Δπηζεηηθόηεηα θαη Βία ζην ρνιηθό Πιαίζην: Απόςεηο ησλ Δθπαηδεπηηθώλ ηεο Πξσηνβάζκηαο θαη Γεπηεξνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο

ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΦΗΛΟΟΦΗΚΖ ΥΟΛΖ ΣΜΖΜΑ ΦΗΛΟΟΦΗΑ ΚΑΗ ΠΑΗΓΑΓΩΓΗΚΖ ΣΟΜΔΑ ΠΑΗΓΑΓΩΓΗΚΖ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΤΓΩΝ ΓΝΩΣΗΚΟ ΠΔΓΗΟ: ΚΟΗΝΩΝΗΟΛΟΓΗΑ ΣΖ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ Μεηαπηπρηαθή Γηπισκαηηθή Δξγαζία Δπηζεηηθόηεηα θαη Βία ζην ρνιηθό Πιαίζην: Απόςεηο ησλ Δθπαηδεπηηθώλ ηεο Πξσηνβάζκηαο θαη Γεπηεξνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο Γέζπνηλα Παληδαξηδίδνπ Δπηβιέπσλ: Κσλζηαληίλνο Μπίθνο, Καζεγεηήο ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ, 2016

Σηνπο γνλείο κνπ, Σνθία & Κσλζηαληίλν θαη ζηελ αληςηά κνπ, Μαξία-Ηζκήλε [ii]

ΠΡΟΛΟΓΟ Σα δχν ηειεπηαία ρξφληα έρνπλ έξζεη ζην θσο ηεο δεκνζηφηεηαο αξθεηά πεξηζηαηηθά επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο θαη εθθνβηζκνχ ζηα ειιεληθά ζρνιεία. Σν ηειεπηαίν δηάζηεκα ζπλέβεζαλ αξθεηά ηα νπνία ήηαλ ηφζν ζνβαξά πνπ νδήγεζαλ ηα ζχκαηα είηε ζην λνζνθνκείν είηε ζηελ απηνθηνλία. Όια απηά κε έβαιαλ ζε ζθέςεηο θαη κε πξνβιεκάηηζαλ. Ο πξνβιεκαηηζκφο κνπ καδί κε ην ελδηαθέξνλ θαη ηελ πεξηέξγεηα πνπ κνπ γελλήζεθαλ, κε νδήγεζαλ λα αζρνιεζψ θαη ζεσξεηηθά αιιά θαη εξεπλεηηθά κε ηα δχν απηά θαηλφκελα. Άξρηζα, λα κειεηψ γηα ηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά θαη ηνλ εθθνβηζκφ θαη ζηελ πνξεία κνπ δεκηνπξγήζεθαλ νξηζκέλεο απνξίεο. Ζ κεγαιχηεξή κνπ απνξία πνπ ήηαλ θαη ν θαηαιχηεο γηα ηελ επηινγή ηνπ ζέκαηνο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο ήηαλ ε έιιεηςε εξεπλψλ γηα ηα θαηλφκελα απηά ηα νπνία ζα εμεηάδνληαη κέζα απφ ηελ νπηηθή ησλ εθπαηδεπηηθψλ. Έηζη ινηπφλ, απνθάζηζα ε έξεπλα ηεο παξνχζαο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο λα πεξηζηξέθεηαη γχξσ απφ ηηο αληηιήςεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαζψο απνηεινχλ ηελ θαξδηά ηνπ εθπαηδεπηηθνχ καο ζπζηήκαηνο. Κιείλνληαο, λα επηζεκάλσ φηη ε παξνχζα εξγαζία δελ ζα είρε νινθιεξσζεί ρσξίο ηελ αξσγή θαη ηε βνήζεηα νξηζκέλσλ αηφκσλ. Θα ήζεια, ινηπφλ, λα εθθξάζσ ηηο ζεξκέο κνπ επραξηζηίεο ζηνπο δχν επφπηεο κνπ, ηνλ θ. Κειπαλίδε Μηράιε, νκφηηκν θαζεγεηή ηνπ ηκήκαηνο Φηινζνθίαο θαη Παηδαγσγηθήο ηνπ Αξηζηνηειείνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο θαη ηνλ θ. Μπίθν Κσλζηαληίλν, θαζεγεηή ηνπ ηκήκαηνο Φηινζνθίαο θαη Παηδαγσγηθήο ηνπ Αξηζηνηειείνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο γηα ηελ θαζνδήγεζε, ηηο πνιχηηκεο ζπκβνπιέο θαη ηελ ςπρνινγηθή ππνζηήξημε πνπ κνπ πξνζέθεξαλ θαζ φιε ηε δηάξθεηα εθπφλεζεο ηεο δηπισκαηηθήο κνπ εξγαζίαο. Δπηπιένλ, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηνλ θ. Μπνλίδε Κπξηάθν, αλαπιεξσηή θαζεγεηή ηνπ ηκήκαηνο Φηινζνθίαο θαη Παηδαγσγηθήο ηνπ Αξηζηνηειείνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο, γηα ηελ πνιχηηκε βνήζεηά ηνπ ζηελ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ. Δπίζεο, επραξηζηίεο εθθξάδνληαη πξνο φινπο ηνπο εθπαηδεπηηθνχο πνπ ζπκκεηείραλ κε πξνζπκία ζηελ έξεπλα θαη ηδηαίηεξα ζηελ θ. Αξγπξνπνχινπ Βάγηα πνπ ρσξίο ηελ ελεξγεηηθφηεηα θαη ηελ κεγάιε επηζπκία ηεο λα βνεζήζεη ζηελ αλεχξεζε ηνπ δείγκαηνο ζα ήηαλ αδχλαηε ε νινθιήξσζε ηεο έξεπλαο. [iii]

Αθφκα, ζα ήζεια λα εθθξάζσ έλα κεγάιν επραξηζηψ πξνο ηνπο γνλείο κνπ πνπ βξίζθνληαη πάληα δίπια κνπ θαη κε ζηεξίδνπλ ηφζν πιηθά φζν θαη εζηθά ζε θάζε κνπ βήκα θαη ζε θάζε κνπ φλεηξν. Αθφκα, έλα κεγάιν επραξηζηψ ζηελ μαδέξθε κνπ Κφηνπ Γέζπνηλα γηα ηελ ζπλαηζζεκαηηθή ηεο ζηήξημε θαη ηελ κεηαδνηηθή ηεο αηζηνδνμία. Δπηπιένλ, έλα κεγάιν επραξηζηψ ζηνλ Αληψλε Παπαζαλαζίνπ πνπ βξίζθεηαη πάληα δίπια κνπ ππελζπκίδνληάο κνπ φηη πξέπεη λα έρσ πίζηε ζηνλ εαπηφ κνπ. Σέινο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηδηαίηεξα ηηο θίιεο θαη ηνπο θίινπο κνπ Υαξνχια ηαβάξα, Νίθν Μνπξάηνγινπ, Φξφζσ Αγγεινπνχινπ, Υξηζηίλα Μπζηάθα θαη Γηάλλε Γθνχζα γηα ηηο ζπκβνπιέο ηνπο θαη γηα ηελ ζηήξημή ηνπο φιν ην δηάζηεκα ηφζν ηεο εθπφλεζεο ηεο δηπισκαηηθήο κνπ εξγαζίαο φζν θαη ηεο θνίηεζήο κνπ ζην πξφγξακκα κεηαπηπρηαθψλ ζπνπδψλ ηνπ ηνκέα Παηδαγσγηθήο, ηνπ ηκήκαηνο Φηινζνθίαο θαη Παηδαγσγηθήο Α.Π.Θ. [iv]

ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ Α. ΘΔΩΡΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ ΠΡΟΛΟΓΟ... iii ΔΗΑΓΩΓΖ... 1 1.ΘΔΩΡΖΣΗΚΑ ΣΟΗΥΔΗΑ ΓΗΑ ΣΖ ΒΗΑ ΚΑΗ ΣΖΝ ΔΠΗΘΔΣΗΚΟΣΖΣΑ... 3 1.1 Γεληθά ζηνηρεία γηα ηνλ νξηζκφ ηεο επηζεηηθφηεηαο... 3 1.2 Οξηζκνί γηα ηελ επηζεηηθφηεηα... 5 1.3 σκαηηθή θαη Λεθηηθή Δπηζεηηθφηεηα... 6 1.4 Καηεγνξηνπνίεζε θαη κνληέια επηζεηηθφηεηαο... 7 1.5 Οξηζκνί γηα ηε βία θαη ηνλ εθθνβηζκφ... 9 2. ΘΔΩΡΗΔ ΓΗΑ ΣΖΝ ΔΠΗΘΔΣΗΚΟΣΖΣΑ... 11 2.1 Ζ ζεσξία ηεο θνηλσληθήο κάζεζεο ηνπ A. Bandura... 11 2.1.1 Σν πείξακα «Bobo Doll»... 14 2.1.2 Σν πείξακα γηα ηελ επίδξαζε ηεο ηειεφξαζεο... 15 2.1.3 Ζ επίδξαζε ηεο νηθνγέλεηαο... 16 2.2 Ζ Θεσξία ηνπ θνηλσληθνχ ειέγρνπ ηνπ Travis Hirschi... 17 2.3 Αλαθνξά ζε γεληθφηεξεο ζεσξίεο γηα ηελ επηζεηηθφηεηα... 21 2.3.1 Ζ ζεσξία ηνπ Freud γηα ηελ επηζεηηθφηεηα... 21 2.3.2 Ζ ζεσξία ηνπ Dollard γηα ηελ επηζεηηθφηεηα... 23 2.3.3 Ζ ζεσξία ηνπ Lorenz... 24 3. Ζ ΔΠΗΘΔΣΗΚΖ ΤΜΠΔΡΗΦΟΡΑ... 26 3.1 Οηθνγελεηαθνί θαη θνηλσληθνί παξάγνληεο πνπ νδεγνχλ ζηε δηακφξθσζε ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο... 27 3.1.1 Γνλείο θαη νηθνγελεηαθφ πιαίζην... 28 3.1.2 Ζ επίδξαζε ηνπ θνηλσληθνχ πεξηβάιινληνο... 33 [v]

3.1.3 Ζ επίδξαζε ησλ ζπλνκειίθσλ... 34 3.2 Ζιηθία θαη επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά... 35 3.3 ηάζεηο ησλ γνλέσλ, ηνπ ζρνιείνπ θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ απέλαληη ζηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά... 37 3.3.1 Οη ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη ηνπ ζρνιείνπ... 38 3.3.2 Οη ζηάζεηο ησλ γνλέσλ... 40 4. ΔΚΦΟΒΗΜΟ... 42 4.1 Άκεζνο θαη έκκεζνο εθθνβηζκφο... 44 4.2. Δίδε εθθνβηζκνχ... 45 4.3 Θχκαηα, ζχηεο, ζχηεο-ζχκαηα θαη παξαηεξεηέο... 46 4.3.1 Θχηεο... 46 4.3.2 Θχκαηα... 50 4.3.3 Θχηεο-Θχκαηα... 52 4.3.4 Παξαηεξεηέο... 53 4.4 Φχιν θαη εθθνβηζκφο... 55 4.5 ρνιηθφ πιαίζην θαη εθθνβηζκφο... 55 4.5.1 Δθπαηδεπηηθνί θαη εθθνβηζκφο... 56 4.5.2 ρνιηθή κνλάδα θαη εθθνβηζκφο... 59 5. ΚΟΗΝΩΝΗΟΛΟΓΗΚΖ ΘΔΩΡΖΖ ΣΟΤ ΔΚΦΟΒΗΜΟΤ ΚΑΗ ΣΖ ΔΠΗΘΔΣΗΚΟΣΖΣΑ... 61 5.1 Κνηλσληνινγηθέο πξνζεγγίζεηο ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο... 61 5.1.1 Ζ ιεηηνπξγία θαη ε επίδξαζε ηνπ νηθνγελεηαθνχ πιαηζίνπ... 63 5.1.2 Ζ επίδξαζε ηεο εθεβείαο, ηεο νκάδαο ησλ ζπλνκήιηθσλ θαη ηεο γεηηνλίαο απφ ηελ νπηηθή ηεο θνηλσληνινγίαο... 64 5.2 Ζ επίδξαζε ηνπ ζρνιείνπ ζηελ εκθάληζε ηνπ εθθνβηζκνχ... 66 6. Ο ΡΟΛΟ ΣΟΤ ΥΟΛΔΗΟΤ ΣΖΝ ΑΝΣΗΜΔΣΩΠΗΖ ΣΟΤ ΔΚΦΟΒΗΜΟΤ... 70 6.1 Σν πξφγξακκα ηνπ Olweus... 72 6.2 Μία νιηζηηθή παξέκβαζε... 72 [vi]

6.3 Παξεκβάζεηο κε ηελ αξσγή ησλ παξαηεξεηψλ... 75 6.4 Απνηειέζκαηα εξεπλψλ γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ παξεκβάζεσλ... 76 7. ΔΡΔΤΝΖΣΗΚΟ ΥΔΓΗΑΜΟ... 78 7.1 Μεζνδνινγία... 79 7.2 πκκεηέρνληεο... 80 7.3 Γεληθά ζηνηρεία... 81 8. ΠΑΡΟΤΗΑΖ ΚΑΗ ΑΝΑΛΤΖ ΣΩΝ ΓΔΓΟΜΔΝΩΝ... 84 9. ΤΕΖΣΖΖ... 129 10. ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ... 138 11. ΠΔΡΗΟΡΗΜΟΗ ΣΖ ΠΑΡΟΤΑ ΔΡΔΤΝΑ ΚΑΗ ΠΡΟΣΑΔΗ ΓΗΑ ΔΦΑΡΜΟΓΖ... 140 11.1 Πεξηνξηζκνί ηεο παξνχζαο έξεπλαο... 140 11.2 Πξνηάζεηο γηα εθαξκνγή... 141 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ... 142 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ... 164 [vii]

ΔΗΑΓΩΓΖ Ζ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά απνηειεί έλα ζηνηρείν πνπ κπνξεί λα ραξαθηεξίδεη ην άηνκν θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ν ζρνιηθφο εθθνβηζκφο είλαη έλα θαηλφκελν πνπ παξαηεξείηαη θαηά ηε ζρνιηθή δσή ηνπ αηφκνπ. Χζηφζν, θαη ηα δχν απηά ζέκαηα ζπλδένληαη δηφηη ν εθθνβηζκφο θαηέρεη έλα κέξνο ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Δίλαη ζεκαληηθφ λα ζεκεησζεί φηη επηιέρηεθε λα ζπλδπαζηνχλ ηα δχν απηά ζέκαηα δηφηη ζχκθσλα κε ηνλ Olweus (1973b), ν νπνίνο ππήξμε ν πξψηνο εξεπλεηήο πνπ κειέηεζε θαη εξεχλεζε ην ζέκα ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ, ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά απνηειεί κία κεγάιε θαηεγνξία κέζα ζηελ νπνία πεξηέρνληαη ε βία θαη ν εθθνβηζκφο. Με βάζε ηελ παξαδνρή απηή επηζπκνχζακε λα αλαδείμνπκε ηε ζχλδεζε κεηαμχ ηνπο αιιά θαη ηε ζχγρπζε πνπ επηθξαηεί γηα ηα δχν απηά ζέκαηα θαζψο ηα φξηά ηνπο θαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ζπλδένληαη δελ είλαη απνιχησο ζαθήο. Δπηπιένλ, φζνλ αθνξά ηελ ειιεληθή ζρνιηθή πξαγκαηηθφηεηα ηα θαηλφκελα απηά έρνπλ ιάβεη κεγάιεο δηαζηάζεηο ηα ηειεπηαία ρξφληα θαζψο ν αξηζκφο ησλ ζπκάησλ θαη ησλ ζπηψλ απμάλεηαη κε απνηέιεζκα λα γελλεζεί ε αλάγθε γηα έξεπλα θαη δηεξεχλεζε ηνπ ζέκαηνο. Δπηπξνζζέησο, νη έξεπλεο πνπ έρνπλ δηεμαρζεί ζηελ Διιάδα ζηελ πιεηνλφηεηά ηνπο έρνπλ σο δείγκα καζεηέο θαη ειάρηζηεο εθπαηδεπηηθνχο, ν ξφινο ησλ νπνίσλ είλαη δσηηθφο γηα ηελ νκαιή θαη εχξπζκε ιεηηνπξγία ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο. Όζνλ αθνξά ηελ παξνχζα εξγαζία ζα δηεξεπλεζνχλ θαη ζα κειεηεζνχλ θαη ηα δχν απηά θαηλφκελα. Ζ εξγαζία ρσξίδεηαη ζε δχν βαζηθά κέξε: ην πξψην κέξνο απνηειεί ηε ζεσξεηηθή δηάζηαζε ησλ δχν απηψλ θαηλνκέλσλ ε νπνία πξνέθπςε απφ ηελ εθηελή εμέηαζε θαη κειέηε ηεο βηβιηνγξαθίαο θαη ην δεχηεξν κέξνο απνηειεί ην εξεπλεηηθφ κέξνο ζην νπνίν πξαγκαηνπνηήζεθε κηα ιεπηνκεξήο πεξηγξαθή ηεο έξεπλαο πνπ δηεμήρζε ζηα πιαίζηα ηεο παξνχζαο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο. Αλαιπηηθφηεξα ζην πξψην θαη δεχηεξν θεθάιαην ηνπ πξψηνπ κέξνπο ηεο εξγαζίαο θαηαγξάθεθαλ νη δηαθνξεηηθνί νξηζκνί πνπ έρνπλ δηαηππσζεί γηα ηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά θαη ηνλ εθθνβηζκφ ζηελ βηβιηνγξαθία θαζψο θαη νη ζεσξίεο πνπ πξνζπάζεζαλ λα εμεγήζνπλ θαηά θαηξνχο ηελ πξνέιεπζε ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. [1]

ην ηξίην θαη ηέηαξην θεθάιαην έγηλε κία αλαιπηηθφηεξε θαηαγξαθή ησλ θνηλσληθψλ, ςπρνινγηθψλ θαη πεξηβαιινληηθψλ παξαγφλησλ πνπ νδεγνχλ ζηελ πηνζέηεζε θαη εθδήισζε επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο απφ ηνπο καζεηέο αιιά θαη ηεο εθδήισζεο θαη πξφθιεζεο θαηλνκέλσλ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ. ην ηέηαξην θαη θεθάιαην επηπιένλ, θαηαγξάθεθαλ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ζχηε θαη ηνπ ζχκαηνο θαη εμεηάζηεθε ε επίδξαζε ηεο γεηηνληάο θαη ησλ ζπλνκειίθσλ θαζψο θαη ν ξφινο ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη ησλ γνλέσλ απέλαληη ζηα πεξηζηαηηθά απηά. ην πέκπην θεθάιαην επηρεηξείηαη κηα θνηλσληνινγηθή πξνζέγγηζε θαη ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο θαη ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ. ην έθην θαη ηειεπηαίν θεθάιαην ηνπ πξψηνπ κέξνπο αλαθέξζεθαλ νξηζκέλα πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο θαη πξφιεςεο ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ θαη πξαγκαηνπνηήζεθε κία αμηνιφγεζή ηνπο κέζα απφ επξήκαηα εξεπλψλ πνπ δηεμήρζεζαλ ζην εμσηεξηθφ. Σέινο, ην δεχηεξν κέξνο, απνηειεί ηελ πεξηγξαθή ηελ εξεπλεηηθήο δηαδηθαζίαο θαη πην ζπγθεθξηκέλα ηελ αλάιπζε, ηελ πεξηγξαθή θαη ηνλ ζρνιηαζκφ ησλ επξεκάησλ πνπ πξνέθπςαλ απφ ηηο ζπλεληεχμεηο ησλ 14 εθπαηδεπηηθψλ, πνπ απνηέιεζαλ ην δείγκα ηεο έξεπλαο, πξσηνβάζκηαο θαη δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο. απφ ηηο πεξηνρέο ηεο πφιεο ηεο Θεζζαινλίθεο. Οη απφςεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαηαγξάθεθαλ κέζα απφ αηνκηθέο ζπλεληεχμεηο θαη αλαιχζεθαλ κε ηελ πνηνηηθή αλάιπζε πεξηερνκέλνπ αθνχ πξψηα απνκαγλεηνθσλήζεθαλ. Απφ ηηο ζπλεληεχμεηο πξνέθπςαλ πέληε θαηεγνξίεο: α) ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά, β) ν ζρνιηθφο εθθνβηζκφο, γ) νη ιφγνη εκθάληζεο ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο, δ) ν ξφινο ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη ε) νη κνξθέο πξνζέγγηζεο ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο απφ ηε ζρνιηθή κνλάδα. [2]

Α. ΘΔΩΡΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ 1.ΘΔΩΡΖΣΗΚΑ ΣΟΗΥΔΗΑ ΓΗΑ ΣΖ ΒΗΑ ΚΑΗ ΣΖΝ ΔΠΗΘΔΣΗΚΟΣΖΣΑ 1.1 Γεληθά ζηνηρεία γηα ηνλ νξηζκό ηεο επηζεηηθόηεηαο Ζ επηζεηηθφηεηα ραξαθηεξίδεη ηα δψα αιιά θαη ηνπο αλζξψπνπο πνπ δξνπλ θαη δνπλ ζηνλ θνηλσληθφ θφζκν (Εάραξεο, 2003: 11 Raminez, 2009: 85). Δμαηηίαο ησλ δηαθνξεηηθψλ νπηηθψλ είλαη πηζαλφλ φηαλ εθδειψλεηαη θάπνηα ζπκπεξηθνξά απφ ηε κηα λα ζεσξεζεί φηη είλαη επηζεηηθή ελψ απφ ηελ άιιε φηη είλαη (Εάραξεο, 2003: 11). Ζ έλλνηα απηή έρεη δηαθνξεηηθή ζεκαζία αθελφο γηα ηνλ ζχηε θαη αθεηέξνπ γηα ην ζχκα θαη ηνλ παξαηεξεηή (Εάραξεο, 2003: 11). Ζ επηζεηηθφηεηα απφ ην κέξνο ησλ ζπκάησλ εθιακβάλεηαη σο απεηιή γηα ηε δσή ηνπο (Εάραξεο, 2003: 11 Loeber & Hay, 1997: 373 Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 106). Οξηζκέλνη ζεσξεηηθνί θαη εξεπλεηέο ζεσξνχλ φηη απνηειεί κία νξκή, ελψ θάπνηνη άιινη φηη απνηειεί θάηη πην ζχλζεην. Γηα ην ιφγν απηφ έρνπλ δηαηππσζεί αξθεηέο ζεσξίεο γηα ηελ πξνέιεπζε ηεο (Εάραξεο, 2003: 11). Γεληθά, ε επηζεηηθφηεηα εθιακβάλεηαη σο κηα ζπκπεξηθνξά (Moeller, 2001: 24) ή πξάμεηο ζπκπεξηθνξψλ πνπ ζθνπφ έρνπλ λα βιάςνπλ ζσκαηηθά έλα άηνκν κέζσ ηεο πξφθιεζεο πφλνπ ή αθφκα θαη ζαλάηνπ, πιηθά κέζσ ηεο θαηαζηξνθήο αληηθεηκέλσλ ή ςπρνινγηθά (Department of Community Services N S W, 2004: 1 Εάραξεο, 2003: 11 Guerin & Hennessy, 2002: 3 Jahoda, Willner, Pert, MacMahon, 2013: 70 Kozina, 2015: 109 Loeber & Hay, 1997: 373 Mendes, Mari, Singer, Barros & Mello, 2009: 78 Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 106 Moeller, 2001: 24 Mummendey & Ottey, 2007: 437 Νηθνιάνπ, 2012: 4 Roach & Gross, 2003: 22). Να ζεκεησζεί φηη ε επηζεηηθφηεηα πεξηθιείεη ηελ χπαξμε αληηθνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο (Εάραξεο, 2003: 11). Έρνπλ γξαθηεί θαη έρνπλ εηπσζεί πάξα πνιινί νξηζκνί γηα ηελ επηζεηηθφηεηα. Σν θνηλφ ζε φινπο ηνπο νξηζκνχο είλαη φηη ε επηζεηηθφηεηα πεξηθιείεη ηελ εθδήισζε θάπνηαο βίαηεο ζπκπεξηθνξάο (Παπαδφπνπινο, 1999: 23). Ζ ζπκπεξηθνξά απηή πνιιέο θνξέο επεξεάδεη ην θνηλσληθφ πεξηβάιινλ ζην νπνίν δεη θαη αλαπηχζζεηαη ην [3]

άηνκν άξα ζρεηίδεηαη θαη κε ηελ εχξπζκε ιεηηνπξγία ηεο θνηλσλίαο (Kozina, 2015: 109 Παπαδφπνπινο, 1999: 23). Δίλαη δχζθνιν λα δνζεί έλαο βαζηθφο θαη πεξηεθηηθφο νξηζκφο γηα ηελ επηζεηηθφηεηα, θαζψο είλαη δχζθνιν λα δνζεί κηα ζαθήο αηηία θαη πξφζεζε γηα ηελ εθδήισζή ηεο (Moeller, 2001: 24 Mummendey & Ottey, 2007: 437 Παπαγεσξγίνπ, 2003: 17 Trembley, 200: 130). Χο εθ ηνχηνπ, αξθεηέο θνξέο είλαη δχζθνιν λα βξεζνχλ νη βαζηθέο αηηίεο ηεο θαη λα εληνπηζηεί ην πξφβιεκα (Trembley, 200: 130). Οη πεξηζζφηεξνη είλαη αζαθείο θαη δελ πεξηθιείνπλ φια ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο (Mummendey & Ottey, 2007: 437 Παπαγεσξγίνπ, 2003: 17). Ζ Ρήγα (1999: 129) ζπκθσλεί φηη δελ κπνξεί λα ππάξμεη έλαο νξηζκφο ηεο επηζεηηθφηεηαο ν νπνίνο ζα εζσθιείεη φιεο ηηο κνξθέο ζπκπεξηθνξάο πνπ απηή πεξηιακβάλεη (Jahoda et al., 2013: 74). Έλαο γεληθφο νξηζκφο πνπ κπνξεί λα δνζεί είλαη ν εμήο: «Ζ επηζεηηθφηεηα πεξηιακβάλεη ζπκπεξηθνξέο πνπ νδεγνχλ ζε ζχγθξνπζε αλάκεζα ζηα άηνκα ψζηε λα πξνθιεζεί βιάβε ή λα απεηιεζνχλ ηα άιια άηνκα» (Ρήγα, 1999: 129). Παξαθάησ ζα δνζνχλ νξηζκνί απφ δηάθνξνπο ζεσξεηηθνχο. Ο A. Buss νξίδεη ηελ επηζεηηθφηεηα σο κηα ζπκπεξηθνξά πνπ πξνμελεί βιάβε ζε έλαλ άιιν νξγαληζκφ (Buss, 1961). Παξάιιεια, ν νξηζκφο ηνπ Selg αλαθέξεηαη ζηελ πξφθιεζε βιάβεο ζε έλα άηνκν απφ έλα άιιν (Selg, παξάζεκα ζην Παπαγεσξγίνπ, 2003: 18). Ο Dollard ππνζηεξίδεη φηη ε επηζεηηθφηεηα είλαη «θάζε ζπκπεξηθνξά ηεο νπνίαο ηειηθφο ζθνπφο είλαη ν ηξαπκαηηζκφο ηνπ πξνζψπνπ ελαληίνλ ηνπ νπνίνπ θαηεπζχλεηαη» (Dollard, παξάζεκα ζην Παπαγεσξγίνπ, 2003: 19), ελψ νη Jander θαη Ulman ζεσξνχλ φηη ε επηζεηηθφηεηα είλαη «ε ζπκπεξηθνξά ε νπνία ζηνρεχεη λα πξνμελήζεη ζπλεηδεηά ή αζπλείδεηα βιάβε ζε θάπνηνλ, λα ηνλ πηθξάλεη ή λα ηνλ ηξαπκαηίζεη ή λα θαηαζηξέςεη έλα αληηθείκελν» (Jander & Ulman, παξάζεκα ζην Παπαγεσξγίνπ, 2003: 19). Παξαηεξνχκε φηη ν ηειεπηαίνο νξηζκφο είλαη πεξηζζφηεξν πεξηεθηηθφο θαζψο πεξηθιείεη θαη ηνλ ζσκαηηθφ θαη ηνλ ςπρηθφ ηξαπκαηηζκφ αιιά θαη ηελ κε εζθεκκέλε πξφζεζε. ηελ έλλνηα ηεο επηζεηηθφηεηαο ππνβφζθεη κηα πνιηηηζκηθή δηάζηαζε. Πην ζπγθεθξηκέλα, ην αλ κηα ζπκπεξηθνξά είλαη επηζεηηθή ή φρη εμαξηάηαη απφ ην πνιηηηζηηθφ πιαίζην θαη ηα απνδεθηά θνηλσληθά πξφηππα ηεο θάζε θνηλσλίαο (Παπαγεσξγίνπ, 2003: 20-21). [4]

1.2 Οξηζκνί γηα ηελ επηζεηηθόηεηα Παξαθάησ ζα αλαθεξζνχλ νξηζκνί γηα ηελ επηζεηηθφηεηα. Οη νξηζκνί πνπ έρνπλ δηαηππσζεί θαηά θαηξνχο ζηε βηβιηνγξαθία είλαη πνιινί θαζψο δελ ππάξρεη έλαο θνηλά απνδεθηφο νξηζκφο. Οη πεξηζζφηεξνη νξηζκνί, σζηφζν, θαίλεηαη λα ζπκθσλνχλ κε ηνλ νξηζκφ πνπ δηαηχπσζε ν Bandura. Ο Bandura φξηζε ηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά σο εθείλε ηε ζπκπεξηθνξά πνπ ζθνπφ έρεη λα βιάςεη έλα άηνκν ή λα πξνθαιέζεη θαηαζηξνθέο. Ζ βιάβε πνπ κπνξεί λα πξνθαιέζεη ζε έλα άηνκν κπνξεί λα είλαη είηε ζσκαηηθή είηε ςπρνινγηθή (Bandura, 1983:2). Ο Εάραξεο δηαηππψλεη φηη (2003: 12) «ε επηζεηηθφηεηα πεξηιακβάλεη εθείλεο ηηο ζπκπεξηθνξέο, νη νπνίεο πξνθαινχλ δεκηέο, ηξαπκαηηζκνχο ή δπζάξεζηεο θαηαζηάζεηο ζε αληηθείκελα ή πξφζσπα ηνπ πεξηβάιινληνο». Οη Anderson θαη Bushman αλαθέξνπλ φηη (2002: 28) «ε αλζξψπηλε επηζεηηθφηεηα είλαη νπνηαδήπνηε ζπκπεξηθνξά ε νπνία θαηεπζχλεηαη ζε έλα άηνκν κε ζθνπφ θαη άκεζε πξφζεζε λα ην βιάςεη. Ο ζχηεο πηζηεχεη φηη ε ζπκπεξηθνξά ηνπ πξέπεη λα έρεη σο ζηφρν λα βιάςεη ην άηνκν, ελψ ην ζχκα πξέπεη λα απνθχγεη απηή ηε ζπκπεξηθνξά». Σν ζεκαληηθφ ζε απηφ ηνλ νξηζκφ είλαη ε πξφζεζε. Γειαδή, αλ πξνμελήζεη θάπνηνο βιάβε ζε θάπνηνλ άιιν ηπραία ηφηε απηφ δελ κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί σο επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά (Anderson & Bushman, 2002: 29). Σν Department of Community Services ηνπ N.S.W δειψλεη φηη ε επηζεηηθφηεηα δελ αλαθέξεηαη ζε κία ζπκπεξηθνξά, αιιά ζε κηα πιεζψξα ζπκπεξηθνξψλ φπσο είλαη ε ιεθηηθή επηζεηηθφηεηα, ε ζσκαηηθή επηζεηηθφηεηα, ν εθθνβηζκφο, ε θινπή, ε θαθνπνίεζε, νη βηαζκνί θαη νη δνινθνλίεο (Department of Community Services N.S.W, 2004: 1). Χο επηζεηηθφηεηα «ραξαθηεξίδεηαη θάζε ζπκπεξηθνξά πνπ θαίλεηαη λα απνζθνπεί ζηε κείσζε ηεο επεμίαο ελφο άιινπ αηφκνπ είηε θαηαζηξέθνληαο ηηο βηνηηθέο ή θνηλσληθέο πξνυπνζέζεηο πνπ ηελ εμαζθαιίδνπλ είηε αδηαθνξψληαο γη απηέο» (Krebs-Miller, 1986 παξάζεκα ζην Κνξδνχηεο, 1999: 138). Ο Παπαγεσξγίνπ πξνζπάζεζε λα δψζεη έλαλ πεξηεθηηθφ θαη ζαθή νξηζκφ γηα ηελ επηζεηηθφηεηα. Σελ νξίδεη, ινηπφλ, σο «ηε ζπκπεξηθνξά πνπ απνβιέπεη ζηελ πξφθιεζε ζσκαηηθήο ή ςπρνινγηθήο βιάβεο ζε θάπνην άηνκν ή άηνκα, αλεμάξηεηα απφ ην αλ ε βιάβε πξαγκαηνπνηεζεί ηειηθά ή φρη, θαζψο θαη ηε ζπλεηδεηή θζνξά ή θαηαζηξνθή θάπνηαο ηδηνθηεζίαο» (Παπαγεσξγίνπ, 2003:22). [5]

Τπάξρνπλ πνιιέο απφςεηο γηα ηελ πξνέιεπζε ηεο επηζεηηθφηεηαο. Οη Brown θαη Herrstein δηαηππψλνπλ φηη ε πξνέιεπζε ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο ζρεηίδεηαη κε ην θεληξηθφ λεπξηθφ ζχζηεκα (Brown & Herrstein, 1984: 243). Γηα παξάδεηγκα, κπνξεί έλαο νμχο πφλνο λα πξνθαιέζεη επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ζην άηνκν (Εάραξεο, 2003: 12). πλνςίδνληαο ηνπο παξαπάλσ νξηζκνχο, ζπλάγεηαη ην ζπκπέξαζκα φηη ε επηζεηηθφηεηα απνηειεί κία πηπρή ηεο ζπκπεξηθνξάο πνπ είλαη δχζθνιν λα δηεξεπλεζεί δηφηη δελ είλαη κηα ζπκπεξηθνξά πνπ είλαη εκθαλήο πάληα. πκβαίλεη μαθληθά θαη ρσξίο θακία πξνεηδνπνίεζε, πεξηθιείεη δειαδή ην ζηνηρείν ηνπ αηθληδηαζκνχ (Bjørkly, 2006: 27). Δπηπιένλ, έλαο πεξηεθηηθφο νξηζκφο ηεο είλαη δχζθνιν λα δηαηππσζεί εμαηηίαο ησλ πνιιψλ παξαγφλησλ πνπ κπνξνχλ λα ηελ πξνθαιέζνπλ (φ.π.: 28). Σέινο, αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ε επηζεηηθφηεηα έρεη ζηελή ζρέζε κε ηελ εγθιεκαηηθή θαη παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά (Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 105). Όζνλ αθνξά ηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ, απηή γίλεηαη αληηιεπηή φηαλ ην παηδί μεθηλάεη ην ζρνιείν θαη ηδηαίηεξα θαηά ηελ ειηθία ησλ ηεζζάξσλ ρξφλσλ δηφηη έσο ηφηε ζεσξείηαη θάηη θπζηνινγηθφ εμαηηίαο ηεο κηθξήο ειηθίαο ηνπ παηδηνχ (Department of Community Services N.S.W, 2004: 1). 1.3 σκαηηθή θαη Λεθηηθή Δπηζεηηθόηεηα Ζ επηζεηηθφηεηα πεξηιακβάλεη ηε ιεθηηθή θαη ζσκαηηθή βία (Loeber & Hay, 1997: 374 Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 107 Raminez, 2009: 86), ηνλ εθθνβηζκφ θαη γεληθφηεξα ηε βία πνπ κπνξεί λα εθδεισζεί κέζα απφ ηηο θινπέο, ηηο ιεζηείεο, ηνλ βηαζκφ θαη ηηο δνινθνλίεο (Loeber & Hay, 1997: 374). Σηο κνξθέο απηέο ηεο επηζεηηθφηεηαο επηβεβαηψλεη θαη ε έξεπλα ησλ Roach θαη Gross (2003) κέζα απφ ηηο απφςεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ γηα ην ηη ζεσξνχλ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά. ηελ ίδηα έξεπλα επηβεβαηψλεηαη θαη ην θνηλά απνδεθηφ ζηνηρείν ηνπ νξηζκνχ ηεο επηζεηηθφηεηαο φηη δειαδή είλαη κηα ζπκπεξηθνξά πνπ ζθνπφ έρεη λα βιάςεη έλα άηνκν (Moeller, 2001: 2 Roach & Gross, 2003: 31). Ζ ζσκαηηθή βία είλαη κηα άκεζε κνξθή βίαο ε νπνία ηελ ζηηγκή πνπ εθδειψλεηαη πξνθαιεί βιάβε ζην ζχκα (Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 107-108 Moeller, 2001: 25 Tremblay, Nagin, Seguin, Zoccolillo, Zelazo, Boivin, Perusse, & Japel, [6]

2004: 43). Απφ ηελ άιιε, ε ιεθηηθή είλαη πεξηζζφηεξν κηα έκκεζε κνξθή επηζεηηθφηεηαο, ε νπνία ζηνρεχεη λα βιάςεη ηελ εηθφλα ηνπ αηφκνπ ζηνπο γχξσ ηνπ θαη λα ηνπ δεκηνπξγήζεη πξνβιήκαηα ζηηο δηαπξνζσπηθέο ηνπ ζρέζεηο. Παξάιιεια, κεηψλεη ηελ απηνεθηίκεζε ηνπ, νδεγεί ζηελ απνπνκπή απφ ηελ νκάδα θαη ηελ παξέα θαη ηε δηάιπζε ησλ θηιηθψλ δεζκψλ. Όια απηά, ζπλήζσο, ζπκβαίλνπλ εμαηηίαο θπξίσο ηεο δηάδνζεο θαθεληξερψλ θεκψλ (Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 107-108 Moeller, 2001: 25). 1.4 Καηεγνξηνπνίεζε θαη κνληέια επηζεηηθόηεηαο Τπάξρνπλ ηξία είδε επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο: ε εθθξαζηηθή, ε ερζξηθή θαη ε ζπληειεζηηθή. Ζ ηξηκεξήο απηή θαηεγνξηνπνίεζε έγηλε απφ ηνλ Buss θαη ηνλ Feshbach (Buss, 1961: 307 Feshbach, 1964: 259 Εάραξεο, 2003: 17 Moeller, 2001: 25 Παπαγεσξγίνπ, 2003: 21) θαη βνεζάεη ζην λα θαηαλνεζνχλ νη δηάθνξεο αηηίεο πνπ νδεγνχλ ζηελ επηζεηηθφηεηα (Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 109). Ζ θάζε θαηεγνξία δηαθξίλεηαη κε βάζε ηε ζθνπηκφηεηα ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο (Εάραξεο, 2003: 17 Παπαγεσξγίνπ, 2003: 21). Ζ εθθξαζηηθή επηζεηηθφηεηα δελ πξνθαιεί βιάβε ζην άηνκν αθνχ είλαη κηα έθξεμε ζπκνχ. Απφ ηελ άιιε, ε ερζξηθή γίλεηαη κε ζθνπφ λα πξνθιεζεί πφλνο ζην ζχκα απέλαληη ζε κηα ελδερφκελε απεηιή (Anderson & Bushman, 2002: 29 Burton, Florell & Gore, 2013: 317 Εάραξεο, 2003: 17 Guerin & Hennessy, 2002: 3 Κνπξθνχηαο & Θάλνο, 2013: 199 Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 109 Moeller, 2001: 25 Παπαγεσξγίνπ, 2003: 21). Πεξηθιείεη ην κε ειεγρφκελν αίζζεκα ηνπ ζπκνχ, εθδειψλεηαη ρσξίο πξνεγνχκελε ζθέςε θαζψο φπσο αλαθέξζεθε αληηδξά ην άηνκν απηφκαηα ζε κηα απεηιή, ελέρεη ην ζηνηρείν ηεο παξφξκεζεο θαη έπεηαη κεηά απφ θάπνηαο κνξθήο πξφθιεζεο (Anderson & Bushman, 2002: 29 Card & Little, 2006: 467 Εάραξεο, 2003: 17 Guerin & Hennessy, 2002: 3 Jahoda et al., 2013: 72 Κνπξθνχηαο & Θάλνο, 2013: 199 Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 109 Moeller, 2001: 25. Παπαγεσξγίνπ, 2003: 21 Polman, Orobio de Castro, Koops, Van Boxtel, & Merk, 2007: 522 Raminez, 2009: 89). Ζ ερζξηθή επηζεηηθφηεηα αλαθέξεηαη ζηηο άκεζεο κνξθέο επηζεηηθφηεηαο θαη βίαο, ζπλήζσο, δειαδή ελέρεη πεξηζηαηηθά ζσκαηηθήο βίαο ηα νπνία γίλνληαη άκεζα θαλεξά (Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 140 Moeller, 2001: 25 Polman, 2007: 522 [7]

Raminez, 2009: 87). Σέινο, ε ερζξηθή επηζεηηθφηεηα είλαη απηή πνπ εκθαλίδεηαη ηα πξψηα ρξφληα ηεο δσήο ηνπ παηδηνχ (Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 142). Χζηφζν, ε έξεπλα ησλ Burton et al. (2013: 322) ζε καζεηέο γπκλαζίνπ έδεημε φηη νη ζχηεο αλήθνπλ πεξηζζφηεξν ζηελ θαηεγνξία ηεο ερζξηθήο παξά ηεο ζπληειεζηηθήο επηζεηηθφηεηαο. Ζ ζπληειεζηηθή επηζεηηθφηεηα αλαθέξεηαη ζηελ επηζεηηθφηεηα ε νπνία ρξεζηκνπνηείηαη ψζηε λα θαηαθέξεη ην άηνκν λα επηηχρεη ηνλ επηζπκεηφ ζηφρν (Anderson & Bushman, 2002: 29 Burton et al., 2013: 317 Card & Little, 2006: 467 Εάραξεο, 2003: 12 Guerin & Hennessy, 2002: 3 Jahoda et al., 2013: 72 Κνπξθνχηαο & Θάλνο, 2013: 199 Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 109 Polman, 2007: 522 Raminez, 2009: 87 Vaillancourt, Miller, Sylvana, Cote & Tremblay, 2007: 314). Γειαδή, ε ζπληειεζηηθή επηζεηηθφηεηα είλαη απιά έλαο ηξφπνο γηα λα κπνξέζεη ην άηνκν λα επηηχρεη ηνλ ζθνπφ ηνπ θαη φρη λα βιάςεη θάπνην άηνκν. (Anderson & Bushman, 2002: 29 Card & Little, 2006: 467 Εάραξεο, 2003: 12 Κνπξθνχηαο & Θάλνο, 2013: 199 Polman, 2007: 522 Raminez, 2009: 88). Ζ ζπγθεθξηκέλε κνξθή επηζεηηθφηεηαο ζπκβαίλεη γηα πξνιεπηηθνχο ιφγνπο, είλαη έκκεζε θαη δελ γίλεηαη θαλεξή. Υξεζηκνπνηείηαη σο αξσγφο ζηελ επίηεπμε ηνπ επηδησθφκελνπ ζηφρνπ (Anderson & Bushman, 2002: 29 Κνπξθνχηαο & Θάλνο, 2013: 199 Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 140). Πεξηιακβάλεη ηε δηάδνζε θεκψλ, θνπηζνκπνιηψλ, θαθφβνπισλ θαη ςεχηηθσλ πιεξνθνξηψλ (Vaillancourt, 2007: 314). Ζ ζεσξία ηεο θνηλσληθήο κάζεζεο θαίλεηαη λα ζπλδέεηαη πεξηζζφηεξν κε ηε ζπληειεζηηθή επηζεηηθφηεηα (Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 109). Ο Bandura αλαθέξεη φηη ε ερζξηθή επηζεηηθφηεηα πεξηέρεη ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζπληειεζηηθήο αθνχ θαη νη δχν ρξεζηκνπνηνχληαη γηα λα επηηεπρζεί θάπνηνο ζθνπφο. Απηφ πνπ δηαθέξεη είλαη ν ζηφρνο. ηε κία πεξίπησζε ζηφρνο είλαη ε βιάβε ηνπ ζχκαηνο θαη ζηελ άιιε ε επηηπρία ηνπ ζθνπνχ γηα ηελ επίηεπμε ηνπ νπνίνπ πηζαλφλ πξνθαιείηαη βιάβε ζην ζχκα (Bandura, 197: 19). Ζ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά δηαθξίλεηαη, επίζεο, ζε ηξεηο θαηεγνξίεο ν νπνίεο δηαθξίλνληαη αλάινγα κε ηελ έληαζε εθδήισζεο ηεο επηζεηηθφηεηαο (Κνπξθνχηαο & Θάλνο, 2013: 192). ηελ πξψηε θαηεγνξία αλήθνπλ ηα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο πνπ εθδειψλνληαη απφ ηα παηδηά ηεο πξψηκεο παηδηθήο ειηθίαο, ηα νπνία δελ ραξαθηεξίδνληαη απφ επηζεηηθφηεηα. ηε δεχηεξε θαηεγνξία αλήθνπλ ηα ζνβαξά πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο ησλ εθήβσλ ηα νπνία ραξαθηεξίδνληαη απφ έληνλε επηζεηηθφηεηα, ζσκαηηθή βία, θινπέο θηι. (Farrington, Piqquero, & Jennings, 2013: 9 [8]

Κνπξθνχηαο & Θάλνο, 2013: 192 Tsorbatzoudis, Travlos & Rodafinos, 2013: 1717). ηελ ηξίηε θαηεγνξία αλήθνπλ πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο πνπ κπνξνχλ λα εκθαληζηνχλ ζε νπνηαδήπνηε ειηθία θαη πξνζδηνξίδνληαη απφ ηελ πξνζσπηθφηεηα θαη ηα ζπλαηζζήκαηα. (Farrington et al., 2013: 9 Κνπξθνχηαο & Θάλνο, 2013: 192). 1.5 Οξηζκνί γηα ηε βία θαη ηνλ εθθνβηζκό χκθσλα κε ηνλ Νηθνιάνπ (2013: 51) «ε βία θαη ε επηζεηηθφηεηα απνηεινχλ εθδειψζεηο ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο, νη νπνίεο παξαηεξνχληαη απφ ηα πξψηα θηφιαο ρξφληα ηεο δσήο ηνπ αλζξψπνπ». Ο φξνο βία ρξεζηκνπνηείηαη αξθεηέο θνξέο γηα λα πεξηγξάςεη ηελ αθξαία επηζεηηθφηεηα πνπ νδεγείηαη ζηα πιαίζηα ηεο εγθιεκαηηθήο ζπκπεξηθνξάο θαη ζθνπφο ηεο είλαη λα βιάςεη έλα άηνκν (Finkelhor, Turner & Hamby, in press Moeller, 2001: 2). χκθσλα κε ηνπο Anderson & Bushman (2002: 29) «ε βία είλαη ε επηζεηηθφηεηα πνπ έρεη σο ζηφρν λα πξνθαιέζεη πνιχ κεγάιε βιάβε ζε έλα άηνκν (π.ρ. ζάλαηνο). Όιεο νη κνξθέο βίαο είλαη επηζεηηθφηεηα, αιιά κεξηθέο πξάμεηο επηζεηηθφηεηαο δελ κπνξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ βίαηεο (π.ρ. έλα παηδί ζπξψρλεη εζειεκέλα έλα άιιν γηα λα ην απνκαθξχλεη απφ ηελ νκάδα)». Ο Παγθφζκηνο Οξγαληζκφο Τγείαο νξίδεη ηε βία σο «ηελ ζθφπηκε ρξήζε ζσκαηηθήο βίαο ή δχλακεο γηα ηελ απεηιή ελαληίνλ ή ηνπ ίδηνπ ηνπ εαπηνχ ή ελφο άιινπ αηφκνπ ή κηαο νκάδαο αηφκσλ ή ηεο θνηλφηεηαο κε απνηέιεζκα ηνλ ηξαπκαηηζκφ, ην ζάλαην, ηελ ςπρνινγηθή βιάβε, ηε κε νξζή αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ θαη ηελ απψιεηα» (World Health Organization, 2002: 5). Γηα ην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ ηα ηειεπηαία ρξφληα ρξεζηκνπνηείηαη ν φξνο ζρνιηθή βία πνπ αλαθέξεηαη ζηηο παξαβαηηθέο πξάμεηο πνπ δηαπξάηηνληαη ζην ζρνιηθφ πιαίζην. Ο ζπγθεθξηκέλνο φξνο είλαη αλεμάξηεηνο απφ ηηο πξάμεηο πνπ ιακβάλνπλ ρψξα έμσ απφ ηα ζρνιηθά πιαίζηα (Παλνχζεο, 2013: 21). Ζ ζρνιηθή βία αλαθέξεηαη ζηελ «επηβνιή ηεο βνχιεζεο ελφο κέινπο ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο ζε θάπνην άιιν θαη ε πξφθιεζε δεκηάο ή βιάβεο» (Αξηηλνπνχινπ παξάζεκα ζην Νηθνιάνπ, 2013: 52). Ζ βία είλαη κηα έλλνηα γεληθφηεξε θαη επξχηεξε απφ ηνλ εθθνβηζκφ (Νηθνιάνπ, 2013: 52). Ζ ζρνιηθή βία πνπ ιακβάλεη ρψξα ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ εκθαλίδεηαη κε ηε κνξθή ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ (bullying) (Νηθνιάνπ, 2013: 51). Ο ζρνιηθφο [9]

εθθνβηζκφο πιένλ ππάξρεη ζαλ φξνο ζηελ θαζεκεξηλφηεηα ηνπ ειιεληθνχ ζρνιείνπ (Αξηηλνπνχινπ, 2013: 93). Σν ηη κνξθή θαη ην ηη ζεκαίλεη γηα ηνλ θαζέλα ν φξνο απηφο θαίλεηαη λα πνηθίιεη φπσο απνδεηθλχνπλ ηα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ πνπ έρνπλ γίλεη ζηα ειιεληθά ζρνιεία (Αξηηλνπνχινπ, 2013: 93). Ο Olweus (1993: 9) ν πξσηεξγάηεο ησλ εξεπλψλ γηα ηνλ ζρνιηθφ εθθνβηζκφ, νξίδεη ηνλ εθθνβηζκφ ή ηε ζπκαηνπνίεζε σο εμήο: «έλαο καζεηήο εθθνβίδεηαη ή ζπκαηνπνηείηαη φηαλ εθηίζεηαη γηα κεγάιν θαη ζπλερέο ρξνληθφ δηάζηεκα ζε αξλεηηθέο πξάμεηο απφ έλα άηνκν ή κηα νκάδα αηφκσλ». ηνλ νξηζκφ ηνπ Olweus σο αξλεηηθέο πξάμεηο λννχληαη φιεο εθείλεο νη ελέξγεηεο πνπ έρνπλ ζθνπφ λα βιάςνπλ ή λα ηξαπκαηίζνπλ ή λα επεξεάζνπλ ζσκαηηθά θαη ςπρνινγηθά ην άηνκν (Olweus, 1993: 9). [10]

2. ΘΔΩΡΗΔ ΓΗΑ ΣΖΝ ΔΠΗΘΔΣΗΚΟΣΖΣΑ Έρνπλ δηαηππσζεί αξθεηέο ζεσξίεο γηα ηελ επηζεηηθφηεηα. πλνςίδνληάο ηεο κπνξνχλ λα θαηαηαρζνχλ ζε 3 θαηεγνξίεο: 1. Θεσξίεο θαηά ηηο νπνίεο ε επηζεηηθφηεηα ζεσξείηαη νξκή. 2. Θεσξίεο πνπ απνδίδνπλ ηελ εκθάληζε θαη ηα αίηηα ηεο επηζεηηθφηεηαο ζην πεξηβάιινλ. 3. Θεσξίεο ζηηο νπνίεο ε επηζεηηθφηεηα νθείιεηαη ζηε κάζεζε θαηά ηε κίκεζε ελφο πξνηχπνπ. ηελ πξψηε θαηεγνξία αλήθεη ε ζεσξία ηνπ Freud γηα ην έλζηηθην ηεο δσήο θαη ηνπ ζαλάηνπ (Παπαδφπνπινο, 1999: 25). ηηο ζεσξίεο ησλ νξκψλ αλήθνπλ ε ζεσξία ηνπ Thordike θαη ηνπ Lorenz. Ζ ζεσξία ηνπ ηειεπηαίνπ πνπ είλαη θαη ζρεηηθά πην πξφζθαηε αλαθέξεηαη ζην επηζεηηθφ έλζηηθην σο ην έλζηηθην πνπ θαζνξίδεη ηελ επηβνιή ηνπ πην ηζρπξνχ (Παπαδφπνπινο, 1999: 26). Ζ επφκελε ζεσξία πνπ αλήθεη ζηε δεχηεξε θαηεγνξία είλαη ε ζεσξία ησλ Dollar, Dood, Mower, Miller θαη Sears θαηά ηνπο νπνίνπο ε επηζεηηθφηεηα νθείιεηαη ζηελ απνζηέξεζε πνπ βηψλεη ην άηνκν, ηε καηαίσζε (Παπαδφπνπινο, 1999: 28). ηελ ηειεπηαία θαηεγνξία αλήθεη ε ζεσξία ηεο θνηλσληθήο κάζεζεο ηνπ Bandura (Παπαδφπνπινο, 1999: 31). 2.1 Ζ ζεσξία ηεο θνηλσληθήο κάζεζεο ηνπ A. Bandura Βαζηθφο εθπξφζσπνο ηεο ζεσξίαο ηεο θνηλσληθή κάζεζεο είλαη ν Α. Bandura. Γεληθφηεξα, ζηε ζεσξία απηή ε επηζεηηθφηεηα εθιακβάλεηαη σο κάζεζε κηαο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο απφ έλα άηνκν πνπ εθδειψλεη επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά (Εάραξεο, 2003: 80 Moeller, 2001: 28). Γηα ηνλ Bandura (1978: 12) «ε επηζεηηθφηεηα είλαη έλα πνιπζχλζεην θαηλφκελν ην νπνίν έρεη θαζνξηζκέλνπο παξάγνληεο θαη εμππεξεηεί ζπγθεθξηκέλνπο ζθνπνχο». Πην ζπγθεθξηκέλα, ε επηζεηηθφηεηα είλαη κία κνξθή ζπκπεξηθνξάο πνπ ζηφρν έρεη λα βιάςεη θαη λα ηξαπκαηίζεη έλα άηνκν. Γελ κπνξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ φιεο νη πξάμεηο πνπ ηξαπκαηίδνπλ θάπνηνλ σο επηζεηηθφηεηα, θαζψο γηα λα γίλεη θάηη ηέηνην πξέπεη λα εμεηαζηνχλ νη πξνζέζεηο ηνπ δξάζηε θαη ηα αίηηα πνπ ηνλ νδήγεζαλ [11]

λα ζπκπεξηθεξζεί επηζεηηθά (Bandura, 1978: 12). Όκσο, ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο νη επηζεηηθέο πξάμεηο γίλνληαη κε ηέηνην ηξφπν ψζηε ν δξάζηεο λα επηθαιχπηεη θαη ηα αίηηα θαη ηνπο ιφγνπο νη νπνίνη ηνλ νδήγεζαλ λα ζπκπεξηθεξζεί έηζη θαη πξνζπαζεί λα κελ θαλεξσζεί ε πξάμε ηνπ (Bandura, 1978: 13). Ζ ζπγθεθξηκέλε ζεσξία εμεγεί φηη ηα άηνκα γίλνληαη επηζεηηθά κέζσ ηεο παξαηήξεζεο θάπνηνπ άιινπ πνπ θέξεηαη επηζεηηθά θαη κέζσ ησλ βησκάησλ ηνπ (Anderson & Bushman, 2002: 29 Bandura, 1978: 14 Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 115 Moeller, 2001: 27 Mummendey & Ottey, 2007: 439 Παπαγεσξγίνπ, 2003: 48). Ζ ελ ιφγσ ζεσξία βνεζάεη ηελ θαηαλφεζε ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο κέζσ ηεο παξαηήξεζεο ησλ άιισλ (Anderson & Bushman, 2002: 29, Herbert, 2000: 19) θαη επηπιένλ θξίλεηαη πνιχ ζεκαληηθή γηα ηελ εξκελεία ηεο ζπληειεζηηθήο επηζεηηθφηεηαο (Anderson & Bushman, 2002: 29). πλήζσο, ηα παηδηά παξαηεξνχλ ηηο πξνζδνθίεο θαη ηηο πεπνηζήζεηο ηνπ άκεζνπ πεξηβάιινληφο ηνπο, πνπ είλαη ην νηθνγελεηαθφ, ην νπνίν αξθεηέο θνξέο νδεγεί ζηελ πηνζέηεζε επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο (Bandura, 1971: 2 Bandura, 1978: 16 Elias, Parker, Kash, Weissberg, Brien, 2008: 255 Herbert, 2000: 30 Μαθξή-Μπφηζαξε, 2010: 115 Παπαγεσξγίνπ, 2003: 48). Σα παηδηά παξαηεξνχλ απηή ηε ζπκπεξηθνξά ηελ νπνία «κνληεινπνηνχλ» θαη κεηέπεηηα ηελ ελζηεξλίδνληαη. Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο δελ αθνινπζνχλ θαηά γξάκκα ην κνληέιν ηεο παξαηεξνχκελεο ζπκπεξηθνξάο αιιά δηαλζίδνπλ θαη ζπλζέηνπλ ηελ θάζε ζπκπεξηθνξά κε δηαθνξεηηθά πξφηππα θαη κνληέια ζπκπεξηθνξάο πνπ έρνπλ παξαηεξήζεη θαη έρνπλ κάζεη (Bandura, 1971: 2 Bandura, 1978: 14). Ζ κάζεζε ηεο ζπκπεξηθνξάο κέζσ παξαηήξεζεο ζπκβαίλεη κέζα απφ ηέζζεξα βήκαηα: Σν πξψην βήκα αθνξά ηελ απφδνζε πξνζνρήο ζηελ παξαηεξνχκελε ζπκπεξηθνξά ηνπ αηφκνπ πνπ απνηειεί πξφηππν θαη έπεηηα ηελ θσδηθνπνίεζε ζηελ κλήκε ηνπ αηφκνπ ηεο ζπκπεξηθνξάο πνπ παξαηεξήζεθε έηζη ψζηε απηή, ζηε ζπλέρεηα, λα ιεηηνπξγήζεη σο πξφηππν κίκεζεο. Παξάιιεια, πξέπεη λα δνζνχλ ηα απαξαίηεηα θίλεηξα ψζηε ην άηνκν λα αξρίζεη λα ζπκπεξηθέξεηαη κε βάζε ηε ζπκπεξηθνξά πνπ παξαηεξήζεθε (Bjørkly, 2006: 36). Γηαθξίλνληαη δχν θαηεγνξίεο θηλήηξσλ: ζηελ πξψηε θαηεγνξία αλήθνπλ ηα βηνινγηθά θίλεηξα ηα νπνία πεξηιακβάλνπλ ηφζν εζσηεξηθά εξεζίζκαηα φζν θαη εμσηεξηθά θαη ζηε δεχηεξε θαηεγνξία αλήθνπλ ηα γλσζηηθά ηα νπνία βνεζνχλ ην άηνκν λα ζθεθηεί ηηο αξλεηηθέο επηπηψζεηο πνπ ζα έρεη ε ζπκπεξηθνξά ηνπ (Bandura, 1971: 3-4, 6, 7 Bjørkly, 2006: 38). [12]

Να ζεκεησζεί φηη ηα άηνκα ηείλνπλ λα πηνζεηνχλ ζπκπεξηθνξέο αηφκσλ πνπ έρνπλ εμνπζία, ρξήκαηα, αλαγλψξηζε θαη πςειή θνηλσληθή ζέζε (Bandura, 1971: 3-4, 6, 7 Bandura, 1978: 21 Bjørkly, 2006: 38). Ζ πηνζέηεζε κίαο ζπγθεθξηκέλεο ζπκπεξηθνξάο εμαξηάηαη επηπιένλ θαη απφ ηηο ζπλέπεηεο πνπ ζα έρεη ην άηνκν απφ ηελ εθδήισζή ηεο (Bandura, 1978: 20-21 Elias et al., 2008: 255). Έηζη ινηπφλ, ε πηνζέηεζε επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο εμαξηάηαη απφ ηηο ζπλέπεηεο πνπ πθίζηαηαη ην πξφηππν ην νπνίν θέξεηαη κε επηζεηηθφηεηα (Bandura, 1978: 16 Elias et al., 2008: 255). Σα κνληέια επηζεηηθφηεηαο πνπ ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο πηνζεηνχληαη είλαη απηά πνπ δελ επηθέξνπλ ζηνλ δξάζηε θάπνηα πνηλή (Bandura, 1978: 15). Αθνχ απνθηεζεί κέζα απφ ηελ παξαηήξεζε ησλ πξνηχπσλ, ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ζα πξέπεη λα δηαηεξεζεί. Οη παξάγνληεο πνπ ηελ δηαηεξνχλ είλαη παξφκνηνη κε απηνχο πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ απφθηεζή ηεο. Οη παξάγνληεο πνπ ηε δηαηεξνχλ είλαη ε επηηπρία πνπ ζα επηθέξεη ζηνλ ζχηε ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά, ε κε θαθνκεηαρείξηζε ηνπ απφ ηα ππφινηπα άηνκα θαη ε έγθξηζε ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο απφ ηνλ ίδην ηνπ ηνλ εαπηφ (Bjørkly, 2006: 38). Οη επηζεηηθέο ζπκπεξηθνξέο πνπ κπνξνχλ λα πηνζεηεζνχλ πξνέξρνληαη ζπλήζσο απφ ηηο εμήο ηξεηο πεγέο: ηελ νηθνγέλεηα, ηελ ηειεφξαζε θαη ηελ θνηλσλία (Bandura, 1978: 14 Bjørkly, 2006: 38 Elias et al., 2008: 255). Αλ νη γνλείο πξνβάινπλ σο ην κφλν ηξφπν επίιπζεο δηαθνξψλ ηελ επηζεηηθφηεηα ηφηε ην παηδί καζαίλεη λα δξα κε ηνλ ίδην ηξφπν (Bandura, 1978: 15). Γη απηφ θξίλεηαη αλαγθαίν λα δίλεηαη πξνζνρή θαη ζην πεξηβάιινλ ηεο νηθνγέλεηαο ηνπ παηδηνχ αιιά θαη ζην πεξηβάιινλ ηνπ ζρνιείνπ δηφηη θαη ζηα δχν απηά πιαίζηα αθηεξψλεη ηνλ πεξηζζφηεξν ρξφλν ηνπ (Elias et al., 2008: 255). Ζ ηειεφξαζε παξνπζηάδεη θαη πξνζθέξεη πνιιά κνληέια επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο ηα νπνία είλαη δηαζέζηκα νπνηαδήπνηε ζηηγκή θαζψο ε ηειεφξαζε ππάξρεη ζε θάζε ζπίηη. Δπηπιένλ, ε θνηλσλία ζηελ νπνία δεη θαη αλαπηχζζεηαη ην άηνκν πξνζθέξεη πνιιά κνληέια επηζεηηθφηεηαο δηφηη δηακνξθψλεηαη απφ δηαθνξεηηθά άηνκα θαη άξα ππάξρνπλ δηαθνξεηηθά πξφηππα πξνο παξαηήξεζε (Bandura, 1978: 15 Mummendey & Ottey, 2007: 447). Γηα ηελ επίδξαζε ηεο ηειεφξαζεο ν Bandura δηεμήγαγε έλα πείξακα ζην νπνίν ζα γίλεη αλαθνξά ζηε ζπλέρεηα. Σέινο, λα ζεκεησζεί φηη ζε θνηλσλίεο φπνπ δελ ππάξρνπλ πξφηππα επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο δελ ππάξρνπλ θαη άηνκα κε επηζεηηθέο ηάζεηο κε απνηέιεζκα νη πνιίηεο λα δνπλ εηξεληθά (Bandura, 1978: 16). [13]

2.1.1 Σν πείξακα «Bobo Doll» ηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα δείμεη ηελ επίδξαζε ηεο κίκεζεο πξνηχπνπ ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ αιιά θαη γηα λα απνδείμεη ηε ζεσξία ηνπ γεληθφηεξα, ν Bandura (1963: 208-209 Bandura, Ross & Ross, 1963: 4 Bandura, 1965:589 Bjørkly, 2006: 39) δηεμήγαγε ην γλσζηφ πείξακα «Bobo Doll». Γηα ην παξαπάλσ πείξακα δεκηνπξγήζεθαλ ηξεηο νκάδεο παηδηψλ. Ζ πξψηε νκάδα παξαθνινπζνχζε έλαλ ελήιηθα λα επηηίζεηαη θαη ζσκαηηθά θαη ιεθηηθά ζε κηα πιαζηηθή θνχθια. Ζ δεχηεξε νκάδα παξαθνινχζεζε έλαλ ελήιηθα λα ζπκπεξηθέξεηαη ζηελ θνχθια κε ζπγθξαηεκέλν θαη ππνηνληθφ ηξφπν. Ζ ηξίηε νκάδα ήηαλ ε νκάδα ειέγρνπ, ε νπνία δελ παξαθνινχζεζε θαλέλα κνληέιν. Να ζεκεησζεί φηη νη δχν νκάδεο πνπ παξαθνινχζεζαλ ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ ελήιηθα απέλαληη ζηελ θνχθια ρσξίζηεθαλ ζε ηζφπνζεο ππννκάδεο φπνπ νη κηζνί παξαθνινχζεζαλ έλαλ ελήιηθα ηνπ ίδηνπ θχινπ θαη νη ππφινηπνη έλαλ ελήιηθα ηνπ αληίζεηνπ θχινπ (Bandura, 1963: 208 Bandura et al., 1963: 4). Σν παξαπάλσ πείξακα επεθηάζεθε θαη ζηελ επηξξνή πνπ κπνξεί λα αζθήζεη ε ηειεφξαζε ζηε κίκεζε ηεο ζπκπεξηθνξάο. ηελ πξψηε νκάδα παξνπζηάζηεθε ν ίδηνο ελήιηθαο λα θέξεηαη επηζεηηθά ζε κηα θνπζθσηή θνχθια. ηε δεχηεξε νκάδα έλα κνληέιν απφ ην πξνεγνχκελν πείξακα ληχζεθε κε έλα θνπζηνχκη κηαο γάηαο θαξηνχλ θαη ζπκπεξηθεξφηαλ επηζεηηθά ζε κηα πιαζηηθή θνχθια (Bandura, 1963: 208 Bandura et al., 1963: 5 Bandura, 1965:591 Bandura, 1971:24). Μεηά ινηπφλ απφ ηελ νινθιήξσζε απηνχ ηνπ ζηαδίνπ ηνπ πεηξάκαηνο ειέγρζεθε ην θαηά πφζν ηα παηδηά ζα κηκεζνχλ ηε ζπκπεξηθνξά ησλ ελειίθσλ. ε απηφ ην ζηάδην ειέγρζεθε, επίζεο, θαη ην πνζνζηφ κίκεζεο ηεο νκάδαο ειέγρνπ (Bandura, 1963: 208 Bandura et al., 1963: 7). Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη ηα παηδηά ηεο πξψηεο νκάδαο παξνπζίαζαλ κεγάια πνζνζηά επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο θαη κηκίζεθαλ πεξηζζφηεξν ηνπο ελήιηθεο. Ζ δεχηεξε νκάδα πνπ παξαηήξεζε ηνλ ιηγφηεξν επηζεηηθφ ελήιηθα εκθάληζε ιηγφηεξα πνζνζηά κίκεζεο ηεο ζπκπεξηθνξάο ζε ζρέζε κε ηελ πξψηε νκάδα (Bandura, 1963: 208 Bandura et al., 1963: 7). Να ζεκεησζεί φηη νη άλδξεο ελήιηθεο επεξέαζαλ πεξηζζφηεξν ηα παηδηά απφ φηη νη γπλαίθεο. Κη απηφ, δηφηη, νη γπλαίθεο δελ ζεσξνχληαη επηζεηηθέο θαη ε επηζεηηθή ηνπο ζπκπεξηθνξά έθαλε εληχπσζε ζηα παηδηά θαη ηελ ζρνιίαδαλ αξλεηηθά, ελψ ησλ [14]

αλδξψλ ήηαλ γη απηά απνιχησο θπζηνινγηθή (Bandura, 1963: 208-209 Bandura et al., 1963: 7). Δπηπξνζζέησο, ηα παηδηά πνπ παξαθνινχζεζαλ ηνπο ελήιηθεο κε ηελ πνιχ βίαηε ζπκπεξηθνξά απέλαληη ζηελ θνχθια φρη κφλν απέζπξαλ ηηο αλαζηνιέο ηνπο απέλαληη ζηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά αιιά δεκηνχξγεζαλ κία ζπκπεξηθνξά ίδηα κε ηνπ πξνηχπνπ-ελήιηθα θαη κεξηθέο θνξέο αθφκα πην επηζεηηθή (Bandura, 1963: 209. Bandura et al., 1963: 7). Όζνλ αθνξά, ηελ επηξξνή πνπ άζθεζε ε γάηα θαξηνχλ ζηα παηδηά, ηα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη δελ επεξέαζε ζε κεγάιν βαζκφ ηε ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ ζε ζρέζε κε ηα πξφηππα ηεο ηαηλίαο θαη ηεο «πξαγκαηηθήο δσήο». Σν ζεκαληηθφ πνπ παξαηεξήζεθε είλαη φηη ε επηξξνή πνπ κπνξεί λα αζθήζνπλ ηα πξφηππα ηεο ηειεφξαζεο ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ είλαη κεγάιε κε βάζε ηα απνηειέζκαηα ηνπ πεηξάκαηνο (Bandura, 1963: 209 Bandura et al., 1963: 7). 2.1.2 Σν πείξακα γηα ηελ επίδξαζε ηεο ηειεόξαζεο Ο Bandura πξαγκαηνπνίεζε έλα αθφκα πείξακα γηα λα δεη θαηά πφζν νη ζπλέπεηεο ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ πξνηχπνπ απφ ηελ ηειεφξαζε ζα επεξεάζνπλ ή φρη ηε κίκεζή ηνπ απφ ηα παηδηά (Bandura, 1963: 211). Γηα ηε δηεμαγσγή ηνπ πεηξάκαηνο ζρεκαηίζηεθαλ ηξεηο νκάδεο απνηεινχκελεο απφ παηδηά πξνζρνιηθήο ειηθίαο. Οη δχν νκάδεο ήηαλ πεηξακαηηθέο θαη ε ηξίηε ήηαλ ε νκάδα ειέγρνπ (Bandura, 1963: 209. Moeller, 2001: 28. Mummendey & Ottey, 2007: 446. Παπαδφπνπινο, 1999: 31). Ζ πξψηε νκάδα παξαθνινχζεζε κία ηαηλία κε πξσηαγσληζηέο δχν ελήιηθεο πνπ έπαηδαλ κεηαμχ ηνπο θαη ν έλαο εθ ησλ δχν θεξφηαλ επηζεηηθά ζηνλ άιινλ. Ο επηζεηηθφο ελήιηθαο κέζσ ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο θαηάθεξε θαη απέζπαζε φια ηα παηρλίδηα ηνπ άιινπ άηνκνπ θαη ζην ηέινο, ν αθεγεηήο ηεο ηαηλίαο ζρνιίαζε γηα ηνλ επηζεηηθφ ελήιηθα φηη απηφο ηειηθά ήηαλ ν ληθεηήο (Bandura, 1963: 209 Moeller, 2001: 28 Mummendey & Ottey, 2007: 446 Παπαδφπνπινο, 1999: 31). Ζ δεχηεξε νκάδα παξαθνινχζεζε ηελ ίδηα ηαηλία κε ηελ πξψηε κφλν πνπ ζε απηή ηελ νκάδα ε ηαηλία ήηαλ αξθεηά ηξνπνπνηεκέλε. ε απηή ηελ νκάδα, ν επηζεηηθφο ελήιηθαο πξνζπαζεί λα πάξεη ηα παηρλίδηα ηνπ άιινπ ελήιηθα αιιά απηφο αληηδξά θαη ρηππά ηνλ επηηηζέκελν θαη παίξλεη ηα πξάγκαηα ηνπ πίζσ. Ο αθεγεηήο ζε απηή ηελ πεξίπησζε ζρνιηάδεη θαη αλαθέξεη φηη ν επηζεηηθφο ελήιηθαο ηηκσξήζεθε [15]

γηα ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ θαη ηψξα θιαίεη (Bandura, 1963: 209 Moeller, 2001: 28 Mummendey & Ottey, 2007: 446 Παπαδφπνπινο, 1999: 31). Τπήξμε θαη νκάδα ειέγρνπ πνπ είδε ηελ ηαηλία κε ηνπο ίδηνπο ελήιηθεο αιιά εδψ ηα δχν άηνκα απιά έπαηδαλ ρσξίο θάπνην πξφβιεκα θαη ρσξίο λα καιψλνπλ (Bandura, 1963: 209). Μεηά ηελ παξαθνινχζεζε ησλ ηαηληψλ, ηα παηδηά νδεγήζεθαλ ζε έλα δσκάηην ζην νπνίν ππήξραλ ηα ίδηα παηρλίδηα κε ηα νπνία έπαηδαλ νη ελήιηθεο ζηελ ηαηλία (Παπαδφπνπινο, 1999: 32). Παξαηεξήζεθε φηη ε πξψηε νκάδα πνπ είδε ηελ ηαηλία ζηελ νπνία ν επηζεηηθφο ελήιηθαο αληακείθζεθε γηα ηελ πξάμε ηνπ παξνπζίαζε πην επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ζε ζρέζε κε ηελ δεχηεξε νκάδα θαη ηελ νκάδα ειέγρνπ (Mummendey & Ottey, 2007: 446 Παπαδφπνπινο, 1999: 32). Δπηπιένλ, ηα παηδηά ηεο πξψηεο νκάδαο αλέθεξαλ φηη ην επηζεηηθφ πξφηππν ήηαλ ζθιεξφ, κε άζρεκε ζπκπεξηθνξά ελψ ην ζχκα ην ζεψξεζαλ αδχλακν, ρσξίο ππγκή πνπ επέηξεςε αδηακαξηχξεηα λα ηνπ απνζπάζνπλ ηα παηρλίδηα ηνπ, αιιά παξφια απηά κηκήζεθαλ κε επηηπρία ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ επηζεηηθνχ πξνηχπνπ (Bandura, 1963: 209). Ο εξεπλεηήο θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη ηα άηνκα βιέπνπλ, παξαηεξνχλ θαη απνζεθεχνπλ ηηο ζπκπεξηθνξέο ησλ γχξσ ηνπο θαη ζε παξφκνηεο θαηαζηάζεηο ζπκπεξηθέξνληαη κε ηνλ ίδην ηξφπν πνπ ζπκπεξηθέξζεθαλ ηα άηνκα πνπ παξαηήξεζαλ (Bandura, 1971 Mummendey & Ottey, 2007: 446 Παπαδφπνπινο, 1999: 32). Δπηπιένλ, ε παξαηεξνχκελε ζπκπεξηθνξά είλαη πηζαλφηεξν λα αλαπαξαρζεί απφ ηα παηδηά εηδηθά φηαλ ππάξρεη αληακνηβή γη απηή. ηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε ηνπ πεηξάκαηνο, ε αληακνηβή ζηνλ επηηηζέκελν ηεο πξψηεο νκάδαο είλαη ε αλαθήξπμή ηνπ ζε ληθεηή (Παπαδφπνπινο, 1999: 32). 2.1.3 Ζ επίδξαζε ηεο νηθνγέλεηαο Ζ κίκεζε ηεο ζπκπεξηθνξάο ελφο αηφκνπ πνπ απνηειεί πξφηππν ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ θξνληίδα πνπ παξέρεηαη ζην άηνκν απφ ην πξφηππν. Σελ επζχλε γηα ηε θξνληίδα ησλ παηδηψλ έρνπλ επσκηζηεί νη γνλείο πνπ απνηεινχλ θαη ηα βαζηθά θαη πην ηζρπξά πξφηππα ησλ παηδηψλ (Bandura, 1963: 209). Ο Bandura γηα λα δείμεη ηε ζεκαζία ηεο αλαηξνθήο έθαλε ην εμήο πείξακα: κία νκάδα λεπίσλ δέρηεθε ηε θξνληίδα κία γπλαίθαο-πξνηχπνπ. Ζ νκάδα απηή δέρηεθε επηβξαβεχζεηο, αγάπε θαη ελδηαθέξνλ απφ ην πξφηππν ελψ ε άιιε νκάδα αδηαθνξία θαη κεδακηλή θξνληίδα. Ζ [16]

γπλαίθα θεξφηαλ κε έλα ζπγθεθξηκέλν θαη πξνθαζνξηζκέλν ηξφπν πνπ ηεο είρε ππνδείμεη ν εξεπλεηήο. Έπεηηα, θαηαγξάθεθαλ νη θηλήζεηο θαη ε ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ κε ζθνπφ λα δηαπηζηψζνπλ αλ ε θξνληίδα ή φρη επηδξά ζηε κίκεζε ηεο ζπκπεξηθνξάο. Ζ θαηαγξαθή έδεημε φηη ε πξψηε νκάδα κηκνχληαλ πεξηζζφηεξν ηε ζπκπεξηθνξά ηεο γπλαίθαο απφ φηη ε δεχηεξε (Bandura, 1963: 209). Τπάξρνπλ δχν δηαδηθαζίεο κε ηηο νπνίεο ην παηδί κπνξεί λα κάζεη απφ ηελ νηθνγέλεηά ηνπ θαη γεληθφηεξα απφ ην θνηλσληθφ ηνπ πεξηβάιινλ ηηο αμίεο ηνπ θαλφλεο θαη ηνπο ηξφπνπο ζπκπεξηθνξάο. Ο έλαο είλαη κέζσ ηεο ζπληειεζηηθήο κάζεζεο πνπ πεξηθιείεη ηηκσξίεο θαη ακνηβέο θαη ν άιινο είλαη κέζσ ηεο κίκεζεο ησλ αηφκσλ πξνηχπσλ θαη ηδηαίηεξα ησλ γνληψλ. Οη γνλείο πξνζπαζνχλ λα κεηαθέξνπλ ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο ζηα παηδηά ηνπο (Bandura, 1963: 208 Mummendey & Ottey, 2007: 446). Χζηφζν, πνιιέο θνξέο απηφ γίλεηαη κε ιάζνο ηξφπν θαζψο δελ ζπλππνινγίδνπλ ηε δηαδηθαζία ηεο κίκεζεο πξνηχπνπ. Γηα παξάδεηγκα έλαο γνληφο ρηππά ην παηδί ηνπ ψζηε λα ην ηηκσξήζεη γηα ηελ επηζεηηθή ηνπ ζπκπεξηθνξά απέλαληη ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπ. Ο γνληφο κέζσ απηή ηεο θίλεζεο πηζηεχεη φηη ην παηδί ζα ζηακαηήζεη λα θέξεηαη επηζεηηθά. Χζηφζν, κέζσ ηεο κίκεζεο ην παηδί καζαίλεη πψο λα ρηππά ηνπο άιινπο. Γίλεηαη, ινηπφλ, θαηαλνεηή ε αξλεηηθή ηξνπή πηζαλφλ, κπνξεί λα ιάβεη ε ζπληειεζηηθή κάζεζε ζηελ πξνζπάζεηα λα κεηαθεξζνχλ ζην παηδί αμίεο θαη ζπκπεξηθνξέο (Bandura, 1963: 208). 2.2 Ζ Θεσξία ηνπ θνηλσληθνύ ειέγρνπ ηνπ Travis Hirschi Ο Hirschi δηαηχπσζε ηε ζεσξία ηνπ θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1960 ε νπνία θξίλεηαη σο πνιχ ζεκαληηθή γηα ηελ Ακεξηθαληθή ηζηνξία (Patt, Gau & Franklin, 2011: 56). Βαζηθή ζέζε απνηειεί φηη ε παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά, ε νπνία είλαη ζπλπθαζκέλε κε ηελ επηζεηηθφηεηα, πξνέξρεηαη απφ ηελ έιιεηςε ηνπ θνηλσληθνχ ειέγρνπ (Hirschi, 1969 Moeller, 2001: 37 Snijders & Baerveldt, 2003: 125-126). Ο άλζξσπνο φπσο φια ηα δψα έρεη εγγελψο ηελ ηάζε λα δηαπξάηηεη βίαηεο πξάμεηο (Hirschi, 1969 Wiatrowski, Griswold & Roberts 1981: 525). Γηα ηνλ Hirschi, ε επηζεηηθφηεηα είλαη θνκκάηη ηεο θχζεο ηνπ αλζξψπνπ. Τπάξρεη ζην άηνκν απφ ηε ζηηγκή ηεο γέλλεζήο ηνπ (Hirschi, 1969 Moeller, 2001: 37 Patt et al., 2011: 57 Wiatrowski et al., 1981: 525). Σν άηνκν σζείηαη λα ιεηηνπξγήζεη εγσηζηηθά θαη επηζεηηθά (Hirschi, 1969 Patt et al., 2011: 57). ηε νπζία, γη απηφλ, ε επηζεηηθφηεηα [17]

είλαη ζπλπθαζκέλε κε ηελ αλζξψπηλε θχζε θαζψο απνηειεί κηα νξκή (Hirschi, 1969 Patt et al., 2011: 57). Σελ νξκή απηή, νη ελήιηθεο έρνπλ κάζεη λα ηελ ειέγρνπλ φζν κεγαιψλνπλ θαηαιήγσληαο, κε απηφ ηνλ ηξφπν, ζηελ νινθιήξσζε ηεο δηαδηθαζίαο ηεο θνηλσληθνπνίεζήο (Hirschi, 1969 Patt et al., 2011: 57). Ο πεξηνξηζκφο ηνπ ελζηίθηνπ ηεο παξαβαηηθφηεηαο, ε νπνία βξίζθεηαη ζηε θχζε ηνπ αλζξψπνπ, νθείιεη λα πεξηνξίδεηαη γηα ηελ εχξπζκε ιεηηνπξγία ηεο θνηλσλίαο (Hirschi, 1969 Wiatrowski et al., 1981: 525). Ο κφλνο ηξφπνο γηα λα ζπκκνξθσζνχλ ηα άηνκα κε ηηο επηηαγέο ηεο θνηλσλίαο θαη λα απνδηψμνπλ απηή ηελ έκθπηε επηζεηηθφηεηα είλαη κέζσ ηεο δηαδηθαζίαο ηεο θνηλσληθνπνίεζεο (Wiatrowski et al., 1981: 525). Σν άηνκν ζπλδέεηαη κε ηελ θνηλσλία κέζα απφ ηνπο δεζκνχο πνπ ζπλάπηεη κε ηελ νηθνγέλεηα, ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπ, ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπ θαη ηνπο εθπαηδεπηηθνχο (Unal & Cukur, 2011: 561). Ζ βαζηθή εξψηεζε πνπ έζεζε ζηνλ εαπηφ ηνπ ν Hirschi γηα λα δνκήζεη ηελ ζεσξία ηνπ ήηαλ ε εμήο: γηαηί θάπνηνο λα κελ ζπκπεξηθεξζεί βίαηα θαη επηζεηηθά (Hirschi, 1969 Patt et al., 2011: 57). Οη δεζκνί πνπ δεκηνπξγεί ην άηνκν ηφζν κε ηηο αμίεο θαη ηνπο άιινπο αλζξψπνπο φζν θαη κε ηνπο ζεζκνχο, θαηά ηα πξψηα βήκαηα ηεο θνηλσληθνπνίεζεο ηνπ, είλαη απηνί πνπ πεξηνξίδνπλ ην άηνκν γηα λα εκθαλίζεη επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά (Chriss, 2007: 689 Hirschi, 1969 Patt et al., 2011: 58). Γηα λα επέιζεη φκσο, ε ζπκκφξθσζε θαη λα κελ εληνπίδεηαη θαλέλα ζηνηρείν επηζεηηθφηεηαο, ζα πξέπεη ην άηνκν λα εζσηεξηθεχζεη ηνπο θαλφλεο, λα δεζεί κε ηνπο γχξσ ηνπ, λα πηζηέςεη θαη λα εθαξκφζεη ηηο αμίεο θαη ηνπο λφκνπο (Chriss, 2007: 692 Hirschi, 1969. Patt et al., 2011: 58 Wiatrowski et al., 1981: 525). Απηφο ν δεζκφο εμαξηάηαη απφ ηέζζεξα βαζηθά ζηνηρεία: ηε ζχλδεζε, ηε δέζκεπζε, ηε ζπκκεηνρή θαη ηελ πίζηε (Chriss, 2007: 690 Durkin, Wolfe & Clark, 1999: 451 Hirschi, 1969 Moeller, 2001: 37 Ozbay & Ozcan, 2006: 712 Patt et al., 2011: 58 Unal & Cukur, 2011: 561 Wiatrowski et al., 1981: 525). Ζ ζχλδεζε αθνξά ην δεζκφ πνπ δεκηνπξγείηαη κεηαμχ ηνπ γνλέα θαη ηνπ παηδηνχ ή ηελ ζρέζε ηνπ παηδηνχ κε ηνπο ζεκαληηθνχο ελήιηθεο. (Chriss, 2007: 692 Durkin et al., 1999: 451 Hirschi, 1969 Ojo, 2012: 473 Ozbay & Ozcan, 2006: 712 Patt et al., 2011: 58 Unal & Cukur, 2011: 561 Wiatrowski et al., 1981: 525). ηε ζχλδεζε, κεγάιν ξφιν δηαδξακαηίδνπλ νη γνλείο θαη ην ζρνιείν κε ηνπο νπνίνπο έξρνληαη ζε πην ζπρλή επαθή ηα παηδηά (Chriss, 2007: 697 Durkin et al., 1999: 451 Patt et al., 2011: 58 Unal & Cukur, 2011: 561). Ζ ζχλδεζε κε ηνπο γνλείο θαη γεληθφηεξα ην νηθνγελεηαθφ πιαίζην βνεζνχλ ηα παηδηά λα κάζνπλ θαη λα [18]

ιεηηνπξγνχλ κε ηνπο ζσζηνχο ηξφπνπο ζπκπεξηθνξάο (Hirschi, 1969 Chriss, 2007: 697 Durkin et al., 1999: 451 Wiatrowski et al., 1981: 525). ηελ πεξίπησζε ηνπ καζεηή, ε ζχλδεζε αλαθέξεηαη ζηε ζρέζε πνπ αλαπηχζζεη κε ηνπο ζπλνκειίθνπο θαη ηνπο δαζθάινπο ηνπ (Chriss, 2007: 697 Wiatrowski et al., 1981: 527). Ο εθπαηδεπηηθφο κεηαθέξεη ηνπο θαλφλεο θαη ηα ήζε πνπ δηέπνπλ ηελ θνηλσλία ηα νπνία γίλνληαη απνδεθηά απφ ηνπο καζεηέο φηαλ ππάξρεη κεηαμχ ηνπο κία εηιηθξηλήο θαη ππνζηεξηθηηθή ζρέζε ε νπνία ηνπο πεξηνξίδεη απφ ην λα δηαπξάμνπλ παξαβαηηθέο πξάμεηο (Unal & Cukur, 2011: 561). Ζ δέζκεπζε αλαθέξεηαη ζην πφζν ζεκαληηθέο είλαη νη αλζξψπηλεο ζρέζεηο γηα ην άηνκν. Οη ζρέζεηο κε ηνπο άιινπο πεξηνξίδνπλ ην άηνκν απφ ην λα δηαπξάμεη θάπνηα επηζεηηθή πξάμε θαη εηδηθά φηαλ ην άηνκν αληηιακβάλεηαη φηη ζα ράζεη θάηη ζεκαληηθφ (Chriss, 2007: 692 Durkin et al., 1999: 451 Hirschi, 1969 Ojo, 2012: 473 Ozbay & Ozcan, 2006 Patt et al., 2011: 58). Γειαδή, ην άηνκν δελ ζέιεη λα ζπκπεξηθέξεηαη κε άζρεκν ηξφπν φηαλ ην παξαθνινπζνχλ άηνκα απφ ην ζηελφ νηθνγελεηαθφ θαη θηιηθφ ηνπ πεξηβάιινλ ηα νπνία ζηελ νπζία ηνπ αζθνχλ θνηλσληθφ έιεγρν (Durkin et al., 1999: 451 Patt et al., 2011: 58). Ζ δέζκεπζε, επηπιένλ, αλαθέξεηαη ζηνπο θαιά θαζνξηζκέλνπο ζηφρνπο πνπ έρεη ζέζεη ν έθεβνο γηα ηνλ εαπηφ ηνπ θαη έρεη επίγλσζε γηα ην ηη νθείιεη λα θάλεη γηα λα επηηχρεη ηνλ ζηφρν ηνπ (Chriss, 2007: 692 Durkin et al., 1999: 451 Wiatrowski et al., 1981: 525). ην ζρνιείν, πην ζπγθεθξηκέλα, ν καζεηήο δελ ζέιεη λα απνγνεηεχζεη ηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαζψο ζεσξεί φηη κέζα απφ ηε ζπκβνιή ηνπο θαη έρνληαο ηελ επηδνθηκαζία ηνπο ζα θαηαθέξεη λα επηηχρεη ηνπο ζηφρνπο ηνπ (Unal & Cukur, 2011: 561) Ζ ζπκκεηνρή αλαθέξεηαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ηα άηνκα δηακνξθψλνπλ επνηθνδνκεηηθά ή κε ηνλ ρξφλν ηνπο, δειαδή, ηελ εκπινθή ηνπ αηφκνπ ζε δξαζηεξηφηεηεο θαη αζρνιίεο νη νπνίεο είλαη επνηθνδνκεηηθέο θαη νη νπνίεο πξνσζνχλ ηελ θνηλσληθφηεηα ηνπ παηδηνχ θαζψο θαη ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηνπ (Durkin et al., 1999: 451 Hirschi, 1969 Moeller, 2001: 37 Ojo, 2012: 473 Ozbay & Ozcan, 2006: 712 Patt et al., 2011: 58 Wiatrowski et al., 1981: 525). Πην ζπγθεθξηκέλα, ζρεηίδεηαη κε ην αλ ην άηνκν αθηεξψλεη ηνλ ρξφλν ηνπ είηε ζε θνηλσληθέο είηε ζε αληηθνηλσληθέο ζπκπεξηθνξέο (Durkin et al., 1999: 451 Hirschi, 1969 Patt et al., 2011: 58). Γηα παξάδεηγκα, ην παηδί πνπ αθηεξψλεη ην ρξφλν ηνπ αζρνινχκελν κε ηελ εξγαζία ηνπ γηα ην ζρνιείν θαη φρη βγαίλνληαο έμσ κε ζθνπφ παξαδείγκαηνο ράξηλ λα [19]

θαπλίζεη, πξνζηαηεχεηαη απφ ην λα παξνπζηάζεη παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά (Durkin et al., 1999: 451 Ozbay & Ozcan, 2006: 713 Wiatrowski et al., 1981: 525). Ζ ηειεπηαίν ζηνηρείν ε πίζηε αθνξά ηε ζπκκφξθσζε ηνπ αηφκνπ κε εθείλε ηε ζπκπεξηθνξά ε νπνία είλαη απνδεθηή κε βάζε ην λφκν (Chriss, 2007: 697 Durkin et al., 1999: 451 Hirschi, 1969 Moeller, 2001: 37 Ojo, 2012: 473 Ozbay & Ozcan, 2006: 713 Patt et al., 2011: 59 Wiatrowski et al., 1981: 525). Όζν πεξηζζφηεξν ην άηνκν αθνινπζεί ηηο επηηαγέο ησλ λφκσλ, ηφζν ιηγφηεξν πηζαλφ είλαη λα ζπκπεξηθεξζεί κε αλάξκνζην θαη απξεπή ηξφπν (Chriss, 2007: 697 Durkin et al., 1999: 451 Hirschi, 1969 Patt et al.,. 2011: 59). Ζ πίζηε, άιισζηε απνηειεί θαη ηελ θεληξηθή ζέζε ζηελ ζεσξία ηνπ θνηλσληθνχ ειέγρνπ θαζψο νη θαλφλεο ξπζκίδνπλ ηε ζπκπεξηθνξά θαη πεξηνξίδνπλ ηηο αξλεηηθέο πξάμεηο ηνπ αηφκνπ πξνο ηελ θνηλσλία (Durkin et al., 1999: 451 Moeller, 2001: 37 Wiatrowski et al., 1981: 525). Ζ κε ζπκκφξθσζε κε ηνπο θαλφλεο είλαη πηζαλφηεξν λα νδεγήζεη ζε παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά (Ozbay & Ozcan, 2006: 713 Wiatrowski et al., 1981: 525). Γηα ηε ζπκκφξθσζε κε ηνπο θαλφλεο, ζεκαληηθή θξίλεηαη ε ζηάζε ησλ γνλέσλ. Αλαιπηηθφηεξα, θάζε θνξά πνπ ην παηδί ζθνπεχεη λα ελεξγήζεη κε έλαλ ζπγθεθξηκέλν ηξφπν νθείιεη λα ζθέπηεηαη αλ γνλείο ηνπ ζα ελέθξηλαλ θαη ζα επηδνθίκαδαλ ηελ πξάμε ηνπ. Να ζεκεησζεί, επηπιένλ, φηη ν γνληφο πνπ αθνινπζεί ηνπο θαλφλεο ιεηηνπξγεί σο πξφηππν γηα ην παηδί (Chriss, 2007: 697 Ozbay & Ozcan, 2006: 713 Wiatrowski et al., 1981: 526). Οη ηέζζεξηο κεηαβιεηέο πνπ δηαηππψλεη θαη αλαιχεη ν Hirschi, νη νπνίεο απνηεινχλ θαη ηελ νπζία ηεο ζεσξίαο ηνπ, αλ ελσζνχλ θαη ζπλδπαζηνχλ κεηαμχ ηνπο, απνηεινχλ έλαλ νδεγφ γηα ην πψο νθείιεη λα είλαη ε ζσζηή ζπκπεξηθνξά. Δπηπιένλ, νη κεηαβιεηέο απηέο κπνξνχλ λα ζέζνπλ ην άηνκν ζε ζθέςε θαζψο πξηλ δξάζεη έρεη ηε δπλαηφηεηα λα αλαινγηζηεί ην εάλ ε ζπκπεξηθνξά πνπ πξφθεηηαη λα εθδειψζεη είλαη ε πξέπνπζα ή φρη (Hirschi, 1969 Ozbay & Ozcan, 2006: 713 Patt et al., 2011: 59). Σέινο, νη ηέζζεξηο κεηαβιεηέο απνδεηθλχνπλ ην πφζν κπνξεί λα επεξεαζηεί ε ζπκπεξηθνξά ελφο αηφκνπ φρη κφλν απφ ηνπο ζεζκνζεηεκέλνπο λφκνπο αιιά θαη απφ ηνπο άηππνπο θαλφλεο πνπ θπξηαξρνχλ ζηελ θνηλσλία ψζηε ηα άηνκα πνπ ηελ απαξηίδνπλ λα γλσξίδνπλ πνηνο είλαη ν απνδεθηφο ηξφπνο ζπκπεξηθνξάο αιιά θαη ηα φξηά ηνπο (Patt et al., 2011: 59). Ζ ζεσξία ηνπ, φζνλ αθνξά ηνπο παξαβάηεο, δειψλεη φηη νη ηέζζεξηο απηέο κεηαβιεηέο δελ έρνπλ εδξαησζεί ζηα άηνκα κε επηζεηηθή θαη παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά εμαηηίαο ηεο κε ηθαλφηεηαο ειέγρνπ ησλ ελζηίθησλ ηνπο ή ηεο κε [20]

ηζρπξνπνίεζεο ηνπο ηφζν απφ ηνπο γνλείο φζν θαη απφ ηνπο δαζθάινπο ηνπο (Hirschi, 1969 Patt et al., 2011: 60 Snijders & Baerveldt, 2003: 125-126). Γηα ηελ παξαπάλσ ζεσξία, δηεμήρζεζαλ έξεπλεο ψζηε λα δηεξεπλήζνπλ ηελ εθαξκνγή ησλ ηεζζάξσλ παξαγφλησλ ζην ζρνιηθφ πιαίζην. Έηζη, ινηπφλ, ε έξεπλα ησλ Ozbay & Ozcan (2006: 720) έδεημε φηη φζν πεξηζζφηεξν ην παηδί αθνινπζεί ηηο νδεγίεο ησλ γνληψλ, ησλ εθπαηδεπηηθψλ, ηνπο θαλφλεο πνπ δηέπνπλ ην ζρνιείν θαη ηελ θνηλσλία θαη φζν ζπλαλαζηξέθεηαη κε ζπλνκειίθνπο πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ ήπηα ζπκπεξηθνξά ηφηε ε παξαβαηηθφηεηα θαη ε επηζεηηθή ηνπ ζπκπεξηθνξά κεηψλνληαη αηζζεηά. Δπηπξνζζέησο, ε παξέα κε ζπλνκειίθνπο πνπ έρνπλ παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά θαίλεηαη λα επεξεάδεη ηελ παξαβαηηθφηεηα ησλ παηδηψλ πνιχ πεξηζζφηεξν απφ ηε κε ζχλδεζε κε ηνπο γνλείο θαη ηνπο εθπαηδεπηηθνχο (Ozbay & Ozcan, 2006: 720). Μία αθφκα πην πξφζθαηε έξεπλα πνπ δηεμήρζε ην 2008-2009 ζε Λχθεηα ηεο Σνπξθίαο, νη Unal & Cukur, (2011) απφ ηελ κία πιεπξά θαηέιεμαλ φηη ε ζχλδεζε θαη ε δέζκεπζε κε ηνλ εθπαηδεπηηθφ δελ ζρεηίδνληαη κε ηελ παξαβαηηθφηεηα ηνπ παηδηνχ, ελψ απφ ηελ άιιε φηη ε δέζκεπζε κε ην ζρνιείν γεληθφηεξα νδήγεζε ηνπο καζεηέο λα απνθηήζνπλ θαιχηεξε δσή ζην κέιινλ θαη λα κελ εκθαλίζνπλ παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά (Unal & Cukur, 2011) 2.3 Αλαθνξά ζε γεληθόηεξεο ζεσξίεο γηα ηελ επηζεηηθόηεηα 2.3.1 Ζ ζεσξία ηνπ Freud γηα ηελ επηζεηηθόηεηα Ο Freud μεθίλεζε λα αζρνιείηαη κε ηε κειέηε ηεο επηζεηηθφηεηαο θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1920. Γηα απηφλ, ν άλζξσπνο έρεη έκθπην ην έλζηηθην ηεο δσήο, ην νπνίν ζπληεξεί ην άηνκν ζηε δσή (Bjørkly, 2006: 29). Αξρηθά, ηζρπξίζηεθε φηη ε επηζεηηθφηεηα πξνέξρεηαη απφ ηηο νξκέο ηνπ Δγψ θαη εκθαλίδεηαη θαηά ηελ κε ηθαλνπνίεζε ησλ ζεμνπαιηθψλ νξκψλ νπφηε έρνπκε ηε ζχλδεζε καηαίσζεοεπηζεηηθφηεηαο. (Bjørkly, 2006: 29. Chriss, 2007: 697). ηε ζπλέρεηα φκσο, ζεψξεζε φηη νη άλζξσπνη δηαζέηνπλ εθηφο απφ ην έλζηηθην γηα δσή θαη ην έλζηηθην ηνπ ζαλάηνπ ην νπνίν επζχλεηαη γηα ηελ επηζεηηθφηεηα ηνπ αηφκνπ θαη απνηειεί κηα ελζηηθηψδε νξκή (Bjørkly, 2006: 29. Εάραξεο, 2003: 35 Moeller, 2001: 26. Νηθνιάνπ, 2012: 4. Παπαγεσξγίνπ, 2003: 28). Σν έλζηηθην ηνπ [21]