεων αυτών ήταν πειραματική και εμπειρική, καθώς το ζεύγος ποσοστών που τελικά επιλέχθηκε εμφανίστηκε να αποδίδει έναν ενιαίο πυρήνα που απεικονίζει καλύτερα την πόλη της Θεσσαλονίκης όπως βιωματικά τη γνωρίζουμε ως κάτοικοι. 3. Β Φάση του ερευνητικού έργου : διατύπωση προτάσεων παρέμβασης Με βάση τα δεδομένα της ανάλυσης, η ερευνητική ομάδα προχώρησε στη διατύπωση προτάσεων για παρεμβάσεις σε επί μέρους περιοχές του Δήμου ως εξής:

Περιοχή Ιστορικού Κέντρου: Δεδομένου του υψηλού βαθμού ενσωμάτωσης των αξόνων του ιστορικού κέντρου (χάρτης 6) αλλά και της πυκνότητας των ελκυστών που αυτό φιλοξενεί, οι προτεινόμενες παρεμβάσεις δεν στοχεύουν στη βελτίωση των συντακτικών χαρακτηριστικών της περιοχής αλλά συνοψίζονται σε δημιουργία δικτύων πεζοδρόμων (χάρτης 5), σε συνδυασμό με παρεμβάσεις «αστικού βελονισμού» για την ανάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών επί μέρους περιοχών, όπως η Πλατεία Αριστοτέλους, η Αρχαία Αγορά, η Ροτόντα, η Πλατεία Άθωνος και τη δημιουργία υπόγειων χώρων στάθμευσης και την αναβάθμιση των υπαίθριων χώρων. Χάρτης 5: Δίκτυο πεζοδρόμων στην περιοχή του ιστορικού κέντρου Χάρτης 6: Απόσπασμα περιοχής Ιστορικού Κέντρου από το Χάρτη εγγύτητας ελκυστών / ενσωμάτωσης ¾ πριν τις παρεμβάσεις Η παρουσία δύο σημαντικών πεζοδρόμων που είναι κάθετοι στο παραλιακό μέτωπο (οδοί Αριστοτέλους και Δημητρίου Γούναρη) δημιουργεί την ανάγκη δημιουργίας πεζοδρόμων παράλληλων με το παραλιακό μέτωπο, με στόχο τη διασύνδεση των κύριων υφιστάμενων πεζοδρόμων αλλά και των πόλων έλξης που προβλέπεται να δημιουργηθούν στην περιοχή αυτή. Στο πλαίσιο αυτό, η ομάδα προτείνει τη μετατροπή των οδών Α.Σβώλου, Κεραμοπούλου και Ερμού σε πεζόδρομο ή δρόμο ήπιας κυκλοφορίας, με παράλληλη πρόβλεψη για λωρίδα διέλευσης ποδηλάτων. Επίσης προτείνεται η πεζοδρόμηση της οδού Κασσάνδρου, που επιλέγεται ως μια από τις οδούς με τους υψηλότερους δείκτες ατμοσφαιρικών ρύπων και ηχορύπανσης στη Θεσσαλονίκη, εξαιτίας της στενότητας της οδού και των υψηλών κτιρίων εκατέρωθεν της οδού. Για την υλοποίηση της πρότασης αυτής προτείνονται εναλλακτικά είτε η αμφιδρόμηση της οδού Α.Δημητρίου είτε η δημιουργία ζεύγους μονοδρόμων στις οδούς Ολυμπιάδος και Α.Δημητρίου. Χάρτης 7: Συνολική θεώρηση της περιοχής των μουσείων και του χώρου της ΔΕΘ Χάρτης 8: Απόσπασμα περιοχής Μουσείων Χάρτη εγγύτητας ελκυστών / ενσωμάτωσης ¾ μετά τις παρεμβάσεις

Περιοχή Μητροπολιτικού Κέντρου: Η περιοχή από την παραλία (Λευκός Πύργος) έως το χώρο της Διεθνούς Έκθεσης (ΔΕΘ) και του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, αποτελεί στρατηγικό σημείο της πόλης, με υψηλό βαθμό ενσωμάτωσης και προσβασιμότητας, ενώ χαρακτηρίζεται από την παρουσία πολλών μουσείων και χώρων πολιτισμού. Στο πλαίσιο αυτό, προτείνεται η ανάδειξη του υφιστάμενου άξονα που διατρέχει την περιοχή αλλά σήμερα παραμένει κατακερματισμένος, και ο μετασχηματισμός του σε ένα είδος «museum island» που παράλληλα θα χαρακτηρίζεται από υψηλή πυκνότητα πρασίνου (χάρτης 7). Στο χώρο της ΔΕΘ προτείνεται η κατεδάφιση όλων των μεταλλικών περιπτέρων και πρόχειρων κατασκευών και η δημιουργία χώρων πρασίνου, πλατειών και υπαίθριων διαδρομών, που μπορούν να συνδυάζονται με την κατασκευή υπόγειου χώρου στάθμευσης. Για τη μετατροπή της περιοχής σε χώρο ελεύθερης κυκλοφορίας πεζών, προτείνονται εναλλακτικά η υπογειοποίηση τμημάτων των λεωφόρων Μεγ. Αλεξάνδρου και Μαν. Ανδρόνικου. Από συντακτικής άποψης, η απόδοση στο κοινό της πόλης του υφιστάμενου δρόμου που διατρέχει τη ΔΕΘ και το χώρο του Πανεπιστημίου δημιουργεί έναν ισχυρά ενσωματωμένο άξονα (χάρτης 8), ο οποίος επιπρόσθετα πλαισιώνεται από υπερτοπικής εμβέλειας χρήσεις, γεγονός που εξασφαλίζει τις προϋποθέσεις επιτυχίας των παρεμβάσεων. Περιοχή Άνω Πόλης: Η περιοχή της Άνω Πόλης προσεγγίζεται από το συντακτικό πυρήνα της Θεσσαλονίκης μόνο στο νότιο όριό της, αλλά δεν διαπερνάται από αυτόν και παραμένει συντακτικά απομονωμένη περιοχή, γεγονός που οφείλεται στον οργανικό ιστό και τις έντονες κλίσεις του εδάφους. Εξετάζοντας την περιοχή μετά τις παρεμβάσεις στο συνολικό ιστό, παρατηρήθηκε ότι εξακολουθεί να παραμένει συντακτικά απομονωμένη, για το λόγο αυτό οι προτάσεις προσανατολίστηκαν στη δημιουργία επιπλέον ελκυστών στα βορειότερα τμήματα των οδών Αγ.Σοφίας και Μαιανδρουπόλεως, ώστε να ενισχυθεί η συντακτική σύνδεση της Α.Πόλης με το κέντρο. Εικόνες 9,10: Προτάσεις για ανάπλαση περιβάλλοντος χώρου τειχών και για ανάδειξη σημείων πανοραμικής θέας στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης Στο πλαίσιο αυτό, προτείνονται δύο αρχαιολογικοί περίπατοι που συνδέουν τα βασικότερα μνημεία (ελκυστές) και διέρχονται από σημαντικά διατηρητέα κτίρια. Παράλληλα με τα ανατολικά τείχη προτείνεται μέσο σταθερής τροχιάς (funicular) τοποθετημένο παράλληλα στη σημερινή πορεία της οδού Ε.Ζωγράφου και συνέχιση της πορείας ανόδου με κυλιόμενες κλίμακες έως το σημείο πανοραμικής θέας του Πύργου του Τριγωνίου. Οι παρεμβάσεις αυτές προτείνεται να συνδυαστούν με μικρότερης κλίμακας έργα, όπως η ανάπλαση της εσωτερικής πλευράς των τειχών (εικ.9), η βελτίωση των πεζοδρομημένων διαδρομών, η εξασφάλιση χώρων στάθμευσης με εκμετάλλευση των έντονων κλίσεων του εδάφους, η παροχή κινήτρων για την επανάχρηση των διατηρητέων κτιρίων, η συγκοινωνιακή σύνδεση της Άνω Πόλης και η ανάδειξη περαιτέρω σημείων πανοραμικής θέας (εικ.10). Ανατολική οικιστική περιοχή: Η περιοχή που περικλείεται από τις οδούς Καυταντζόγλου - Β.Όλγας - Βούλγαρη και Κ.Καραμανλή είναι ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένη και χαρακτηρίζεται από την απουσία πεζοδρόμων. Η χωρική ανάλυση κατέδειξε σχετικά περιορισμένο αριθμό αξόνων με αυξημένες ροές πεζών, ενώ ειδικά η περιοχή Αγίας Τριάδας εμφανίζει εξαιρετική ενσωμάτωση στον αστικό ιστό, αλλά έντονα χαρακτηριστικά υποβάθμισης λόγω του μικρού εύρους οδών. Βασικό στοιχείο της πρότασης (χάρτες 11, 12) είναι η δημιουργία αξόνων κίνησης πεζών κατά μήκος της οδού Δελφών, παράλληλα με τον άξονα της χάραξης του ΜΕΤΡΟ. Η μετατροπή της

οδού Δελφών σε λεωφορειόδρομο, με ταυτόχρονη διαπλάτυνση των πεζοδρομίων του άξονα και δημιουργία ποδηλατοδρόμων κρίνεται εφικτή, καθώς οι ανάγκες μετακινήσεων για την εξυπηρέτηση των παρόδιων χρήσεων γης αλλά και των διαμπερών μετακινήσεων θα καλύπτεται από το μετρό, σε συνδυασμό με τη χρήση λεωφορείων. Χάρτες 11,12: Δίκτυο πεζοδρόμων στην ανατολική οικιστική περιοχή και απόσπασμα Χάρτη εγγύτητας εκλυστών / ενσωμάτωσης ¾ μετά τις παρεμβάσεις Λαμβάνοντας υπόψη την ανάγκη για δημιουργία ολοκληρωμένου δικτύου πεζοδρόμων, προτείνεται η πεζοδρόμηση της περιοχής που εκτείνεται γύρω από την πλατεία Μηνά Πατρικίου, καθώς και τεσσάρων κάθετων αξόνων που θα συνδέουν την οδό Δελφών με το παραλιακό μέτωπο (οδοί Αρχαιολογικού Μουσείου, 28 ης Οκτωβρίου, Αναλήψεως και Βαφοπούλου Λασκαράτου). Χάρτες 13,14: Δίκτυο πεζοδρόμων στην περιοχή της Τούμπας και απόσπασμα Χάρτη εγγύτητας εκλυστών / ενσωμάτωσης ¾ μετά τις παρεμβάσεις Περιοχή Αλάνας Τούμπας: Σύμφωνα με τα δεδομένα της ανάλυσης, η περιοχή της Άνω Τούμπας δεν έχει ισχυρή ενσωμάτωση αφού μόνον ένας άξονας από τους χαμηλότερους στην ιεραρχία τη διασχίζει. Η πρόταση βασίζεται στην απομάκρυνση του γηπέδου του ΠΑΟΚ και στη δημιουργία ενός μητροπολιτικού πάρκου στη λεγόμενη περιοχή Αλάνας Τούμπας. Προτείνονται διαδρομές πρασίνου, δίκτυο πεζοδρόμων, αξιοποίηση των υπαρχόντων ρεμάτων και ενίσχυση των εκδηλώσεων στις υφιστάμενες εγκαταστάσεις (πολιτιστικό κέντρο, κολυμβητήριο κλπ) προκειμένου η περιοχή να αποκτήσει ρόλο ευρύτερου ελκυστή (χάρτες 13, 14). Προτείνεται επίσης η υπογειοποίηση τμημάτων κεντρικών δρόμων και παρεμβάσεις στην οδό Κλεάνθους ώστε να μετασχηματιστεί σε άξονα σύνδεσης της περιοχής με την οδό Παπαναστασίου. 4. Αξιολόγηση των προτάσεων - προοπτικές άλλων παρεμβάσεων βάσει της ανάλυσης Η επιτυχής υλοποίηση των προτάσεων της ερευνητικής ομάδας προϋποθέτει ευρύτερες παρεμβάσεις, όπως η χάραξη γενικής αναπτυξιακής στρατηγικής για τη Θεσσαλονίκη, η υλοποίηση βασικών συγκοινωνιακών έργων (υποθαλάσσια αρτηρία, τραμ, υπόγεια parking κλπ), η

υπογειοποίηση δικτύων ενέργειας και τηλεπικοινωνιών στο 100%, η δημιουργία πλήρους δικτύου ποδηλατόδρομων, αλλά και μικρότερης κλίμακας στρατηγικές, όπως η συντήρηση - ανάδειξη δημοσίων κτιρίων, οι επιμέρους αναπλάσεις οδών, πλατειών κλπ. Οι προτεινόμενες πεζοδρομήσεις των οδών Α.Σβώλου Ερμού, Κασσάνδρου και Δελφών (χάρτης 5) αφορούν παρεμβάσεις σε άξονες που ανήκουν στο Βασικό Οδικό Δίκτυο της πόλης και η υλοποίησή τους προϋποθέτει αφενός την επικαιροποίηση της γενικής κυκλοφοριακής μελέτης Θεσσαλονίκης και αφετέρου τον έλεγχο των κυκλοφοριακών επιπτώσεων ενός προγράμματος υλοποίησης όλων των προτεινόμενων παρεμβάσεων ταυτόχρονα. Από την άλλη πλευρά, η πεζοδρόμηση σημαντικών διαμήκων αξόνων αποτελεί παρέμβαση που πραγματικά μεταμορφώνει την εικόνα της πόλης και βελτιώνει την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Χάρτες 15,16: Απόσπασμα του Χάρτη Ενσωμάτωσης Ι και απόσπασμα του κυκλοφοριακού χάρτη με τις προτεινόμενες παρεμβάσεις (οδοί Μακεδονίας και Καρακάση) Στο πλαίσιο αυτό, αναζητώνται άξονες μικρότερης κυκλοφοριακής βαρύτητας, οι οποίοι να διαθέτουν εκείνα τα χαρακτηριστικά που εξασφαλίζουν την επιτυχή τους υλοποίηση. Σύμφωνα με έρευνες ευρωπαϊκών και ελληνικών πόλεων (Hillier et al 1993, Γοσποδίνη 1999) οι δρόμοι που μετατράπηκαν σε επιτυχημένους πεζοδρόμους χαρακτηρίζονται ταυτόχρονα από υψηλό βαθμό ενσωμάτωσης, χαμηλό κυκλοφοριακό φόρτο και αποτελούν τμήμα δικτύου πεζοδρόμων με τη μορφή δακτυλίου που συνδέει σημαντικά στοιχεία του ιστού (πχ τοπόσημα, ιστορικά μνημεία κλπ). Μελετώντας το Χάρτη Ενσωμάτωσης Ι (χάρτες 1, 15), παρατηρείται ότι στην ανατολική οικιστική περιοχή, οι άξονες των οδών Καρακάση και Μακεδονίας χαρακτηρίζονται από υψηλό βαθμό ενσωμάτωσης, σε αντίθεση με την οδό Δελφών, δεν ανήκουν στο Βασικό Οδικό Δίκτυο της πόλης και διατρέχουν σημαντική έκταση της περιοχής, κατά συνέπεια εκτιμάται ότι θα μπορούσαν να εξελιχθούν σε βασικούς εμπορικούς πεζοδρόμους του ανατολικού τομέα της πόλης (χάρτης 16), οι οποίοι εντοπίστηκαν κατά την αρχική φάση της έρευνας, ωστόσο δεν συμπεριλήφθηκαν τελικά στις προτάσεις. Χάρτες 17,18: Απόσπασμα του Χάρτη Ενσωμάτωσης Ι και απόσπασμα του κυκλοφοριακού χάρτη με τις προτεινόμενες παρεμβάσεις στην περιοχή Παλαιού Σιδηροδρομικού Σταθμού

Επίσης η περιοχή Παλαιού Σιδηροδρομικού Σταθμού (Ξυλάδικα), σε άμεση γειτνίαση με το δυτικό όριο του ιστορικού κέντρου της πόλης, αποτελεί μια έντονα υποβαθμισμένη περιοχή, η οποία ωστόσο ανήκει στο συντακτικό πυρήνα της Θεσσαλονίκης (χάρτης 17). Ο μετασχηματισμός της αδιάνοιχτης οδού Καζαντζάκη Καλού σε πεζόδρομο (χάρτης 18), ενδεχομένως σε συνδυασμό με τη μερική πεζοδρόμηση της οδού Αισώπου, αποτελεί προοπτική που αξίζει να διερευνηθεί από το Δήμο Θεσσαλονίκης, καθώς και η σύνδεση της περιοχής αυτής με υφιστάμενους ή νέους ελκυστές (πχ παλαιός και νέος σιδηροδρομικός σταθμός, δικαστικό μέγαρο, διατηρητέο κτίριο οδού Αναγεννήσεως κλπ), που θα συμβάλουν στη βελτίωση της εικόνας και λειτουργίας του αστικού ιστού και στην επέκταση κεντρικών λειτουργιών πόλης προς την περιοχή Ξυλάδικα, δυτικά του κέντρου. Τέλος, η περιοχή «Λαχανοκήπων» στο δυτικό άκρο του Δήμου Θεσσαλονίκης, σήμερα παρουσιάζει πολλά πολεοδομικά προβλήματα και είναι σημαντικά επιβαρυμένη περιβαλλοντικά, ωστόσο διαθέτει στρατηγικό χαρακτήρα με την παρουσία της νέας δυτικής εισόδου της πόλης και τη γειτνίασή της με το λιμένα και το σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης. Η ανάπλαση, ανάδειξη και αξιοποίησή της θα συμβάλλει στο μετασχηματισμό της περιοχής σε «Δυτική Πύλη» της Θεσσαλονίκης. Χάρτες 19,20: Απόσπασμα Χάρτη Ενσωμάτωσης Ι και δορυφορική λήψη περιοχής Λαχανοκήπων Η συντακτική ανάλυση της περιοχής έδειξε ότι ο άξονας της Δυτικής Εισόδου ανήκει στον πυρήνα ενσωμάτωσης (χάρτης 19), γεγονός που ερμηνεύει την έως πρόσφατα αναπτυσσόμενη εμπορικότητά του (εγκατάσταση πολυκέντρων εμπορίου και αναψυχής), ενώ ο χαμηλός βαθμός ενσωμάτωσης της περιοχής οφείλεται στην ύπαρξη μεγάλων οικοδομικών νησίδων, την έλλειψη γεωμετρικότητας και τους πολλούς αδιέξοδους δρόμους, και μπορεί να ερμηνεύσει την ελκυστικότητα που ασκεί ως τόπος εγκατάστασης επιχειρήσεων ψυχαγωγίας, που επιζητούν μια ιδιότυπη κεντρικότητα, δηλαδή περιοχές σχετικά απομονωμένες συντακτικά, ώστε να εξασφαλίζονται χαμηλές τιμές γης, αλλά σε άμεση γειτνίαση με το κέντρο της πόλης. Με την προοπτική ένταξης της περιοχής στο σχέδιο πόλης (εικ.20) τα συμπεράσματα της χωρικής ανάλυσης της περιοχής μπορούν να αξιοποιηθούν κατά βέλτιστο τρόπο, καθώς δύνανται να καθοδηγήσουν τον πολεοδομικό σχεδιασμό με ένα βαθμό ελευθερίας που δεν συναντάται σε περιοχές με ήδη διαμορφωμένη τη γεωμετρία του αστικού ιστού. Ιδανικά, οι προτάσεις θα μπορούν να ελεγχθούν με το λογισμικό του Space Syntax, προκειμένου οι νέες χαράξεις να εξασφαλίσουν στην περιοχή τα χωρικά εκείνα χαρακτηριστικά που θα εγγυώνται τη βέλτιστη ανάπτυξη της περιοχής ως επιχειρηματικού κέντρου και πόλου υπερτοπικής σημασίας για την πόλη της Θεσσαλονίκης. 5. Συμπεράσματα Η ενδελεχής επιστημονική ανάλυση των δεδομένων ερευνητικών προγραμμάτων παρέχει μεγάλη ποσότητα από πολύτιμες συστηματοποιημένες πληροφορίες, κάποιες φορές ωστόσο, η θεωρητική προσέγγιση μιας έρευνας ενδέχεται να παρουσιάζει αδυναμίες στο επίπεδο των προτάσεων υλοποίησης σε σχέση με το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο και τις υφιστάμενες δεσμεύσεις. Παρόλ αυτά, το ερευνητικό πρόγραμμα της «Χωρικής Ανάλυσης» παρέχει στο Δήμο Θεσσαλονίκης ένα δυναμικό αναλυτικό εργαλείο, που εκτός από τις διατυπωθείσες προτάσεις, μπορεί να χρησιμοποιείται για τον έλεγχο του πολεοδομικού και αστικού σχεδιασμού. Με

δεδομένο ότι οι επιτυχείς παρεμβάσεις βασίζονται στην κίνηση των πεζών, η οποία επηρεάζει την αστική λειτουργικότητα των περιοχών, σε σχέση με την εμπορικότητα, τις αξίες γης και τη μείωση της εγκληματικότητας (Hillier et al, 1993, Hillier, 2001), η μέθοδος της συντακτικής χωρικής ανάλυσης έχει τη δυνατότητα να προβλέψει τις συνέπειες των αποφάσεων του σχεδιασμού ως προς τη χρήση του χώρου και να ενισχύει τις προοπτικές βέλτιστης αξιοποίησης των προτεινόμενων περιοχών ανάπλασης. Επιπρόσθετα, η συνεχιζόμενη έρευνα του Εργαστηρίου Space Syntax Lab του μεταπτυχιακού τμήματος της σχολής Bartlett του University College London έχει δημιουργήσει και πρόσθετα εργαλεία ανάλυσης, που συσχετίζουν το Χάρτη Ενσωμάτωσης με κυκλοφοριακά δεδομένα, κυρίως δικτύων ΜΕΤΡΟ που εμπλέκουν κινήσεις πεζών (Law et al, 2012), ή συνδυάζουν μέσω εφαρμογών G.I.S. (Nes et al, 2012) τα χαρακτηριστικά ενός «αξονικού χάρτη» με δεδομένα οικιστικής πυκνότητας, κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα, αλλά και με τις πραγματικές (γεωμετρικές και όχι μόνον τοπολογικές) διανυόμενες αποστάσεις (Hillier et al, 2010, Osmond, 2011). Στο πλαίσιο αυτό, η ανάλυση των χαρακτηριστικών του Δήμου Θεσσαλονίκης είναι σκόπιμο να εμπλουτιστεί με βάση τις επικαιροποιημένες μεθόδους Χωρικής Ανάλυσης, και ο Δήμος να αποκτήσει ένα εργαλείο αιχμής για τη χάραξη της πολεοδομικής του στρατηγικής για την επόμενη 20ετία. Βιβλιογραφία Γοσποδίνη Α., 1999, Η σύνταξη του χώρου ως μηχανισμός διάρθρωσης των κεντρικών λειτουργιών της πόλης: Η περίπτωση του Βόλου, στο Οικονόμου Δ. και Πετράκος Γ. (επιμ.), Η Ανάπτυξη των Ελληνικών Πόλεων, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας Gutenberg, Βόλος Ερευνητική Ομάδα Α.Π.Θ. (επιστ.υπεύθ.: Κωτσιόπουλος Α.), 2009. Χωρική Ανάλυση και Αρχιτεκτονικές Παρεμβάσεις στην Ευρύτερη Περιοχή του Δήμου Θεσσαλονίκης. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη. Gospodini A., 1988, Type and function in the urban square: a case study of London, PhD thesis, Bartlett School of Architecture and Planning, University College London Hillier B. and Hanson J., 1984, The Social Logic of Space, Cambridge University Press, Cambridge Hillier B., Burdett R., Peponis J., Penn A., 1987, Creating Life: or does architecture determine anything?, Architecture and Behaviour, special issue on the work of the Unit for Architectural Studies, Bartlett School of Architecture and Planning, University College London, 233-250 Hillier B., 1988, Against enclosure, in N Teymur, T Markus, T Wooley (eds): Rehumanizing Housing, Butterworths, London, 63-88 Hillier B., Penn A., Hanson J., Grajewski T., Xu J., 1993, Natural movement or configuration and attraction in urban pedestrian movement, Environment & Planning B: Planning & Design, vol. 20, 29-66 Hillier B., 1996, Space is the Machine, Cambridge University Press, Cambridge Hillier B., 2001, A theory of the city as object, Urban Design International, vol.7, 153-179 Hillier B. and Turner A. and Yang T. and Park H., 2010, Metric and Topo-Geometric Properties of urban street networks, The Journal of Space Syntax, vol.1, issue 2, 258-279 Law S., Chiaradia A., Schwander C., 2012, Towards a multi-modal Space Syntax analysis, 8 th International Space Syntax Symposium proceedings, paper ref.no. 8021, Chile Nes A., Berghauser Pont M., Mashhoodi B., 2012, Combination of Space Syntax with Spacematrix and the mixed use index: The Rotterdam South test case, 8 th International Space Syntax Symposium proceedings, paper ref.no. 8003, Chile Osmond P., 2011, The convex space as the atom of urban analysis, The Journal of Space Syntax, vol.2, issue 1, 97-114 Peponis J, Hadjinikolaou E, Livieratos C, Fatouros D A, 1989, The Spatial core of urban culture, Ekistics, n.334-335, 43-55 Read S., 2005, Flat City: space syntax derived urban movement network model, 5 th Space Syntax Symposium, Delft, June 2005 Πηγή χαρτών και εικόνων Ερευνητική Ομάδα Α.Π.Θ. (επιστ.υπεύθ.: Κωτσιόπουλος Α.), 2009. Χωρική Ανάλυση και Αρχιτεκτονικές Παρεμβάσεις στην Ευρύτερη Περιοχή του Δήμου Θεσσαλονίκης. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη.