ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ, ΑΙΤΙΕΣ, ΤΥΠΟΙ, ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ

ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ, ΑΙΤΙΕΣ, ΤΥΠΟΙ, ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Εισαγωγή Η διάπλαση της προσωπικότητας του ατόμου, συντελείται κατά τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής του και κατά την παιδική και σχολική ηλικία. Το σχολείο μαζί με την οικογένεια και τους συνομηλίκους (σημαντικούς άλλους) είναι από τους πιο βασικούς κοινωνικούς θεσμούς και καταλυτικούς παράγοντες δόμησης της ψυχοσύνθεσης και διαμόρφωσης της προσωπικότητας του ατόμου. Η εκπαιδευτική διαδικασία σκοπό έχει να διαμορφώσει εκείνες τις συνθήκες που προάγουν τη μάθηση και τις αξίες της δημοκρατίας, του σεβασμού των ανθρώπινων δικαιωμάτων, της ειρήνης και της ελευθερίας. Με την εκπαίδευση επιδιώκεται η ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του μαθητή και η επιτυχής κοινωνική ένταξή του, αφενός μέσα από τη συγκρότηση του χαρακτήρα του και αφετέρου μέσα από τη σταδιακή ανάπτυξη των διαφόρων νοητικών, συναισθηματικών και ψυχοκινητικών ικανοτήτων και δεξιοτήτων. Με την έννοια αυτή, ο μαθητής με τη φοίτησή του στο σχολείο πρέπει να καθίσταται ικανός να αντιμετωπίζει με επιτυχία προβλήματα και να διαμορφώνει απόψεις, μαθαίνοντας να λειτουργεί ως υπεύθυνος και ενεργός πολίτης σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο κοινωνικό περιβάλλον. Αυτή η περιγραφή βέβαια, αποτελεί την ιδανική εκπαιδευτική διαδικασία, η οποία διαφέρει αρκετά από την εκπαιδευτική πράξη, η οποία ταλανίζεται από διάφορα προβλήματα, με κυριότερο αυτό της ενδοσχολικής βίας. Ο σχολικός εκφοβισμός, συχνά υποσκάπτει την αυτοπεποίθηση του παιδιού και το καθιστά ανίκανο να προσαρμοστεί και να αφεθεί στις σχέσεις του με τους συμμαθητές του (Bright,2005; Guerin& Hennessy, 2002; Ohsako,1997; Olweus, 1993; Rigby, 2003; Smith & Sharp, 1994). Όμως, η βία μεταξύ των παιδιών δεν είναι κάτι το καινούριο. Μπορούμε να αναλογιστούμε και παραδείγματα από την παγκόσμια λογοτεχνία σε πολύ γνωστά λογοτεχνικά έργα, όπως π.χ. «οι περιπέτειες του Τόμας Μπράουν», «Ο Όλιβερ Τουίστ», ο «Ντέιβιντ Κόπερφιλντ». Από πολλούς μάλιστα, υποστηρίζεται ότι η σχολική

επιθετικότητα αποτελεί μια φυσική διαδικασία στην ανάπτυξη του παιδιού και ότι ιδιαίτερα για τα αγόρια, αυτά σκληραίνουν και προετοιμάζονται για τη ζωή. Αν και το πρόβλημα υπήρχε από την αρχή της εκπαίδευσης, πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις την εποχή της παγκοσμιοποίησης. Η ενδοσχολική βία και ο εκφοβισμός μεταξύ των μαθητών αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο έντονος τα τελευταία χρόνια σε όλο τον αναπτυγμένο κόσμο αλλά και στην Ελλάδα (Antoniadou & Kokkinos, 2013). Οι κλήσεις στην Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056 καθημερινά αυξάνονται. Γονείς, εκπαιδευτικοί και μαθητές καλούν ζητώντας συμβουλές για το πώς να διαχειριστούν τέτοια φαινόμενα, μέσα στα οποία νοιώθουν εγκλωβισμένοι. Λειτουργικός ορισμός του σχολικού εκφοβισμού Στην παρούσα μελέτη, ο όρος «σχολικός εκφοβισμός» ταυτίζεται με τον όρο «σχολική βία». Παρακάτω, όπου χρησιμοποιούνται οι δύο αυτοί όροι, αναφέρονται στην ίδια έννοια. Ως σχολικός εκφοβισμός ή σχολική βία ορίζεται η εκδήλωση επίθεσης και βίας από συμμαθητές ή μαθητές άλλων και κυρίως μεγαλύτερων τάξεων. Ο κύριος τόπος στον οποίο εκδηλώνεται είναι το σχολείο και για αυτό το λόγο καλείται σχολική βία. Ο Berger (2007, όπως αναφέρεται στους Andreou & Bonoti, 2010, p. 164) και ο Olweus (1993, όπως αναφέρεται στους Richard et al., 2011, p. 264) έδειξαν ότι η σχολική βία αποτελεί ένα φαινόμενο που μπορεί να παρατηρηθεί σε όλες σχεδόν τις έρευνες που διεξάγονται στο περιβάλλον του σχολείου. Ο σχολικός εκφοβισμός είναι μια κατάσταση επαναλαμβανόμενη, κατευθύνεται σε συγκεκριμένα παιδιά από παιδιά (πολλές φορές και ομάδα παιδιών) που υπερέχουν σωματικά και έχουν ως αποτέλεσμα το παιδί που εκφοβίζεται να νοιώθει απομονωμένο, να βιώνει άγχος και φόβο, να παρουσιάζει σχολική άρνηση και διάφορες συναισθηματικές δυσκολίες.

Γενικά ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να περιλαμβάνει : Χτυπήματα Απειλές, εκβιασμό, πειράγματα, παρατσούκλια, κοροϊδία, διάδοση φημών Εσκεμμένο αποκλεισμό μαθητών από διάφορες κοινωνικές και σχολικές δραστηριότητες, Σεξουαλική παρενόχληση Κλοπές ή και Ζημιές στα προσωπικά αντικείμενα του παιδιού που βιώνει εκφοβισμό Ηλεκτρονικό bullying / cyber bullying. Το cyberbullying είναι ο εκφοβισμός που προκαλείται διαμέσου της χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών Τα χαρακτηριστικά του σχολικού εκφοβισμού Τα κύρια χαρακτηριστικά του σχολικού εκφοβισμού είναι τα εξής: Πρόθεση από το παιδί - θύτη να βλάψει, να κάνει ζημιά στο παιδί - στόχο θύμα, Έλλειψη συχνά δικαιολογίας για την πράξη Επανάληψη της συμπεριφοράς Ικανοποίηση που αντλεί ο δράστης από τη βλάβη του θύματος. Τύποι εκφοβισμού Ο σχολικός εκφοβισμός, ανάλογα με τα μέσα που χρησιμοποιεί το παιδί - δράστης για να βλάψει το θύμα, παίρνει διάφορες μορφές. Έτσι διακρίνουμε τους εξής τύπους εκφοβισμού: Ο άμεσος ή σωματικός εκφοβισμός (physical bullying): Το παιδί - θύτης μεταχειρίζεται φυσική βία, όπως γρονθοκοπήματα, κλωτσιές, σπρωξιές, καθώς επίσης άρπαγμα ή φθορά ατομικής ιδιοκτησίας. Ο λεκτικός εκφοβισμός (verbal bullying): Στο λεκτικό εκφοβισμό το παιδί - δράστης πειράζει κατ' επανάληψη το παιδί - στόχο σε ενοχλητικό για το δεύτερο βαθμό.

Κοροϊδεύει, κολλάει παρατσούκλια, βρίζει, γενικότερα προσβάλλει με λόγια και βωμολοχίες το παιδί - θύμα. Ο έμμεσος ή κοινωνικός εκφοβισμός (indirect/social/relational bullying): Σε αυτήν τη μορφή σχολικού εκφοβισμού τα μέσα που μεταχειρίζεται το παιδί - δράστης, ή κατά κανόνα οι δράστες, είναι η κοινωνική απομόνωση του θύματος και ο αποκλεισμός από την παρέα, μέσω της χειραγώγησης της ομάδας ομηλίκων. Πιο συγκεκριμένα, τα παιδιά - δράστες συσπειρώνονται σε μία κλίκα και πολύ συντονισμένα αγνοούν το συμμαθητή ή τη συμμαθήτριά τους. Κάνουν τα παιδιά - θύματα να αισθάνονται αόρατοι, δεν τους επιτρέπουν να παίξουν ή τους αναθέτουν τα πιο δυσάρεστα καθήκοντα στις ομαδικές δραστηριότητες. Τα παιδιά - θύτες τρέχουν να κρυφτούν (δείχνοντας επιδεικτικά ότι θα ήθελαν να εγκαταλείψουν τα παιδιά - θύματα). Γενικά τα παιδιά - θύτες περιφρονούν τα παιδιά - θύματα. Ο έμμεσος εκφοβισμός πλήττει κυρίως τις διαπροσωπικές σχέσεις του θύματος καθώς με ύπουλα μέσα, όπως είναι το κουτσομπολιό και η διάδοση κακών φημών, το αποκλείουν σταδιακά από όλες τις παρέες. Αυτή μάλιστα είναι η μορφή που δυσκολεύονται τα παιδιά - θύματα περισσότερο να αναφέρουν, ακριβώς διότι εκφράζεται έμμεσα, συγκαλυμμένα. Ο σεξουαλικός εκφοβισμός (sexual bullying): Σημειώνει όλο και μεγαλύτερη αύξηση και γίνεται σε όλο και μικρότερη ηλικία. Ταυτόχρονα είναι δυνατόν να καλύπτει ένα εύρος συμπεριφορών, από μια απλή ζωγραφιά, έως σε υβριστικά σχόλια, απρεπές άγγιγμα και σοβαρές σεξουαλικές επιθέσεις. Ο διαδικτυακός ή ηλεκτρονικός εκφοβισμός (cyber bullying): Γίνεται μέσω γραπτών μηνυμάτων ή μέσω του Διαδικτύου και των ηλεκτρονικών μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Συχνά είναι αποτέλεσμα προκατάληψης έναντι συγκεκριμένων ομάδων, για παράδειγμα, για λόγους φυλής, θρησκείας, φύλου, σεξουαλικού προσανατολισμού.

Ο οπτικός εκφοβισμός (visual bullying): Αυτό το είδος εκφοβισμού βασίζεται σε άσχημα λόγια ή μηνύματα που γράφονται στους τοίχους του σχολείου για έναν μαθητή, ή σε λευκώματα ή σε διάφορα απλά χαρτάκια που κυκλοφορούν από χέρι σε χέρι. Το περιεχόμενο αυτό των γραπτών «μηνυμάτων» είναι άκρως εξευτελιστικό για το θύμα. Ο ρατσιστικός εκφοβισμός (racial bullying): Πρόκειται για μια ειδική μορφή εκφοβισμού, που εκφράζεται σωματικά, κοινωνικά ή ψυχολογικά, και αποσκοπεί να στιγματίσει τη διαφορετικότητα του ατόμου ως προς την καταγωγή. Επίσης ο ρατσιστικός εκφοβισμός μπορεί να ξεκινάει από τη διαφορετικότητα του στόχου ως προς την κοινωνική τάξη και την οικονομική κατάσταση, την προφορά ή απλώς από το ότι το άτομο είναι καινούριο στη γειτονιά και το σχολείο. Τα παιδιά, επίσης, με αναπηρίες έχουν περισσότερες πιθανότητες να εκφοβιστούν σε σχέση με τους συνομήλικούς τους (Carter & Spencer, 2006 Dawkins, 1996 Mishna, 2003 Rigby, 2008, σ. 238-240 Siebecker et al., 2005 Smith & Ananiadou, 2003 Swearer & Cary, 2003 Whitney, Smith & Thompson, 2003). Το «τρίγωνο» του σχολικού εκφοβισμού

Αιτίες σχολικού εκφοβισμού Το φαινόμενο του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο είναι σύνθετο, ενώ στην εκδήλωσή του συμβάλλει η αλληλεπίδραση ψυχολογικών, οικογενειακών, κοινωνικών, γνωστικών και συναισθηματικών παραγόντων. Το οικογενειακό περιβάλλον αποτελεί κλειδί την ανάπτυξη επιθετικών συμπεριφορών ανάμεσα στα παιδιά. Οι τρόποι που οι γονείς χρησιμοποιούν για να πειθαρχήσουν τα παιδιά τους συσχετίζονται άμεσα με τις μορφές αντιμετώπισης και επίλυσης συγκρουσιακών καταστάσεων που αυτά θα χρησιμοποιήσουν στη συνέχεια. Έρευνες αποδεικνύουν ότι οι γονείς των θυτών λειτουργούν συχνά οι ίδιοι στις σχέσεις τους με τα παιδιά τους με επιθετικότητα και εχθρότητα και έχουν αυταρχικές προσωπικότητες. Οι τιμωρίες, οι ποινές, οι συγκρούσεις καλλιεργούν την αντιπαράθεση ανάμεσα στους γονείς και στα παιδιά. Οι συγκρούσεις ανάμεσα στους γονείς κατά την πρώιμη παιδική ηλικία, η ασυμφωνία γονιών, η χαμηλή σύνδεση ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας αποτελούν παράγοντες που ευνοούν την ανάπτυξη συμπεριφορών. Άλλοι παράγοντες που συντελούν είναι τα ατομικά χαρακτηριστικά των παιδιών (ιδιοσυγκρασία, έλλειψη ενσυναίσθησης) καθώς και σχολικοί παράγοντες. Το γεγονός ότι η έκταση του φαινομένου είναι μεγαλύτερη σε κάποια σχολεία υποδεικνύει ότι ίσως υπάρχουν κάποιοι παράγοντες στο επίπεδο του σχολείου, οι οποίοι επηρεάζουν την συχνότητα εκφοβισμού. Σχολεία όπου υπάρχει ανεπαρκής εποπτεία, καθηγητές με ελλιπείς δεξιότητες για έγκαιρη αναγνώριση ατόμων που εμπλέκονται σε φαινόμενα σχολικού εκφοβισμού. Σημαντικό είναι και το ψυχολογικό κλίμα του σχολείου ( (ανταγωνιστικό, ελεγκτικό, απρόσωπο, οριο-θετεί με εχθρικό τρόπο, προσανατολισμένο στην επίδοση και όχι στις σχέσεις) καθώς και οι πολιτικές του εκπαιδευτικού συστήματος (υπερβολική χρήση της τιμωρίας και της αποβολής ως μέσου πειθαρχίας, δυσανάλογη επιβράβευση κοινωνικά θετικών συμπεριφορών κτλ.). Δεν πρέπει να ξεχνάμε και την επίδραση των Μ.Μ Ε καθώς και την επίδραση των συνομήλικων.

Συνέπειες σχολικού εκφοβισμού Η χρόνια θυματοποίηση συνδέεται με ψυχολογικά προβλήματα, όπως η υπερβολική αναστολή, η μοναξιά, το άγχος, η κατάθλιψη. Το παιδί που θυματοποιείται μπορεί να παρουσιάσει άρνηση για το σχολείο, φόβο για ανάπτυξη σχέσεων, αλλαγές στη διάθεση, σωματικά παράπονα και μαθησιακά προβλήματα επειδή η σχολική ζωή είναι μια ανυπόφορη εμπειρία. Όσον αφορά τα σημάδια του εκφοβισμού είναι δύσκολο να αναγνωρίσεις ότι το παιδί σου είναι θύμα εκφοβισμού. Οι πληγές στο σώμα είναι σπάνιες. Πιο συχνά θα παρατηρηθούν αλλαγές στη συμπεριφορά του όπως είναι η άρνηση να πάει σχολείο, το άγχος για το σχολείο, η εμφάνιση συναισθημάτων λύπης, η μείωση της σχολικής επίδοσης και η παραίτηση από χόμπι. Τα παιδιά - θύματα του εκφοβισμού χρειάζονται την υποστήριξη των γονιών τους. Ζητείται από τους γονείς να ακούσουν προσεχτικά το παιδί τους και να προσπαθήσουν να αντιληφθούν τα όσο βιώνει. Τα παιδιά που είναι θύματα τυχαίνει συχνά να το κρύβουν από τους γονείς τους. Φοβούνται τις αντιδράσεις των γονιών. Το σημαντικότερο είναι να καταφέρουν οι γονείς να ενισχύσουν την αυτοεκτίμηση του παιδιού, πείθοντας το παιδί ότι δεν διαφέρει και δεν του αξίζει να θυματοποιείται. Γενικότερα ενθαρρύνεται το παιδί να κάνει νέες φιλίες εντός και εκτός σχολείου. Η εμπλοκή του παιδιού σε ομαδικές δραστηριότητες κατά τη διάρκεια του απογεύματος βοηθά στην επίτευξη του στόχου αυτού. Οι μαθητές που υπόκεινται σε εκφοβισμό συνήθως είναι απομονωμένοι, με φτωχές κοινωνικές δεξιότητες και μπορεί να παρουσιάσουν ψυχοσωματικά προβλήματα, όπως δυσκολίες ύπνου, πονοκεφάλους, στομαχόπονους κτλ. Επίσης μπορεί να παρουσιάσουν μείωση της ακαδημαικής επίδοσης, αποφυγή ή άρνηση του σχολείου. Μια σοβαρή επιπλοκή είναι οι απόπειρες αυτοκτονίας που μερικές φορές δυστυχώς είναι πετυχημένες. Υπάρχουν έρευνες που δείχνουν ότι όσο παιδιά ασκούν εκφοβισμό έχουν αυξημένες πιθανότητες να παρουσιάζουν και άλλες μορφές αντικοινωνικής συμπεριφοράς, όπως κλοπές, βανδαλισμούς. Επίσης υπάρχει ισχυρή σχέση μεταξύ

εκφοβιστικής συμπεριφοράς στο σχολείο και της εγκληματικότητας σε μεγαλύτερες ηλικίες. Τα παιδιά-θύτες, αυτά που ασκούν τον εκφοβισμό και τη βία, βρίσκονται σε μεγάλο κίνδυνο να διακόψουν και τη σχολική φοίτηση και να απομακρυνθούν από το σπίτι.

Βιβλιογραφική επισκόπηση Έχουν διεξαχθεί αρκετές έρευνες που εξετάζουν την εκδήλωση συμπεριφορών σχολικού εκφοβισμού στα σχολεία σε ολόκληρο τον κόσμο. Όμως τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το φύλο, την ηλικία και τα κοινωνικοδημογραφικά χαρακτηριστικά των γονέων των παιδιών. Όσον αφορά το φύλο μερικές έρευνες έδειξαν ότι τα αγόρια είναι εκείνα που εμφανίζονται πιο συχνά ως θύτες, ενισχυτές, βοηθοί ή θύματα ενώ τα κορίτσια τις περισσότερες φορές τείνουν να είναι υπερασπιστές του θύματος (Andreou & Mettalidou, 2004; Boulton & Underwood, 1992; Lagerspetz et al., 1982; Menesini et al., 2003; O Moore & Hilery, 1989; Salmivalli et al., 1996; Sutton & Smith, 1999, όπως αναφέρεται στους Andreou & Bonoti, 2012, p. 165). Το 1978 ο Olweus με τις έρευνες που διεξήγαγε στις σκανδιναβικές χώρες κινητοποίησε το ενδιαφέρον των ερευνητών για το σχολικό εκφοβισμό (όπως αναφέρεται στη Sapouna, 2008, p. 1999). Τα παιδιά θύματα βιώνουν τις αρνητικές συνέπειες του σχολικού εκφοβισμού (Farrington, 1993, όπως αναφέρεται στη Sapouna, 2008, p. 199) και ιδιαίτερα τα παιδιά εκείνα που βιώνουν ανάλογα περιστατικά για μεγάλες χρονικές περιόδους (Ritchard et al., 2011, p. 264). Από τα παιδιά που συμμετείχαν σε ανάλογες έρευνες ένα ποσοστό της τάξεως του 5-24% έτειναν να είναι θύματα εκφοβισμού τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα (Wolke et al., 2001, όπως αναφέρεται στους Marees & Petermann, 2010, p. 179). Τα ποσοστά αυτοκτονίας των παιδιών θυμάτων τείνουν να αυξάνονται τα τελευταία χρόνια και για αυτό το λόγο πρέπει να κινητοποιηθούν άμεσα οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί ώστε να προλάβουν την εκδήλωση συμπεριφορών σχολικού εκφοβισμού ή να την καταστείλουν (Eckholm & Zezima, 2010, όπως αναφέρεται στους Hutzell & Payne, 2012, p. 371). Μελέτες σε διάφορες χώρες του κόσμου έχουν δείξει ότι τα ποσοστά των παιδιών θυμάτων είναι μεταξύ 5-41,6%. Το ποσοστό αυτό διαφέρει από χώρα σε χώρα καθώς η μεθοδολογία μεταξύ των ερευνών είναι δυνατόν να διαφέρει. Χαρακτηριστικό παράδειγμα

αποτελεί η Βρετανία όπου ο σχολικός εκφοβισμός φαίνεται να είναι πιο διαδεδομένος σε σύγκριση με άλλες χώρες. Αυτό συμβαίνει επειδή το 27% των παιδιών του δημοτικού σχολείου ήταν θύματα τουλάχιστον δύο φορές κατά τη διάρκεια του 2007 (Whitney & Smith, 1993, όπως αναφέρεται στη Sapouna, 2008, p. 200). Σε αντίστοιχη έρευνα στη Γερμανία βρέθηκε ότι το 10% ήταν παιδιά θύτες, το 17,4% ήταν παιδιά θύματα και το 16,5% ήταν τόσο θύματα όσο και θύτες. Στην έρευνα αυτή συμμετείχαν 550 παιδιά 6,5 ως 11 ετών. Τα αγόρια παρουσιάζονταν ως πιο επιθετικά σε σύγκριση με τα κορίτσια ενώ κυρίαρχη ήταν η εμφάνιση του άμεσου εκφοβισμού. Ο έμμεσος εκφοβισμός παρατηρούνταν λιγότερο συχνά και κυρίως μεταξύ των ομάδων του ίδιου φύλου (Marees & Petermann, 2010, p. 178). Σε μεσογειακές χώρες όπως για παράδειγμα στην Πορτογαλία ή την Ιταλία ο σχολικός εκφοβισμός φαίνεται να αποτελεί εκτεταμένο πρόβλημα, ιδιαίτερα στα δημοτικά σχολεία, καθώς το 41,6% δήλωσε ότι υπήρξαν θύματα τουλάχιστον δύο φορές κατά την προηγούμενη σχολική περίοδο (Fonzi et al., 1999; Smoth & Shu, 2000; Smith et al., 1999a, όπως αναφέρεται στη Sapouna, 2008, p. 200). Στην άλλη μεριά του Ατλαντικού τα αποτελέσματα από σχετικές έρευνες είναι εξίσου ανησυχητικά καθώς το 1/3 των μαθητών αναφέρουν ότι έχουν δεχθεί κάποιας μορφής βία από κάποιο άτομο της ίδιας ηλικίας με αυτούς ενώ οι περισσότεροι από τους μαθητές του Γυμνασίου και μάλιστα σε ποσοστό 63-73% ανέφεραν ότι είχαν υπάρξει μάρτυρες συμπεριφορών σχολικού εκφοβισμού τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους (Molcho et al., 2009; Oh & Hazler, 2009; Rivers et al., 2009; Salmivalli et al., 1996, όπως αναφέρεται στους Cappadocia et al., 2012, p. 202). Παγκύπρια έρευνα για το φαινόμενο της εκφοβιστικής συμπεριφοράς στα σχολεία της Κύπρου (Υπηρεσία Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας και Παιδοψυχιατρικές Υπηρεσίες, 2006-2007) σε μαθητές 11-14 χρονών έδειξε ότι 44,9 % δεν βίωσαν καμία μορφή εκφοβισμού κατά τους τελευταίους δύο τρεις μήνες, το 35,2% έχουν βιώσει από μια μέχρι

τρεις φορές εμπειρίες εκφοβισμού και το 19,9% δήλωσαν ότι είναι συστηματικά θύματα κάποιας μορφής εκφοβισμού. Βιβλιογραφία Andreou, E., & Bonoti, F. (2010). Children s Bullying Experiences Expressed Through Drawings and Self-Reports. School Psychology International 31: 164. Ανακτήθηκε Νοέμβριος 3, 2012 από Sage journals database. Cappadocia, M. C., Pepler, D., Cummings, D. J. & Craig, W. (2012). Individual Motivations and Characteristics Associated With Bystander Intervention During Bullying Episodes Among Children and Youth. Canadian Journal of School Psychology 27: 201. Ανακτήθηκε Νοέμβριος 8, 2012 από Sage journals database. Γιοβαζολιάς, Θ., Κουρκούτας, Η., & Μητσοπούλου, Ε. (2008). Σχολικός Εκφοβισμός, Θυματοποίηση και Τύποι Διαπαιδαγώγησης του Πατέρα: Ψυχοπαιδαγωγικές και Συμβουλευτικές Παρεμβάσεις. Στο Μ. Μαλικιώση & Α. Παπαστυλιανού (επιμ). Η Συμβουλευτική Ψυχολογία στους Άντρες. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Craig, W., Pepler, D. & Blais, J., (2007). Responding to Bullying: What Works?. School Psychology International, 28, 465 477. Creswell, J. (2011). Η Έρευνα στην Εκπαίδευση. (Χ. Τσορμπατζούδης, μεταφρ.). Αθήνα: Ίων (Πρωτότυπη έκδοση 2008) Elinoff, J. M., Chafouleas, M. S., & Sassu, A. K. (2004). Bullying: Considerations for defining and intervening in school settings. Psychology in the Schools, 41, 887 896. Farrington, D.P. (1993). Understanding and preventing bullying. In M.Tonny and N. Morris (Eds ). Crime and Justice, Vol 17, Chicago: University of Chicago Press. Fox, C. L., & Boulton, M. J. (2005). The social skills problems of victims of bullying: Self, peer and teacher perceptions. British Journal of Educational Psychology, 75, 313 328. Hutzell, K. L. & Payne, A. A. (2012).The Impact of Bullying Victimization on School Avoidance. Youth Violence and Juvenile Justice 10:370. Ανακτήθηκε Νοέμβριος 2, 2012 από Sage journals database. Jolliffe, D., & Farrington D. P. (2006). Examining the role between low empathy and bullying. Aggressive Behavior, 32, 540-550. Καλατή, Β., Οι αντιλήψεις μαθητών/μαθητριών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για το φαινόμενο του εκφοβισμού στο σχολείο: χαρακτηριστικά του θύματος και του δράστη, Θεσσαλονίκη 2008. Κάργα, Σ. Δ. Οι απόψεις των γονιών γύρω από το σχολικό εκφοβισμό και τα δικαιώματα του παιδιού, Θεσσαλονίκη 2013. Lee, C., (2006). Preventing Bullying in Schools. A Guide for Teachers and Other Professionals. London: Paul Chapman Publishing Μακρή-Μπότσαρη, Ε. (2001α). Πως αντιλαμβάνομαι τον εαυτό μου ΙΙΙ - ΠΑΤΕΜ ΙΙΙ. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Μακρή-Μπότσαρη, Ε. (2001β). Πως αντιλαμβάνομαι τον εαυτό μου IV - ΠΑΤΕΜ IV. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Marées, V. N., & Petermann, F. (2010). Bullying in German Primary Schools. School Psychology International 31: 178. Ανακτήθηκε Νοέμβριος 5, 2012 από Sage journals database.

Olweus, D. (1993). Bullying at school: What we know and what we can do. Cambridge, MA: Blackwell Publishers, Inc. Olweus, D. (1994). Annotation; Bulling at school: Basic facts and effects of a school-based intervention program. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 35(7), 1171-1190. Olweus, D. (1997). Bully/victim problems in school: facts and intervention. European Journal of Psychology of Education. 12, 495-510. Peeters, M., Cillessen, A. N., & Scholte, R. J. (2010). Clueless or powerful? Identifying subtypes of bullies in adolescence. Journal of Youth and Adolescence, 39, 1041 1052. Richard, J. F., Schneider, B. H. & Mallet, P. (2011). Revisiting the whole-school approach to bullying: Really looking at the whole school. School Psychology International 33: 263. Ανακτήθηκε Νοέμβριος 8, 2015 από Sage journals database. Rigby, K. (1996). Bullying in schools: And what to do about it. Melbourne: Ace Rigby, K. (2004). Why do some children bully at school? The contributions of negative attitudes towards victims and perceived expectations of friends, parents and teachers, School Psychology International, 26, 147-161. Rigby, K., (2008). Children and Bullying. How Parents and Educators Can Reduce Bullying at School. USA: Blackwell Publishing. Sapouna, M. (2008). Bullying in Greek Primary and Secondary Schools. School Psychology International 29: 199. Ανακτήθηκε Νοέμβριος 2, 2012 από Sage journals database. Smith, PK & Sharp, S (eds) 1994, School bullying: Insights and Perspectives, Routledge, London. Φραγκουδάκη, Α., (1985). Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης». ΑΘΗΝΑ: Παπαζήση