1. Η παραδοσιακή Κίνα Η Κίνα αποτέλεσε ένα από τα τέσσερα μεγάλα κέντρα πολιτισμού του ανατολικού ημισφαιρίου, μαζί με την Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και την Ινδία. Για γεωγραφικούς λόγους ήταν το πιο απομονωμένο από τα τέσσερα. Μεταξύ Κίνας και Ινδίας παρεμβάλλονται τα Ιμαλάια, ο μεγαλύτερος ορεινός όγκος του πλανήτη. Οι θαλάσσιες αποστάσεις μεταξύ Ινδίας και Κίνας είναι πολύ μεγαλύτερες από ότι μεταξύ των άλλων τριών ιστορικών κέντρων πολιτισμού. Βορείως των Ιμαλάϊων βρίσκονταν έρημοι και η Ευρασιατική Στέπα, που εκτεινόταν από τη Μογγολία μέχρι τον κάτω Δούναβη. Ο δρόμος του μεταξιού βορείως των Ιμαλάϊων και οι θαλάσσιες επικοινωνίες στον νότο επέτρεπαν σημαντικές συναλλαγές μεταξύ της Κίνας και των τριών δυτικότερων κέντρων πολιτισμού, συμβάλλοντας κατά καιρούς στην ταχεία διάδοση κάθε λογής καινοτομιών από τα δυτικά προς τα ανατολικά και αντίστροφα. Η αλληλεπίδραση πάντως μεταξύ της Κίνας και των τριών άλλων ιστορικών κέντρων πολιτισμού ήταν πιο περιορισμένη από τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους. 1 Ο κινεζικός πολιτισμός αναπτύχθηκε αρχικά, περίπου από το 2.200 π.χ., στη μεγάλη πεδιάδα του κάτω Κίτρινου ποταμού, έκτασης 300.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων, στη βορειοανατολική Κίνα. 2 Από εκεί οι Χαν, δηλαδή οι καθεαυτό Κινέζοι, επεκτάθηκαν νοτιότερα και εγκαταστάθηκαν στις περιοχές της νοτιοανατολικής και της νοτιοδυτικής Κίνας, εκτοπίζοντας τους γηγενείς πληθυσμούς προς το Βιετνάμ, το Λάος, την Καμπότζη, την Ταϊλάνδη και τη Μαλαισία. 3 Οι Χαν αποτελούν σήμερα το 92% του πληθυσμού της Κίνας, κατοικούν ωστόσο σχεδόν εξ ολοκλήρου στα ανατολικά και νοτιοδυτικά δύο πέμπτα της Κίνας, όπου εγκαταστάθηκαν οι πρόγονοί τους κατά τις τελευταίες τρεις χιλιετίες. Τα δυτικά τρία πέμπτα της Κίνας είναι εξαιρετικά αραιοκατοικημένα και κατοικούνται κυρίως από μειονότητες. 4 Ο κινεζικός πολιτισμός των Χαν, που αναπτύχθηκε στα ανατολικά και νοτιοδυτικά δύο πέμπτα της σημερινής Κίνας, ενώθηκε πολιτικά το 221 π.χ. και παρέμεινε ως επί το πλείστον ενωμένος έκτοτε. Η αρχική αυτοκρατορία του Τσιν Σιχουάνγκ-ντι, του πρώτου αυτοκράτορα, είχε έκταση όμοια με εκείνη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στο αποκορύφωμα της ισχύος της. Σε αντιδιαστολή ωστόσο με τον μεταγενέστερο ευρωπαϊκό πολιτικό, πολιτισμικό και γλωσσικό κατακερματισμό, η κινεζική αυτοκρατορία επεκτάθηκε και συνέχισε να υφίσταται ως το 1911, έστω και με σημαντικά διαλείμματα διάσπασης, ενώ ο κινεζικός πολιτισμός χαρακτηριζόταν από μεγάλο και αυξανόμενο βαθμό ομοιογένειας. 5 Σε αυτό συνέβαλε αποφασιστικά το γεγονός ότι ο κινεζικός γραπτός λόγος αποτελείται από ιδεογράμματα και δεν είναι αλφαβητικός, γεγονός που επέτρεψε την καθιέρωση κοινού γραπτού λόγου σε τεράστιες για τα ευρωπαϊκά δεδομένα περιοχές με μεγάλη πολυμορφία τοπικών διαλέκτων. Μπορεί η λέξη «δέντρο» να προφερόταν, και να προφέρεται ακόμα και 1 Ενδεικτική των κινεζικών παραστάσεων απόστασης από την Ινδία είναι η αναφορά που γίνεται στο Τσιν Πινγκ Μέι, το κλασσικό κινεζικό μυθιστόρημα του 16 ου αιώνα, σε ινδό ηγούμενο βουδιστικού ναού στη βορειοανατολική Κίνα, που από τη δυτική Ινδία «ταξίδεψε 8 με 9 χρόνια πριν φτάσει τελικά σε κινεζικό έδαφος.» David T. Roy (μεταφραστής), The Plum in the Golden Vase (Chin P ing Mei), Vol. 3, σελ. 398. Στην πραγματικότητα η απόσταση μπορούσε να καλυφθεί σε πολύ λιγότερο χρόνο. Ο ιταλός Ιησουΐτης Ματέο Ρίτσι χρειάσθηκε το 1582 τρεισήμισι μήνες για να ταξιδεύσει δια θαλάσσης από τη δυτική Ινδία στα νοτιότερα παράλια της Κίνας. Spence, The Memory Palace of Matteo Ricci, σελ. xiii. 2 Gernet, History of Chinese Civilization, σελ. 3-4. 3 Diamond, Guns, Germs, and Steel, σελ. 324-329. 4 Blunden & Elvin, China, σελ. 14-17. 5 Diamond, Guns, Germs, and Steel, σελ. 322-324.
σήμερα, πολύ διαφορετικά κατά περιοχή της Κίνας, στον γραπτό λόγο ωστόσο γραφόταν παντού με το ίδιο ιδεόγραμμα. 6 Ο κινεζικός πολιτισμικός χώρος των Χαν χαρακτηριζόταν από έναν σαφή διαχωρισμό μεταξύ νότου και βορρά. Ο διαχωρισμός είχε οικολογικές, αγροτικές και γεωπολιτικές ρίζες. Στον βορρά το κλίμα ήταν πιο ξερό και η αγροτική οικονομία επικεντρωνόταν στο σιτάρι και το κεχρί. Στον νότο το κλίμα ήταν πιο υγρό και η αγροτική οικονομία επικεντρωνόταν στο ρύζι. Η συνεπαγόμενη διατροφική διαφοροποίηση σήμαινε ότι οι βόρειοι Κινέζοι ήταν κατά μέσον όρο 5 εκατοστά υψηλότεροι από τους νότιους. Σύμφωνα με τη διαπίστωση του κινέζου διανοούμενου του 20 ου αιώνα Λιν Γιουτάνγκ, οι βόρειοι Κινέζοι ήταν πιο απλοί, σκληροί, ατίθασοι και καλύτεροι στις πολεμικές αρετές, ενώ οι νότιοι Κινέζοι ήταν πιο πολύπλευροι, περίτεχνοι, μαλθακοί και καλύτεροι στο εμπόριο. 7 Σύμφωνα με άλλη κινεζική εκτίμηση στις αρχές του 20 ου αιώνα, ο χαρακτήρας των βόρειων Κινέζων διέφερε από τον χαρακτήρα των νότιων Κινέζων «όσο ο χαρακτήρας των Γερμανών διαφέρει από τον χαρακτήρα των Ιταλών». 8 Εδώ και χιλιετίες πάντως οι Χαν εξαπλώνονταν από τον βορρά προς τον νότο. Οικονομικά και δημογραφικά ο νότος ξεπέρασε τον βορρά από τον 9 ο αιώνα μ.χ. Πολιτικά ωστόσο συνέχισε να κυριαρχεί συνήθως ο βορράς. Ο λόγος δεν ήταν μόνον ότι υπήρξε το ιστορικό κέντρο του αρχαϊκού κινεζικού πολιτισμού. Πιο σημαντικός παράγοντας ήταν ότι ο βορράς ήταν πιο στρατιωτικοποιημένος, όντας κοντά στα βόρεια σύνορα της Κίνας από όπου προέρχονταν παραδοσιακά οι σημαντικότερες εξωτερικές απειλές οι νομάδες της στέπας. Επιπλέον, στον βορρά δέσποζε οικονομικά η μία μεγάλη πεδιάδα του κάτω Κίτρινου ποταμού. Ο νότος σε αντιδιαστολή είχε πέντε βαρυσήμαντα οικονομικά κέντρα, τις τρεις διακριτές πεδιάδες του κάτω, μεσαίου και άνω ποταμού Γιάγκτσε και τις δύο διακριτές παραθαλάσσιες περιοχές της Φουτζιάν (απέναντι από την Ταϊβάν) και της πιο νότιας Γκουανγκτόνγκ (απέναντι από το Χονγκ Κονγκ). Τα πέντε μεγάλα πληθυσμιακά και οικονομικά κέντρα του νότου επισκίαζαν συνολικά τον βορρά, ήταν όμως δύσκολο να ελεγχθούν ταυτόχρονα, λόγω των αποστάσεων και των γεωμορφολογικών εμποδίων μεταξύ τους. Ως εκ τούτου, όποιος πολιτικός παράγοντας έθετε υπό τον έλεγχό του τη μεγάλη πεδιάδα του κάτω Κίτρινου ποταμού στη βορειοανατολική Κίνα, την μεγαλύτερη με απόσταση πεδιάδα της Κίνας, ήταν συνήθως σε θέση να επιβληθεί και στη λιγότερη συμπαγή νότια Κίνα. Το Πεκίνο (Μπεϊτζίνγκ, που σημαίνει βόρεια πρωτεύουσα) υπήρξε συνήθως το κέντρο της κινεζικής κυβέρνησης κατά τα τελευταία 800 χρόνια, σε αντιδιαστολή με τη Ναντζίνγκ (νότια πρωτεύουσα) στον κάτω ποταμό Γιάνγκτσε. 9 Όπως διαπιστώνει ο Jacques Gernet, μια από τις σημαντικότερες επιτυχίες του κινεζικού πολιτισμού ήταν ότι «ανέπτυξε, στην πορεία μιας μακράς διαδικασίας εξέλιξης, πολύπλοκες μορφές πολιτικής οργάνωσης, που ήταν οι πιο τελειοποιημένες στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών». 10 Με τη ρήση αυτή ο μεγάλος γάλλος σινολόγος δεν εννοούσε ότι η Κίνα ανέπτυξε το τελειότερο πολιτικό σύστημα που υπήρξε ποτέ, αλλά ότι τελειοποιούσε διαρκώς το πολιτικό σύστημά της κατά τη μακρά περίοδο από τον τρίτο αιώνα π.χ. ως τις αρχές της νεότερης εποχής. Μια απλή σύγκριση αναδεικνύει την αξία της διαπίστωσής του. Η ρωμαϊκή/βυζαντινή 6 Gernet, History of Chinese Civilization, σελ. 29-33. 7 Fairbank & Goldman, China: A New History, σελ. 4-14. Lin Yutang, My Country and My People, σελ. 18-23. 8 Ku Hung-ming, The Spirit of the Chinese People, σελ. 9. 9 Blunden & Elvin, China, σελ. 30-37. 10 Gernet, History of Chinese Civilization, σελ. 27.
αυτοκρατορία διήρκησε από τον πρώτο αιώνα π.χ. ως το 1453, όντας ωστόσο κατά τους τελευταίους αιώνες της εξαιρετικά συρρικνωμένη και αδύναμη. Η κινεζική αυτοκρατορία διήρκησε από το 221 π.χ. ως το 1911 και κληροδότησε στο διάδοχο κινεζικό εθνικό κράτος έκταση συγκρίσιμη με όλη την Ευρώπη η απόσταση από τη Σαγκάη ως τα δυτικά σύνορα της Κίνας υπερβαίνει την απόσταση Λονδίνου- Μόσχας. 11 Οι ρίζες της μακρο-ιστορικής αυτής επιτυχίας της κινεζικής αυτοκρατορίας βρίσκονται κυρίως στη σφαίρα της πολιτικής και του πολιτισμού, σε αντιδιαστολή με τις σφαίρες της στρατηγικής, της οικονομίας και της θρησκείας. Αναμφίβολα η κινεζική αυτοκρατορία ανέπτυξε σπουδαίες παραδόσεις στρατηγικής. Ουδέποτε ωστόσο κυριαρχήθηκε επί μακρόν από μια στρατιωτική κάστα, ούτε βασιζόταν διαχρονικά η αυτοκρατορική εξουσία επί των μεγάλων εκτάσεών της στην ωμή στρατιωτική ισχύ. Οι οικονομικές και τεχνολογικές επιδόσεις της ήταν κατά καιρούς οι πιο προηγμένες στον κόσμο, όπως κατά τη μακρά περίοδο 1000 με 1500 μ.χ. Ουδέποτε ωστόσο κυριαρχούσε είτε μια κάστα μεγάλων γαιοκτημόνων ανεξάρτητων από τον αυτοκράτορα είτε μια εμπορική ελίτ, ούτε αποτελούσαν τα αχανή εδάφη της παραδοσιακής Κίνας ενιαίο εμπορικό χώρο. Όσον αφορά τη θρησκεία, ουδέποτε αναπτύχθηκε κάποιο θρησκευτικό ρεύμα ικανό να κλονίσει τον πολιτικοποιημένο ημι-θρησκευτικό ρόλο του αυτοκράτορα ως γιού του ουρανού. Ο συνεκτικός ιστός που επέτρεψε στους κινέζους αυτοκράτορες να διατηρήσουν διαχρονικά τον έλεγχο των τεράστιων περιοχών, στους οποίους εξαπλώθηκαν οι Χαν, ήταν ένα αλληλένδετο μείγμα πολιτικών θεσμών και πρακτικών, πολιτικής ιδεολογίας και κοινού πολιτισμού. 12 Ο Τσιν Σιχουάνγκ-ντι, ο πρώτος αυτοκράτορας που ένωσε την Κίνα το 221 π.χ., χρησιμοποίησε σκληρές και αδίστακτες μεθόδους που θυμίζουν τις επιταγές του Μακιαβέλι στον Ηγεμόνα όσον αφορά τη σύσταση ενιαίου κράτους. Η κινεζική θεωρία πίσω από αυτές τις πρακτικές, ο λεγόμενος νομικισμός, βασιζόταν στην αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι εγγενώς εγωιστικός και ότι το κράτος οφείλει να τον ωθήσει προς την καλή κοινωνική συμπεριφορά μέσω ισχυρών κινήτρων και αυστηρών τιμωριών. Επιπλέον, οι νομικιστές υποστήριζαν την απόλυτη εξουσία του αυτοκράτορα ως μέσου για την ενότητα, σταθερότητα και ισχυρή διακυβέρνηση της Κίνας. Ως εκ τούτου αντιτίθεντο στην εκχώρηση εξουσιών όσον αφορά τη χρήση των κινήτρων και τιμωριών σε κατώτερους ή περιφερειακούς αξιωματούχους, καθώς θα δημιουργούντο έτσι κέντρα εξουσίας ανταγωνιστικά προς τον αυτοκράτορα. Ωστόσο, με την εμμονή τους στην υπεροχή των θεσμών έναντι των ατόμων και στην επιβολή του νόμου σε όλους, ανεξάρτητα από τη θέση τους στην κοινωνία και την κρατική ιεραρχία, οι νομικιστές μπορούσαν δυνητικά να θέσουν τις φιλοσοφικές βάσεις για συνταγματικούς περιορισμούς στην εξουσία, όπως τονίζει ο κινέζος διανοούμενος του 20 ου αιώνα Λιν Γιουτάνγκ. Ο νομικιστής θεωρητικός του 2 ου 11 Ενδεικτική των παραστάσεων για τις διαστάσεις της Κίνας, δεδομένων των παραδοσιακών μέσων μεταφοράς, είναι η αναφορά που γίνεται στο Τσιν Πινγκ Μέι, το κλασσικό κινεζικό μυθιστόρημα του 16 ου αιώνα, σε εμπορικό αντιπρόσωπο που ξεκινώντας από τη βορειοανατολική Κίνα για ταξίδι εργασίας σε διάφορες περιοχές της νότιας Κίνας δηλώνει ότι «θα χρειασθώ ένα με δύο χρόνια.» Clement Egerton (μεταφραστής), The Golden Lotus (Chin P ing Mei), Vol. 3, σελ. 228. Την ίδια εποχή πάντως οι αυτοκρατορικοί αγγελιοφόροι μπορούσαν να φτάσουν από το Πεκίνο ως τις πιο μακρινές νοτιοδυτικές επαρχίες σε 6 εβδομάδες. Blunden & Elvin, China, σελ. 94. 12 Gernet, History of Chinese Civilization, σελ. 27-28. Terrill, New Chinese Empire, σελ. 29-44. Lieberthal, Governing China, σελ. 5-18.
αιώνα π.χ. Χανφάιτσε, για παράδειγμα, υποστήριζε την επιβολή ενός «απαράβατου νόμου που θα πρέπει να ισχύει εξίσου για τον ηγεμόνα και τους υπηκόους του». 13 Ο νομικισμός επηρέασε τις πρακτικές των αυτοκρατόρων δια μέσου της κινεζικής ιστορίας, τουλάχιστον όσον αφορά τη χρήση κινήτρων και αδίστακτων τιμωριών για την ενίσχυση της απόλυτης εξουσίας τους. Οι διάδοχοι του πρώτου αυτοκράτορα ωστόσο υιοθέτησαν τον κομφουκιανισμό ως ιδεολογία της αυτοκρατορικής Κίνας. Σε αντίθεση με τους νομικιστές, οι κομφουκιανοί θεωρούσαν ότι ο άνθρωπος έχει εξαρχής τους σπόρους για έναν ενάρετο βίο. Ως μέθοδο για την καλλιέργεια της αρετής οι κομφουκιανοί τόνιζαν όχι την εξαναγκαστική βία του νόμου, αλλά την παιδεία και την εμπέδωση της «ορθής» κοινωνικής συμπεριφοράς. Οι αντιλήψεις τους για το τι σήμαινε «ορθότητα» ήταν ιεραρχικές και πατερναλιστικές. Ένας απλός τρόπος για να ξεκινήσει κανείς να κατανοεί την κομφουκιανική προσέγγιση είναι να αναλογισθεί το πρότυπο της παραδοσιακής οικογένειας. Ο πατέρας οφείλει να φροντίζει για την οικογένειά του όχι επειδή του το επιβάλει ο νόμος, που ήταν η προσέγγιση των νομικιστών, αλλά επειδή αυτή είναι η φυσιολογική ενάρετη συμπεριφορά. Στην κομφουκιανική αντίληψη δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στην ηθική από ότι στον εξαναγκασμό δια νόμου. Η άλλη όψη του πατερναλιστικού κομφουκιανικού νομίσματος ήταν, ότι η σύζυγος και τα παιδιά του πατέρα όφειλαν να τον υπακούουν. Εφόσον οι αντιλήψεις αυτές αναχθούν στην πολιτική σφαίρα, δεν προκύπτει ανάγκη για συνταγματικούς περιορισμούς στην αυτοκρατορική εξουσία. Αξίζει να παρατεθεί εδώ η εκτίμηση του κινέζου διανοούμενου του 20 ου αιώνα Λιν Γιουτάνγκ για τη διαφορά μεταξύ της νεότερης ευρωπαϊκής και της κλασικής κινεζικής παράδοσης: Ένα σύνταγμα προϋποθέτει ότι οι κυβερνήτες μας μπορεί να είναι σκάρτοι, που κάνουν κατάχρηση των εξουσιών τους και παραβιάζουν τα δικαιώματά μας, τα οποία υπερασπιζόμαστε χρησιμοποιώντας ως όπλο το σύνταγμα. Η κινεζική αντίληψη περί διακυβέρνησης είναι το ευθέως αντίθετο της παραδοχής αυτής. Είναι γνωστή ως «διακυβέρνηση των γονέων» ή ως «διακυβέρνηση των λόγιων ευγενών», που υποτίθεται ότι φροντίζουν για τα συμφέροντα του λαού όπως οι γονείς φροντίζουν για τα συμφέροντα των παιδιών τους, και στους οποίους δίνουμε ελευθερία αποφάσεων και εναποθέτουμε απεριόριστη εμπιστοσύνη. 14 Σύμφωνα με τις ιεραρχικές κομφουκιανές αντιλήψεις, τα παιδιά όφειλαν να υπακούουν τους γονείς τους και να λατρεύουν τους προγόνους τους, οι μαθητές να υπακούουν τους δασκάλους τους και οι υπήκοοι να υπακούουν τον ηγεμόνα τους. Οι ιεραρχικά ανώτεροι στις σχέσεις αυτές όφειλαν να φροντίζουν για τους κατώτερούς τους. Για την εμπέδωση των συντηρητικών αυτών αξιών οι κομφουκιανοί υποστήριζαν περίτεχνες μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς και τελετουργίας, ώστε το κάθε άτομο, από τον αυτοκράτορα ως τον τελευταίο χωρικό, να οικειοποιείται ακόμα και στην καθημερινή συμπεριφορά του τον ορθό και ενάρετο ρόλο του στο αρμονικό κοινωνικό σύνολο. 15 Μεγάλη έμφαση δινόταν στις τελετές λατρείας των προγόνων. Σύμφωνα με τον Κομφούκιο, «με την καλλιέργεια του σεβασμού για τους νεκρούς και τη διατήρηση της μνήμης σε ένα μακρινό παρελθόν θα βαθυνθεί η καλοσύνη του λαού». 16 Συνέπεια της κομφουκιανικής αυτής παράδοσης ήταν να ενισχυθεί ως 13 Lin Yutang, My Country and My People, σελ. 201-208. Gernet, History of Chinese Civilization, σελ. 90-93. 14 Lin Yutang, My Country and My People, σελ. 201. 15 Lieberthal, Governing China, σελ. 6-8. 16 Ku Hung-ming, The Spirit of the Chinese People, σελ. 60.
κοινωνική ομάδα το ευρύτερο σόι, δηλαδή οι κοινοί απόγονοι σχετικά μακρινών προγόνων. 17 Οι κομφουκιανοί υποστήριζαν επίσης, ότι η διακυβέρνηση και η δημόσια διοίκηση της Κίνας έπρεπε να είναι στα χέρια των λόγιων «ευγενών». Ως «ευγενείς» στην κομφουκιανική παράδοση θεωρούνταν άνθρωποι που ακολουθούσαν έναν κώδικα έντιμης συμπεριφοράς και αντιλαμβάνονταν τις κοινωνικές υποχρεώσεις τους κατά το πρότυπο της οικογένειας (σύμφωνα με τον Κομφούκιο, «η αναγνώριση του νόμου του ευγενούς αρχίζει με την αναγνώριση της σχέσης μεταξύ του άνδρα και της συζύγου του» 18 ). Επιπλέον έπρεπε να είναι μορφωμένοι, καθώς σύμφωνα με τον Κομφούκιο «ένας άνθρωπος χωρίς γνώση για τη θεία τάξη της οικουμένης δεν θα μπορέσει να είναι ευγενής ή ηθικός άνθρωπος». 19 Η θεία τάξη της οικουμένης στην παράδοση αυτή είχε ως επίγεια κορυφή τον αυτοκράτορα, τον γιό του ουρανού. Η έννοια του «ουρανού» δεν είχε την προσωποποιημένη μορφή ενός θεού, σε αντίθεση με τις τρεις αβρααμικές θρησκείες (ιουδαϊσμός, χριστιανισμός και μωαμεθανισμός). Ο «ουρανός» είχε περισσότερο την έννοια της μοίρας, που καθορίζει όσα συμβαίνουν τόσο στους ουρανούς όσο και επί της γης. 20 Η κομφουκιανική προσέγγιση απέκτησε ισχυρή θεσμική ώθηση, όταν περίπου πριν από μια χιλιετία τελειοποιήθηκε το σύστημα πρόσληψης στελεχών της αυτοκρατορικής διοίκησης μέσω γραπτών αξιοκρατικών εξετάσεων, που διήρκησε μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα. Στις εξετάσεις αυτές σημασία είχε η κατανόηση των κλασικών κομφουκιανικών κειμένων και της τρέχουσας πολιτικής κατάστασης υπό το φως τους, καθώς και λογοτεχνικές επιδόσεις στην ποίηση, στην οποία είχε δώσει ιδιαίτερη έμφαση ο Κομφούκιος. 21 Για πολλούς αιώνες ο κάθε φιλόδοξος νεαρός Κινέζος, που επιδίωκε ανέλιξη σε αξίωμα στην αυτοκρατορική διοίκηση, έπρεπε να εξοικειωθεί με τα κλασικά κομφουκιανικά κείμενα και να κατέχει την κινεζική γλώσσα σε βαθμό ικανοποιητικό για ποιητικές επιδόσεις. Οι εξετάσεις είχαν τρία επίπεδα: πρώτον, τοπικά, δεύτερον, στην πρωτεύουσα της κάθε επαρχίας, και τρίτον σε κεντρικό επίπεδο στο Πεκίνο. Προϋπόθεση για διορισμό στην περιφερειακή αυτοκρατορική διοίκηση αποτελούσε η επιτυχία στις εξετάσεις του δεύτερου βαθμού (πρωτεύουσα επαρχίας), ενώ η πολυπόθητη επιτυχία στις εξετάσεις του τρίτου βαθμού άνοιγε τις πόρτες για διορισμό στο κέντρο της αυτοκρατορικής διοίκησης. 22 Στην Απαγορευμένη Πόλη, το μεγάλο οχυρωμένο σύμπλεγμα στο Πεκίνο που συμπεριλάμβανε τα κτήρια της κεντρικής αυτοκρατορικής κυβέρνησης (εξωτερική αυλή) και τα παλάτια των αυτοκρατόρων (εσωτερική αυλή), υπήρχε κεντρικά μεταξύ των κύριων κρατικών κτηρίων η αίθουσα εξετάσεων, όπου οι καλύτεροι σπουδαστές από όλη την Κίνα εξετάζονταν από κορυφαίους παράγοντες της κεντρικής κυβέρνησης, ενίοτε από τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Η τάξη των λόγιων ευγενών, που προέκυπτε από αυτές τις εξετάσεις και που στελέχωνε την αυτοκρατορική και την τοπική δημόσια διοίκηση, δεν αποτελούσε κλειστή κάστα. Είναι γεγονός ότι συνήθως μονάχα εύπορες οικογένειες ήταν σε θέση να παρέχουν την απαραίτητη εκπαίδευση στους γόνους τους. Ωστόσο στην Κίνα δεν επικρατούσε το κληρονομικό σύστημα της μεσαιωνικής Δυτικής Ευρώπης, σύμφωνα με το οποίο ο πρωτότοκος γιός κληρονομούσε το σύνολο της γαιοκτησίας του πατέρα του, που οδήγησε στην ανάπτυξη της ισχυρής δυτικοευρωπαϊκής αριστοκρατίας 17 Lieberthal, Governing China, σελ. 15-16. 18 Ku Hung-ming, The Spirit of the Chinese People, σελ. 35. 19 Ku Hung-ming, The Spirit of the Chinese People, σελ. 44. 20 Lieberthal, Governing China, σελ. 9. 21 Blunden & Elvin, China, σελ. 131-132. Ku Hung-ming, The Spirit of the Chinese People, σελ. 58. 22 Spence, Return to Dragon Mountain, σελ. 48.
γαιοκτημόνων. 23 Στην Κίνα οι ιδιωτικές γαιοκτησίες μοιράζονταν μεταξύ όλων των γιών, με αποτέλεσμα να μην διατηρούνται και να μην συσσωρεύονται οι γαιοκτησίες μιας οικογένειας γενιά με γενιά. Επιπλέον παράγοντας κοινωνικοοικονομικής κινητικότητας ήταν το γεγονός, ότι παιδιά ακόμα και από τα κατώτερα στρώματα μπορούσαν να αποκτήσουν την απαραίτητη εκπαίδευση για τις επίσημες εξετάσεις, εφόσον είχαν γονείς που ήταν επιτυχημένοι αν και αμόρφωτοι έμποροι ή υποστηρίζονταν από εύπορο πάτρωνα στα πλαίσια του ευρύτερου σογιού τους. Από τη στιγμή που κάποιος είχε υψηλές επιδόσεις στις εξετάσεις, μπορούσε να ελπίζει σε καλό διορισμό στην αυτοκρατορική διοίκηση ανεξάρτητα από το κοινωνικό υπόβαθρό του, αποκτώντας την ευκαιρία να ανελιχθεί μέσω των επιδόσεών του στο πόστο του. 24 Όσοι αξιωματούχοι παρείχαν σπουδαίες υπηρεσίες στον αυτοκράτορα, αποκτούσαν υψηλό αριστοκρατικό τίτλο καθώς και γαιοκτησίες. Ωστόσο ο αριθμός των υψηλών αριστοκρατών ήταν μικρός και ως τάξη οι αριστοκράτες δεν ήταν σε θέση να απειλήσουν την αυτοκρατορική εξουσία, ιδίως από τη δυναστεία Τανγκ (618-907 μ.χ.) και έπειτα. Επιπλέον κατά την τελευταία δυναστεία της Κίνας οι περισσότεροι αριστοκρατικοί τίτλοι μειώνονταν σε χαμηλότερους τίτλους από τη μια γενιά στην επόμενη, σε αντίθεση με τη Δυτική Ευρώπη. 25 Επίσης οι κινέζοι αριστοκράτες μπορούσαν να απολέσουν τις γαιοκτησίες τους, εφόσον έπεφταν σε αυτοκρατορική δυσμένεια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η οικογένεια του Τσάο Σουετσίνγκ, συγγραφέα του σπουδαιότερου πεζογραφήματος στην κλασσική κινεζική λογοτεχνία. Εξαιτίας μιας αλλαγής αυτοκράτορα και των συνεπαγόμενων αναδιατάξεων στην αυτοκρατορική διοίκηση κατασχέθηκε η περιουσία της οικογένειάς του το 1728, όταν ο μελλοντικός λογοτέχνης ήταν 13 χρονών. Στο αλληγορικό αριστούργημά του, Η Ιστορία της Πέτρας/Το Όνειρο των Κόκκινων Επαύλεων, περιγράφει - μεταξύ πολλών άλλων - την παρακμή μιας αριστοκρατικής οικογένειας και την πτώση της μέσω κατάσχεσης της περιουσίας της. 26 Η παραδοσιακή αυτοκρατορική διοίκηση ήταν ολιγάριθμη σε σχέση με τις διαστάσεις της Κίνας. Στις αρχές του 19 ου αιώνα συγκαταλέγονταν στις τάξεις της μόλις 20.000 άτομα. Σε τοπικό επίπεδο πάντως οι αυτοκρατορικοί αξιωματούχοι βασίζονταν στις εκατοντάδες χιλιάδες κατώτερων πτυχιούχων των επίσημων εξετάσεων, δηλαδή σε όσους είχαν περάσει μόνο τις εξετάσεις πρώτου βαθμού του τοπικού επιπέδου, που μελετώντας για τις εξετάσεις είχαν οικειοποιηθεί την επίσημη κομφουκιανική ιδεολογία και συνέβαλαν στην τοπική διακυβέρνηση. Καθώς η αυτοκρατορική και η τοπική δημόσια διοίκηση χαρακτηριζόταν από ενδημική διαφθορά, υπήρχε ανεξάρτητο σώμα ελεγκτών που την ήλεγχε σε όλα τα επίπεδά της. 27 Σε μια ασυνήθιστη περίπτωση το 1590, όταν η κορυφή της αυτοκρατορίας βρισκόταν σε κατάσταση ενδοκυβερνητικής κρίσης, ένας υψηλός ελεγκτής 23 Τη σχέση μεταξύ του δυτικοευρωπαϊκού κληρονομικού συστήματος και της εδραίωσης της δυτικοευρωπαϊκής αριστοκρατίας έχει τονίσει ο Alexis de Tocqueville, Democracy in America, σελ. 25. 24 Fairbank & Goldman, China: A New History, σελ. 83-87. Rowe, Social Stability and Social Change, σελ. 490-491. Lieberthal, Governing China, σελ. 13-16. 25 Rowe, Social Stability and Social Change, σελ. 485-492. 26 Hawkes, Introduction, Cao Xueqin, The Story of the Stone, Vol. 1, σελ. 29-31. 27 Lieberthal, Governing China, σελ. 11-14. Το πόσο ενδημική ήταν η διαφθορά αξιωματούχων φαίνεται από το γεγονός ότι αποτελεί κεντρικό στοιχείο σε δύο από τα πέντε σπουδαιότερα πεζογραφήματα της κλασικής κινεζικής λογοτεχνίας, το Παράνομοι του Βάλτου και το Τσιν Πινγκ Μέι. Παίζει επίσης σημαντικό ρόλο στο σπουδαιότερο κλασικό κινεζικό πεζογράφημα, το Η Ιστορία της Πέτρας/Το Όνειρο των Κόκκινων Επαύλεων.
κατηγόρησε με κομφουκιανικό ηθικό μένος τον ίδιο τον αυτοκράτορα για τη ροπή του στο μεθύσι, τη λαγνεία, τη φιλαργυρία και τον θυμό. 28 Η περίπτωση αυτή αναδεικνύει το γεγονός ότι παρά την κομφουκιανική έμφαση στην υποταγή στον αυτοκράτορα, ήταν νοητές πράξεις αμφισβήτησης της εξουσίας στην κορυφή της αυτοκρατορίας, εφόσον εκείνη δεν εκπλήρωνε τις κομφουκιανικές υποχρεώσεις της. Στο Παράνομοι του Βάλτου, ένα από τα τέσσερα σπουδαιότερα πεζογραφήματα της κλασικής κινεζικής λογοτεχνίας, περιγράφεται η σύσταση μεγάλης συμμορίας παράνομων αλλά έντιμων ατόμων, που είχαν αδικηθεί από διεφθαρμένους ή κακόβουλους αξιωματούχους. Απώτερος σκοπός της συμμορίας ήταν να αποκαταστήσει την κομφουκιανική τάξη, που στην κορυφή είχε διαταραχθεί από τέσσερις σκάρτους υπουργούς. Στο τελευταίο μέρος του βιβλίου η συμμορία εντάσσεται στην υπηρεσία του αυτοκράτορα ως πολεμικό σώμα. 29 Παρά το ότι η αυτοκρατορική διοίκηση ήταν σχετικά μικρή και διεφθαρμένη, ήταν σε θέση να ελέγχει μια αυτοκρατορία τεράστιων διαστάσεων. Ο λόγος ήταν ότι οι Χαν είχαν αναπτύξει έναν έντονο και περίτεχνο πολιτισμό, που τους διαφοροποιούσε από άλλους λαούς της Ανατολικής Ασίας. Ο κομφουκιανισμός τους δίδασκε υποταγή στον αυτοκράτορα και σεβασμό προς τους κοινωνικά ανώτερους. Οι επιταγές του κομφουκιανισμού επιβεβαιώνονταν καθημερινά μέσα από περίτεχνες τελετουργικές πρακτικές, που τόνιζαν την κοινωνική ιεραρχία. Ο τρόπος που ο καθένας χαιρετούσε οποιονδήποτε άλλο, η θέση στην οποία κάθονταν οι Χαν γύρω από το τραπέζι του δείπνου, οι προσφωνήσεις μεταξύ τους και πλειάδα άλλων κοινωνικών συμπεριφορών καθορίζονταν από αυστηρό πρωτόκολλο, που βασιζόταν στις κομφουκιανικές ιεραρχικές αντιλήψεις περί αρμονικού συνόλου. Οι λόγιοι ευγενείς έπρεπε να είναι σε θέση να επιδίδονται στην ποίηση ακόμα και κατά τη διάρκεια κοινωνικών συνευρέσεων, εφόσον ήθελαν να κατακτήσουν την εκτίμηση του κοινωνικού τους περίγυρου. Όλοι οι Χαν όφειλαν να τιμούν τους προγόνους τους μέσω περίτεχνων τελετών. 30 Η διαχρονική επιτυχία της παραδοσιακής αυτοκρατορικής Κίνας στο να αποκτήσει και να κληροδοτήσει στο διάδοχο κινεζικό εθνικό κράτος του 20 ου αιώνα έκταση συγκρίσιμη με όλη την Ευρώπη οφείλεται κυρίως στο ότι οι Χαν είχαν έναν βαθύ κοινό πολιτισμό, που τόνιζε την υποταγή στον αυτοκράτορα και τους αξιωματούχους του, και επομένως έτειναν συνήθως να επιθυμούν χωρίς εξαναγκασμό να ανήκουν στην ίδια χώρα και να υποτάσσονται στην αυτοκρατορική εξουσία της. 28 David T. Roy (μεταφραστής), The Plum in the Golden Vase (Chin P ing Mei), Vol. 1, σελ. 464. Την εποχή εκείνη ο αυτοκράτορας, απαυδισμένος από τις διαμάχες μεταξύ των υψηλών αξιωματούχων, δεν επιτελούσε τα επίσημα καθήκοντά του, συμπεριλαμβανόμενων των διορισμών αξιωματούχων. Fairbank & Goldman, China: A New History, σελ. 140-141. 29 Shapiro (μεταφραστής), Shi Nai an & Luo Guanzhong, Outlaws of the Marsh, 3 τόμοι. 30 Για τις περίτεχνες τελετουργικές πρακτικές της παραδοσιακής κινεζικής κοινωνίας, βλέπε τα κλασικά κινεζικά πεζογραφήματα Παράνομοι του Βάλτου (14 ος αιώνας), Τσιν Πινγκ Μέι (16 ος αιώνας) και Η Ιστορία της Πέτρας/Το Όνειρο των Κόκκινων Επαύλεων (18 ος αιώνας).