ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΠΟΥΔΕΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΠΟΥΔΕΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Διπλωματική εργασία με τίτλο: «Σημειωτική ανάλυση του διαθεματικού ενιαίου πλαισίου προγραμμάτων σπουδών για το νηπιαγωγείο (Φ.Ε.Κ. τεύχος Β, αρ. φύλλου 304/13-03-03)» Επιβλέπουσα: Αναστασία Χριστοδούλου Μεταπτυχιακή φοιτήτρια: Χρυσούλα Παρανού Α.Ε.Μ.140 cparanou@enl.auth.gr Θεσσαλονίκη 2016 1

Περιεχόμενα Εισαγωγή...σελ. 4 1.Θεωρία 1.1 Σημειωτική ή σημειολογία και σημείο....σελ.6 1.2 Δομική σημαντική........σελ.9 1.3 Δ.Ε.Π.Π.Σ. για το νηπιαγωγείο.σελ.12 2. Σχεδιασμός έρευνας-μεθοδολογία σελ.13 3. Σημειωτική ανάλυση του Φ.Ε.Κ. (τεύχος Β αρ. φύλλου 304/13-03-03)...σελ.16 3.1 Γλωσσικό κείμενο-κώδικες...σελ.18 3.2 Ανάλυση κωδίκων.σελ.33 4. Συμπεράσματα..σελ.34 Γενικά συμπεράσματα......σελ.46 Επίλογος...σελ.48 Bιβλιογραφία σελ.50 2

Ευχαριστίες Η παρούσα εργασία εκπονείται στα πλαίσια του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών Σπουδές Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας και Πολιτισμού στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με επιβλέπουσα καθηγήτρια την κυρία Χριστοδούλου Αναστασία στην οποία οφείλω θερμές ευχαριστίες για την υποστήριξη της καθ όλη τη διάρκεια της συγγραφής της. 3

Εισαγωγή Έναυσμα για την επιλογή του θέματος της διπλωματικής εργασίας υπήρξε η εργασία του μαθήματος «Ρητορική της Διαφήμισης», του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σπουδές Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας και Πολιτισμού» του Α.Π.Θ., όπου πραγματοποιήθηκε σημειωτική ανάλυση διαφήμισης διεθνούς οργανισμού. Καθώς η σημειωτική ανάλυση εφαρμόζεται σε κάθε κείμενο που φέρει κοινωνικό χαρακτήρα, προέκυψε η ιδέα να εφαρμοστεί η σημειωτική ως συστηματικό μεθοδολογικό εργαλείο για τη μελέτη του Ενιαίου Διαθεματικού Πλαισίου Προγραμμάτων Σπουδών για το νηπιαγωγείο (ΔΕΠΠΣ). Σκοπός της σημειωτικής ανάλυσης του κειμένου είναι να διαπιστωθεί κατά πόσο το περιεχόμενο του ΔΕΠΠΣ σε επίπεδο κωδίκων, συσχετίζεται με τους στόχους της προσχολικής αγωγής, σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία (Ν. 1566/86, άρθρο 3.1 Προσχολική Αγωγή). Από σχετική διερεύνηση προέκυψε ότι, αν και έχουν γίνει αρκετές μελέτες αναφορικά με το ΔΕΠΠΣ εν γένει, δεν είχε πραγματοποιηθεί κάποια μελέτη η οποία να εξετάζει το ΔΕΠΠΣ της προσχολικής αγωγής από σημειωτική σκοπιά. Ερευνητική υπόθεση αποτελεί το ερώτημα εάν ο σκοπός της προσχολικής αγωγής όπως διατυπώνεται στο Ν.1566/86 πραγματώνεται στα πλαίσια του διαθεματικού προγράμματος όπως το ορίζει το Φ.Ε.Κ. τεύχος Β αρ. φύλλου 304/13-03-03. Η σημειωτική θα αποτελέσει το ερευνητικό εργαλείο στην διερεύνηση αυτής της υπόθεσης. Ο χώρος της προσχολικής αγωγή είναι οικείος στη γράφουσα λόγω της εργασιακής της ιδιότητας, ως νηπιαγωγού στο δημόσιο σχολείο. Το ενδιαφέρον της απορρέει λοιπόν από τον παραπάνω ρόλο, συνδέεται όμως παράλληλα και με τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα. Η διπλωματική εργασία έχει ως αντικείμενο την παρουσίαση των αποτελεσμάτων της σημειωτικής ανάλυσης που θα εφαρμοστεί στα προγράμματα σχεδιασμού και ανάπτυξης δραστηριοτήτων στους διάφορους τομείς του ΔΕΠΠΣ όπως αυτά περιγράφονται στο αντίστοιχο ΦΕΚ (τεύχος Β αρ. φύλλου 304/13-3-2003). Σκοπός της εργασίας είναι ο προσδιορισμός των ευρύτερων ιδεολογικών στρωμάτων που ενυπάρχουν μέσα στο ΦΕΚ, μέσα από μία συστηματική σημειωτική μεθοδολογία ανάλυσης κειμένων. Tα συμπεράσματα της εργασίας θα προκύψουν από το σχολιασμό των σημασιολογικών κωδίκων 1 που θα διαπιστωθούν μέσα στο κείμενο του ΦΕΚ. 1 Οι κώδικες, σύμφωνα με το μοντέλο του A.J. Greimas, είναι δομημένα σημασιολογικά σύνολα. Οι κώδικες προκύπτουν από τις ισοτοπίες, βασική έννοια της δομικής σημαντικής, που είναι ομάδες λέξεων με βάση έναν κοινό σημασιολογικό πυρήνα. Μετά την ομαδοποίηση των λέξεων ενός κειμένου σε ισοτοπίες, ο ερευνητής εντοπίζει τον τρόπο λογικής δόμησης κάθε ισοτοπίας με αποτέλεσμα η τελευταία να μετατραπεί σε ένα διαρθρωμένο σημασιολογικό κώδικα. Χριστοδούλου, Α. (2013). Παιδεία, Εκπαίδευση, Αξίες. Σημειωτική προσέγγιση. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σ.74 4

Η εργασία κινείται στην παράδοση της γλωσσολογίας του Ferdinard de Saussure, όπως διαμορφώθηκε στη σημειωτική απ τον Algirdas Julien Greimas (1966) και εφαρμόστηκε από τους K. Boklund-Lagopoulou και Α. Ph. Lagopoulos (1992) και Χριστοδούλου (2007, 2014). Η εργασία διαρθρώνεται σε τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο δίνεται μια σύντομη θεωρητική εισαγωγή για τη σημειολογία ή σημειωτική, για το σημείο, ορισμένες πληροφορίες για το ενιαίο διαθεματικό πλαίσιο προγραμμάτων σπουδών του νηπιαγωγείου, καθώς και για τους σκοπούς και τους στόχους της προσχολικής αγωγής. Το δεύτερο κεφάλαιο περιλαμβάνει το σχεδιασμό της έρευνας και τη μεθοδολογία. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται η ανάλυση του κειμένου του αντίστοιχου ΦΕΚ. Η εργασία ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα που προκύπτουν από το σχολιασμό των κωδίκων και των αρθρώσεών τους. 5

1.Θεωρία 1.1 Σημειωτική ή σημειολογία και σημείο Η εργασία έλαβε υπόψη τις θεωρητικές αρχές της επιστήμης της «Σημειωτικής» ή «Σημειολογίας» 2, ενός νέου επιστημονικού κλάδου που μελετά τα φαινόμενα σημασίας, τα οποία είναι νοητά μέσα σε μια κοινωνία (Λαγοπούλου, 1983, Danesi, 2004). Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τα πάντα σαν φαινόμενα σημασίας. Τα φαινόμενα σημασίας είναι κυρίως κοινωνικά (Λαγοπούλου, 1983).Οι Robert Hodge και Gunther Kress υποστηρίζουν ότι αντίθετα από πολλούς ακαδημαϊκούς κλάδους, «η σημειωτική προσφέρει την υπόσχεση μιας συστηματικής, συνολικής και συνεπούς μελέτης των επικοινωνιακών φαινομένων που λαμβάνονται ως σύνολο, και όχι μόνο περιστασιακά» (Hodge & Kress,1988:1). Η σημειωτική μας προσφέρει ένα ενιαίο εννοιολογικό πλαίσιο κι ένα σύνολο μεθόδων και όρων, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν «στο πλήρες φάσμα των σημασιοδοτικών πρακτικών: χειρονομίες, ρούχο, γραφή, ομιλία, φωτογραφία, κινηματογράφος, τηλεόραση, κλπ.» (Turner,1992:17). Όπου, λοιπόν, υπάρχει ανθρώπινη επικοινωνία υπάρχουν και συστήματα σημασίας. Μερικοί σημειολόγοι, βλέποντας τη σημασία να δημιουργείται παντού στη ζωή του ανθρώπου, θεωρούν ότι η κοινωνία δεν είναι τίποτε άλλο παρά από ένα σύμπλεγμα κωδίκων 3, ένα σημειολογικό φαινόμενο. H ιδέα μιας ενοποιημένης επιστήμης των συστημάτων σημασίας, εκφράζεται στο έργο του Ferdinard de Saussure, του Ελβετού γλωσσολόγου που θεμελίωσε τη δομική γλωσσολογία ο ίδιος μάλιστα την ονομάζει σημειολογία. Για τον Saussure, η γλώσσα είναι ένα μόνο από τα συστήματα σημείων και διέπεται, όπως και τα υπόλοιπα συστήματα, από τις γενικές νομοτέλειες της σημειολογίας. H γλώσσα ως σύστημα σημείων μπορεί να μελετηθεί συγχρονικά, να μελετηθεί, δηλαδή, ως πλήρες σύστημα σε μια δεδομένη χρονική στιγμή (Ήγκλετον, 1986: 152). 2 Η σημειωτική ή σημειολογία, είναι η επιστήμη που μελετά τα φαινόμενα σημασίας. Ο όρος σημειωτική επισημαίνει εκείνες τις επιστημονικές ενασχολήσεις που εγκαινίασε ο Ch.S.Pierce και που αναπτύχθηκαν κατά προτίμηση στις αγγλοσαξονικές χώρες, ενώ με τον όρο σημειολογία εννοούμε τον ειδικό κλάδο της επιστήμης που προανήγγειλε ο Ferdinard de Saussure και που κατ αυτόν θα ήταν γενικότερος αλλά μεθοδολογικά θα παρέμεινε εξαρτημένος από τη γλωσσολογία. Solomon Μ. (1981). Πρόλογος στην αγγλική έκδοση στο Solomon, M. (1981). Σημεία για τα Σημεία-Μια εισαγωγή στη Σημειωτική. Πνευματικός: Αθήνα. 3 Με τον όρο κώδικας εννοούμε το σύστημα σημασίας. Εδώ η έννοια κώδικας είναι διαφορετική από την έννοια του σημασιολογικού κώδικα. Βλ. περισσότερα στο Βοklund-Λαγοπούλου, Κ. (1980), «Εισαγωγή» στο Σημειωτική και κοινωνία. Αθήνα: Οδυσσέας, σ.13 6

Οποιοδήποτε κείμενο είναι εξίσου «άξιο» αντικείμενο ανάλυσης για τη σημειωτική. Ο σημειολόγος είναι επιστήμονας και όχι κριτικός. Η σημειωτική δεν προσφέρει αντικειμενικά επιστημονικά κριτήρια τα οποία να δηλώνουν τι είναι καλό και κακό, δεν οδηγεί, δηλαδή, σε αξιολόγηση αλλά σε ανάλυση κειμένων. Η σημειωτική δεν φιλοδοξεί, λοιπόν, απλώς να μας κάνει καλούς αναγνώστες - όπως πολλοί εσφαλμένα νομίζουν - αλλά να μας ασκήσει σ έναν αναστοχαστικό διάλογο με τον κόσμο των σημασιών που ταυτόχρονα παράγουμε και μας παράγουν (Πασχαλίδης, 1996:19). H σημειωτική προσπαθεί να αναλύσει κείμενα επικοινωνιακών μέσων ως δομημένα σύνολα και να διερευνήσει σιωπηρές συμπαραδηλωτικές έννοιες (Chandler, 1998). H σημερινή σημειωτική, που είναι συγγενής με τη γλωσσολογία και τη θεωρία επικοινωνίας, εφαρμόζεται σε όλα τα πεδία των «επιστημών του ανθρώπου» που αναφέρονται στην ανθρώπινη κοινωνία και στα πολιτιστικά προϊόντα της (Boklund- Λαγοπούλου, 1980:8) O Saussure εισήγαγε την έννοια της γλώσσας ως συγχρονικής συνολικής δομής, ως ένα σύστημα. Η ελάχιστη μονάδα σημασίας είναι το σημείο. Το σημείο αποτελεί ένα στοιχείο ενός συστήματος παρόμοιων σημείων και μόνο μέσα στο σύστημα αυτό μπορεί να έχει σημασία και στα πλαίσια μιας σχέσης επικοινωνίας (Boklund-Λαγοπούλου, 1980:9). Η ελάχιστη μονάδα σημασίας (σημείο) στη γλώσσα είναι, απλοποιώντας λίγο, η λέξη. Μέσα στο σημείο ο Saussure διακρίνει δύο επίπεδα που αλληλοσχετίζονται μεταξύ τους. Το ένα είναι το σημαίνον, το υλικό μέρος του σημείου. Κάθε σημαίνον ενώνεται με ένα σημαινόμενο που είναι η ιδέα ή το νόημα του σημείου. Το σημαινόμενο, η έννοια δηλαδή του σημείου, είναι δύο ειδών: (α) μια άμεση σημασία, denotation - κυριολεκτική ή δηλωτική - και (β) μια έμμεση, connotation - συνειρμική ή συνδηλωτική. Σχετικό με τη συνδήλωση είναι αυτό που ο Roland Barthes ονομάζει μύθο. Οι μύθοι υπηρετούν την ιδεολογική λειτουργία της πολιτογράφησης «να κάνουν το πολιτιστικό φυσικό», όπως το θέτει ο John Fiske (O'Sullivan et al. 1994:193) με άλλα λόγια, να κάνουν τις κοινές πολιτιστικές και ιστορικές αξίες, στάσεις και πιστεύω να μοιάζουν «φυσικά», «κανονικά», «προφανή», «κοινής λογικής» [ ] Ο Barthes ισχυρίζεται ότι τα επίπεδα σημασιοδότησης που ονομάζονται δήλωση και συνδήλωση συνδυάζονται για να παράγουν ιδεολογία. (Fiske & Hartley, 1978:43, O'Sullivan et al.,1994:287). Οι συνειρμικές δομές ακολουθούν ιδεολογικούς νόμους, νόμους της κοινωνικής συνείδησης του πομπού και του δέκτη, νόμους για τους οποίους το ίδιο το κείμενο είναι ένας μηχανισμός διατύπωσης (Boklund-Λαγοπούλου, 1980: 215). Από την πρώτη της εμφάνιση στο Παρίσι γύρω στο 1960, η σημειωτική είχε μια τάση ριζοσπαστικής κοινωνικής κριτικής. Οι Greimas και Εco ενδιαφέρονται άμεσα για τις σχέσεις 7

ανάμεσα στην κοινωνία και στα σημειωτικά συστήματα, σημειώνουν δηλαδή στροφή προς την κοινωνιοσημειωτική κατεύθυνση. Η κοινωνιοσημειωτική δεν περιορίζεται σε μια φορμαλιστική 4 προσέγγιση των κειμένων, αλλά εξετάζει τα κείμενα ως αναπόσπαστο μέρος ενός υλικού κοινωνικο-οικονομικού και πολιτικού πλαισίου (Λαγόπουλος 2004: 161-162, Lagopoulos 2007, 2009). H αρχή έγινε με τα λογοτεχνικά κείμενα, που, όπως και οι εκφράσεις άλλων σημειακών συστημάτων, «δεν μπορούν να γίνουν κατανοητά παρά εάν αντιμετωπιστούν ως κοινωνικές αντιδράσεις / αποκρίσεις σε συγκεκριμένα ιστορικά ερεθίσματα, δηλαδή ως εκδηλώσεις συλλογικών πεποιθήσεων και συμφερόντων» (Τζούμα, 1991:21). Φαίνεται ότι οι περιοριστικοί μηχανισμοί που καθορίζουν την εσωτερική οργάνωση των λογοτεχνικών κειμένων είναι θεμελιωδώς κοινωνικο-ιστορικής φύσης, δηλαδή, είναι αποτελέσματα παραγόντων εξωτερικών του σημειωτικού συστήματος στο οποίο δρούνε (Boklund-Λαγοπούλου,1980: 213). Η λειτουργική μελέτη προσπαθεί να διευκρινίσει τι ρόλο παίζει το κείμενο μέσα στο κοινωνικό σύνολο, τι ιδεολογική λειτουργία έχει μέσα σε μια κοινωνία (Βοklund-Λαγοπούλου, 1986:73). Ο Καψωμένος υποστηρίζει ότι «η απήχηση των ιστορικοκοινωνικών δεδομένων στη λογοτεχνία περνά μέσα από τη ιδεολογική σημασιοδότησή τους» (Καψωμένος, 1986:134). Ένα σημειωτικό σύστημα αποτελεί και η εκπαίδευση. Κάθε σύστημα εκπαίδευσης συνίσταται ουσιαστικά σε μια συγκεκριμένη αγωγή σημείων, σε μια σπουδή δηλαδή της κοινωνικής σημειωτικής δραστηριότητας, αποβλέποντας στην αποτελεσματική ένταξη σ αυτήν (Πασχαλίδης, 1996:20). Την ίδια στιγμή, η Σημειωτική προσφέρει ένα αναλυτικό πλαίσιο για τη συνολική, συστηματική «ανάγνωση» του εκπαιδευτικού θεσμού και βίου, αποτελώντας ένα πολύτιμο εργαλείο κριτικής γνώσης και αυτογνωσίας των παιδαγωγών. Η θέση της στη σύγχρονη εκπαίδευση δεν είναι αυτή ενός συγκεκριμένου μαθήματος, αλλά παίρνει τη μορφή μιας γενικής επιστημολογίας και μεθοδολογίας που διαπνέει όλο ουσιαστικά το φάσμα των λεγόμενων επιστημών του ανθρώπου (Πασχαλίδης,1996:21). Σύμφωνα πάντα με τον Πασχαλίδη, η σημειωτική περιέχει ένα ιδιαίτερο παιδαγωγικό πρόσταγμα, το οποίο οδηγεί στο ριζικό επανακαθορισμό των αρχών, των στόχων και των τρόπων αυτών διδασκαλίας και μάθησης. 4 H φορμαλιστική προσέγγιση είναι μία από τις κυρίαρχες τάσεις της σημειωτικής. Η φορμαλιστική προσέγγιση με γλωσσολογικές και δομικές (στρουκτουραλιστικές) βάσεις εστιάζει στην απομονωμένη, στατική και αχρονική μελέτη με μαθητικοποιημένο τρόπο, των σημειωτικών συστημάτων. Λαγόπουλος Α.-Φ.,Μαρτινίδης Π., Μπόκλουντ-Λαγοπούλου Κ., Σπυριδωνίδης Κ.-Β.(1986).«Εισαγωγή» στο Ελληνική Σημειωτική Εταιρία. Η Δυναμική των σημείων. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, σ.13 8

1.2 Δομική σημαντική Η δομική σημαντική 5 προέκυψε από την ανάγκη μιας αντικειμενικής μεθόδου ερμηνείας των κειμένων. Εφόσον τα συστήματα σημασίας υπάρχουν σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία, είναι φανερό ότι η συστηματική μελέτη τους πρέπει να ξεκίνησε πολύ νωρίτερα από την εμφάνιση της σημερινής σημειωτικής. Από τότε που άρχισε η συνεχής εξέλιξη των θετικών επιστημών αυξήθηκε και η πίεση στα υπόλοιπα πεδία της γνώσης να συστηματοποιήσουν τη μέθοδό τους. Χωρίς, όμως, μια θεωρία του νοήματος, οι βάσεις για την ερμηνεία παραμένουν υποκειμενικές (Boklund-Λαγοπούλου, 1980: 5) Από την αναζήτηση μιας τέτοιας μεθόδου πηγάζει η γοητεία των θετικών επιστημών στα παραδοσιακά πεδία γνώσης που ασχολούνται με τα φαινόμενα σημασίας. Η δομική γλωσσολογία προσφέρει μια συστηματική επιστημονική θεωρία της σημασίας και μετά από πενήντα χρόνια εφαρμογής και εξέλιξης στο πεδίο της σημασίας έχει όλο το κύρος μιας θετικής επιστήμης (Μπόκλουντ-Λαγοπούλου, 1983:15-23). Θα αγνοήσει σε μεγάλο βαθμό αυτό που πράγματι «λένε» τα σημεία και θα συγκεντρωθεί αντίθετα στις εσωτερικές σχέσεις μεταξύ των σημείων (Ήγκλετον, 1996:153). Η έννοια της «δομής» στη γλώσσα και ειδικότερα στο κείμενο αναφέρεται στις σχέσεις όλων των στοιχείων που συναπαρτίζουν μεταξύ τους και με το κείμενο, ένα κείμενο ως σύνολο, και όχι στα στοιχεία του κειμένου «αυτά καθ εαυτά» (Βελουδής, 2006:252). Ο δομισμός 6 προκάλεσε επανάσταση στη μελέτη της αφήγησης. Ο A. Greimas, ένας από τους βασικούς θεμελιωτές της γαλλικής σημειωτικής σχολής, προτείνει ένα μοντέλο σημασιολογικής ανάλυσης κειμένων. Η συμβολή του στο πεδίο της αφηγηματολογίας έγκειται στο ότι επεξεργάζεται μια μέθοδο σημασιακής ανάλυσης περιεχομένων που αναδείχνει το ενυπάρχον σύστημα αξιών και επιτρέπει μια ιδεολογική ανάγνωση του κειμένου (Καψωμένος, 2014:113). Βασισμένος σε έννοιες όπως του σημασιολογικού πεδίου και της ανάλυσης συνιστωσών, προτείνει ένα μοντέλο σημασιολογικής ανάλυσης κειμένων (Boklund-Λαγοπούλου, 1982, 148). H δομική σημασιολογία ή σημαντική (Greimas, 1966) έχει χρησιμοποιηθεί κυρίως για την ανάλυση της λογοτεχνίας. Είναι μία μέθοδος για την ανάλυση όχι μόνο των φυσικών γλωσσών αλλά και κάθε σημειωτικού συστήματος. Αρχή της δομικής σημαντικής είναι ότι οι βασικές σημασιολογικές δομές και τα 5 Aυτή η έννοια προέρχεται από τη σημειωτική του Morris και μαζί με τη συντακτική και την πραγματική ορίζει τις διάφορες προσεγγίσεις ενός κειμένου. Η σημαντική μελετά τη σημασιολογική δομή, δηλαδή τους κώδικες των σημαινομένων, καταδηλωτικούς και συνδηλωτικούς. Μπόκουντ-Λαγοπούλου Κ., (1983), «Τι είναι η σημειωτική», Διαβάζω (αφιέρωμα στη Σημειολογία) 71, σ.20 6 Ο δομισμός ισχυρίζεται πως η φύση κάθε στοιχείου δεν έχει σημασία από μόνη της, αλλά προσδιορίζεται από τη σχέση της προς τα άλλα στοιχεία που ενέχονται σ αυτή την κατάσταση. Μπενάτσης Α. (2010). Θεωρία λογοτεχνίας - δομισμός και σημειωτική. Αθήνα: Καλέντης, σ.22 9

στοιχεία ενός πολιτισμού διαπερνούν όλα τα σημειωτικά συστήματα αυτού του πολιτισμού (Χριστοδούλου, 2012:74) Η δομική σημαντική προτείνει τη σημασιολογική ανάλυση του περιεχομένου. Βασίζεται σε μια ολοκληρωμένη θεωρία της σημασιολογικής δόμησης κειμένου. Προϋποθέτει ότι οι βασικές δομές του κειμένου είναι «κρυμμένες». Στόχος της δομικής σημαντικής είναι να εντοπίσει τις βασικές δομές σημασίας του κειμένου και να κάνει φανερή την εσωτερική τους σχέση. Προκειμένου να συγκροτηθεί μια επιστημονική σημαντική είναι απαραίτητο να διαμορφωθεί μια μεταγλώσσα που να περιλαμβάνει ένα περιγραφικό, ένα μεθοδολογικό και ένα επιστημολογικό επίπεδο. Το επιστημολογικό επίπεδο συνιστά το θεωρητικό πλαίσιο, ενώ ταυτόχρονα ελέγχει την κατασκευή των μοντέλων που αποδίδουν με ακρίβεια την ιεραρχική οργάνωση των διαφόρων σημασιακών επιπέδων σε αντίστοιχα μεταγλωσσικά επίπεδα (Καψωμένος, 2014:117) Τα νέα εννοιολογήματα που στηρίζουν αυτή τη διαδικασία είναι η ισοτοπία, ως ο παράγοντας που εξασφαλίζει τη σημασιακή και θεματική συνοχή του λόγου και το σημασιακό σύμπαν όπου αρθρώνονται σε ιεραρχική διάταξη και συντίθενται οι ποικίλες σημασιακές παράμετροι σε μια συνεκτική ολότητα. Πάνω σ αυτή τη θεωρία ο Greimas θα θεμελιώσει την περιγραφική μεταγλώσσα και τις διαδικασίες περιγραφής της σημασίας (Καψωμένος, 2014:119). Με τη βοήθεια αυτής της ανάλυσης εντοπίζονται σημασιολογικές ισοτοπίες, δηλαδή ομαδοποίηση των μονάδων του λόγου (λέξεις, φράσεις) σύμφωνα με το σημασιολογικό περιεχόμενο τους. Εξετάζοντας αυτές τις ομάδες, έτσι ώστε να βρεθεί η εσωτερική αρχή οργάνωσής τους, έχουμε μια σειρά από δομημένα σημασιολογικά σύνολα που ο Greimas ονομάζει κώδικες. Επίσης, η διερεύνηση της κοινωνικής και πολιτισμικής διάστασης και προέλευσης των ενδοκειμενικών κωδίκων που επιχείρησε ο Greimas προεκτείνει την ανάλυση προς τις κοινωνικές-ιδεολογικές-πολιτισμικές συναρτήσεις του κειμένου και επεκτείνει τη χρηστικότητα των σημασιακών μοντέλων που επεξεργάστηκε ο Greimas σε κοινωνικές πρακτικές (Καψωμένος, 2014: 131). Κατ αυτόν τον τρόπο ο Greimas συμβαδίζει με τη σύγχρονη τάση στη σημειωτική που στρέφει την προσοχή της προς την κοινωνική λειτουργία των λογοτεχνικών κειμένων και δίνει σημασία στη λειτουργία του κειμένου. Ένα κείμενο, όπως και οποιοδήποτε άλλο κοινωνικό προϊόν, παράγεται από κάποιον, γράφεται για κάποιους, κάτω από ορισμένες συνθήκες. Η λειτουργική μελέτη προσπαθεί να διευκρινίσει τι ρόλο παίζει το κείμενο μέσα στο κοινωνικό σύνολο, τι ιδεολογική λειτουργία έχει μέσα σε μια κοινωνία. Η Τζούμα αναζητώντας το συσχετισμό της ιστορικής ή/και κοινωνικής πραγματικότητας με τα 10

λογοτεχνικά αφηγηματικά κείμενα και από κει το αξιολογικό τους στίγμα, καταλήγει ότι αυτός «δεν μπορεί να αναζητηθεί ούτε στο επίπεδο μιας άμεσης κοινωνιολογικής ανάγνωσης, ούτε σε εκείνο μιας γενικής αισθητικής, αλλά στην ιστορική και κοινωνική σήμανση των λεκτικών σημείων και στη δομική διευθέτησή τους σε σύστημα μορφών» (Τζούμα, 1991:31). Ο όρος του κειμένου στα πλαίσια της κοινωνιοσημειωτικής διευρύνεται σε σχέση με την παραδοσιακή έννοια του κειμένου. Ως κείμενα ορίζονται ευρύτερα σύνολα σημείων (γλωσσικών, εικονικών, παραστατικών) οργανωμένων σε συστήματα όπου το πλέγμα των πρωτογενών και δευτερογενών σχέσεων που αναπτύσσονται ανάμεσα σε στοιχεία και ενότητες στοιχείων ορίζει τη λειτουργία τους (Καψωμένος, 1990:10). Η παρούσα εργασία προσπαθεί επομένως να διερευνήσει την ιδεολογία του κειμένου του αντίστοιχου Φ.Ε.Κ. (τεύχος Β αρ. φύλλου 304/13-3-2003) που ορίζει το Δ.Ε.Π.Π.Σ. στο νηπιαγωγείο. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται οι βασικές αρχές του Δ.Ε.Π.Π.Σ. 11

1.3 ΔΕΠΠΣ για το νηπιαγωγείο Το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών (ΔΕΠΠΣ) θεσμοθετήθηκε το 2003 (ΦΕΚ 303 & 304/13-3-2003) ερχόμενο να αντικαταστήσει το αναλυτικό πρόγραμμα του 1989 (Π.Δ.486/1989-ΦΕΚ.208 Α ). Κύριο χαρακτηριστικό του είναι η διαθεματική προσέγγιση, δηλαδή η «ολιστική κατάκτηση της γνώσης» που δίνει τη δυνατότητα στο μαθητή να συγκροτήσει ένα ενιαίο σύνολο γνώσεων και δεξιοτήτων που θα του επιτρέπει να αναπτύσσει προσωπική άποψη για θέματα που σχετίζονται μεταξύ τους, µε ζητήματα της καθημερινής ζωής. Στόχος του προγράμματος είναι η εξοικείωση των μαθητών με γνώσεις, δεξιότητες, αξίες και στάσεις. Περιλαμβάνει ικανότητες που επιδιώκει να αναπτυχθούν στα παιδιά και ενδεικτικές διαθεματικές δραστηριότητες για το διδάσκοντα, που περιστρέφονται γύρω από πέντε γνωστικά αντικείμενα, συχνές αναφορές στον πρωταρχικό ρόλο των μαθητών και στον υποστηρικτικό ρόλο των εκπαιδευτικών και των γονέων, καθώς και στοιχεία αξιολόγησης. Το πρόγραμμα δίνει ιδιαίτερη έμφαση σε μεθόδους οργάνωσης της διδασκαλίας, όπως τα σχέδια εργασίας/projects και το ελεύθερο παιχνίδι. Στο διαθεματικό πρόγραμμα ορίζονται επίσης αναλυτικά τα ακόλουθα γνωστικά αντικείμενα: Γλώσσα (Ομιλία/Ακρόαση, Ανάγνωση, Γραφή & γραπτή έκφραση), Μαθηματικά, Μελέτη περιβάλλοντος (ανθρωπογενές περιβάλλον, φυσικό περιβάλλον), Δημιουργία & έκφραση (Εικαστικά, Δραματική τέχνη, Φυσική αγωγή, Μουσική-εκτέλεση-δημιουργίααξιολόγηση) και Πληροφορική. Μια από τις βασικές αρχές που διέπουν τα προγράμματα σπουδών στο σύγχρονο σχολικό και ακαδημαϊκό χώρο είναι η διεπιστημονικότητα. Σύμφωνα με αυτή οι επιστήμες δεν είναι κλειστές περιοχές αναζήτησης της γνώσης, αλλά επικοινωνούν μεταξύ τους. 12

2. Σχεδιασμός έρευνας-μεθοδολογία Η εργασία κινείται σε δύο πεδία, τη Σημειωτική και την Εκπαίδευση προσχολικής ηλικίας. Το Φ.Ε.Κ. που ορίζει το ενιαίο διαθεματικό πλαίσιο προγραμμάτων σπουδών για το νηπιαγωγείο είναι ένα σύστημα σημασίας που ανήκει σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο, το χώρο της εκπαίδευσης και συγκεκριμένα της προσχολικής αγωγής. Το κείμενο του Φ.Ε.Κ. ως αναπόσπαστο μέρος ενός κοινωνικού πλαισίου αναλύεται και ερμηνεύεται μέσα από μια κοινωνιο-σημειωτική, 7 η οποία δεν περιορίζεται σε μια φορμαλιστική προσέγγιση (Λαγόπουλος 2004:161-162). Η κοινωνιοσημειωτική προϋποθέτει ως αυτονόητη τη μαρξιστική αρχή ότι το λογοτεχνικό φαινόμενο 8 προσδιορίζεται, μαζί με ολόκληρο το εποικοδόμημα, από τις παραγωγικές δυνάμεις και σχέσεις, δηλαδή από την κοινωνική βάση ή υποδομή (Καψωμένος,1986:133). Επιδίωξη της σημειωτικής ανάλυσης είναι κυρίως η κατανόηση της σημασίας εκείνων των στοιχείων που θεωρούνται αυτονόητα ή αποσιωπούνται (φανερό και λανθάνον νόημα), αλλά και η διερεύνηση των σχέσεων των σημείων μεταξύ τους (Χριστοδούλου, 2013:70). Η μέθοδος ανάλυσης της παρούσας εργασίας στηρίζεται κατά κύριο λόγο στο μοντέλο που στηρίζεται στη θεωρία της δομικής σημαντικής του Greimas. Η ανάλυση, λοιπόν, βασίστηκε σε γλωσσολογική ανάλυση περιεχομένου με αναφορές σε ποσοτικά στοιχεία, (Χριστοδούλου, 2002) στο πλαίσιο της δομικής σημασιολογίας ώστε να γίνουν φανεροί οι μηχανισμοί παραγωγής του νοήματος. Βασική έννοια της δομικής σημασιολογικής ανάλυσης είναι η ισοτοπία. Μια ισοτοπία αποτελείται από σημασιολογικές μονάδες που σύμφωνα με το αίσθημα του αναγνώστη «ανήκουν μαζί», δηλαδή έχουν ένα ή περισσότερα κοινά σημασιολογικά στοιχεία (Boklund- Λαγοπούλου,1996:122). Οι ισοτοπίες μπορούν να εντοπιστούν εμπειρικά από την ανάγνωση του υλικού. Στην αρχή ορίζονται διαισθητικά και αργότερα με συστηματικά κριτήρια. Στη συνέχεια της ανάλυσης ο ερευνητής εντοπίζει τον τρόπο λογικής δόμησης κάθε ισοτοπίας σε 7 Η κοινωνιο-σημειωτική αποτέλεσε μια ψύχραιμη, συνειδητή επιστημονική - όσο και πολιτική - επιλογή πολλών Ελλήνων σημειολόγων, που δίνουν έμφαση στην κοινωνική ύπαρξη, ένταξη και λειτουργία των σημειωτικών συστημάτων, πέρα από την εσωτερική τους δομή και διάρθρωση. Λαγόπουλος Α.-Φ., Μαρτινίδης Π.,Μπόκλουντ-Λαγοπούλου Κ.,Σπυριδωνίδης Κ.-Β., «Εισαγωγή» στο Ελληνική Σημειωτική Εταιρία (1986). Η δυναμική των σημείων: Πεδία και μέθοδοι μιας κοινωνιοσημειωτικής. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, σ.12 8 Η δομική σημαντική χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο για την προσέγγιση μιας ευρείας ποικιλίας σημειωτικών συστημάτων και όχι μόνο της λογοτεχνίας. Μπορεί ο Καψωμένος να αναφέρει το λογοτεχνικό φαινόμενο, αλλά αυτό ισχύει και για άλλα είδη κειμένου. 13

ένα δομημένο σύνολο, με αποτέλεσμα η ισοτοπία να μετατραπεί σε έναν διαρθρωμένο σημασιολογικό κώδικα (Χριστοδούλου, 2013:74). H ισοτοπία είναι ένας παράγοντας που εξασφαλίζει τη σημασιακή και θεματική συνοχή του λόγου και καθιερώνει ένα είδος ενιαίας ανάγνωσης του λόγου. Συγκεκριμένα, στην αρχή ο αναγνώστης διαβάζει το κείμενο και εντοπίζει λέξεις ή μικρές προτάσεις που φαίνεται να έχουν κοινό σημασιολογικό περιεχόμενο. Στη συνέχεια της ανάλυσης ο αναγνώστης εντοπίζει τον τρόπο λογικής δόμησης κάθε ισοτοπίας σε ένα δομημένο σύνολο με αποτέλεσμα η ισοτοπία να μετατραπεί σε έναν διαρθρωμένο σημασιολογικό κώδικα. Τέλος, ο αναγνώστης συσχετίζει τους κώδικες μεταξύ τους με στόχο τον εντοπισμό σημασιολογικών δομών, οι οποίες μπορούν να περιγράψουν τη δομή του κειμένου (Χριστοδούλου, 2012:74) Διαβάζοντας το κείμενο εντοπίζουμε ορισμένες ομάδες λέξεων που φαίνεται να έχουν κάποιο κοινό σημασιολογικό περιεχόμενο. Κατ αρχάς κάνουμε μια ομαδοποίηση των λέξεων χωρίς να προσπαθήσουμε να γίνουμε συστηματικοί. Με τη γνώση που διαθέτουμε σήμερα εντοπίζουμε τους κυρίαρχους συνειρμικούς κώδικες ενός κειμένου κατά τρόπο ουσιαστικά εμπειρικό και μόνο μερικά συστηματικό (Boklund-Λαγοπούλου, 1980: 48). Ένας μικρός αριθμός συνειρμικών κωδίκων είναι λειτουργικά κυρίαρχος σε ένα κείμενο και η κυριαρχία τους είναι δομικό συστατικό στοιχείο του ίδιου του κειμένου (Boklund-Λαγοπούλου 1980:208). Η εσωτερική οργάνωση ενός συνειρμικού κώδικα μπορεί συχνά να αναπαρασταθεί από μια ιεραρχικά οργανωμένη σειρά από κώδικες. Το κείμενο του Φ.Ε.Κ. τεύχος Β αρ. φύλλου 304/13-03-03 αποτελείται από τα εξής κεφάλαια: Ι. Σκοπός, ΙΙ. Προγράμματα για την εκπαίδευση των μικρών παιδιών, ΙΙΙ. Βασικές αρχές του διαθεματικού ενιαίου πλαισίου προγραμμάτων σπουδών για το νηπιαγωγείο, ΙV. Προγράμματα σχεδιασμού και ανάπτυξης δραστηριοτήτων (που περιλαμβάνει τα υποκεφάλαια: Α. Παιδί και Γλώσσα: πρόγραμμα σχεδιασμού και ανάπτυξης δραστηριοτήτων γλώσσας για το νηπιαγωγείο, Β. Παιδί και Μαθηματικά: πρόγραμμα σχεδιασμού και ανάπτυξης δραστηριοτήτων μαθηματικών για το νηπιαγωγείο, Γ. Παιδί και Περιβάλλον: πρόγραμμα σχεδιασμού και ανάπτυξης δραστηριοτήτων μελέτης περιβάλλοντος για το νηπιαγωγείο, Δ. Παιδί και Δημιουργία: προγράμματα σχεδιασμού και ανάπτυξης δραστηριοτήτων δημιουργίας και έκφρασης για το νηπιαγωγείο, Ε. Παιδί και Πληροφορική: πρόγραμμα σχεδιασμού και ανάπτυξης δραστηριοτήτων πληροφορικής για το νηπιαγωγείο), V. Mεθοδολογία, 14

VI. Aξιολόγηση και VII. Yποστηρικτικό υλικό για το διδάσκοντα. Η παρούσα εργασία θα αναλύσει σημειωτικά τα τέσσερα πρώτα κεφάλαια: Ι. Σκοπός, ΙΙ. Προγράμματα για την εκπαίδευση των μικρών παιδιών, III. Βασικές αρχές του διαθεματικού ενιαίου πλαισίου προγραμμάτων σπουδών για το νηπιαγωγείο», IV.«Προγράμματα σχεδιασμού και ανάπτυξης δραστηριοτήτων» Τα κεφάλαια αυτά αφορούν τις βασικές αρχές του διαθεματικού ενιαίου πλαισίου προγραμμάτων σπουδών για το νηπιαγωγείο καθώς και το περιεχόμενο των διδακτικών αντικειμένων του νηπιαγωγείου. Δεν αναλύονται τα κεφάλαια V, VI και VII που δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους σκοπούς της εργασίας, γιατί πραγματεύονται καθαρά διαδικαστικά θέματα. Τέλος, να σημειωθεί ότι δε γίνεται σημειωτική ανάλυση στους τίτλους των κεφαλαίων του Φ.Ε.Κ και στις μεταβατικές παραγράφους του κειμένου. 15

3. Σημειωτική ανάλυση του Φ.Ε.Κ. που ορίζει το Δ.Ε.Π.Π.Σ. για το νηπιαγωγείο (τεύχος Β, αρ. φύλλου 304/13-03-03) Εδώ μπαίνουμε στην επόμενη διαδικασία της ανάλυσης που είναι να ταξινομήσουμε στοιχεία του κειμένου του Φ.Ε.Κ. σε δομημένα σύνολα - τους σημασιολογικούς κώδικες - και να τα συσχετίσουμε μεταξύ τους. Ο τρόπος ανάλυσης των κειμένων παρουσιάζεται στον αναγνώστη σε δύο μέρη: α) το πρώτο μέρος με τίτλο «Γλωσσικό κείμενο-κώδικες» αφορά στο πρωτότυπο κείμενο του ΦΕΚ ενώ μέσα σε αγκύλες γίνεται η αναφορά στον αντίστοιχο κώδικα σύμφωνα με το σημασιολογικό του περιεχόμενο, π.χ. πνευματικός κώδικας. Προαιρετικά η αναφορά σε συγκεκριμένο κώδικα συνοδεύεται από μία ή παραπάνω λέξεις που αιτιολογούν την επιλογή του συγκεκριμένου κώδικα. β) το δεύτερο μέρος με τίτλο «Ανάλυση κωδίκων» αφορά σε σχόλια και παρατηρήσεις που αφορούν σε σχέσεις και αρθρώσεις κωδίκων μεταξύ τους, οι οποίες προκύπτουν από την ανάλυση. Ως σημασιολογική μονάδα καταγραφής εμφανίζεται η αναφορά στο συγκεκριμένο κώδικα, η οποία μπορεί να είναι λέξη, λέξεις, μέρος πρότασης. Ο τρόπος της παραπάνω ανάλυσης προτείνεται στη Χριστοδούλου (2012:83) όπου γίνεται η σημειωτική ανάλυση του σκοπού της προσχολικής αγωγής και άλλων βαθμίδων της εκπαίδευσης, όπως περιγράφεται από τον νόμο 1566/1986. Άρθρο 3.1 του Ν.1566/86. To μέρος αυτό του άρθρου 3.1 ακολουθεί την ανάλυση που προτείνεται στο Χριστοδούλου Α. (2012:83) Παιδεία, εκπαίδευση, αξίες, Προσχολική αγωγή: Σκοπός του νηπιαγωγείου είναι να βοηθήσει τα νήπια να αναπτυχθούν σωματικά [κώδικας φυσικής αγωγής], συναισθηματικά [συναισθηματικός κώδικας], νοητικά [πνευματικός κώδικας-νόηση] και κοινωνικά [κοινωνικός κώδικας] μέσα στα πλαίσια που ορίζει ο ευρύτερος ο σκοπός της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Ειδικότερα το νηπιαγωγείο βοηθά τα νήπια: α) να καλλιεργούν τις αισθήσεις τους και να οργανώνουν τις πράξεις τους, κινητικές και νοητικές [πνευματικός κώδικας-καλλιέργεια], β) να εμπλουτίζουν και να οργανώνουν τις εμπειρίες τους από το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον [γεωγραφικός κώδικας-φυσικό περιβάλλον] και να αποκτούν την ικανότητα να διακρίνουν τις σχέσεις και αλληλεπιδράσεις που υπάρχουν μέσα σε αυτό [κοινωνικός κώδικας-εμπειρία], γ) να αναπτύσσουν την ικανότητα κατανόησης και έκφρασης με σύμβολα γενικά και ιδιαίτερα στους τομείς της γλώσσας, των μαθηματικών και της αισθητικής [πνευματικός κώδικας - ικανότητα κατανόησης και έκφρασης], δ) να προχωρούν στη δημιουργία διαπροσωπικών σχέσεων, 16

[κοινωνικός κώδικας - διαπροσωπικές σχέσεις] που θα τα βοηθούν στη βαθμιαία και αρμονική ένταξή τους στην κοινωνική ζωή [κοινωνικός κώδικας-αρμονική ένταξη στην κοινωνική ζωή] και ε) να αναπτύσσουν πρωτοβουλίες ελεύθερα και αβίαστα [κώδικας αξιών-πρωτοβουλία] και, μέσα στο πλαίσιο του οργανωμένου περιβάλλοντος [γεωγραφικός κώδικας-οργανωμένο περιβάλλον], να εθίζονται στην αμφίδρομη σχέση ατόμου και ομάδας [κοινωνικός κώδικαςσχέση ατόμου και ομάδας]. Οι κώδικες που προτείνει η Χριστοδούλου Αναστασία στο παραπάνω άρθρο (2012:84) είναι οι παρακάτω: (α) Κώδικας αξιών, ο οποίος αφορά στην ανάπτυξη πρωτοβουλίας, (β) Γεωγραφικός κώδικας, ο οποίος αφορά στο περιβάλλον (φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον), (γ) Κοινωνικός κώδικας, ο οποίος αφορά στην αρμονική ένταξη στην κοινωνική ζωή, τις διαπροσωπικές σχέσεις, την εμπειρία και στη σχέση ατόμου-ομάδας, (δ) Πνευματικός κώδικας, ο οποίος αφορά στην ικανότητα διάκρισης σχέσεων και αλληλεπιδράσεων, την ικανότητα κατανόησης και έκφρασης συμβόλων, καλλιέργεια αισθήσεων, οργάνωση πράξεων και νοητική ανάπτυξη, (ε) Συναισθηματικός κώδικας, χωρίς ιδιαίτερες αναφορές. Ακολουθεί η ανάλυση του κειμένου του Φ.Ε.Κ. τεύχος Β, αρ. φύλλου 304/13-03-03, όπως παρουσιάστηκε παραπάνω, στα 4 πρώτα μέρη του ΔΕΠΠΣ. 17

3.1 Γλωσσικό κείμενο-κώδικες Β ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΟ ΕΝΙΑΙΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ Ι. ΣΚΟΠΟΣ Σκοπός του Νηπιαγωγείου σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία είναι να βοηθήσει τα παιδιά να αναπτυχθούν σωματικά [κώδικας φυσικής αγωγής], νοητικά [πνευματικός κώδικας] και κοινωνικά [κοινωνικός κώδικας] μέσα στο πλαίσιο των ευρύτερων στόχων της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Το Νηπιαγωγείο, ως φορέας κοινωνικοποίησης του παιδιού (μετά την οικογένεια) [κοινωνικός κώδικας-κοινωνικοποίηση], θα πρέπει να εξασφαλίζει τις προϋποθέσεις ώστε τα παιδιά να αναπτύσσονται και να κοινωνικοποιούνται ομαλά και πολύπλευρα [κοινωνικός κώδικας-κοινωνικοποίηση]. Στο πλαίσιο αυτό κρίνεται απαραίτητη η ισότιμη ενσωμάτωση της Προσχολικής Αγωγής στον ενιαίο σχεδιασμό της εκπαίδευσης, δεδομένου ότι η Προσχολική Αγωγή αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του εκπαιδευτικού συστήματος κάθε προηγμένης κοινωνίας [κοινωνικός κώδικας] και γενικευμένη αρχή. ΙΙ. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΜΙΚΡΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ Τα προγράμματα του Νηπιαγωγείου προκειμένου να έχουν τα αναμενόμενα θετικά και μακροπρόθεσμα αποτελέσματα θα πρέπει να βασίζονται: α. στη γνώση για το πώς μαθαίνουν και αναπτύσσονται τα παιδιά [πνευματικός κώδικας-γνώση] β. στις σχετικές θεωρητικές συζητήσεις και στα εμπειρικά δεδομένα για το σχεδιασμό κατάλληλων προγραμμάτων Ειδικότερα: Το ενδιαφέρον των παιδιών να γνωρίσουν τον κόσμο [πνευματικός κώδικας-γνωριμία με τον κόσμο] είναι το κίνητρο για τη μάθηση [πνευματικός κώδικας-μάθηση]. Τα παιδιά μέσα σε ένα ασφαλές και πλούσιο σε ερεθίσματα περιβάλλον [γεωγραφικός κώδικας-περιβάλλον] εξερευνούν με τις αισθήσεις [πνευματικός κώδικας-εξερεύνηση μέσω των αισθήσεων], δημιουργούν ιδέες και δομούν τη γνώση [πνευματικός κώδικας-δόμηση της γνώσης]. Καθώς αναπτύσσονται οδηγούνται σε πιο σύνθετες και περίπλοκες μορφές αλληλεπίδρασης [κοινωνικός κώδικας-αλληλεπίδραση] με τους συνομηλίκους και τους ενήλικες που επηρεάζουν τις γλωσσικές και νοητικές τους ικανότητες [πνευματικός κώδικας-γλωσσικές και 18

νοητικές ικανότητες]. Παράλληλα χρησιμοποιούν συνεχώς τις γνώσεις [πνευματικός κώδικας - γνώσεις] που αποκτούν και τις ιδέες τους για διαφορετικούς σκοπούς και με πολλούς τρόπους. Έτσι, αναπτύσσουν την ικανότητα προσαρμογής [κοινωνικός κώδικας] τους στο περιβάλλον [γεωγραφικός κώδικας-περιβάλλον]. Διάφορα ερωτήματα και συζητήσεις ανακύπτουν κατά το σχεδιασμό προγραμμάτων γύρω από το τι είναι σημαντικό να μάθουν τα παιδιά και πότε και για το αν θα πρέπει να δίνεται έμφαση στο περιεχόμενο ή στη διαδικασία μάθησης [πνευματικός κώδικας-μάθηση]. Στο σχεδιασμό των προγραμμάτων λαμβάνεται υπόψη η ατομικότητα κάθε παιδιού [κώδικας αξιών-ατομικότητα], τα ενδιαφέροντα και οι ανάγκες του, οι κοινωνικές αξίες [κώδικας αξιών] και τα προϊόντα του πολιτισμού μας, οι προσδοκίες των γονέων και κυρίως η ανάγκη να αποκτήσουν βαθμιαία τα παιδιά τα απαραίτητα εφόδια, γνώσεις[πνευματικός κώδικας], δεξιότητες [κώδικας δεξιοτήτων], αξίες και στάσεις, ώστε να μπορέσουν να ζήσουν δημιουργικά και ευτυχισμένα [συναισθηματικός κώδικας] στον κόσμο [γεωγραφικός κώδικας]. Διεθνείς οργανισμοί και φορείς εκπαίδευσης στις σχετικές οδηγίες τους τονίζουν την προτεραιότητα που πρέπει να δοθεί στην ενεργητική, βιωματική [κώδικας βιώματος] και συνεργατική [κοινωνικός κώδικας-συνεργατική] μάθηση [πνευματικός κώδικας-μάθηση]. Παράλληλα, ασκούν αυστηρή κριτική στη μάθηση αποσπασματικών και απομονωμένων γνώσεων [πνευματικός κώδικας-γνώσεις], στην άνευ νοήματος και ενδιαφέροντος για το παιδί άσκηση και καλλιέργεια δεξιοτήτων [κώδικας δεξιοτήτων] και στις εξαντλητικές επαναληπτικές εργασίες. Τέλος, αναγνωρίζεται η αξία της εφαρμογής εναλλακτικών τρόπων αξιολόγησης [πνευματικός κώδικας-οργάνωση νοητικών πράξεων] με στόχο την υποστήριξη και την ανατροφοδότηση του προγράμματος [πνευματικός κώδικας - οργάνωση νοητικών πράξεων]. Ολόκληρο δε το εκπαιδευτικό έργο αποτιμάται προκειμένου να βελτιώνεται συνεχώς και να επιτυγχάνεται η επίτευξη των στόχων και η ουσιαστική ωφέλεια των παιδιών και των οικογενειών. ΙΙΙ. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΟΥ ΕΝΙΑΙΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ Το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων για το Νηπιαγωγείο είναι ένα οργανωμένο σύστημα εργασίας το οποίο σκιαγραφεί το τι θα πρέπει να μάθουν τα παιδιά, τις διαδικασίες με τις οποίες επιτυγχάνονται γενικές επιδιώξεις που καθορίζονται και το τι πρέπει να κάνει ο εκπαιδευτικός και ταυτόχρονα θέτει το πλαίσιο μέσα στο οποίο πραγματοποιείται η μάθηση 19

[πνευματικός κώδικας -μάθηση] και η διδασκαλία. Προκειμένου δε να είναι αναπτυξιακά κατάλληλο και αποτελεσματικό για όλα τα παιδιά του Νηπιαγωγείου θα πρέπει: - να θέτει ρεαλιστικούς στόχους και να λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες, τα ενδιαφέροντα [κώδικας του βιώματος] και τις ικανότητες των παιδιών αυτής της ηλικίας. - να προσαρμόζεται με ευελιξία στις ανάγκες, στις ικανότητες και στις κλίσεις [κώδικας του βιώματος] του κάθε παιδιού και να εξασφαλίζει την ενεργητική συμμετοχή όλων των παιδιών [κοινωνικός κώδικας-συμμετοχή σε ομαδικές δραστηριότητες], όπως είναι π.χ. τα παιδιά με ειδικές ανάγκες ή τα παιδιά με ιδιαίτερες ικανότητες. - να παρέχει ευκαιρίες για τη στήριξη της πολιτισμικής ταυτότητας και γλώσσας [κώδικας του βιώματος] όλων των παιδιών - να βασίζεται στις προϋπάρχουσες γνώσεις [πνευματικός κώδικας] και εμπειρίες [κώδικας του βιώματος] και να συνδέει τη γνώση [πνευματικός κώδικας-γνώση] με την καθημερινή πρακτική στο σχολείο - να ενισχύει την αλληλεπίδραση των παιδιών μεταξύ τους [κοινωνικός κώδικας - αλληλεπίδραση], τη συνεργασία με τους γονείς [κοινωνικός κώδικας-συνεργασία] και τους εκπαιδευτικούς των άλλων βαθμίδων και γενικά το άνοιγμα του Νηπιαγωγείου στην ευρύτερη κοινωνία [κοινωνικός κώδικας άνοιγμα στην κοινωνία]. - να ενιαιοποιεί τη γνώση [πνευματικός κώδικας-γνώση], να προάγει τη διαθεματικότητα - να προκαλεί το ενδιαφέρον για τη μάθηση [πνευματικός κώδικας-μάθηση] και να προάγει, τη γνώση, την κατανόηση [κοινωνικός κώδικας-κατανόηση] και την ανάπτυξη και καλλιέργεια δεξιοτήτων [κώδικας δεξιοτήτων], στάσεων και αξιών [κώδικας αξιών]. - να ενθαρρύνει την πρόσβαση σε ποικίλες πηγές της γνώσης [πνευματικός κώδικας], την επιλογή και τη χρήση ποικίλου υλικού [κώδικας εξερεύνησης], την προσέγγιση και παρουσίαση διαφόρων θεμάτων με πολλούς τρόπους. - να δίνει ευκαιρίες στα παιδιά να χρησιμοποιούν τις γνώσεις τους [πνευματικός κώδικας-γνώσεις], να εξασκούν τις δεξιότητες [κώδικας δεξιοτήτων] τους και να συνεχίζουν να μαθαίνουν διαρκώς προάγοντας την αναζήτηση, την αιτιολόγηση, την κριτική σκέψη, τη λήψη αποφάσεων, τη λύση προβλημάτων [πνευματικός κώδικας-νοητικές πράξεις]. - να επιτρέπει στα παιδιά να κάνουν λάθη, να μην επιδιώκει την εξασφάλιση των «σωστών» απαντήσεων, αλλά να αξιοποιεί ανάλογα τα λάθη τους κατά το σχεδιασμό του εκπαιδευτικού έργου [πνευματικός κώδικας-οργάνωση νοητικών πράξεων]. - να δίνει ευκαιρίες στα παιδιά να αναπτύσσουν και να εκφράζουν [κώδικας αξιώνέκφραση] ιδέες και συναισθήματα [συναισθηματικός κώδικας] με πολλούς τρόπους, όπως με 20

το παιχνίδι [κώδικας παιχνιδιού], τη δραματοποίηση [αισθητικός κώδικας], τη γραφή, τη ζωγραφική [αισθητικός κώδικας], κ.α. - να ενισχύει την αυτοαντίληψη και αυτονομία [κώδικας αξιών] - να στηρίζει το ρόλο της γλώσσας [πνευματικός κώδικας] σε όλα τα προγράμματα. - να αναδεικνύει το παιχνίδι [κώδικας παιχνιδιού] ως τον πυρήνα όλου του προγράμματος - να ενσωματώνει όπου είναι δυνατόν, την τεχνολογία στις διάφορες δραστηριότητες του προγράμματος και να αξιοποιεί ποικιλία πηγών πληροφόρησης, όπως το διαδίκτυο [κώδικας της εξερεύνησης]. - να ενσωματώνει την αξιολόγηση [πνευματικός κώδικας - οργάνωση νοητικών πράξεων] στο πρόγραμμα - να μπορεί να ανανεώνεται συνεχώς και να ανταποκρίνεται στις μεταβαλλόμενες προκλήσεις της εποχής μας. ΙV. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ Το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών για το Νηπιαγωγείο προσδιορίζει τις κατευθύνσεις των προγραμμάτων σχεδιασμού και ανάπτυξης δραστηριοτήτων Γλώσσας, Μαθηματικών, Μελέτης Περιβάλλοντος, Δημιουργίας και Έκφρασης (Εικαστικά, Δραματική Τέχνη, Μουσική, Φυσική Αγωγή) και Πληροφορικής για το παιδί του Νηπιαγωγείου. Τα προγράμματα αυτά δε νοούνται ως διακριτά διδακτικά αντικείμενα και δεν προτείνονται για αυτοτελή διδασκαλία αλλά για τον προγραμματισμό και την υλοποίηση δραστηριοτήτων που έχουν νόημα και σκοπό για τα ίδια τα παιδιά. Το πρόγραμμα για την Πληροφορική εισάγει τη γνωριμία με τη χρήση του υπολογιστή ως εποπτικού μέσου διδασκαλίας και ως εργαλείου διερεύνησης και επικοινωνίας, πάντα με τη στενή βοήθεια του εκπαιδευτικού. Α. ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ:ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΓΛΩΣΣΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ Το πρόγραμμα της Γλώσσας για το Νηπιαγωγείο στηρίζεται στην άποψη ότι η γνώση και η γλώσσα οικοδομούνται σταδιακά [πνευματικός κώδικας - οικοδόμηση γνώσης και γλώσσας], μέσα από επικοινωνιακές σχέσεις [κοινωνικός κώδικας - επικοινωνιακές σχέσεις] υποστηρικτικού χαρακτήρα. Ένας από τους κεντρικούς άξονες της προσέγγισης είναι ότι τα παιδιά οικοδομούν τη γνώση [πνευματικός κώδικας - οικοδόμηση γνώσης] κάνοντας αναπόφευκτα λάθη κατά τη διαδικασία, 21

λάθη όμως, που, η συγκεκριμένη προσέγγιση, μας επιτρέπει να τα δούμε ως εκφράσεις της προσπάθειάς τους να κατακτήσουν τη γνώση [πνευματικός κώδικας - γνώση]. Κατά συνέπεια είναι φυσικό τα λάθη, που συνδέονται με την αναπτυξιακή πορεία των παιδιών, να γίνονται σ ένα βαθμό αποδεκτά, αποτελώντας παράλληλα σημείο εκκίνησης του σχεδιασμού της μαθησιακής διαδικασίας [πνευματικός κώδικας - μαθησιακή διαδικασία] που μακροπρόθεσμα στοχεύει στο ξεπέρασμά τους. Για τη σύνταξη του συγκεκριμένου προγράμματος ελήφθησαν υπόψη τα πορίσματα ερευνών και μελετήθηκαν τα σχετικά με τη γλώσσα προγράμματα και άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Β. ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ: ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ Τα μικρά παιδιά διαμορφώνουν, τροποποιούν και δομούν ιδέες [πνευματικός κώδικας - οικοδόμηση ιδεών] με τη συνεχή αλληλεπίδραση [κοινωνικός κώδικας - αλληλεπίδραση] με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον [γεωγραφικός κώδικας - φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον]. Αναπτύσσουν απλές μαθηματικές δεξιότητες [πνευματικός κώδικας - ανάπτυξη μαθηματικών δεξιοτήτων] με την εφαρμογή των ιδεών τους σε καθημερινές πράξεις και προβλήματα. Χειρίζονται απλές μαθηματικές έννοιες [πνευματικός κώδικας - μαθηματικές έννοιες] για να αναληφθούν τη λογική καθημερινών πράξεων και προβλημάτων, ρωτούν γύρω από σχέσεις, σχέδια και ακολουθίες [πνευματικός κώδικας- κατανόηση σχέσεων, σχεδίων και ακολουθιών]. Σκοπός του προγράμματος των Μαθηματικών για το Νηπιαγωγείο είναι να υποβοηθήσει τα παιδιά μέσα από βιωματικές καταστάσεις [κώδικας του βιώματος] να επεκτείνουν τις πρώτες μαθηματικές γνώσεις [πνευματικός κώδικας - μαθηματικές γνώσεις] και να εφαρμόζουν οικείες μαθηματικές δομές σε νέες καταστάσεις [πνευματικός κώδικας]. Να επεξεργάζονται [ πνευματικός κώδικας - επεξεργασία δεδομένων] και να αξιοποιούν νέα δεδομένα, να συγκρίνουν και να μετασχηματίζουν απλές σχέσεις και διαδικασίες, με τη δοκιμή και τον έλεγχο [πνευματικός κώδικας - σύγκριση και μετασχηματισμός σχέσεων]. Να ενδιαφέρονται να επινοούν και να επιλύουν προβλήματα [πνευματικός κώδικας - επίλυση προβλημάτων] και να αξιοποιούν τη σύγχρονη τεχνολογία. Κατά τη διαδικασία επίλυσης προβλημάτων, ομαδικά και ατομικά, τα παιδιά αναπτύσσουν ειδικές ικανότητες όπως να συγκρίνουν και να συσχετίζουν αντικείμενα, να αντιλαμβάνονται κάποιες ιδιότητες, σχέσεις και συνδυασμούς και τέλος να μετρούν και να αναγνωρίζουν απλά σχήματα στο περιβάλλον [πνευματικός κώδικας - σύγκριση, συσχετισμός]. 22

Γ. ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ: ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΜΕΛΕΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ Η Μελέτη Περιβάλλοντος στο Νηπιαγωγείο είναι πλαίσιο δράσης και αλληλεπίδρασης [κοινωνικός κώδικας - αλληλεπίδραση] άρρηκτα συνδεδεμένο με τα βιώματα [κώδικας του βιώματος] των παιδιών. Μέσα σε ένα ελκυστικό, κατάλληλα διαμορφωμένο και εμπλουτισμένο μαθησιακά περιβάλλον [γεωγραφικός κώδικας - ανθρωπογενές περιβάλλον] διαρκούς αλληλεπίδρασης [κοινωνικός κώδικας - αλληλεπίδραση] μέσα στην τάξη, προετοιμάζονται και πραγματοποιούνται ομαδικές [κοινωνικός κώδικας - ομαδικές δραστηριότητες] και ατομικές δραστηριότητες. Αυτές οι δραστηριότητες ξεκινούν από τις ανάγκες και τις γνώσεις [πνευματικός κώδικας - απόκτηση γνώσεων] των παιδιών, ενεργοποιούν τη δημιουργικότητα [κώδικας αξιών - ενεργοποίηση δημιουργικότητας], την ανταλλαγή ιδεών [κοινωνικός κώδικας - ανταλλαγή ιδεών] και οδηγούν σε νέες γνώσεις [πνευματικός κώδικας - απόκτηση γνώσεων]. Η Μελέτη Περιβάλλοντος στο Νηπιαγωγείο συνδέεται άρρηκτα με τη διαδικασία μάθησης [πνευματικός κώδικας - μάθηση] εφόσον η διαδικασία μάθησης αφορά την προσέγγιση θεμάτων που ενδιαφέρουν τα παιδιά. Τα παιδιά επιλέγουν τρόπους, υλικά και μέσα προκειμένου να μελετήσουν πράγματα, φαινόμενα και γεγονότα [πνευματικός κώδικας - μελέτη φαινομένων και γεγονότων]. Βασικές γνώσεις και διαδικασίες από το χώρο των Φυσικών Επιστημών, της Γεωγραφίας, Ιστορίας, Θρησκευτικών, έννοιες της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής καθώς και στοιχεία Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Αγωγής Υγείας, Κυκλοφοριακής Αγωγής προσεγγίζονται διαθεματικά μέσα από δραστηριότητες που αφορούν τη Μελέτη Περιβάλλοντος. Ακόμα απλές έννοιες από τα Μαθηματικά και δραστηριότητες από τη Δημιουργία και Έκφραση εμπλέκονται αβίαστα. Παράλληλα εμπλουτίζεται η Γλώσσα, αναπτύσσεται η Επικοινωνία και αξιοποιείται στον ανάλογο βαθμό η Τεχνολογία. Οι επιδιώξεις, το περιεχόμενο και οι ενδεικτικές δραστηριότητες της Μελέτης Περιβάλλοντος για το Νηπιαγωγείο αναπτύσσονται γύρω από δύο άξονες : AΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ Ειδικότερα : i. ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ α) ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΜΕ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΥΣ Στο σύνθετο περιβάλλον του Νηπιαγωγείου [γεωγραφικός κώδικας - περιβάλλον του Νηπιαγωγείου], τα νέα κοινωνικά βιώματα [κώδικας του βιώματος] που αποκτούν τα παιδιά 23

και οι συνεπακόλουθες πολυδιάστατες γνώσεις [πνευματικός κώδικας - γνώσεις] που διαμορφώνονται ως προς την κοινωνική ζωή [κοινωνικός κώδικας - κοινωνική ζωή] αποτελούν σημαντική κατάκτηση στην εξέλιξη της μαθησιακής διαδικασίας [πνευματικός κώδικας - μαθησιακή διαδικασία]. Το παιδί είναι μέλος μιας οικογένειας, μιας συνοικίας, ενός χωριού ή μιας πόλης [γεωγραφικός κώδικας - ανθρωπογενές περιβάλλον] και βιώνει [κώδικας του βιώματος] μέσα στο μικρόκοσμό του τις απαιτήσεις, τους συμβιβασμούς και τις συγκρούσεις που συνεπάγεται η οργανωμένη κοινωνικά ζωή [κοινωνικός κώδικας - συμβιβασμός και σύγκρουση], αλλά τις βιώνει [κώδικας του βιώματος] συνήθως μέσα στο προστατευτικό κέλυφος της οικογένειας [γεωγραφικός κώδικας - ανθρωπογενές περιβάλλον], η οποία καταφέρνει να απορροφά τους κραδασμούς και να φιλτράρει τις υπερβολικές αντιπαλότητες και αντιθέσεις [κοινωνικός κώδικας - αντιπαλότητες και αντιθέσεις]. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να έχει συνείδηση της πολυπλοκότητας του κοινωνικού πλαισίου μέσα στο οποίο ζει [γεωγραφικός κώδικας - κοινωνικό πλαίσιο] και αναπτύσσεται και να αξιοποιεί τις εμπειρίες και τις πολιτισμικές καταβολές του [κώδικας του βιώματος] καθώς σ αυτό το πρώιμο επίπεδο της εκπαίδευσης η καλλιέργεια των κοινωνικών δεξιοτήτων [κοινωνικός κώδικας - καλλιέργεια κοινωνικών δεξιοτήτων] των παιδιών διαμορφώνεται κυρίως μέσα από το χώρο των βιωμάτων τους [κώδικας του βιώματος]. Τα παιδιά στο Νηπιαγωγείο θα πρέπει να αναπτύσσουν την αυτοεκτίμησή τους [κώδικας των αξιών - αυτοεκτίμηση], τις βασικές ικανότητες συνεργασίας [κοινωνικός κώδικας - συνεργασία] και ταυτόχρονα να συνειδητοποιούν τη μοναδικότητά τους [κώδικας αξιών - μοναδικότητα] και να εντοπίζουν τις ομοιότητες και τις διαφορές τους με τους άλλους και να τις σέβονται [κοινωνικός κώδικας - σεβασμός των διαφορών]. Θα πρέπει, επίσης, να καταστούν ικανά να περιγράφουν το άμεσο περιβάλλον τους [γεωγραφικός κώδικας - άμεσο περιβάλλον] και να γνωρίζουν τις βασικές διαφορές ανάμεσα σ αυτό και σε άλλα ευρύτερα περιβάλλοντα μέσα από συγκρίσεις που ενθαρρύνονται να πραγματοποιούν [πνευματικός κώδικας - αναγνώριση διαφορών]. Είναι εμφανές ότι η ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων [κοινωνικός κώδικας - κοινωνικές δεξιότητες] στο επίπεδο του Νηπιαγωγείου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το περιεχόμενο που αναδύεται μέσα από τις δραστηριότητες της Γλώσσας και με τη συμμετοχή των παιδιών σε δραστηριότητες άλλων προγραμμάτων. β) ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Τα μικρά παιδιά με τη φυσική κίνηση [κώδικας φυσικής αγωγής - φυσική κίνηση] και το παιχνίδι [κώδικας του παιχνιδιού] διευρύνουν συνεχώς τις αντιλήψεις τους για το χώρο 24

[γεωγραφικός κώδικας - χώρο]. Εξερευνούν το άμεσο περιβάλλον [γεωγραφικός κώδικας - άμεσο περιβάλλον] γύρω τους μπορεί να μεταβάλλεται και ότι μπορούν με τη δική τους παρέμβαση να το διαφοροποιούν [πνευματικός κώδικας - οργάνωση πράξεων]. Διαπιστώνουν πως οι άνθρωποι, τα πράγματα και οι ιδέες ταξιδεύουν από το ένα μέρος στο άλλο. Αναπτύσσουν τις πρώτες ιδέες τους γύρω από τα σύμβολα και τους χάρτες [πνευματικός κώδικας - κατανόηση συμβόλων]. Κατανοούν πως οι επικοινωνιακοί κώδικες [κοινωνικός κώδικας - επικοινωνιακοί κώδικες] είναι χρήσιμοι στην καθημερινή ζωή και διαβάζουν κάποιους από αυτούς π.χ. τους φωτεινούς σηματοδότες στο δρόμο [πνευματικός κώδικας - αναγνώριση συμβόλων]. Γνωρίζουν πως οι χάρτες και η σφαίρα [πνευματικός κώδικας - σύμβολα] παριστάνουν τον πραγματικό κόσμο σε μικρογραφία και διαβάζουν απλά σχεδιαγράμματα και απλούς χάρτες π.χ. χάρτες και σχεδιαγράμματα επιτραπέζιων παιχνιδιών [πνευματικός κώδικας - αναγνώριση συμβόλων]. Αναγνωρίζουν κάποιες επινοήσεις των ανθρώπων, όπως και τη χρησιμότητα της επιστήμης στην καθημερινή ζωή [πνευματικός κώδικας - χρησιμότητα επιστήμης]. Παρόλο που τα μικρά παιδιά δεν έχουν κατακτήσει απόλυτα την έννοια του χρόνου και της χρονικής ακολουθίας, καταλαβαίνουν [πνευματικός κώδικας - κατανόηση] απλές έννοιες του χρόνου όπως π.χ. τώρα, πριν, τα πολύ παλιά χρόνια, μετά κ.λ.π. και ενδιαφέρονται να διευρύνουν τον κόσμο τους ως προς το «εδώ» και το «τώρα». Αγαπούν τα παραμύθια, τους μύθους, τις βιογραφίες και πλάθουν δικές τους ιστορίες. Ενδιαφέρονται και ρωτούν [πνευματικός κώδικας - πνευματικό ενδιαφέρον] για σημαντικούς ανθρώπους του παρελθόντος καθώς και για σπουδαία γεγονότα. Ξεφυλλίζουν άλμπουμ και ημερολόγια. Συγκρίνουν φωτογραφίες, αναλύουν και σχολιάζουν γεγονότα και χαρακτήρες [πνευματικός κώδικας - σύγκριση, ανάλυση, σχολιασμός]. Απολαμβάνουν μια επίσκεψη στο μουσείο ή σε αρχαιολογικούς χώρους [γεωγραφικός κώδικας] και επεξεργάζονται το πληροφοριακόεκπαιδευτικό υλικό που τους διατίθεται [πνευματικός κώδικας-επεξεργασία]. Στο Νηπιαγωγείο θα πρέπει να δίνονται ευκαιρίες στα παιδιά να εξερευνούν [κώδικας της εξερεύνησης] στοιχεία από το ανθρωπογενές περιβάλλον [γεωγραφικός κώδικας - ανθρωπογενές περιβάλλον] και να μαθαίνουν περισσότερα για τον εαυτό τους και για τις σχέσεις στον κόσμο που μοιράζονται [κοινωνικός κώδικας - σχέσεις με τον κόσμο]. ii) ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ Τα μικρά παιδιά «ανακαλύπτουν» τον κόσμο με την κίνηση [κώδικας της φυσικής αγωγής - κίνηση], την εξερεύνηση [κώδικας της εξερεύνησης] και την αλληλεπίδραση [κοινωνικός κώδικας - αλληλεπίδραση]. Χρησιμοποιούν αρχικά τις αισθήσεις τους [πνευματικός κώδικας - 25

καλλιέργεια αισθήσεων], κάνουν υποθέσεις [πνευματικός κώδικας -υποθέσεις], προσπαθούν να γνωρίσουν τον κόσμο[γεωγραφικός κώδικας - κόσμος]. Διακρίνουν ομοιότητες και διαφορές [πνευματικός κώδικας - διαπίστωση ομοιοτήτων -διαφορών], αντιλαμβάνονται σχέσεις αλληλεξάρτησης [πνευματικός κώδικας - κατανόηση σχέσεων], προσπαθούν να ερμηνεύσουν φαινόμενα και αλλαγές που συμβαίνουν γύρω τους [γεωγραφικός κώδικας - περιβάλλον]. Μοιράζονται τις γνώσεις τους με τους άλλους [πνευματικός κώδικας - γνώση][κοινωνικός κώδικας - μοίρασμα], ανταλλάσσουν ιδέες και τροποποιούν τις απόψεις τους [κοινωνικός κώδικας - ανταλλαγή ιδεών] [πνευματικός κώδικας - τροποποίηση απόψεων]. Η προσωπική παρατήρηση και η περιέργεια [πνευματικός κώδικας - παρατήρηση, περιέργεια]για την προέλευση, την κατασκευή, τη μορφή, τη λειτουργία και τη χρήση των πραγμάτων είναι οι κινητήριες δυνάμεις. Τα παιδιά ενδιαφέρονται να γνωρίσουν τον εαυτό τους, τα ζώα και τα φυτά [πνευματικός κώδικας - απόκτηση γνώσεων] [γεωγραφικός κώδικας - περιβάλλον] Παρατηρούν [πνευματικός κώδικας - παρατήρηση] τους ζωικούς και φυτικούς οργανισμούς και παρακολουθούν την ανάπτυξή τους [πνευματικός κώδικας - οργάνωση πράξεων]. Παίζουν [κώδικας του παιχνιδιού] με το νερό, το χώμα κλπ και μαθαίνουν [πνευματικός κώδικας - μάθηση] για τα χαρακτηριστικά του φυσικού περιβάλλοντος [γεωγραφικός κώδικας - φυσικό περιβάλλον]. Ρωτούν για τον καιρό, για τα καιρικά φαινόμενα και την επίδρασή τους στο περιβάλλον [πνευματικός κώδικας - οργάνωση νοητικών πράξεων ] [γεωγραφικός κώδικαςπεριβάλλον].ενδιαφέρονται για τον τεχνικό κόσμο [πνευματικός κώδικας - ενδιαφέρον για τα ανθρώπινα επιτεύγματα]. Θέτουν ερωτήσεις για τα αντικείμενα και τις ιδιότητες [πνευματικός κώδικας - ερωτήσεις για τα αντικείμενα και τις ιδιότητες]. Με την παρατήρηση [πνευματικός κώδικας - παρατήρηση] αναζητούν πληροφορίες από διάφορες πηγές [κώδικας της εξερεύνησης]. Σχεδιάζουν και πραγματοποιούν έρευνες και απλά πειράματα [πνευματικός κώδικας - έρευνα, πειράματα]. Ενδιαφέρονται να χρησιμοποιούν εργαλεία, να μετρούν, να κόβουν, να συνδέουν, να διαλύουν, να χρησιμοποιούν όργανα όπως για παράδειγμα μαγνήτες, μικροσκόπια κ.α. [κώδικας της εξερεύνησης]. Στο Νηπιαγωγείο τα παιδιά μαθαίνουν [πνευματικός κώδικας - μάθησης] για το φυσικό περιβάλλον [γεωγραφικός κώδικας - φυσικό περιβάλλον] με την παρατήρηση και τη διερεύνηση [πνευματικός κώδικας - παρατήρηση]. Δ. ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ-ΕΚΦΡΑΣΗ: ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ. 26