ΑΝΟΙΞΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2008 Η ΑΝΟΙΞΗ & οι αλλεργίες της ΕΛΚΥΣΤΙΚΗ και τους 9 μήνες ΜΗΤΡΙΚΟΣ ΘΗΛΑΣΜΟΣ η θέση και η στάση του πατέρα στην επιτυχία του ΣΠΟΝΔΥΛΙΚΗ ΣΤΗΛΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ & ΑΣΚΗΣΗ MY CLUB CARD VISA η κάρτα της ζωής σας
editorial editorial Αγαπητοί αναγνώστες, Με πολύ θετική ενέργεια σας καλωσορίζουμε στο τεύχος Άνοιξη - Καλοκαίρι με επίκαιρα θέματα που αφορούν όλη την οικογένεια καθώς και ενδιαφέρουσες εξελίξεις στον Όμιλο Ιασώ. Η έναρξη της Παιδιατρικής κλινικής ΙΑΣΩ Παίδων έρχεται να συμπληρώσει το φάσμα των παρεχόμενων υπηρεσιών του Ομίλου. Η νέα κλινική θα λειτουργήσει μέχρι το φθινόπωρο σε υπερσύγχρονο κτίριο που βρίσκεται δίπλα στην κλινική ΙΑΣΩ. Συνεχίζοντας την προσπάθεια της κλινικής μας για την προώθηση του Μητρικού Θηλασμού φιλοξενούμε και σε αυτό το τεύχος σχετικό άρθρο που αφορά το «Ρόλο του πατέρα στη διαδικασία του θηλασμού». Στα πλαίσια των σεμιναρίων που πραγματοποιήθηκαν και στις 2 κλινικές του Ομίλου (Ιασώ και Ιασώ General) με θέμα «Θετικές Δράσεις για την Ισότητα των Ευκαιριών μεταξύ Γυναικών και Ανδρών» συμμετείχαν εργαζόμενες γυναίκες που παρακολούθησαν συνεδρίες από ειδικούς με στόχο την παροχή υπηρεσιών υγείας υψηλού επιπέδου. Μην ξεχνάτε ότι με τη χρήση της πιστωτικής κάρτας My Club Card VISA έχετε σημαντικές εκπτώσεις στις κλινικές του Ομίλου Ιασώ καθώς και στις επιχειρήσεις που συνεργάζονται μαζί μας. Καλή ανάγνωση! Με εκτίμηση, ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΒΛΑΧΟΥΣΗΣ MYLIFE 1
περιεχόμενα index 4 Η θέση & η στάση του πατέρα στην επιτυχία του ΜΗΤΡΙΚΟΥ ΘΗΛΑΣΜΟΥ 10 Η ΑΝΟΙΞΗ & οι αλλεργίες της ΕΛΚΥΣΤΙΚΗ και τους 9 μήνες 8 14 ΑΠΝΟΙΑ της προωρότητας της βρεφικής & παιδικής ηλικίας 26 ακόμα... Προβλήματα ΣΠΟΝΔΥΛΙΚΗΣ ΣΤΗΛΗΣ στον εργασιακό χώρο & ΑΣΚΗΣΗ ΙΑΣΩ ΠΑΙΔΩΝ 44 18 20 32 36 38 40 42 46 48 Σύγχρονες απόψεις στη χειρουργική αποκατάσταση του ΥΠΟΣΠΑΔΙΑ ΑΝΔΡΟΠΑΥΣΗ Μύθος ή Πραγματικότητα ; Αισθητικές Επεμβάσεις επί των ΜΑΣΤΩΝ Το Νοσηλευτικό Ίδρυμα ΙΑΣΩ General Προώθηση της ΙΣΟΤΗΤΑΣ μεταξύ των δύο φύλων ΘΕΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ για την Ισότητα των Ευκαιριών μεταξύ Γυναικών και Ανδρών ΡΕΠΟΡΤΑΖ ΑΓΟΡΑΣ MY CLUB CARD ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ 2 MYLIFE
MYLIFE 3
ΥΓΕΙΑ Από τον: Δρ. Δημήτριο Κ. Χατζή, FAAP Ass Professor, Columbia University, NY Επισκ. Καθηγητής, Πανεπιστημίου Αθηνών Ειδ. Επιστ. Συνεργάτης Α Παιδ. Κλινικής, ΠΑ Επιστ. Υπεύθ. Αλλεργία & Κλ. Ανοσολογία, ΙΑΣΩ Η ΑΝΟΙΞΗ και οι αλλεργίες της 4 MYLIFE
ΥΓΕΙΑ,. Αυτά έχει πει ο Ποιητής για την άνοιξη (Δ. Σολωμός : Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, Σχεδίασμα Β), που για αλλεργικά άτομα η λέξη «άρματα» θα μπορούσε να σημαίνει γύρεις, που ενώ ευωδιάζουν και είναι τόσο ευχάριστες για άλλα άτομα, για τους αλλεργικούς είναι... πρόβλημα, διότι προκαλούν συμπτώματα, από τα οποία οι άνθρωποι αυτοί υποφέρουν, και σε σημαντικό μάλιστα βαθμό. Και είναι μεγάλο το ποσοστό των ασθενών που υποφέρει, αφού ένα στα τέσσερα ή πέντε άτομα είναι αλλεργικά. ΓΥΡΗ Η γύρη υπάρχει σε όλα τα άνθη, εντοπίζεται στους στήμονες, και γονιμοποιεί τα ωάρια του υπέρου. Δηλ. η γύρη είναι το άρρεν και ο ύπερος το θήλυ στοιχείο για την γονιμοποίηση, και την περαιτέρω καρποφορία των φυτών. Η απελευθέρωση των γύρεων συμβαίνει ορισμένες εποχές του έτους, ανάλογα με το είδος του φυτού, αλλά η πλειονότητα των φυτών ανθοφορεί την άνοιξη. Την εποχή της γυρεοφορίας, παράγεται και το νέκταρ, με το οποίο τρέφονται τα έντομα. Καθώς τα έντομα τρυγούν το νέκταρ από άνθος σε άνθος, μεταφέρουν και την γύρη. Έτσι, γίνεται η γονιμοποίηση. Το ίδιο συμβαίνει και όταν ο άνεμος μεταφέρει τις διάφορες γύρεις. Με τον άνεμο «παρασύρονται» μικρού μέγεθος κόκκοι, διότι είναι ελαφρείς, ενώ οι βαρύτεροι πάνε από λουλούδι σε λουλούδι με τα έντομα. Τα φυτά, επομένως, βάσει του τρόπου γονιμοποιήσεως, χωρίζονται σε εντομόγαμα και ανεμόγαμα, και οι γύρεις τους σε εντομόφιλες και ανεμόφιλες. Οι ανεμόφιλες γύρεις, με δυνατούς ανέμους, μπορεί να βρεθούν πολλά χιλιόμετρα μακριά (περίπου 200! καμιά φορά), και προκαλούν συμπτώματα αλλεργίας, σε ευαισθητοποιημένα άτομα, επειδή το μικρό μέγεθος των γυρεοκόκκων διευκολύνει την εισπνοή τους. Σε αντίθεση με τις ελαφρού βάρους γύρεις, οι βαριές και μεγάλες σε μέγεθος, οι εντομόφιλες, δεν προκαλούν συμπτώματα, αφού δεν εισπνέονται. Οι εξαιρέσεις, πάντα υπάρχουν, και επιτείνουν τον κανόνα, όπως, κηπουροί και εργαζόμενοι σε ανθοπωλεία. Η γυρεοφορία είναι κυρίως ανοιξιάτικο φαινόμενο, αλλά εξαρτάται από την γεωγραφική θέση της περιοχής, δηλ. το κλίμα της. Διαφορετικά φυτά (άρα και γύρεις) υπάρχουν σε ψυχρά κλίματα (βόρεια, ορεινά) και άλλα σε νότια, πεδινά ή παραθαλάσσια μέρη. Οι κλιματολογικές συνθήκες, επιπλέον, καθορίζουν και το χρονικό διάστημα της ανθοφορίας. Στην χώρα μας, «ο ανοιξιάτικος χειμώνας του 2007» είχε ως αποτέλεσμα παρατεταμένη ανθοφορία και πολλά έντομα που δεν έπεσαν σε χειμερία νάρκη. Γενικά, οι κλιματολογικές συνθήκες στην Ελλάδα, ευνοούν την παρουσία των εξής φυτών των οποίων η γύρη είναι ανεμόφιλος: 1 δέντρα (ελιά, ακακία, λεύκα, κυπαρίσσι κ.α.) 2 αγρωστώδη (άγρια δημητριακά), χορτάρια, γρασίδια, γκαζόν, «αγριάδα», 3 ζιζάνια, αγριόχορτα, θάμνοι, αγριοβότανα Τους μήνες Απρίλιο και Μάιο υποφέρει η μεγάλη μάζα των αλλεργικών, λόγω της έντονης γυρεοφορίας, κυρίως τα αγρωστωδών και της ελιάς (2/3 και 6/10, αντιστοίχως, των ασθενών). Ενώ τα ζιζάνια προκαλούν συμπτώματα μετά το καλοκαίρι, το αγριόχορτο περδικάκι μπορεί να ενοχλεί όλο σχεδόν τον χρόνο, εκτός από Δεκέμβριο και Ιανουάριο, σε ορισμένα μέρη. Το περδικάκι, είδος άγριου βασιλικού, «βασανίζει» περίπου 4 στα 10 αλλεργικά άτομα, είναι παντού, εφ όσον υπάρχει υγρασία, στους τοίχους (πολύ χαρακτηριστικά), τα πλακόστρωτα, σε ερειπωμένα και γκρεμισμένα σπίτια, κ.α. Το περδικάκι έχει πολλά ονόματα, σε διάφορες περιοχές της χώρας, όπως: περδικούλι, ελξίνη, νεροπλύτα, ζαροφλίκι κολιτσάνι, κα, και αναφέρεται επίσης ως παρθενούλι επειδή έχει... στολίσει, ακόμη και, τον Παρθενώνα! MYLIFE 5
ΥΓΕΙΑ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ Τα βασανιστικά συμπτώματα, από την έκθεση στις γύρεις, παρουσιάζονται στα μάτια (ερυθρότητα, κνησμός, δάκρυα), αλλά, πρωτίστως στην μύτη, όπου πολύ χαρακτηριστικά υπάρχει κνησμός (φαγούρα), και το πλέον τυπικό σύμπτωμα: τα πολλαπλά πρωινά φτερνίσματα. Η συνύπαρξη άσθματος, πολύ συχνά επιπλέκει την αλλεργία της άνοιξης. ΘΕΡΑΠΕΙΑ Η θεραπεία περιλαμβάνει, πρώτα από όλα, την πρόληψη. Πρόληψη σημαίνει αποφυγή του αιτίου που προκαλεί συμπτώματα. Εδώ, όμως, το πρόβλημα είναι το εφικτόν ή μη, δηλ. δεν είναι τόσο εύκολο να παύσει η έκθεση στα αντιγόνα των γύρεων. Ορισμένα φάρμακα (π.χ. αντιισταμινικά) προσφέρουν ανακούφιση. Σήμερα, με την εξέλιξη των γνώσεων όσον αφορά το ανοσολογικό υπόστρωμα της αλλεργίας, ειδικές θεραπευτικές μέθοδοι έχουν επινοηθεί. Έτσι, η χορήγηση ειδικών αντισωμάτων ή η ανοσοθεραπεία έχουν αλλάξει ριζικά την ποιότητα ζωής των αλλεργικών ασθενών. Η ανοσοθεραπεία, μάλιστα, έχει ως αποτέλεσμα την απευαισθητοποίηση και, συνεπώς, την παύση των φαινομένων της αλλεργίας. Τα πολύ καλά αποτελέσματά της είναι, όπως είναι εύλογο, πολύ ενθαρρυντικά, επίσης. ΠΡΟΛΗΨΗ Η πρόληψη αποτελεί τον κύριο άξονα της θεραπείας. Έτσι, μόνον, δεν επέρχεται εκ νέου ενεργοποίηση των αλλεργικών συμπτωμάτων. Βασικά, ο ίδιος ο ασθενής γνωρίζει, πολλές φορές, την εποχή που κυρίως υποφέρει ή έχει παρατηρήσει ότι όταν πάει στον κάμπο και είναι ανθισμένες οι ελιές «φτερνίζεται σαν τρελός». Σε αυτή την περίπτωση, λαμβάνονται μέτρα «αυτοπροστασίας». Γενικά μέτρα, που προτείνονται, όταν η γυρεοφορία είναι σε έξαρση είναι: Παραμονή μέσα στο σπίτι, με κλειστά παράθυρα, τις «ώρες αιχμής», όταν δηλ. η ατμόσφαιρα είναι «φορτωμένη» με γύρεις (πρακτικά 08:00 και 20:00). Αποφυγή περιπάτων τις «ώρες αιχμής», καθώς επίσης όταν φυσάνε ισχυροί άνεμοι. Διαδρομές ταξίδια με αυτοκίνητο με κλειστά παράθυρα. Χρήση συστήματος κλιματισμού (air condition) και στο σπίτι και στο αυτοκίνητο. Επιστρέφοντας στο σπίτι, λούσιμο και πλύσιμο, ενώ τα ενδύματα δεν αφήνονται στο υπνοδωμάτιο. Για τα άτομα, λοιπόν, με αλλεργίες, η άνοιξη είναι πρόβλημα. Το πρόβλημα, όμως, έχει λύσεις, για την ανακούφιση των ασθενών αυτών. Και οι λύσεις έρχονται από την ιατρική συμβουλή και, ακολούθως, την ενδεδειγμένη θεραπεία που θα καθορίσει ο γιατρός. 6 MYLIFE
MYLIFE 7
ΟΜΟΡΦΙΑ Από την: Γιασεμή Εγγλέζου Δημοσιογράφος ΕΛΚΥΣΤΙΚΗ και τους 9 μήνες! Πόσο δύσκολο είναι να παραμείνει ελκυστική μια γυναίκα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης ; Καθόλου δύσκολο. Αρκεί να ξέρει τον τρόπο!! Όσο ελκυστικές είμαστε πριν την εγκυμοσύνη, τόσο πρέπει να είμαστε κατά την διάρκεια αυτής. Καθώς μέσα μας γίνονται πολλές διεργασίες, ο οργανισμός μας αλλάζει και προκύπτουν δυσκολίες κυρίως από τις σωματικές ενοχλήσεις, εμείς νιώθουμε περίεργα. Εξαιτίας του αυξανόμενου βάρους, της παραμόρφωσης των χαρακτηριστικών μας και της κυκλοθυμικής συμπεριφοράς μας, αισθανόμαστε άσχημες και καθόλου ελκυστικές. Λάθος αίσθηση! Και τους εννέα μήνες ακολουθούμε βασικά tips που μας βοηθούν να φαινόμαστε και να είμαστε προσεγμένες, γεμάτες χάρη και θηλυκότητα. Περιποίηση προσώπου & σώματος / Μακιγιάζ Κατά τη διάρκεια των πιο τρυφερών μηνών της ζωής μας, πρέπει να ακολουθούμε τα απαραίτητα βήματα για την περιποίηση του προσώπου μας και του σώματος μας. Είναι απαραίτητη η γνώμη του δερματολόγου μας για το ποια καλλυντικά θα χρησιμοποιούμε, τα όποια δεν θα επιβαρύνουν το δέρμα μας. Χρησιμοποιούμε κρέμες προσώπου και σώματος, κρέμες σύσφιξης και πρόληψης ραγάδων. Ειδικά λάδια για το στήθος και τα πόδια. Το μακιγιάζ του προσώπου μας πρέπει να είναι εξίσου εντυπωσιακό και θελκτικό όπως πριν, χωρίς να χρησιμοποιούμε υπερβολικές ποσότητες καλλυντικών. Αντικαθιστούμε το μέικ-απ με μια αντηλιακή με χρώμα, δίνουμε χρώμα με μια πούδρα, τονίζουμε τα μάτια μας με μάσκαρα σε διάφορα χρώματα και τα χείλη μας με ιριδίζοντα gloss. Οι σκιές των ματιών μας είναι σε γήινα χρώματα, γιατί κάνουν το ολοστρόγγυλο πλέον προσωπάκι μας πολύ γλυκό και το ρουζ σε παλ αποχρώσεις. ΔΕΝ ΞΕΧΝΑΜΕ ΟΤΙ: Ένα καθαρό και περιποιημένο πρόσωπο με το κατάλληλο εντυπωσιακό μακιγιάζ είναι βασικό στοιχειό της εξωτερικής ελκυστικής εμφάνισης μας. 8 MYLIFE
ΟΜΟΡΦΙΑ Τι φοράμε όταν φουσκώνει η κοιλίτσα μας ; Όσο φουσκώνει η κοιλίτσα μας, εμείς ντυνόμαστε με άνετα ρούχα, φαρδιά που δεν πιέζουν το σώμα μας και μας διευκολύνουν στις κινήσεις μας. Αποφεύγουμε ρούχα που περιορίζουν την κυκλοφορία του αίματος. Προτιμούμε βαμβακερές μπλούζες, φορέματα φαρδιά, φούστες με ελαστική μέση. Κάνουμε πάντα σωστούς χρωματικούς συνδυασμούς και ολοκληρώνουμε την εξωτερική μας εμφάνιση με τα κατάλληλα αξεσουάρ. Τα αξεσουάρ ολοκληρώνουν την θηλυκή και κομψή εικόνα μας. ΔΕΝ ΞΕΧΝΑΜΕ ΟΤΙ: Και κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης φοράμε πάντα ότι μας κολακεύει, είτε είναι στη μόδα, είτε δεν είναι. Τι είδους παπούτσια προτιμάμε: αθλητικά, χαμηλοτάκουνα, ψηλοτάκουνα ή τελείως επίπεδα; Τα παπούτσια που επιλεγούμε δεν πρέπει να μας κουράζουν, το περπάτημά μας πρέπει να είναι άνετο και στέρεο. Τα χαμηλοτάκουνα παπούτσια είναι καλύτερα για την πλάτη, έναντι των ψηλοτάκουνων που προκαλούν πόνο στη μέση και δεν μας επιτρέπουν να περπατήσουμε άνετα. Τα παπούτσια από δέρμα η πανί είναι η καταλληλότερη επιλογή για την περίοδο της εγκυμοσύνης μας. ΔΕΝ ΞΕΧΝΑΜΕ ΟΤΙ: Το άνετο περπάτημα κατά τη διάρκεια των εννέα μηνών δίνει τη δυνατότητα στο αγγελούδι μας να κινείται μέσα μας χωρίς να δέχεται πιέσεις. Και εμείς νιώθουμε ελευθερία στην κίνηση μας. Είναι ωραία να εγκυμονείς...! MYLIFE 9
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Από τον: κ. Δημοσθένη Δώδο Μαιευτήρας, Γυναικολόγος ΙΑΣΩ Η θέση & η στάση του πατέρα στην επιτυχία του ΜΗΤΡΙΚΟΥ ΘΗΛΑΣΜΟΥ 10 MYLIFE
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Ο ρόλος του πατέρα στο θηλασμό είναι πολύ σημαντικός όπως εξίσου σημαντική και αλληλένδετη είναι η παρουσία και η στάση του στη διάρκεια της εγκυμοσύνης και του τοκετού. Στη διαμόρφωση ενός θετικού ή αρνητικού ρόλου υπεισέρχονται πολλοί παράγοντες όπως η ηλικία του ζευγαριού, η υγεία, η μόρφωση, η κοινωνική και οικονομική θέση, η ψυχολογική κατάσταση κ.α. Ο άνδρας και η γυναίκα βρίσκονται σε δύο διαμετρικά αντίθετες θέσεις στη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Μόνο αν το βιολογικό και ψυχολογικό χάσμα που τους χωρίζει γεφυρωθεί με αμφίπλευρη προσπάθεια κατανόησης και τρυφερότητας ή και με εξωγενή βοήθεια αν χρειαστεί, τότε θα έχουμε έναν επιτυχημένο θηλασμό, πλήρη και σε βάθος χρόνου. Οι σημαντικές ορμονικές και σωματικές αλλαγές της εγκύου τροφοδοτούν συναισθηματικές εντάσεις που την καθιστούν ιδιαίτερα ευάλωτη. Επιδημιολογικές μελέτες έδειξαν ότι το 24% των γυναικών που αποκτούν παιδί αναμένεται να εμφανίσουν κάποια μορφή κατάθλιψης μέσα στον πρώτο χρόνο μετά τον τοκετό. Αν και η εγκυμοσύνη είναι από τις πιο ωραίες περιόδους στη ζωή της γυναίκας, είναι όμως και μια περίοδος «κρίσης». Μία κρίση ταυτότητας που για να ξεπεραστεί χρειάζεται να γίνει ένας επαναπροσδιορισμός της σχέσης της εγκύου με το άμεσο οικογενειακό περιβάλλονιδιαίτερα με τη μητέρα της- αλλά και με το σύντροφό της. Η μητρότητα είναι ένα βήμα που διανύει η γυναίκα από την αυτόνομη μοναδική και προσδιορισμένη ύπαρξή της σε μια άλλη κατάσταση όπου αναπαράγει την εικόνα της σε ένα παιδί που θα προκύψει από το σώμα της και μαζί του έκτοτε θα έχει μια μοναδική σχέση που δεν υπήρξε ποτέ άλλοτε στη ζωή της. Αλλά και ο σύντροφος που θα γίνει πατέρας περνάει «κρίση». Οι αλλαγές στο σώμα της γυναίκας του δε γίνονται πάντα αποδεκτές. Οι αλλαγές στα συναισθήματα της συντρόφου του δημιουργούν άγχος κι ανασφάλεια κι όταν η δυαδική σχέση γίνει τριαδική η ενασχόληση της μητέρας με το βρέφος μπορεί να εκληφθεί ως εγκατάλειψη του ίδιου και να αποξενωθεί. Πώς μπορούμε όμως να βοηθήσουμε στην αποδραματοποίηση και την εξομάλυνση των αλλαγών ώστε να υπάρξει αρμονία στο ζευγάρι που θα βοηθήσει ανάμεσα στα άλλα και το σημαντικό θέμα του θηλασμού; Ας δούμε μία μελέτη στο Πανεπιστημιακό νοσοκομείο του Βερολίνου όπου έγινε καταγραφή των επιθυμιών προσδοκιών της εγκύου... MYLIFE 11
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ 2 Μελέτες έδειξαν βελτίωση του αποτελέσματος και της διάρκειας του θηλασμού όταν υπήρχε «πρώιμη» δερματική επαφή μητέρας-μωρού. Ακόμα αυτή η πρώτη οπτική επαφή έχει τεράστια σημασία για την ενδυνάμωση της σχέσης μητέρας, πατέρα και παιδιού. 1 Τοκετός στο σπίτι Πλύσιμο του παιδιού Τοκετός σε γυναικολογική θέση Να μην κοπεί αμέσως η ομφαλίδα Το βράδυ το μωρό μαζί Αποφυγή τεχνητής τεχνιτής ρήξεως των υμένων Αποφυγή φαρμάκων στον τοκετό Αποφυγή οξυτοκίνης Να κινείται στην διάρκεια του τοκετού Παρουσία του συντρόφου Τοποθέτηση του νεογέννητου στην κοιλιά της μητέρας Μαζί με το νεογέννητο στο δωμάτιο Θηλασμός 4,1% 18,6% 23,5% 24,1% 30,6% 36,5% 40,0% 72,4% 74,1% 78,8% 89,4% 92,9% 95,3% Όπως βλέπουμε το 95% των εγκύων εξέφρασε την επιθυμία να θηλάσει. Εδώ τίθεται το ερώτημα εάν σε ένα τόσο μεγάλο ποσοστό γυναικών υπάρχει σχεδόν «έμφυτη» η επιθυμία του θηλασμού, θα πρέπει να μας προβληματίσει σοβαρά για το τι συμβαίνει στην πορεία και αυτό το ποσοστό μειώνεται δραματικά. Ακολούθως το 93% επιθυμούσε το μωρό να βρίσκεται μαζί στο δωμάτιο. Είναι αυτονόητο το πόσο αυτό βοηθά το θηλασμό. Ακόμα μελέτες έδειξαν ότι υπάρχει διαφορά στην ανάπτυξη παιδιών που είχαν παραμείνει κοντά στη μητέρα σε σύγκριση με εκείνα που είχαν στερηθεί την παρουσία της και αυτό γινόταν εμφανές αργότερα κυρίως στην ομιλία του παιδιού. Τρίτη στη σειρά των προσδοκιών με 89% ήταν η τοποθέτηση του νεογέννητου πάνω στην κοιλιά της μητέρας. Το 78% θα ήθελε να είναι κοντά ο σύντροφος σε κάποια από τις φάσεις ή σε όλη τη διάρκεια τοκετού. Μελέτες στη Φιλανδία έδειξαν ότι οι γυναίκες που είχαν κοντά το σύντροφό τους θήλασαν περισσότερο και ο πατέρας αφιέρωνε περισσότερο χρόνο στο παιδί τους. Μια άλλη ενδιαφέρουσα μελέτη έδειξε ότι από τους πατέρες που ήταν συμμετοχικοί στη διάρκεια της εγκυμοσύνης, μόνο 19% είχε αναπτύξει αργότερα κυριαρχική στάση μέσα στην οικογένεια σε αντίθεση με τους μη συμμετέχοντες που το ποσοστό ανέβαινε στο 49%. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο ρόλος του πατέρα είναι σημαντικός σε όλες τις φάσεις της εξελικτικής διαδικασίας μιας εγκυμοσύνης. Για να είναι όμως θετικός και υποστηρικτικός ο πατέρας θα πρέπει να είναι ενημερωμένος. Χρειάζεται διεπιστημονική συνεργασία που θα προσφέρει στο ζευγάρι ενημέρωση και στήριξη ψυχολογική στη διάρκεια της εγκυμοσύνης. 3 Μη ξεχνάμε αυτό που είχε πει ο Αβέκηνας γιατρός στην αρχαιότητα ότι «η θεραπεία ξεκινάει με το λόγο» 12 MYLIFE
MYLIFE 13
ΜΩΡΟ & ΥΓΕΙΑ Από την: κα Ελένη Τραγόμαλου Παιδίατρος Νεογνολόγος Μονάδας Εντατικής Νοσηλείας Νεογνών ΙΑΣΩ ΑΠΝΟΙΑ της προωρότητας της βρεφικής & παιδικής ηλικίας Ως άπνοια ορίζεται η διακοπή της αναπνοής λόγω έλλειψης αναπνευστικής προσπάθειας (κεντρική άπνοια) ή πλήρους απόφραξης των αεροφόρων οδών (αποφρακτική άπνοια). 14 MYLIFE
ΜΩΡΟ & ΥΓΕΙΑ Σε πολλές περιπτώσεις τα απνοϊκά επεισόδια είναι δυνατόν να έχουν και τα δύο συστατικά (μικτή άπνοια). Σύντομες παύσεις της αναπνοής, συνήθως διάρκειας μέχρι 10 sec, κατά τις οποίες δεν διαπιστώνεται προσπάθεια αναπνοής παρουσιάζουν συχνά τα υγιή βρέφη ιδιαίτερα μετά από αναστεναγμό ή κατά τη διάρκεια της κατάποσης. Οι παύσεις όμως που διαρκούν περισσότερο από 15 sec θεωρούνται παθολογικές. Συχνά η παρατεταμένη άπνοια συνοδεύεται από βραδυκαρδία. Η ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ Η συχνότητα της άπνοιας αυξάνει όσο ελαττώνεται η ηλικία κύησης. Η ιδιοπαθής άπνοια μια πάθηση των πρόωρων νεογνών εμφανίζεται κατά την πρώτη εβδομάδα της ζωής χωρίς να υπάρχει υποκείμενο νόσημα και υποχωρεί με την συμπλήρωση της 36ης εβδομάδας από την σύλληψη. Σε άλλες περιπτώσεις το νεογνό μπορεί να παρουσιάσει άπνοια από υπερθέρμανση, αναιμία, λοίμωξη, εγκεφαλική αιμορραγία ή ύπαρξη ανοικτού βοττάλειου πόρου. ΣΤΑ ΠΡΟΩΡΑ ΝΕΟΓΝΑ Στο πρόωρο νεογνό ο μηχανισμός ρύθμισης της αναπνευστικής λειτουργίας είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος στην άπνοια. Εξάλλου ο μειωμένος τόνος των μυών του λάρυγγα συντελεί στη σύμπτωση των ανωτέρων αεροφόρων οδών με αποτέλεσμα την απόφραξή τους. Η αποφρακτική άπνοια μπορεί να παρατηρηθεί σε περιπτώσεις τοποθέτησης της κεφαλής του πρόωρου νεογνού σε θέση κάμψης ή υπέρμετρης κλίσης προς τα πλάγια, οπότε συμπιέζεται και αποφράσσεται η μαλακή τραχεία του νεογνού, στην πλειονότητα των δυσπλασιών προσώπου- στοματικής κοιλότητας (λυκόστομα, ατρησία ρινικών χοανών, σύνδρομο Pierre Robin), σε νευρολογικές διαταραχές, σύνδρομο Down, παχυσαρκία, υποθυρεοειδισμός, μεταβολικό νόσημα, σε περιπτώσεις υπερτροφίας αμυγδαλών και υπερτροφίας αδενοειδών εκβλαστήσεων στα μεγαλύτερα παιδιά. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ Η αντιμετώπιση της άπνοιας των πρόωρων νεογνών συνίσταται σε ήπιες μεν περιπτώσεις σε φυσικό ερεθισμό του δέρματος, σε χορήγηση οξυγόνου ή μετάγγιση αίματος στην περίπτωση σοβαρής αναιμίας. Χρησιμοποιούνται φάρμακα όπως η θεοφυλλίνη καθώς και η εφαρμογή συνεχούς θετικής πίεσης 3-5 Η 2 Ο στις αεροφόρους οδούς με ρινικό αεραγωγό (ncpap). Κάθε πρόωρο που παρουσιάζει άπνοιες πρέπει να συνδέεται με μηχάνημα παρακολούθησης των ζωτικών του λειτουργιών (αναπνοές- σφίξεις) τουλάχιστον μέχρι τη συμπλήρωση των 35 εβδομάδων. Αν η διάρκεια των απνοιών είναι μεγάλη, τότε καλό είναι κατά την έξοδο του νεογνού από το Μαιευτήριο να εφοδιάζεται με μηχάνημα παρακολούθησης της αναπνευστικής λειτουργίας κατ οίκον. MYLIFE 15
ΜΩΡΟ & ΥΓΕΙΑ ΣΤΑ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΑ ΠΑΙΔΙΑ Στα μεγαλύτερα παιδιά οι αποφρακτικές άπνοιες προβάλουν κλινικά με ροχαλητό, απνοϊκά επεισόδια στον ύπνο, ανήσυχο ύπνο, εφιάλτες, ανεπαρκή αύξηση του βάρους, συχνές λοιμώξεις του αναπνευστικού συστήματος. Στα παιδιά πάνω από 5 ετών αναφέρεται κόπωση, διαταραγμένη συμπεριφορά, μαθησιακές δυσκολίες, συχνά, πρωινοί πονοκέφαλοι και νυκτερινή ενούρηση. Παραμελημένες περιπτώσεις παιδιών με σοβαρές αποφρακτικές άπνοιες μπορεί συνήθως, κατά τη διαδρομή λοιμώξεως του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος, να προβάλλουν με πνευμονική υπέρταση ή και καρδιακή ανεπάρκεια. Η αναφορά στο ιστορικό στην παραπάνω συμπτωματολογία πρέπει να οδηγεί σε λεπτομερή εξέταση ελέγχοντας τη βατότητα των ρινικών θαλάμων το μέγεθος και τη σύσταση της γλώσσας το μήκος και τη θέση της μαλακής υπερώας, τη διόγκωση των αμυγδαλών ή των αδενοειδών εκβλαστήσεων, την παρουσία μικρογναθίας ή οπισθογναθίας. Ακόμη ελέγχεται εάν έχουν δημιουργηθεί μεγάλες ουλές από την χειρουργική διόρθωση λυκοστόματος. Η χρόνια παρουσία συνδρόμου αποφρακτικής άπνοιας μπορεί να προκαλέσει την παραμόρφωση του θωρακικού τοιχώματος μέχρι και σκαφοειδή θώρακα. Η ΜΕΛΕΤΗ ΥΠΝΟΥ Η μελέτη ύπνου χρησιμοποιείται για επιβεβαίωση της διάγνωσης και ποσοτική εκτίμηση της διαταραχής. Τα συστήματα μελέτης ύπνου παρέχουν πληροφορίες για α) τον αριθμό και τη διάρκεια των αποφρακτικών απνοιών και των επεισοδίων μερικής απόφραξης, β) την πτώση του κορεσμού της αιμοσφαιρίνης σε οξυγόνο στη διάρκεια αυτών των επεισοδίων, γ) την παρουσία καρδιακών διαταραχών (ταχυκαρδία, βραδυκαρδία, κολποκοιλιακό αποκλεισμό εάν υπάρχουν). Στις περιπτώσεις που εκτιμάται με τη μελέτη ύπνου ότι η διαταραχή είναι βαριά γίνεται, όπου χρειάζεται, απεικονιστικός έλεγχος (ακτινογραφίες, αξονική-μαγνητική τομογραφία) και οι χειρουργικές περιπτώσεις αντιμετωπίζονται το συντομότερο δυνατόν. Στα μεγαλύτερα παιδιά επίσης μπορεί να εφαρμοστεί το ρινικό cpap με μάσκα προσώπου. Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να χρησιμοποιηθεί ρινοφαρυγγικός αεραγωγός. Στις περιπτώσεις παχυσαρκίας πρέπει να εφαρμόζεται αυστηρή δίαιτα αφού η απώλεια βάρους μπορεί να φέρει σημαντική βελτίωση. Το αποτέλεσμα κάθε θεραπευτικού μέτρου πρέπει να εκτιμάται περιοδικά με μελέτη ύπνου. 16 MYLIFE
MYLIFE 17
ΠΑΙΔΙ & ΥΓΕΙΑ Από τον: Εμμανουήλ Σ. Ζ. Προκοπάκη MD, BSc, CCST plast., FEBOPRAS Πλαστικός Xειρουργός ΙΑΣΩ General Χειρουργός εξωτερικών γεννητικών οργάνων του άρρενος Σύγχρονες απόψεις στη χειρουργική αποκατάσταση του ΥΠΟΣΠΑΔΙΑ Η παθολογική κατάσταση όπου η ουρήθρα δεν εκβάλλει στη φυσιολογική της θέση, στην κορυφή της βαλάνου του πέους, αλλά σε κάποια κατώτερη, ονομάζεται Υποσπαδίας και οι άρρωστοι, Υποσπαδικοί. Ο Υποσπαδίας εμφανίζεται με συχνότητα 1 στις 350 γεννήσεις με συνεχή όμως τάση αυξήσεως. Σε ορισμένες περιοχές η αναλογία των υποσπαδικών, ως προς τα φυσιολογικά παιδιά φτάνει μέχρι και του ενός (1) σε κάθε 150 γεννήσεις. Το τι προκαλεί τον υποσπαδία δεν είναι απολύτως γνωστό. Ενοχοποιούνται διάφοροι παράγοντες όπως η κληρονομικότητα, παράγοντες του περιβάλλοντος, ορμόνες και φάρμακα. Οτιδήποτε δηλαδή μπορεί να βλάψει τη φυσιολογική διαδικασία της ανατομικής ολοκλήρωσης του ανδρικού γεννητικού μορίου κατά την ενδομήτριο ζωή. 18 MYLIFE
ΠΑΙΔΙ & ΥΓΕΙΑ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ Οι μορφές του υποσπαδία είναι ποικίλες. Το φάσμα εκτείνεται από τις «ελαφρές» μορφές του λεγομένου απώτερου (distal) υποσπαδία μέχρι τις σοβαρότερες του κεντρικότερου (proximal). Ως κοινό τους χαρακτηριστικό έχουν την ουρήθρα να εκβάλλει σε θέση κατώτερη της φυσιολογικής, το δέρμα του πέους που καλύπτει τη βάλανο να παραμένει ανοικτό από κάτω, ενώ να πλεονάζει από πάνω και στις περισσότερες περιπτώσεις να υπάρχει κάμψη του πέους προς τα κάτω κατά τη στύση, την επονομαζόμενη χορδή. ΤΟ ΠΑΙΔΙ Η γέννηση ενός υποσπαδικού παιδιού προκαλεί σημαντική ανησυχία στην οικογένεια. Είναι απολύτως απαραίτητο οι γονείς να αποφύγουν εντελώς να εμπλακούν στον κύκλο της ενοχής, της αυτομομφής και της ετεροκατάκρισης. Η προσπάθειά τους θα πρέπει να κατευθυνθεί στην επίλυση του προβλήματος που είναι μόνο χειρουργική. Υπάρχει ομοφωνία, διεθνώς, ότι οι καλύτερες περίοδοι για την χειρουργική επανόρθωση του υποσπαδία είναι δύο. Η πρώτη μέχρι της ηλικίας των 18 μηνών και η δεύτερη μετά το 3 0 έτος της ηλικίας του. Η περίοδος από 18 μηνών έως 3 ετών είναι περίοδος που η εμπειρία έχει αποδείξει ότι είναι η λιγότερο κατάλληλη, εξαιτίας του ψυχοκινητικού σταδίου εξελίξεως του παιδιού που το καθιστά υπερβολικά ανήσυχο, υπερκινητικό, με διάθεση να εξερευνά τα πάντα γύρω του, γεγονός που καθιστά τον ασθενή απόλυτα μη συνεργάσιμο αυξάνοντας έτσι δραματικά το ποσοστό εμφάνισης επιπλοκών. ΟΙ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΕΣ Οι Ιατρικές ειδικότητες που ασχολούνται με τη χειρουργική του υποσπαδία είναι παραδοσιακά τρεις: Οι πλαστικοί χειρουργοί, οι ουρολόγοι παιδοουρολόγοι και οι παιδοχειρουργοί. Το γεγονός όμως ότι η επανόρθωση της παθήσεως εντάσσεται στο γνωστικό αντικείμενο κάθε μιας από τις ειδικότητες αυτές δεν σημαίνει ότι όλοι οι ιατροί που φέρουν τον γενικό τίτλο της ειδικότητος τους έχουν την ειδική γνώση που απαιτείται για τη συγκεκριμένη επέμβαση. Ετσι, η υπο-ειδικότητα της υποσπαδιολογίας έχει ζωτικής σημασίας ύπαρξη. Ο χειρουργός θα πρέπει να επικεντρωθεί στο αντικείμενο αυτό αποκλειστικά, ασκούμενος καθημερινά, με την επανάληψη που φέρνει τελικά τη βελτίωση τόσο της προσωπικής δεξιότητος, όσο και τη βελτίωση των ίδιων των τεχνικών. ΟΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ Ιστορικά έχουν περιγραφεί περι τις 250 τεχνικές για την αντιμετώπιση του υποσπαδία, αναλόγως της βαρύτητάς του. Ο λόγος αυτής της πληθώρας των προτάσεων είναι κυρίως γιατί καμία μέχρι πρόσφατα δεν εκπλήρωνε τα απολύτως επιθυμητά λειτουργικά και κοσμητικά αποτελέσματα. Τα έτη 1994 και 1995 περιγράφτηκαν δύο τεχνικές επανόρθωσης. Η τεχνική Snodgrass (ενός σταδίου) και η τεχνική Bracka (δύο σταδίων). Τόσο ο Warren Snodgrass (Αμερικανός παιδοχειρουργός) όσο και ο Aivar Bracka (Βρετανός πλαστικός χειρουργός) χρησιμοποιούν σήμερα σχεδόν αποκλειστικά τις 2 αυτές τεχνικές, που φέρουν και τα ονόματά τους, εναλλάξ, αναλόγως της ενδείξεως. Πρίν από μερικά χρόνια ο Aivar Bracka εξέλιξε την τεχνική Snodgrass που κατόπιν συνεννοήσεως με τον ίδιο τον Snodgrass ονομάστηκε τεχνική Snodgraft, αφού εισήγαγε τη χρήση δερματικού κατάλληλης ποιότητας ή βλενογονικού μοσχεύματος (graft)στην τεχνική Snodgrass. Δεν κρίνεται απαραίτητη η τεχνική ανάλυση των μεθόδων στο παρόν κείμενο, αλλά έχει σημασία να ειπωθεί πως για την άρτια επανόρθωση, εκτός από αυτή κάθε αυτή την τεχνική είναι απαραίτητη η γνώση του ατραυματικού χειρισμού των ιστών και των νόμων της ανεπίπλεκτης επούλωσης, που αποτελούν ειδικό γνωστικό αντικείμενο της πλαστικής χειρουργικής. Η ΕΠΕΜΒΑΣΗ Η επέμβαση αποκατάστασης του υποσπαδία γίνεται σε ειδικά οργανωμένα παιδοχειρουργικά κέντρα, υπο γενική αναισθησία και ειδικά εκπαιδευμένους παιδο-αναισθησιολόγους. Ο χρόνος νοσηλείας του παιδιού στο νοσοκομείο ποικίλει, αναλόγως της βαρύτητος του υποσπαδία και της επιλεγόμενης τεχνικής επανόρθωσης που θα καθορίσει και τις ημέρες παραμονής του ουρηθρικού καθετήρα και τις μετεγχειρητικές οδηγίες. Η επέμβαση συναποφασίζεται με τους γονείς του παιδιού μετά από λεπτομερή πληροφόρησή τους για τα προσδοκόμενα από την επέμβαση οφέλη, την προ-εγχειρητική και μετεγχειρητική φροντίδα και ιδίως για τις πιθανές επιπλοκές της επεμβάσεως που βιβλιογραφικά ανέρχονται σε ποσοστό 10 έως 12% και περιλαμβάνουν 2 κύριες επιπλοκές, την ουρηθρική στένωση και τη δημιουργία (ουρηθρο-δερματικού) συριγγίου. Το ποσοστό αυτό των επιπλοκών εξαρτάται πολύ από την προσωπική δεξιότητα του χειρουργού και τη χρησιμοποιούμενη από αυτόν τεχνική. Αυτός είναι ακόμη ένας λόγος που επιβάλλει την αποκλειστική ενασχόληση του χειρουργού υποσπαδιολόγου με το συγκεκριμένο αντικείμενο καθώς η διαρκής επανάληψη μιας καλής τεχνικής αυξάνει γρήγορα την προσωπική δεξιότητα και εγγυάται έτσι την άρτια επανόρθωση. Ο χειρουργημένος ασθενής πρέπει παρά την επιτυχημένη επέμβαση- να παρακολουθείται από τον χειρουργό του, κατά τακτά χρονικά διαστήματα, συνήθως ανά διετία, μέχρι τα 18 του χρόνια, για να έχει ολοκληρωθεί η φάση της ταχείας αναπτύξεως των γεννητικών του οργάνων, με την ολοκλήρωση της εφηβείας του. ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ Το κόστος της επεμβάσεως στον ιδιωτικό τομέα της χώρας μας ποικίλει, εξαρτώμενο κυρίως από τη βαρύτητα της διαμαρτίας που καθορίζει την τεχνική και τις ημέρες της ενδονοσοκομειακής νοσηλείας. Συνεπώς μόνο η απευθείας συνεννόηση με τον χειρουργό, αφού έχει προηγηθεί ενδελεχής Ιατρική εξέταση, μπορεί να καθορίσει και το τελικό ύψος της δαπάνης. Η εξέλιξη των τεχνικών στη χειρουργική του υποσπαδία εγγυάται σήμερα την απόλυτη επανόρθωση, λειτουργική και αισθητική, του ανδρικού γεννητικού μορίου με το χαμηλότερο ποσοστό επιπλοκών από ποτέ. Η συνεργασία μεταξύ των Ιατρών των σχετιζομένων ειδικοτήτων αποτελεί τη βάση της ασφαλούς καθοδήγησης των ασθενών με σκοπό την οριστική λύση του προβλήματος τους με το χαμηλότερο δυνατό υλικό και ψυχικό κόστος για τους ιδίους και τις οικογένειές τους. MYLIFE 19
ΥΓΕΙΑ Από τον: Αθ. Ν. Κωστακόπουλο Αν. Καθηγητής Ουρολογίας ΙΑΣΩ ΑΝΔΡΟΠΑΥΣΗ Μύθος ή Πραγματικότητα ; Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της διαδικασίας γήρανσης είναι η προοδευτική μεταβολή του ορμονικού περιβάλλοντος. Στις γυναίκες η αμείλικτη ωοθηκική ανεπάρκεια είναι καθολική, προβλέψιμη και κλινικά εμφανής και οδηγεί στην εκδήλωση διαφόρων κλινικών και βιολογικών μεταβολών που αθροιστικά είναι γνωστές σαν εμμηνόπαυση. Στους άνδρες, όμως, οι μεταβολές στον άξονα υποθάλαμος - υπόφυσηγονάδες εμφανίζουν εξατομικευμένη ποικιλία, δεν είναι καθολικές και οι εκδηλώσεις τους είναι περίπλοκες. 20 MYLIFE
ΥΓΕΙΑ Οι εν λόγω μεταβολές στον άρρενα είναι γνωστές σαν ανδρόπαυση. Ανδρογονική ανεπάρκεια στους ηλικιωμένους άρρενες (Androgen Deficiency in the Ageing Male- ADAM) και όψιμος υπογοναδισμός (Late-Onset Hypogonadism- LOH) είναι οι πλέον κατάλληλοι όροι που χρησιμοποιούνται εναλλακτικά για την ανδρόπαυση. Οι εν λόγω όροι, όμως δίνουν την εντύπωση πως η προχωρημένη ηλικία συνοδεύεται μόνο από μεταβολές στα επίπεδα των σεξουαλικών ορμονών. Όπως θα αναφερθεί πιο κάτω και άλλες ορμόνες επηρεάζονται επίσης και οι εκδηλώσεις της ανεπάρκειάς τους είναι δύσκολο να διαχωριστούν από τις αμιγώς υπογοναδικές καταστάσεις που συνοδεύουν τη διαδικασία γήρανσης. Γι` αυτό και για άλλους πολλούς λόγους δεν είναι σωστή η στενή εστίαση στην ανδρογονική ανεπάρκεια. Η ανδρογονική ανεπάρκεια, όμως μπορεί να διαγνωσθεί άμεσα και να αντιμετωπισθεί από τους γιατρούς. Με άλλα λόγια, τα κενά που υπάρχουν στη γνώση δεν δικαιολογούν την άγνοια μιας αληθινής και θεραπεύσιμης κατάστασης. ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ Ο πληθυσμός της γης διπλασιάσθηκε μεταξύ 1950 και 1990. Θα μπορούσε να διπλασιασθεί πάλι μέχρι το 2025. Ενώ το 1950 <5% των ανθρώπων αφορούσε ηλικίες > 65 ετών, το 2025 θα αφορά >15%. Όλες οι αδυναμίες, όμως των ηλικιωμένων θα αυξηθούν δραματικά το πρώτο τέταρτο του νέου αιώνα. ΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ & ΔΙΑΓΝΩΣΗ Η ανδρόπαυση χαρακτηρίζεται από: Σαφείς μεταβολές στη λίμπιντο και τη στυτική λειτουργία Μείωση της μυϊκής μάζας και ισχύος Κατάθλιψη, ευερεθιστότητα και μείωση της διανοητικής οξύτητας Μεταβολές στο δέρμα και στην κατανομή των τριχών Μείωση της πυκνότητας των οστών σε μέταλλα με αποτέλεσμα οστεοπόρωση Μεταβολές στην κατανομή του λίπους του σώματος Αγγειοκινητικά συμπτώματα (εξάψεις) Τις περισσότερες φορές οι πιο πάνω εκδηλώσεις δεν εμφανίζονται ταυτόχρονα, ποικίλουν στην έντασή τους και αρκετές φορές δεν γίνονται εμφανείς. Αληθινή ανδρόπαυση γίνεται αντιληπτή στην καθημερινή ουρολογική πρακτική σε ασθενείς που υπόκεινται σε ανδρογονικό αποκλεισμό (χειρουργικό ή φαρμακευτικό) για προχωρημένο καρκίνο του προστάτη. Είναι διαθέσιμα αρκετά ερωτηματολόγια διαφόρου πολυπλοκότητας για τη διερεύνηση των ανδροπαυσικών ανδρών. Κανένα όμως απ` αυτά δεν μπορεί να υποκαταστήσει το σωστό ιστορικό και την κλινική εξέταση. MYLIFE 21