Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Όλγα Γεωργούλα, Καθηγήτρια Α.Π.Θ.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΦΩΤΟΓΡΑΜΜΕΤΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟ ΤΗ ΧΩΡΙΚΗ ΤΟΥΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ Αναστάσιος Σταμνάς Αγρονόμος & Τοπογράφος Μηχανικός Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Όλγα Γεωργούλα, Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη, Φεβρουάριος 2013

Επταμελής εξεταστική επιτροπή Όλγα Γεωργούλα, Καθηγήτρια ΤΑΤΜ ΑΠΘ (Επιβλέπουσα). Πέτρος Πατιάς, Καθηγητής ΤΑΤΜ ΑΠΘ (Μέλος τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής). Μύρων Μυρίδης, Καθηγητής ΤΑΤΜ ΑΠΘ (Μέλος τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής). Περιστέρα Λαφαζάνη, Αν. Καθηγήτρια ΤΑΤΜ ΑΠΘ (Εξεταστής). Μαρία Τσακίρη, Καθηγήτρια ΤΑΤΜ ΑΠΘ (Εξεταστής). Χαράλαμπος Γεωργιάδης, Λέκτορας ΤΠΜ ΑΠΘ (Εξεταστής). Δημήτρης Καϊμάρης, Λέκτορας ΤΜΧ ΑΠΘ (Εξεταστής). 1

Αφιερώνεται στην οικογένεια μου. 2

Ευχαριστίες Οφείλω πολλές ευχαριστίες σε όλους εκείνους που έκαναν προτάσεις ή συνεισέφεραν με ουσιαστικό τρόπο στην τελική μορφή της διατριβής αυτής. Θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα καθηγήτρια μου κα.όλγα Γεωργούλα όχι μόνο για την ανάθεση της παρούσας διατριβής και την επιστημονική της βοήθεια για την ολοκλήρωση της, αλλά και για τη συμπαράσταση και την εμπιστοσύνη που μου έδειξε όλα αυτά τα χρόνια. Θα ήθελα εξίσου να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον καθηγητή κ.πέτρο Πατιά για την καθοδήγηση και τις υποδείξεις του, καθώς και για τη συμβολή του γενικότερα στην καλύτερη κατάρτιση μου και την απόκτηση πολύτιμης εμπειρίας. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω επίσης και στον καθηγητή κ.μύρωνα Μυρίδη και την καθηγήτρια κα.περιστέρα Λαφαζάνη για τις πολύτιμες συμβουλές τους. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον λέκτορα του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών του Α.Π.Θ. κ.χαράλαμπο Γεωργιάδη και την υποψήφια διδάκτορα του Τμήματος Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών του Α.Π.Θ. κα.αικατερίνη Στάμου για τη σημαντική τους συνεισφορά και βοήθεια στην παρούσα διατριβή και την άψογη μέχρι σήμερα συνεργασία μας. Αναστάσιος Σταμνάς Θεσσαλονίκη, Φεβρουάριος 2013 3

Περίληψη Η ανάλυση της διαδικασίας αστικοποίησης, των αστικών λειτουργιών, μορφών και παραγόντων ανάπτυξης του δικτύου των οικισμών που δημιουργήθηκαν στις αρχές του 20 ου αιώνα στη Θεσσαλονίκη με την άφιξη των προσφύγων αποτέλεσε την αφετηρία της διατριβής αυτής. Η εφαρμογή, αφενός, των εργαλείων και των μεθόδων, οι οποίες παρέχονται από την Φωτογραμμετρία και τη Χαρτογραφία, και από τεχνικές όπως αυτή των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών, και αφετέρου η ύπαρξη και διαθεσιμότητα διαχρονικών δεδομένων όπως χάρτες, αεροφωτογραφίες, τοπογραφικά διαγράμματα, στατιστικά στοιχεία, συνεισέφεραν αποφασιστικά στην διαχρονική μελέτη και έρευνα του γεωγραφικού χώρου που ορίζεται από τους προσφυγικούς οικισμούς της Θεσσαλονίκης. Η ανάλυση, η σύγκριση, η υπέρθεση και η σύνθεση των παραπάνω δεδομένων αποτέλεσε την βάση της μελέτης τεκμηρίωσης των οικισμών, η οποία επικεντρώθηκε κυρίως σε τέσσερις άξονες: 1. Εντοπισμός των οικισμών εγκατάστασης και των περιοχών προέλευσης. 2. Διαχρονική παρακολούθηση των χωρικών μεταβολών με την χρήση χαρτών, διαγραμμάτων και ορθοφωτοχαρτών που περιγράφουν την περιοχή ενδιαφέροντος. 3. Επεξεργασία και ενσωμάτωση όλων των χαρτογραφικών και φωτογραμμετρικών προϊόντων σε ένα ολοκληρωμένο σύστημα καταγραφής και διαχείρισης. 4. Χρήση του συστήματος καταγραφής για την μελέτη παραμέτρων που επηρέασαν την οργάνωση και την δομή των προσφυγικών οικισμών (κατηγοριοποίηση των οικισμών, γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά, γενικός χαρακτήρας του αστικού ιστού, αστική ανάπτυξη, ανθρώπινες δραστηριότητες) καθώς επίσης και τη γεωγραφική και χωροταξική τυπολόγηση και ταξινόμηση των οικισμών (καταγραφή των ομοιοτήτων και των διαφορών, συγκριτική μελέτη των δεδομένων και ανάλυση των οικισμών). Στο πλαίσιο της μελέτης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης, εκτός από την εξαγωγή θεματικής πληροφορίας για τον οικιστικό ιστό και των συστημάτων που τον συνθέτουν μέσα από την οπτική ερμηνεία εικόνων και χαρτών, έγινε η εφαρμογή μεθόδων ανάλυσης ψηφιδωτών δεδομένων σε ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες. Μέθοδοι όπως αυτή της ταξινόμησης με ευρεία εφαρμογή σε 4

πολυφασματικά τηλεπισκοπικά δεδομένα χρησιμοποιήθηκαν με στόχο την αυτόματη εξαγωγή πληροφοριών από ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες. Εφαρμόστηκαν επίσης στατιστικοί δείκτες σε ζεύγη διαχρονικών ψηφιοποιημένων ασπρόμαυρων αεροφωτογραφιών των οικισμών με στόχο τον εντοπισμό και ανάλυση των μεταβολών και της πιθανής συστηματικής φύσης των μεταβολών τους. Έγινε τέλος η ανάλυση δημογραφικών, οικονομικών, περιβαλλοντολογικών, τεχνικών και άλλων στοιχείων, όπως π.χ. για τα νοικοκυριά, τα κτίρια κ.α., η οποία επέτρεψε τη διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο διαμορφώθηκαν και αναπτύχθηκαν, καθώς και των παραγόντων που συνέβαλλαν αποφασιστικά στην εξέλιξη τους. Η ανάλυση των κοινωνικοοικονομικών δομών των οικισμών και η ταξινόμηση τους σε ομάδες με κοινά χαρακτηριστικά έγινε με την βοήθεια τεχνικών πολυμεταβλητής στατιστικής ανάλυσης που αποσκοπούν στην ταξινόμηση δεδομένων και κατηγοριοποίηση σε ομάδες με ομοιογενή χαρακτηριστικά. 5

Abstract The analysis of urbanisation process, urban operations, forms and factors, development of network of new settlements that were created in the beginning of 20 th century in Thessaloniki with the arrival of refugees, was the starting point for this PhD thesis. The application, on the one hand, of tools and methods, provided by Photogrammetry and Cartography, and also such techniques as Geographic Information Systems, and the existence and the accessibility, on the other hand, in historical data as maps, aerial photos, topographic diagrams, statistical data, contributed decisively in the diachronic study and examination of geographic space determined by Thessaloniki s refugee settlements. The analysis, the comparison, the superimposition and the composition of these data represented the basis of the documentation study that focused mainly on the following main axes: 1. Detection of settlements and regions of origin. 2. Multi temporal follow up of territorial changes using historical charts, diagrams and photomaps that describe the area of interest. 3. Processing and integration of all cartographic and photogrammetric products in a completed recording and management system. 4. Use of the recording system for the study of all parameters that influenced the organisation and the structure of refugee settlements (choice criteria and arrangement of settlements, general character of urban tissue, urban development, human activities) and also for the geographic and landplanning typology and classification of settlements (listing of differences and resemblances, explanatory comparisons of data and analysis of settlements). While defining the context of the study of Thessaloniki s refugee settlements, apart from the thematic information extraction regarding the urban tissue and all the systems that is consisted of through visual interpretation of images and maps, raster data analysis methods have been applied in black and white aerial photomaps. Methods such as classification with wide application in multispectral satellite data were used in order to extract information automatically using black and white aerial photomaps. Statistical indices were also used in pairs of digital black and white aerial images of these settlements in order to point out the amount of changes and their possible systematic nature. The analysis of demographic, economic, environmental, technical and other features followed finally, as ex. for the households, the buildings etc, which allowed the understanding the way they were shaped and developed, 6

as well as all the factors that contributed decisively to their evolution. The analysis of the socio economic structures of settlements and their classification and categorisation in groups with common or homogeneous features has been made through multivariate statistical methods. 7

Πίνακας περιεχομένων Επταμελής επιτροπή 1 Ευχαριστίες 3 Περίληψη 4 Abstract 6 Πίνακας περιεχομένων 8 1. Εισαγωγή 11 1.1 Γενικά 11 1.2 Περιγραφή του προβλήματος στόχος της έρευνας 12 1.3 Οργάνωση της διατριβής 16 1.4 Εργαλεία ψηφιακής επεξεργασίας εικόνων 17 2. Προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης 19 2.1 Ιστορικό πλαίσιο 19 2.2 Εγκατάσταση των προσφύγων 23 2.3 Το προσφυγικό ζήτημα και η περιοχή της Θεσσαλονίκης 31 3. Οργάνωση αρχείου ιστορικών χαρτών και αεροφωτογραφιών 36 3.1 Εισαγωγή 36 3.2 Συλλογή και αρχειοθέτηση χαρτογραφικού υλικού 38 3.2.1. Χάρτες του Εθνικού Κέντρου Χαρτών και Χαρτογραφικής Κληρονομιάς Εθνική Χαρτοθήκη 38 3.2.2. Διαγράμματα 1:5.000 και Χάρτες 1:50.000 της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού 42 3.2.3 Διαγράμματα οριστικών και συμπληρωματικών διανομών της Διεύθυνσης Πολιτικής Γης του Υπουργείου Γεωργίας 46 3.3 Συλλογή και αρχειοθέτηση φωτογραμμετρικού υλικού 53 3.4 Οργάνωση Συστήματος Γεωγραφικών Πληροφοριών για τους προσφυγικούς οικισμούς της Θεσσαλονίκης 58 3.4.1 Εντοπισμός των περιοχών προέλευσης των προσφύγων 59 3.4.2 Καταγραφή των πρώτων συνοικισμών εγκατάστασης 60 3.4.3 Εντοπισμός και καταγραφή χωρικών στοιχείων των προσφυγικών οικισμών και των αγροκτημάτων 61 3.5 Συμπεράσματα 64 4. Εφαρμογή μεθόδων ανάλυσης ψηφιακών δεδομένων 66 8

4.1 Εισαγωγή 66 4.2 Εφαρμογές ταξινόμησης εικόνας σε ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες 67 4.3 Μέθοδοι ταξινόμηση 69 4.3.1 Επιβλεπόμενη ταξινόμηση 70 4.3.2 Ανεξάρτητη ή μη επιβλεπόμενη ταξινόμηση 72 4.3.3 Αντικειμενοστραφής ταξινόμηση 73 4.3.3.1 Φίλτρα ενδιάμεσης τιμής 74 4.3.3.2 Κατάτμηση εικόνων 75 4.3.3.3 Ανάλυση υφής 76 4.3.3.4 Ανάλυση γεωμετρικών χαρακτηριστικών 84 4.4 Αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της ταξινόμησης 85 4.5 Εφαρμογή στατιστικών δεικτών σε ζεύγη ψηφιακών εικόνων 87 4.6 Συμπεράσματα 98 5. Διαχρονική μελέτη των οικισμών 99 5.1 Εισαγωγή 99 5.2 Γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά των οικισμών 100 5..3 Γενικά χαρακτηριστικά των οικισμών και των αγροκτημάτων 101 5.4 Μελέτη του οικιστικού ιστού 104 5.4.1 Το σύστημα των οικοπέδων 105 5.4.2 Το σύστημα των δρόμων 107 5.4.3 Το σύστημα των κτισμένων χώρων 109 5.4.3.1 Η πυκνότητα του δομημένου χώρου 112 5.4.3.2 Ο δείκτης της εντροπίας Shannon 114 5.5 Συμπεράσματα 116 6. Στατιστική ανάλυση ανθρωπογεωγραφικών χαρακτηριστικών των οικισμών 120 6.1 Τύποι δεδομένων 121 6.2 Στατιστική επεξεργασία δεδομένων 122 6.3 Ανάλυση κατά συστάδες 124 6.4 Περιγραφή της διαδικασίας της ανάλυσης κατά συστάδες 125 6.5 Συμπεράσματα 130 7. Αποτελέσματα και αξιολόγηση 137 7.1 Εισαγωγή 137 7.2 Αξιολόγηση πληρότητας μεθοδολογίας 138 7.3 Ανάλυση και ταξινόμηση των οικισμών 139 9

7.4 Συμπεράσματα 162 7.5 Προτάσεις για μελλοντική έρευνα 167 Βιβλιογραφία 168 Ευρετήρια 180 Ευρετήριο συντομογραφιών 180 Ευρετήριο πινάκων 180 Ευρετήριο εικόνων 184 Παράρτημα 192 1. Ανάλυση των διαγραμμάτων του Υπουργείου Γεωργίας και των αεροφωτογραφιών των προσφυγικών οικισμών 193 2. Αεροφωτογραφίες των προσφυγικών οικισμών 269 3. Αεροφωτογραφίες της Θεσσαλονίκης 273 4. Χάρτες Εθνικής Χαρτοθήκης 274 5. Θεματικοί χάρτες 277 10

1. Εισαγωγή 1.1 Γενικά Η συστηματική διεπιστημονική μελέτη της πόλης (ιστοριογραφία πόλεων, ανθρωπογεωγραφία, ιστορία αρχιτεκτονικής, αστική κοινωνιολογία, δημογραφία, οικονομία) και του αστικού φαινομένου, των αιτιών, των μηχανισμών και των τάσεων που οδηγούν στη διαμόρφωση του αστικού τοπίου, προσφέρει νέες προοπτικές για την έρευνα της σύγχρονης πόλης 1. Η πλειοψηφία των ερευνητών ενδιαφέρθηκε μέχρι σήμερα να αναδείξει κατά κύριο λόγο τις τοπικές ποικιλομορφίες του αστικού φαινομένου και λιγότερο να γενικεύσει τα συμπεράσματα της δουλειάς της 2. Η μελέτη μιας και μοναδικής πόλης παραμένει μέχρι σήμερα ο πιο συνηθισμένος τρόπος προσέγγισης της αστικής διαδικασίας, η οποία όμως δεν επιτρέπει στον εκάστοτε μελετητή να υπερβεί τα στενά πλαίσια ανάλυσης της θεματολογίας της και να πετύχει γενικεύσεις μεγαλύτερης εμβέλειας. Διαφαίνεται λοιπόν έντονα η ανάγκη εφαρμογής της συγκριτικής ανάλυσης μέσα από την οποία ο εντοπισμός των διαφορών και των ομοιοτήτων των ίδιων φαινομένων σε διαφορετικούς αστικούς χώρους αναμένεται ότι θα οδηγήσει στη εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων. Οι ερμηνευτικές συγκρίσεις δεδομένων και αναλύσεων πόλεων και οικισμών με κοινές χρονικές αφετηρίες, όπως π.χ. οι προς μελέτη προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης, μπορούν να προσφέρουν πλήθος πληροφοριών, τόσο για την ιστορική τους εξέλιξη, όσο και για τη 1 Benevolo, Leonardo, Η πόλη στην Ευρώπη, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997, σελ 8. 2 Calabri, Donatella, Κοτέα, Μαριάνθη, Σαπουνάκη Δρακάκη, Λυδία, Ευρωπαϊκή αστική ιστοριογραφία: τάσεις και προοπτικές, Διόνικος, Αθήνα, 2004, σελ 63. 11

σύγχρονη αστική τους συγκρότηση. Η ένταξη της μελέτης συγκεκριμένων πόλεων σε ένα ευρύτερο χωρικό, ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο απαιτεί την αξιοποίηση ποικίλων πηγών, στις οποίες περιλαμβάνεται εικονογραφικό, προφορικό, στατιστικό και έγγραφο υλικό, το οποίο αποτελεί προφανώς το απαραίτητο υπόβαθρο για όσους ασχολούνται με την ιστορία των πόλεων 3. Η αξιοποίηση του πλήθους αυτού των δεδομένων μπορεί να επιτευχθεί σήμερα, περισσότερο από ποτέ, με την ύπαρξη των σύγχρονων ψηφιακών τεχνικών και μεθόδων αποθήκευσης, επεξεργασίας και οπτικοποίησης, εκτεταμένη χρήση των οποίων έγινε στο πλαίσιο αυτής της διδακτορικής έρευνας. 1.2 Περιγραφή του προβλήματος στόχος της έρευνας Στον Ελλαδικό χώρο, η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών και η εγκατάσταση των προσφύγων στις αρχές του 20 ου αιώνα, κυρίως στην Αθήνα, τον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη, άλλαξαν τη δομή του αστικού χώρου, καθώς νέοι συνοικισμοί των προσφύγων χωροθετήθηκαν εκτός του παλαιού αστικού ιστού και επέβαλαν νέες χωρικές και κοινωνικές διαφοροποιήσεις 4. Η ανάλυση της διαδικασίας αστικοποίησης, των αστικών λειτουργιών και μορφών, της εξέλιξης του δικτύου των πόλεων και οικισμών που δημιουργήθηκαν, αποτελεί ένα διαχρονικό πεδίο έρευνας και μελέτης. Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα έχει αποτελέσει μέχρι τώρα αντικείμενο μελέτης για πλήθος επιστημόνων όπως ιστορικών, κοινωνιολόγων, αρχιτεκτόνων, πολεοδόμων κ.α. και υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία, πλήθος μελετών και ερευνητικών εργασιών. Καταρχήν, οι αναφορές της Επιτροπής Αποκατάστασης των Προσφύγων (Ε.Α.Π.) προς το Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών ( Η Εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα. Γενεύη 1926, Τροχαλία, 1997) περιγράφουν την πρόοδο που συντελέστηκε περιοδικά σε θέματα διοικητικής φύσεως, περιλαμβάνοντας μεταξύ άλλων στατιστικά δεδομένα και στοιχεία της χρηματοδοτικής διαχείρισης. Ο Γιώργος Λαμψίδης ( Οι πρόσφυγες του 1922, Ελληνική Φωνή, 1982) αναλύει την συμβολή της έλευσης των προσφύγων στην οικονομική 3 Οικονόμου, Δημήτριος Ε., Πετράκος, Γιώργος, Η ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων: διεπιστημονικές προσεγγίσεις αστικής ανάλυσης και πολιτικής, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας Gutenberg, Βόλος, 1999, σελ 398. 4 Calabri, Donatella, Κοτέα, Μαριάνθη, Σαπουνάκη Δρακάκη, Λυδία, op. cit., σελ. 44. 12

και πνευματική ανάπτυξη της χώρας, καθώς και την αλλαγή στην πορεία της εξέλιξης της σε διαφόρους τομείς και δραστηριότητες. Το προσφυγικό ζήτημα, τα προβλήματα της αγροτικής και αστικής αποκατάστασης των προσφύγων, η υγειονομική και κοινωνική μέριμνα, η κυβερνητική πολιτική απέναντι στο προσφυγικό πρόβλημα και πλήθος άλλων σχετικών παραμέτρων αποτέλεσαν επίσης αντικείμενο μελέτης για τον Ευστάθιο Πελαγίδη ( Προσφυγική Ελλάδα, 1913 1930,Αφοί Κυριακίδη, 1997), η διδακτορική διατριβή του οποίου αφορούσε στο προσφυγικό πρόβλημα της Δυτικής Μακεδονίας (1923 1930). Ιστορικά αρχεία εγγράφων και φωτογραφικά αρχεία, όπως αυτό του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών ( Προσφυγική Ελλάδα, Γιώργος Γιαννακόπουλος, 1992), αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες και πρωτογενή τεκμήρια τα οποία εικονογραφούν φάσεις της ιστορίας και αποτυπώνουν μοναδικά πτυχές της ελληνικής κοινωνίας. Στη μελέτη Οι προσφυγικές εγκαταστάσεις στην περιοχή της Θεσσαλονίκης (Εκδόσεις Βάνιας, 1993) του Μάξιμου Μαραβελάκη και του Αποστόλου Βακαλοπούλου, γίνεται διεξοδική καταγραφή των οικισμών γύρω από τη Θεσσαλονίκη στους οποίους εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες. Δίνονται στοιχεία για τον αριθμό των οικογενειών, τις περιοχές προέλευσης, τις κλιματολογικές συνθήκες, τον τρόπο οικοδόμησης των κατοικιών, την ενδυμασία των προσφύγων, τα οικογενειακά επίθετα, τα ήθη και τις παραδόσεις, την κοινοτική οργάνωση κ.α. Η μελέτη αυτή αποτελεί μια μοναδική καταγραφή των στοιχείων που συνέθεταν την ζωή των προσφύγων. Στο ιστορικό φωτογραφικό λεύκωμα Η Καλαμαριά στο Μεσοπόλεμο 1920 1940: πρόσφυγες, δημιουργώντας τη νέα πατρίδα της Ελένης Ιωαννίδου και του Chose Rontrinkes (Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού, 1998) παρουσιάζεται πλούσιο φωτογραφικό υλικό για τις πρώτες προσφυγικές εγκαταστάσεις στην Καλαμαριά. Αποτελεί ένα αρχείο ανθρωπολογικού κυρίως ενδιαφέροντος με πλήθος στοιχείων για την ιατρική περίθαλψη, την εργασία, την εκπαίδευση, την καθημερινή ζωή των προσφύγων και τις γειτονιές της Καλαμαριάς. Στο λεύκωμα αυτό συμπεριλαμβάνεται και το κείμενο Η κατασκευή των προσφυγικών συνοικισμών Κάμπελ Βότση, Βυζαντίου και Καλαμαριάς της Βίλμας Χαστάογλου, βασισμένο σε αρχεία της Πρόνοιας Θεσσαλονίκης, του Γραφείου Πόλεως Θεσσαλονίκης, του Πολεοδομικού Γραφείου Καλαμαριάς, αεροφωτογραφίσεων ΥΠΕΧΩΔΕ και ΓΥΣ κ.α., και στο οποίο γίνεται τεκμηρίωση των εν λόγω προσφυγικών συνοικισμών. Ανάλυση του προσφυγικού φαινομένου στην Θεσσαλονίκη γίνεται επίσης από τη Βίλμα Χαστάογλου στην εισήγηση Θεσσαλονίκη 1922 1930, Η προσφυγική εγκατάσταση και ο βίαιος μετασχηματισμός του αστικού 13

χώρου στα πρακτικά του συμποσίου Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα (Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού & Γενικής Παιδείας, Αθήνα, 1998), καθώς και στην εισήγηση Προσφυγική εγκατάσταση. Κοινωνικοί και πολεοδομικοί μετασχηματισμοί στα πρακτικά της ημερίδας Η Μεταμόρφωση της Θεσσαλονίκης. Η εγκατάσταση των προσφύγων στην πόλη (1920 1940). (Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού Δήμου Καλαμαριάς, Φίλοι Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, 2008). Στο λεύκωμα του Περικλή Βακουφάρη Ελευθέρια Ν. Κορδελιό, Πατρίδες τότε και τώρα (Δήμος Ελευθερίου Κορδελιού, 1997 2002) γίνεται ανάλυση του προσφυγικού ζητήματος και παρατίθενται στοιχεία για την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (Ε.Α.Π.), καθώς και αποσπάσματα του έντυπου τύπου της εποχής για το προσφυγικό ζήτημα. Αναλύεται ιδιαίτερα η προσφυγική κατάσταση (η ζωή, τα ήθη, τα έθιμα, κ.α.) στην νέα πατρίδα. Η πόλη της Θεσσαλονίκης και οι προσφυγικοί οικισμοί της, με την περιορισμένη σε κάποιο βαθμό κλίμακα, προσφέρουν, ως αντικείμενα μελέτης, την δυνατότητα διερεύνησης των ποικίλων όψεων των αστικών λειτουργιών, των παραγόντων και των διαδικασιών που συνετέλεσαν αποφασιστικά στην διαμόρφωση τους, των δραστηριοτήτων και των αλληλεξαρτήσεων μεταξύ τους. Η διαχρονική μελέτη του γεωγραφικού χώρου και των παραμέτρων που επηρέασαν την οργάνωση και τη δομή των προσφυγικών οικισμών της περιοχής της Θεσσαλονίκης απαιτεί αφενός τη διερεύνηση του συνόλου των στοιχείων που προαναφέρθηκαν για τον κάθε οικισμό ξεχωριστά και αφετέρου τη λεπτομερή συγκριτική μελέτη μεταξύ τους. Η επιλογή κατάλληλων εργαλείων και μεθόδων από επιστήμες όπως η Φωτογραμμετρία και η Χαρτογραφία αλλά και τεχνικές όπως αυτής των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών, συμβάλλουν καθοριστικά στη διαχρονική μελέτη και διερεύνηση του γεωγραφικού χώρου που ορίζεται από τους προσφυγικούς οικισμούς της Θεσσαλονίκης. Βασικός άξονας της έρευνας αυτής ήταν η διερεύνηση της δυνατότητας εφαρμογής αυτοματοποιημένων τεχνικών και μεθοδολογιών στην επεξεργασία φωτογραμμετρικών και χαρτογραφικών προϊόντων με στόχο την μελέτη του χώρου που ορίζουν οι προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης. Η αξιοποίηση στατιστικών μεθόδων ανάλυσης και στατιστικών δεικτών και η χρήση αυτοματοποιημένων διαδικασιών επεξεργασίας ψηφιακών εικόνων και εξαγωγής μετρητικών και θεματικών πληροφοριών που προσφέρουν οι σύγχρονες ψηφιακές τεχνολογίες αποτέλεσαν τη βάση της διδακτορικής αυτής διατριβής, κύριος στόχος της οποίας είναι να επεκτείνει και να συστηματοποιήσει 14

την μεθοδολογία ανάλυσης, ερμηνείας και διαχείρισης του αστικού και περιαστικού χώρου γενικότερα και ειδικότερα της Θεσσαλονίκης. Με αντίστοιχα θέματα ασχολούνται φορείς όπως η ομάδα εργασίας IV Geodatabases and Digital Mapping της Διεθνούς Ένωσης Φωτογραμμετρίας και Τηλεπισκόπισης (ISPRS International Society for Photogrammetry and Remote Sensing) 5. Ερευνητές επιδεικνύουν σήμερα περισσότερο από ποτέ έντονο ενδιαφέρον για το αντικείμενο και έχουν συστήσει ειδικές διεθνείς επιστημονικές επιτροπές όπως για παράδειγμα η Διεθνής Επιστημονική Ένωση UDMS Urban Data Management Society 6, με κυρίαρχο στόχο την επισκόπηση νέων προσεγγίσεων και τεχνολογιών και την ανταλλαγή πρακτικής εμπειρίας σε θέματα διαχείρισης αστικών δεδομένων και πληροφοριών. Από τη διεθνή πλέον εμπειρία, αναδεικνύεται η ανάγκη μιας συστηματικής μεθοδολογίας ανάλυσης και διαχείρισης του αστικού φαινομένου, απαραίτητη επίσης προϋπόθεση και για την πρόβλεψη μελλοντικών διαδικασιών και διεργασιών του φαινομένου αυτού. Η ανάλυση και η ερμηνεία του αστικού και περιαστικού χώρου γίνεται σήμερα αφενός με την χρήση υψηλής χωρικής ανάλυσης δορυφορικών εικόνων και αφετέρου με την εφαρμογή αυτοματοποιημένων τεχνικών και διαδικασιών. Δορυφορικές εικόνες έχουν χρησιμοποιηθεί για την ανάλυση της δομής οικισμών με την εφαρμογή υβριδικών μεθόδων που συνδυάζουν τα πλεονεκτήματα τόσο της οπτικής ερμηνείας (πιο ακριβής ερμηνεία) όσο και της ταξινόμησης με τη βοήθεια υπολογιστή (γρήγορη, φθηνή) 7. Αυτοματοποιημένες επίσης μέθοδοι κατάτμησης και ταξινόμησης εικόνων έχουν εφαρμοστεί με σκοπό τον εντοπισμό των αλλαγών του δομημένου αστικού χώρου (κτισμάτων και δρόμων) με την χρήση έγχρωμων αεροφωτογραφιών 8 και την παρακολούθηση της αστικής ανάπτυξης οικισμών με την βοήθεια υψηλής ανάλυσης δορυφορικών δεδομένων 9. Η ανάλυση των αλλαγών του αστικού χώρου ολοκληρώθηκε στις περιπτώσεις αυτές σε περιβάλλον Σ.Γ.Π. 5 http://www.isprs.org/technical_commissions/tc_4.aspx 6 http://www.udms.net/cms/ 7 Schmitt, Ursula, Sulzer, Wolfgang, Schardt, Mathias, Analysis of settlement structure by means of high resolution satellite imagery, IAPRS, Vol. 32/4, ISPRS Commission IV Symposium on GIS Between Visions and Applications, Stuttgart, Germany, 1998. 8 Darvishzadeh, Roshanak, Change detection for urban spatial databases using remote sensing and GIS, ISPRS, International Archives of Photogrammetry and Remote Sensing, XlXth Congress, Amsterdam, The Netherlands, 2000. 9 Sartori, G., Nembrini, G., Stauffer, F., Monitoring of urban growth of informal settlements (IS) and population. Estimation from aerial photography and satellite imaging, Cities in war: thirsty cities, Pier Giorgio Nembrini, Geneva Foundation, 2002. 15

Η διδακτορική αυτή έρευνα επιχειρεί να θέσει συνολικά τις βάσεις μιας σύγχρονης μεθοδολογίας για τη διερεύνηση του προσφυγικού ζητήματος και των διαφόρων όψεων του, ως παράγοντα επηρεασμού της διαμόρφωσης και οργάνωσης του περιαστικού χώρου. Τα αποτελέσματα της έρευνας θα μπορούσαν να αποτελέσουν σημαντικό υπόβαθρο για όσους ασχολούνται με την ιστορία, τα αίτια, τους μηχανισμούς και τις τάσεις που οδήγησαν στην διαμόρφωση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. 1.3 Οργάνωση της διατριβής Το περιεχόμενο της διατριβής είναι συνοπτικά το ακόλουθο: Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο διαμορφώθηκε το προσφυγικό ζήτημα, δηλαδή η μετακίνηση και η εγκατάσταση των προσφύγων στον Ελλαδικό χώρο στις αρχές του 20 ου αιώνα. Αναλύεται διεξοδικά η διαδικασία αγροτικής και αστικής αποκατάστασης των προσφύγων, καθώς οι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η μετεγκατάσταση τους. Παρουσιάζονται επίσης στο κεφάλαιο αυτό οι οικισμοί που δημιουργήθηκαν στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, οι παλαιές και οι νέες ονομασίες των οικισμών, καθώς και οι περιοχές προέλευσης των προσφύγων. Η οργάνωση αρχείου ιστορικών χαρτών και αεροφωτογραφιών για τους προσφυγικούς οικισμούς της Θεσσαλονίκης περιγράφεται στο τρίτο κεφάλαιο. Παρουσιάζεται το σύνολο των διαδικασιών συλλογής και αρχειοθέτησης του διαθέσιμου χαρτογραφικού και φωτογραμμετρικού υλικού, καθώς και της οργάνωσης Συστήματος Γεωγραφικών Πληροφοριών για τους προσφυγικούς οικισμούς της Θεσσαλονίκης με στόχο τη διαχρονική τους μελέτη. Το τέταρτο κεφάλαιο αφορά στην εφαρμογή μεθόδων ανάλυσης ψηφιδωτών (raster) δεδομένων. Παρουσιάζεται η εφαρμογή μεθόδων ταξινόμησης (classification) εικόνας σε ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες με σκοπό τον εντοπισμό των συστημάτων που συνθέτουν τον οικιστικό ιστό. Περιγράφονται οι μεθοδολογίες φασματικής (pixel based) και αντικειμενοστραφούς (object based) ταξινόμησης οι οποίες εφαρμόστηκαν σε ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες, καθώς και η διαδικασία αξιολόγησης των αποτελεσμάτων τους. Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται επίσης οι στατιστικοί δείκτες που εφαρμόστηκαν σε ζεύγη ψηφιοποιημένων ασπρόμαυρων αεροφωτογραφιών των προσφυγικών οικισμών της 16

Θεσσαλονίκης με στόχο τον εντοπισμό του ποσού των μεταβολών και της πιθανής συστηματικής φύσης των μεταβολών τους. Στο πέμπτο κεφάλαιο αναλύονται τα στοιχεία που συγκροτούν τον γεωγραφικό χώρο των οικισμών, τα συστήματα που συνθέτουν το οικιστικό τους πλέγμα, καθώς και τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης. Η ανάλυση αυτή περιλαμβάνει τη συγκρότηση των οικοδομικών τετραγώνων και νησίδων, τη διάρθρωση των δημόσιων και ιδιωτικών ελεύθερων χώρων, τη διάταξη του κυκλοφοριακού δικτύου και του πλέγματος των δρόμων, το σύστημα διανομής των οικοπέδων, την οργάνωση των κτιριακών όγκων και των μετώπων των δρόμων. Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τεχνικές πολυμεταβλητής στατιστικής ανάλυσης που επέτρεψαν την ταξινόμηση των οικισμών και κατηγοριοποίηση τους σε ομάδες με ομοιογενή χαρακτηριστικά. Περιγράφονται αναλυτικά οι τύποι των δεδομένων που χρησιμοποιήθηκαν, η στατιστική τους επεξεργασία και η διαδικασία της ανάλυσης κατά συστάδες (clustering). Τα αποτελέσματα της ανάλυσης των κοινωνικοοικονομικών δομών και του πληθυσμιακού δυναμικού των οικισμών παρουσιάζονται σε διαγράμματα. Στο έβδομο κεφάλαιο παρατίθενται τα αποτελέσματα της διατριβής και γίνεται αξιολόγηση τόσο της πληρότητας της μεθοδολογίας που ακολουθήθηκε όσο και της ορθότητας των αποτελεσμάτων. Γίνεται ανακεφαλαίωση και παρουσιάζονται τα συμπεράσματα και οι προτάσεις για μελλοντική έρευνα. 1.4 Εργαλεία ψηφιακής επεξεργασίας εικόνων Στην έρευνα αυτή χρησιμοποιήθηκαν εμπορικά λογισμικά επεξεργασίας και ανάλυσης εικόνων και Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών καθώς και η γλώσσα προγραμματισμού MATLAB. Η γεωαναφορά όλων των χαρτών και των διαγραμμάτων του Υπουργείου Γεωργίας στο σύστημα ΕΓΣΑ 87 έγινε με την βοήθεια του λογισμικού ERDAS Imagine 9.0 της εταιρίας Leica Geosystems. Η φωτογραμμετρική επεξεργασία των ασπρόμαυρων αεροφωτογραφιών των προσφυγικών οικισμών έγινε στο λογισμικό Leica Photogrammetry Suite του ERDAS Imagine 9.0. Στο ίδιο λογισμικό εφαρμόστηκαν οι μέθοδοι φασματικής (pixel based) ταξινόμησης σε ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες. Αντίθετα, η αντικειμενοστραφής (object based) 17

ανάλυση εικόνων πραγματοποιήθηκε στο περιβάλλον του λογισμικού ecognition Developer 8 της εταιρίας Trimble. Η ψηφιοποίηση των διαγραμμάτων του Υπουργείου Γεωργίας και των ορθοφωτοχαρτών των οικισμών έγινε στο λογισμικό ArcGIS 9.0 της εταιρίας Esri. Στο λογισμικό αυτό έγινε και η οργάνωση του Γεωγραφικού Συστήματος Πληροφοριών των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Έγινε τέλος χρήση της γλώσσας προγραμματισμού MATLAB τόσο για την εφαρμογή φίλτρων σε εικόνες όσο και για τον υπολογισμό στατιστικών δεικτών σε ζεύγη διαχρονικών ψηφιακών εικόνων. Το λογισμικό υπολογισμού των στατιστικών δεικτών αναπτύχθηκε από τον Χαράλαμπο Γεωργιάδη, λέκτορα του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών του Α.Π.Θ. 18

2. Προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης 2.1 Ιστορικό πλαίσιο Στις πρώτες δεκαετίες του 20 ού αιώνα, σημειώνονται μαζικά προσφυγικά ρεύματα με βασικό αίτιο την εθνική ταυτότητα των λαών που διώκονται. Ξεχωρίζουν ιδιαίτερα τα ρεύματα Ελλήνων και Αρμένιων προσφύγων της πρώην Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι σχεδιασμένοι διωγμοί και ο εκτουρκισμός αποτελούσαν συνήθεις τακτικές και στο παρελθόν. Είναι γνωστοί οι εξοντωτικοί διωγμοί του ελληνικού στοιχείου στους προηγούμενους αιώνες. Με την κήρυξη του τουρκικού Συντάγματος του 1908, τα φαινόμενα αυτά γίνονται μεθοδικά, συστηματικά και, κυρίως, με αποφάσεις και οδηγίες των τουρκικών κυβερνήσεων. Οι διωγμοί είναι μελετημένοι και οργανωμένοι από την κεντρική εξουσία και έχουν καθολικό χαρακτήρα. Οι διωγμοί γίνονται αρχικά (1908 1912/13) προσεγμένα και κάπως μεμονωμένα (δολοφονίες, δημεύσεις περιουσιών κ.λ.π.), για να μην αποκαλυφθεί το πρόσωπο της Νέας Τουρκίας, η οποία από τότε αρχίζει την υλοποίηση του προγράμματος «Η Τουρκία για τους Τούρκους» 10. Κατά την περίοδο 1912 1914 αυξάνονται αισθητά οι καταστροφές και οι δολοφονίες των ελληνικών πληθυσμών, ιδιαίτερα μετά το Μάρτιο του 1914 επιτείνονται οι αθρόοι διωγμοί και οι μαζικές απελάσεις στην Ελλάδα ολόκληρων ελληνικών πληθυσμών από τη Θράκη και τα παράλια της Μικράς Ασίας, με την πρόφαση ότι έχουν καταληφθεί από την Ελλάδα τα νησιά Λέσβος και Χίος. Από το σημείο αυτό αρχίζει το πρόγραμμα του Νεοτουρκικού Κομιτάτου, δηλαδή, από τη μια, της 10 Πελαγίδης, Ευστάθιος, Προσφυγική Ελλάδα, 1913 1930, Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1997, σελ. 15. 19

οικονομικής εξάντλησης των Ελλήνων, και, από την άλλη, του εκδιωγμού ή και της αναγκαστικής καταφυγής τους στην Ελλάδα, προκειμένου να τους αντικαταστήσει με Οθωμανούς από τη Βοσνία Ερζεγοβίνη, αλλά και από περιοχές που περιήλθαν στη Σερβία και τη Βουλγαρία. Η κατάσταση επιδεινώνεται στην περίοδο του Αʹ παγκόσμιου πολέμου (1914 18), η οποία σημαδεύεται από θηριώδεις καταστροφές των ελληνικών πληθυσμών με αθρόες σφαγές, πυρπολήσεις ολόκληρων πόλεων και χωριών, και μαζικές εξορίες χιλιάδων Ελλήνων στο εσωτερικό της Τουρκίας. Εξάλλου, κάπου 85.000 Έλληνες του Πόντου αναγκάστηκαν να καταφύγουν στον Καύκασο και στη Ρωσία 11. Κατά την Κεμαλική περίοδο (1919 1922) οι διωγμοί γίνονται περισσότερο εξοντωτικοί και θηριώδεις. Οι ελληνικοί αλλά και οι αρμενικοί πληθυσμοί φονεύονται συστηματικά. Και όχι μόνο άνδρες, αλλά και γυναικόπαιδα, χωρίς διάκριση ηλικίας. Στην περιοχή του Πόντου εξοντώθηκαν 353.000 άτομα. Συνολικά, από τον Ελληνισμό της Ανατολής (Θράκη, Μικρά Ασία, Πόντος) εξοντώθηκαν γύρω στα 900.000 άτομα (1914 1924) 12. Η Μικρασιατική καταστροφή, δηλαδή το τέλος του ʺελληνοτουρκικού πολέμου του 1918 22ʺ, σήμανε και το τέλος της μακραίωνης ελληνικής παρουσίας στη Μικρασιατική γη και αποτέλεσε τον καταλύτη δημιουργίας του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Μια ολόκληρη περίοδος, που καθορίστηκε από την κυριαρχία της Μεγάλης Ιδέας σε όλους τους τομείς της ζωής του έθνους, τερματίζεται με τον πιο τραγικό τρόπο και η επιδιωκόμενη εθνική ολοκλήρωση πραγματώνεται με την αναδίπλωση του ελληνισμού στα ελλαδικά σύνορα. Η χώρα εξέρχεται από μια δεκαετία πολεμικών αναμετρήσεων έχοντας υπερδιπλασιάσει τα εδάφη και τον πληθυσμό της, ο όποιος διογκώνεται απότομα με την προσφυγική πλημμυρίδα που ακολουθεί την ήττα στη Μικρά Ασία. Με τη «Σύμβασις περί Ανταλλαγής Ελληνικών και Τουρκικών Πληθυσμών» (με εξαίρεση τους Μουσουλμάνους τής Δυτικής Θράκης και τους εγκατεστημένους μέχρι το 1918 Έλληνες τής Κωνσταντινουπόλεως), πού υπογράφτηκε στη Λοζάνη (3 7 1923) οριστικοποιούνται και νομιμοποιούνται τα τετελεσμένα 13. Η υποχρεωτική ανταλλαγή, πού σκόρπισε δυσαρέσκεια στον προσφυγικό κόσμο, ασφαλώς παραβίαζε θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, πλην όμως φαίνεται να ήταν η μόνη ρεαλιστική και συμφέρουσα για την Ελλάδα λύση. Ο κύριος όγκος των 11 Πελαγίδης, Ευστάθιος, op. cit., σελ. 16. 12 Πελαγίδης, Ευστάθιος, op. cit., σελ. 17. 13 Γιαννακόπουλος, Γιώργος Α., Προσφυγική Ελλάδα, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα, 1992, σελ. 15. 20

προσφύγων είχε ήδη φθάσει στην Ελλάδα και η επιστροφή τους ήταν ουσιαστικά ανέφικτη. Το 1925, υπό την εποπτεία της Κοινωνίας των Εθνών, ολοκληρώνεται η έξοδος των Ελλήνων της Μικράς Ασίας που είχε αρχίσει κάτω από τραγικές συνθήκες τον Σεπτέμβριο του 1922 (Εικόνα 1). Εικόνα 1. Άφιξη πλοίου στη Θεσσαλονίκη με πρόσφυγες από τη Σμύρνη (Πηγή: Τhe National Geographic Magazine, Νοέμβριος 1925). Ακριβή στοιχεία για τον αριθμό των προσφύγων πού έφθασαν στην Ελλάδα δεν υπάρχουν, εκτός από εκείνα τής απογραφής του 1928, που κατέγραψε 1.221.849 πρόσφυγες (περιλαμβάνονται 117.633 προερχόμενοι από Βουλγαρία, Καύκασο και άλλου) και τους διέκρινε σε 673.025 αστούς και 578.824 αγρότες 14. Ένα εντυπωσιακό ποσοστό 66% αποτελείται από γυναίκες και παιδιά κάτω των δέκα ετών (38% και 28% αντίστοιχα), καθώς μεγάλο μέρος του άρρενος πληθυσμού εξοντώθηκε ή αιχμαλωτίστηκε. Αν υπολογιστεί το υψηλό ποσοστό θνησιμότητας λόγω των επιδημιών και των άθλιων συνθηκών διαβίωσης, την αντίστοιχη μείωση των γεννήσεων λόγω τής σύνθεσης του προσφυγικού πληθυσμού και το γεγονός της αναχώρησης πολλών από αυτούς για άλλες χώρες, καταλήγει κανείς στο συμπέρασμα ότι σαφώς μεγαλύτερος αριθμός φυγάδων ζήτησε καταφύγιο στο ελληνικό κράτος. Οι περιοχές από τις οποίες προήλθαν οι πρόσφυγες σύμφωνα με την Απογραφή του 1928 είναι οι παρακάτω: 14 Γιαννακόπουλος, Γιώργος Α., op. cit., σελ. 16. 21

Περιοχές Σύνολο Πριν το 1922 Μετά το 1922 Μικρά Ασία 626.954 37.728 589.226 Θράκη 256.635 27.057 229.578 Πόντος 182.169 17.528 164.641 Βουλγαρία 49.027 20.977 28.050 Καύκασος 47.091 32.421 14.670 Κωνσταντινούπολη 38.458 4.109 35.349 Ρωσία 11.435 5.214 6.221 Σερβία 6.057 4.611 1.446 Αλβανία 2.498 1.600 898 Δωδεκάνησος 738 355 383 Ρουμανία 722 266 456 Κύπρος 57 25 32 Αίγυπτος 8 1 8 1.221.849 151.892 1.069.958 Πίνακας 1. Περιοχές προέλευσης των προσφύγων σύμφωνα με την απογραφή του 1928 (Πηγή: Λαμψίδης, Γιώργος Ν., 1989). Ο μεγαλύτερος όγκος των προσφύγων προήλθε από τις περιοχές της Τουρκίας (Μ. Ασία, Πόντος, Θράκη, Κωνσταντινούπολη) 15, ιδίως ύστερα από την ήττα του 1922, από τη Βουλγαρία, ύστερα από τη συνθήκη του Νεϋγύ το 1919 και τελευταία από τη Ρωσία, ύστερα από την Οκτωβριανή Επανάσταση (1917). Τα πέντε πρώτα χρόνια, οι πρόσφυγες μετακινούνται συνεχώς από τόπο σε τόπο, για να ανιχνεύσουν τις δυνατότητες πού προσέφερε το κάθε μέρος και να εγκατασταθούν τελικά εκεί όπου θεωρούσαν ότι υπήρχαν οι καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Οι κατηγορίες «αστοί» και «αγρότες» δήλωναν τον τρόπο αποκατάστασης χωρίς να αντιστοιχούν στην προέλευση ή την επαγγελματική κατάσταση ομάδων ή ατόμων. Έκτος τής διάκρισης σε αστούς και αγρότες, δύο κύριες κατηγορίες μπορούν να σχηματιστούν με βάση τον τρόπο και το χρόνο αναχώρησης. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν αυτοί πού εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα πριν το 1922, οι κανονικά ανταλλαγέντες και οι κάτοικοι τής Ανατολικής Θράκης πού μπόρεσαν να συναποκομίσουν την κινητή περιουσία τους ή μέρος αυτής, σε αντίθεση με το μεγάλο ποσοστό εκείνων πού έχασαν τα πάντα με την Καταστροφή. Ανάμεσα στον πολυάριθμο προσφυγικό πληθυσμό διατηρούνται επίσης οικονομικές και κοινωνικές διακρίσεις, πολιτιστικές και γλωσσικές ιδιαιτερότητες που σε ένα βαθμό ομογενοποιούνται από την κοινή μοίρα του ξεριζωμού. 15 Λαμψίδης, Γιώργος Ν., Οι πρόσφυγες του 1922: εξήντα χρόνια συμβολή στην οικονομική και πνευματική ανάπτυξη του τόπου, Έκδοση «Ελληνική Φωνή», Αθήνα, 1982, σελ 92. 22

Διαχρονική μελέτη των γεωμετρικών και γεωγραφικών χαρακτηριστικών των 2.2 Εγκατάσταση των προσφύγων Στην Ελλάδα αμέσως μετά την Μικρασιατική Καταστροφή αλλεπάλληλες κυβερνήσεις διαδέχονται η μία την άλλη. Η χώρα, που αριθμεί μόλις πέντε εκατομμύρια κατοίκους, βυθισμένη στην πολιτική κρίση και την κοινωνική αναταραχή, με κλονισμένη οικονομία και αποδιοργανωμένη κρατική μηχανή, βρίσκεται αντιμέτωπη με τα τεράστια προβλήματα πού συνεπάγεται η άφιξη άνω του ενός εκατομμυρίου εξαθλιωμένων ανθρώπων 16. Εικόνα 2. Ομάδες προσφύγων στην Καλαμαριά της Θεσσαλονίκης περιμένουν την διανομή ειδών ιματισμού από οργανώσεις περιθάλψεως (Πηγή: Τhe National Geographic Magazine, Νοέμβριος 1925). Για να αντιμετωπιστούν, στοιχειωδώς έστω, οι πρώτες πιεστικές ανάγκες των προσφύγων (σίτιση, στέγαση, ιατρική βοήθεια), κινητοποιούνται οι λιγοστοί μηχανισμοί του κράτους. Μοιράζονται τρόφιμα, φάρμακα, ρούχα, στήνονται πρόχειρα στέγαστρα και σκηνές. Λυόμενες παράγκες χρησιμοποιούνται ως νοσοκομεία, αλλά οι ανάγκες ιατρικής περίθαλψης είναι απελπιστικά μεγάλες, καθώς η γρίπη, η φυματίωση, η ελονοσία, τα τραχώματα μαστίζουν τον προσφυγικό πληθυσμό. Αποφασιστικής σημασίας για την άμεση περίθαλψη των ανθρώπων αυτών είναι η δραστηριότητα ξένων φιλανθρωπικών οργανώσεων (Εικόνα 2), όπως ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός, η 16 Γιαννακόπουλος, Γιώργος Α., op. cit., σελ. 16. 23

American Near East Relief, ο Σουηδικός Ερυθρός Σταυρός, η All British Appeal, η YMCA, η Union Internationale de Secours aux Enfants, και άλλες 17. Πολλοί όμως από τους φυγάδες, πού θα προσβληθούν από μολυσματικές ασθένειες, δεν θα προλάβουν να αποβιβαστούν στα ελληνικά λιμάνια και θα αφήσουν την τελευταία τους πνοή στα πλοία ή στα λοιμοκαθαρτήρια του Αγ. Γεωργίου στον Πειραιά, της Μακρονήσου και του Καράμπουρνου στη Θεσσαλονίκη. Σύμφωνα με στατιστικές τής Κοινωνίας των Εθνών, το 20% των προσφύγων πέθανε μέσα σε ένα χρόνο από την άφιξη τους. Εικόνα 3. Προσφυγική παράγκα στην Καλαμαριά (Πηγή: Ιωαννίδου, Ελένη, Rontrinkes, Chose, 1998). Ως ένα από τα πιο επείγοντα πρόβλημα αναγνωρίζεται αυτό της στέγασης. Οι πόλεις είναι πλημμυρισμένες από πρόσφυγες που έχουν βρει προσωρινό καταφύγιο σε σχολεία, εκκλησίες, θέατρα, στρατόπεδα, αποθήκες. Η κατάσταση αυτή απειλεί να διογκώσει την κοινωνική ένταση και αναγκάζει το κράτος να δραστηριοποιηθεί. Το μέτρο της επίταξης των κενών ακινήτων, το όποιο νομοθετεί η επαναστατική κυβέρνηση, αποδεικνύεται ανεπαρκές και η πολιτεία αποφασίζει, στις 3 11 1922, την ʹίδρυση του Ταμείου Περιθάλψεως Προσφύγων (Τ.Π.Π.), το όποιο, παράλληλα με το Υπουργείο Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως, αναλαμβάνει την κατασκευή οικημάτων για τη στέγαση των προσφύγων. Το μεγαλύτερο μέρος των ανθρώπων αυτών στεγάζεται με δικά του μέσα και όσοι δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα για κάτι τέτοιο αξιοποιούν 17 Γιαννακόπουλος, Γιώργος Α., op. cit., σελ. 17. 24

το δυναμισμό και την εφευρετικότητα τους. Παράγκες από ευτελή υλικά (Εικόνα 3), σανίδες και τενεκέδες, ξεφυτρώνουν σε δρόμους και πλατείες, στις άκρες των πόλεων, δίπλα στις εργατικές κατοικίες, γύρω και μέσα στους συνοικισμούς που κατασκευάζουν οι κρατικοί φορείς. Η οξυμένη πολιτική κατάσταση και η οικονομική παράλυση αποτρέπουν τη χάραξη σταθερού προγράμματος για την προσφυγική εγκατάσταση. Τα μέτρα που λαμβάνονται είναι πρόχειρα και αποσπασματικά, στο πλαίσιο ενός προσχηματικού προσωρινού και μεταβατικού χαρακτήρα των προβλημάτων. Το κράτος καλύπτει την ανεπάρκεια του ενισχύοντας το μύθο του προσωρινού, καλλιεργώντας το όνειρο της επιστροφής, με το όποιο ζει ο προσφυγικός κόσμος. Ακόμη και μετά την υπογραφή της σύμβασης της ανταλλαγής, για αρκετό διάστημα, το κράτος δεν απαλλάσσεται από την αντίληψη της προσωρινότητας απέναντι στο προσφυγικό ζήτημα. Τον Μάιο του 1925 διαλύεται το Τ.Π.Π. χωρίς να έχουν εκλείψει οι λόγοι δημιουργίας του. Απλώς, ήδη από το 1923, τα καθήκοντα του έχει επωμιστεί ένας νέος οργανισμός, η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (Ε.Α.Π.). Τα χρόνια λειτουργίας του Ταμείου μπορούν να θεωρηθούν ως η πρώτη περίοδος της κρατικής πολιτικής στην αντιμετώπιση του προβλήματος, ιδιαίτερα όσον άφορο τον τομέα της στέγασης. Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι τα περισσότερα οικήματα που κατασκεύασε το Τ.Π.Π. δεν ήταν παρά ξύλινα παραπήγματα με στέγη από πισσόχαρτο τα οποία έγιναν πρόχειρα κάτω από την πίεση της επείγουσας ανάγκης, πρέπει να επισημάνουμε τη συμβολή του στη στέγαση χιλιάδων ανθρώπων σε όλη την Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Αθήνα, όπου ʹίδρυσε τους συνοικισμούς τής Κοκκινιάς, της Καισαριανής, του Βύρωνα και της Νέας Ιωνίας 18. Άμεσα έγινε σαφές ότι το τεράστιο έργο της προσφυγικής αποκατάστασης ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί χωρίς εξωτερική βοήθεια. Η Κοινωνία των Εθνών (Κ.Τ.Ε.), ανταποκρινόμενη σε ελληνικό αίτημα, ενέκρινε τη δανειοδότηση τής χώρας, θέτοντας ως κύριο όρο τη δημιουργία μιας αυτόνομης και ανεξάρτητης οργάνωσης, που θα διαχειριζόταν τους πόρους του δανείου και θα αναλάμβανε την κύρια ευθύνη τής αποκατάστασης. Στις 29 9 1923 υπογράφηκε μεταξύ Ελλάδος και Κ.Τ.Ε. το πρωτόκολλο ίδρυσης της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων, τη διοίκηση της οποίας αναλάμβανε τετραμελές συμβούλιο αποτελούμενο από δύο ξένους (πρόεδρο και αντιπρόεδρο) και δύο ʺΈλληνες που διορίζονταν με τη σύμφωνη γνώμη της Κ.Τ.Ε. Η ελληνική κυβέρνηση όφειλε να παράσχει τις υλικές προϋποθέσεις για την 18 Γιαννακόπουλος, Γιώργος Α., op. cit., σελ. 18. 25

εγκατάσταση και την παραγωγική απασχόληση των προσφύγων. Ως το τέλος του 1929, στη διάθεση τής Ε.Α.Π. τέθηκαν δωδεκάμισι περίπου εκατομμύρια λίρες Αγγλίας που αντιστοιχούν στο προϊόν των δύο δανείων τα οποία σύναψε η Ελλάδα το 1924 και 1928, όπως και 7.356.735 στρέμματα, από τα οποία τα 4.701.543 καλλιεργήσιμα και τα 2.655.192 χέρσα, τα περισσότερα των οποίων ήταν κτήματα των ανταλλάξιμων μουσουλμάνων, ιδιοκτησίες που απαλλοτριώθηκαν ή δημόσιες εκτάσεις 19. Εξαιτίας της ελλείψεως κτηματολογίου, αυτή η αποτίμηση είναι κατά προσέγγιση, αλλά το πιθανότερο δεν απέχει πολύ από την αλήθεια. Σύμφωνα με το πρωτόκολλο τής Γενεύης, η Ε.Α.Π. δεν μπορούσε να διαθέσει τα κεφάλαια της για την προσωρινή περίθαλψη των προσφύγων, αλλά μόνο για την οριστική και αμετάκλητη αποκατάσταση τους σε παραγωγική εργασία, με όρο μάλιστα να εξοφλήσουν οι πρόσφυγες τα χορηγούμενα δάνεια. Εικόνα 4. Τύπος αγροτικού σπιτιού της Ε.Α.Π. για δυο οικογένειες (Πηγή: Γιαννακόπουλος, Γιώργος Α., 1992). Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων έριξε το βάρος της στην αγροτική αποκατάσταση που μπορούσε να πραγματοποιηθεί γρηγορότερα και οικονομικότερα από ό,τι η αστική, χωρίς μάλιστα να προϋποθέτει τον επαναπροσανατολισμό της ελληνικής οικονομίας, η οποία βασιζόταν ανέκαθεν στη γεωργική παραγωγή. Η αγροτικού τύπου αποκατάσταση περιελάμβανε την παραχώρηση γεωργικού κλήρου και κατοικίας (Εικόνα 4), τον εφοδιασμό των αγροτών με ζώα, σπόρους, 19 Κοινωνία των Εθνών, Η Εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, Τροχαλία, Αθήνα, 1997, σελ. 37. 26

δένδρα, λιπάσματα, εργαλεία κλπ. και την παροχή ανάλογου χρηματικού ποσού για τη συντήρηση της οικογένειας ως την πρώτη σοδειά. Όλα τα παραπάνω χρεώνονταν στους αγρότες, οι οποίοι τα εξοφλούσαν σταδιακά με τοκοχρεολυτικές δόσεις. Έως το τέλος του 1928 δημιουργήθηκαν από την Ε.Α.Π. στην ελληνική ύπαιθρο δύο περίπου χιλιάδες αγροτικοί οικισμοί κατά τα 3/4 προσαρτημένοι σε υφιστάμενα χωριά και οι υπόλοιποι νέοι. Σε αυτούς εγκαταστάθηκαν περί τις εκατόν πενήντα χιλιάδες οικογένειες, οι περισσότερες από τις οποίες στη Μακεδονία (87.084) και τη Θράκη (41.828) 20. Εικόνα 5. Μηχανικοί της Ε.Α.Π. (Πηγή: Βακουφάρης, Περικλής Δ.,, 1997 2002). Παρά τις αρχικές επιφυλάξεις της, η Ε.Α.Π. από τις αρχές ήδη του 1924 δραστηριοποιείται και στον τομέα της αστικής αποκατάστασης. Στην Επιτροπή παραχωρούνται εκτάσεις, που θα διατεθούν για την οικοδόμηση συνοικισμών, και περιέρχονται στην κυριότητα της τα σπίτια που είχαν κατασκευαστεί από το Τ.Π.Π. και χρειάζονταν επισκευές. Η Ε.Α.Π. εγκαταλείπει τις προσωρινές λύσεις της προηγουμένης περιόδου και υιοθετεί πολιτική οριστικής αποκατάστασης που αποτελεί προϋπόθεση για την κοινωνική ένταξη των προσφύγων. Σε είκοσι δύο χιλιάδες περίπου ανέρχονται οι κατοικίες που κατασκεύασε η Επιτροπή σε πενήντα εννέα συνοικισμούς της χώρας 21. Οι προσπάθειες της όμως περιορίζονται στο συγκεκριμένο τομέα, καθώς δεν διαθέτει ούτε τους πόρους ούτε την οργάνωση ώστε να τους προμηθεύσει τα μέσα για να δημιουργήσουν τους 20 Γιαννακόπουλος, Γιώργος Α., op. cit., σελ. 20. 21 Κοινωνία των Εθνών, op. cit., σελ. 133. 27

δικούς τους πόρους ζωής. Το ίδιο συμβαίνει και με τα απαραίτητα έργα υποδομής και κοινής ωφέλειας (Εικόνα 5), των όποιων την αναγκαιότητα επισημαίνει η Επιτροπή, αλλά σε ορισμένες μόνο περιπτώσεις κατορθώνει να επεκτείνει τη φροντίδα της και σε αυτούς τους τομείς. Ουσιαστικά η αστική αποκατάσταση δεν είναι παρά απλή εγκατάσταση. Εικόνα 6. Σχέδιο κατοικίας της Ε.Α.Π. (Πηγή: Ιωαννίδου, Ελένη, Rontrinkes, Chose, 1998). Η κατοικία (εικόνα 6) μυθοποιείται και γίνεται για τους πρόσφυγες το κύριο μέσο για την ένταξη τους στην ελληνική κοινωνία και ο μόνος δεσμός τους με αυτή. Ο τρόπος απόκτησης στέγης ποικίλλει. Το Υπουργείο Πρόνοιας, τουλάχιστον την πρώτη περίοδο, πραγματοποιούσε τη στέγαση δωρεάν, το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων χρέωνε ένα συμβολικό ποσό ως ενοίκιο, η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων πωλούσε ή ενοικίαζε μόνιμες κατοικίες και η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος διέθετε οικόπεδα για την ανέγερση οικιών με δημόσιες δημοπρασίες. Στις περισσότερες πάντως περιπτώσεις οι πρόσφυγες δεν αποπλήρωναν τα σπίτια ή, ακόμη, τα κατελάμβαναν, ενώ η πολιτεία ήταν πολύ ελαστική και απέναντι στην εκτεταμένη αυθαίρετη δόμηση. Τα χρέη των προσφύγων προς το δημόσιο καταργήθηκαν το 1944, χωρίς όμως να διευθετηθεί το θέμα των τίτλων ιδιοκτησίας που υπήρξε αφορμή προστριβών επί πολλά χρόνια. Στα έξι χρόνια τής ζωής της, η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων επιτέλεσε τεράστιο έργο και ταύτισε το όνομα της με την 28

προσφυγική αποκατάσταση 22. Η Ε.Α.Π., όπως είναι γνωστό, υπήρξε οργανισμός άμεσα συνδεδεμένος με την Κοινωνία των Εθνών και η διοίκηση, όπως και η χάραξη της πολιτικής της, οφείλονται σε ξένους. Η στελέχωση του μηχανισμού της ήταν από Έλληνες και η χρηματοδότηση των προγραμμάτων της βάρυνε το ελληνικό κράτος. Η επιτυχία της σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στην αυτονομία και στην αποστασιοποίηση της από τον ταραχώδη πολιτικό βίο, ο οποίος χαρακτηρίζεται από οξυμμένη κομματική αντιπαράθεση, διαρκείς κυβερνητικές μεταβολές και δικτατορικές εκτροπές. Η κοινωνική ένταξη όμως δεν μοιάζει καθόλου εύκολη, καθώς βαθιά αντίθεση μεταξύ γηγενών και προσφύγων εντοπίζεται σε όλα τα επίπεδα τής οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής 23. Η παρουσία των προσφύγων οδηγεί σε σκληρό ανταγωνισμό με τους αυτόχθονες τόσο στην αγορά εργασίας, όσο και στην ιδιοποίηση τής γης, αλλά και σε όλη την κλίμακα των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Την αντίθεση επιτείνει η κοινωνική απομόνωση που δημιουργεί η εγκατάσταση σε ιδιαίτερους χώρους, χωριά ή συνοικισμούς. Κάτω από τις συνθήκες αυτές διατηρούνται τα ιδιαίτερα πολιτιστικά και κοινωνικά στοιχεία, που συνθέτουν την προσφυγική ιδιαιτερότητα. Η τραυματική εμπειρία του ξεριζωμού, η αβεβαιότητα της επιβίωσης, το όνειρο της επιστροφής στο χαμένο παράδεισο δρουν ως τροχοπέδη στην ενσωμάτωση τους στην ελληνική κοινωνία. Θα χρειαστούν πολλά χρόνια και η καταλυτική επίδραση των γεγονότων της δεκαετίας του 1940, για να σβήσει η διαχωριστική γραμμή μεταξύ γηγενών και προσφύγων. Κεντρικό ζήτημα του «προσφυγικού» αποτέλεσε ασφαλώς το πολύπλοκο και ακανθώδες θέμα των αποζημιώσεων. Η σύμβαση περί ανταλλαγής των πληθυσμών προέβλεπε την εις το ακέραιο αποζημίωση των προσφύγων, ορίζοντας ότι ο «μετανάστης» έπρεπε να λάβει, στη χώρα εγκατάστασης του, περιουσία «ίσης αξίας και της αυτής φύσεως» με αυτήν που εγκατέλειψε. Την εκτίμηση της αξίας των εκατέρωθεν εγκαταλειφθεισών περιουσιών ανέλαβε ενδεκαμελής (τέσσερα μέλη από κάθε μια από τις ενδιαφερόμενες χώρες και τρία μέλη εκλεγμένα από την Κ.Τ.Ε.) Μικτή Επιτροπή 24. Αν μετά την ολοκλήρωση του έργου της επιτροπής προέκυπτε χρεωστικό υπόλοιπο σε βάρος της μιας από τις δύο χώρες, αυτή αναλάμβανε την υποχρέωση καταβολής του. Το έργο όμως της εκκαθάρισης των περιουσιών προχωρούσε αργά, αυξάνοντας τη δυσφορία του προσφυγικού κόσμου, που βρισκόταν σε 22 Γκιζέλη, Βίκα Δ., Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και προέλευση της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα (1920 1930), Επικαιρότητα, Αθήνα, 1984, σελ 290. 23 Γκιζέλη, Βίκα Δ., op. cit., σελ 131. 24 Γκιζέλη, Βίκα Δ., op. cit., σελ 231. 29

απόγνωση. Κάτω από τις συνθήκες αυτές η πολιτεία έκρινε ότι ήταν επιτακτική ανάγκη να καταβληθούν στους δικαιούχους χρηματικές προκαταβολές έναντι της άξιας της εγκαταλειφθείσης περιουσίας τους, ύστερα από προσωρινή εξακρίβωση και εκτίμηση αυτής από ειδικές επιτροπές, στο ελάχιστο πιθανό όριο. Για να επιταχυνθεί η διαδικασία της αποζημίωσης, χωρίς να επιβαρυνθεί υπέρμετρα ο κρατικός προϋπολογισμός, αποφασίστηκε η έκδοση ομολογιών με την εγγύηση του ελληνικού δημοσίου και κάλυμμα τα ανταλλάξιμα ακίνητα (όσα βεβαίως δεν είχαν παραχωρηθεί στην Ε.Α.Π.). Τα ακίνητα αυτά, από το 1925, περιέρχονται στη διαχείριση της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (Ε.Τ.Ε.), η οποία θα τα ρευστοποιούσε ώστε να εξαργυρώσει βαθμιαία τους ομολογιακούς τίτλους που θα δίνονταν στους δικαιούχους. Το ποσοστό της προκαταβολής κυμάνθηκε από 5 25% της εκτιμηθείσης περιουσίας και καλύφθηκε από τα ομολογιακά δάνεια που εξέδωσε η Ε.Τ.Ε. από το 1926 έως το 1928, γνωστά ως «δάνεια ανταλλαξίμων». Συνολικά, από το 1926 ως το 1933, δόθηκαν σε 480.000 περίπου πρόσφυγες 6,7 περίπου δισεκατομμύρια δραχμές 25. Από το ποσό αυτό το 20% δόθηκε σε μετρητά και το υπόλοιπο σε ομολογίες. Παρά το γεγονός ότι, όταν οι ομολογίες κυκλοφόρησαν στην αγορά, έχασαν σημαντικό μέρος της ονομαστικής τους αξίας, η μερική έστω αποζημίωση ανακούφισε τον προσφυγικό κόσμο. Η προσωρινή όμως αύτη λύση δεν μπορούσε να κλείσει το ζήτημα. Οι προσφυγικές οργανώσεις. επικαλούμενες τη Σύμβαση τής Λοζάνης, αξίωναν την πλήρη αποζημίωση και, όπως ήταν φυσικό, το θέμα έλαβε διαστάσεις και χρησιμοποιήθηκε ως όπλο στην κομματική διαπάλη. Το 1930 είναι ορόσημο για το προσφυγικό πρόβλημα, αφού είναι η χρονιά που διαλύεται η Ε.Α.Π., που θεωρείται ότι έχει ολοκληρώσει το έργο της, και ταυτόχρονα σβήνει το όνειρο της πλήρους αποζημίωσης. Το κράτος χαλαρώνει τις προσπάθειες του, παρά το γεγονός ότι, ιδιαίτερα στις πόλεις, τα προβλήματα όπως αυτό της στέγης εξακολουθούν να είναι πιεστικά. Οι πολεμικές περιπέτειες, στις όποιες εισέρχεται η χώρα από το 1940, διακόπτουν το έργο της προσφυγικής αποκατάστασης. Το 1951 ξεκινά μια νέα προσπάθεια από το Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας, η οποία συνίσταται στην παροχή μικρού χρηματικού ποσού για μεταστέγαση ή την παραχώρηση διαμερισμάτων σε πολυκατοικίες. Στην εξαετία 1952 1957 κατασκευάζονται εννέα χιλιάδες οικήματα, ενώ παράλληλα κατεδαφίζονται αρκετά παραπήγματα. Η αποκατάσταση συνεχίζεται με χαμηλούς ρυθμούς τα επόμενα χρόνια, και την πολυκύμαντη διαδρομή της μπορούμε να παρακολουθήσουμε μέσα από το πλήθος των σχετικών νομοθετημάτων, που φθάνουν ως τις μέρες μας. 25 Γιαννακόπουλος, Γιώργος Α., op. cit., σελ. 22. 30

2.3 Το προσφυγικό ζήτημα και η περιοχή της Θεσσαλονίκης Με την Μικρασιατική Καταστροφή, το τέλος δηλαδή του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1918 22, περισσότεροι από ένα εκατομμύριο Έλληνες πρόσφυγες έφυγαν από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη, για να έλθουν στην Ελλάδα. Μαζί τους και 150.000 πρόσφυγες από τη Ρωσία, Βουλγαρία, Σερβία και Ρουμανία. Έτσι, μέσα σε ένα χρόνο, από το 1922 ως το 1923, ο πληθυσμός της Ελλάδας αυξήθηκε κατά ένα εκατομμύριο περίπου κατοίκους, για να φτάσει τους 6.010.000 (1923) 26. Σύμφωνα με την απογραφή του 1928, από τους πρόσφυγες, 746.000 περίπου εγκαταστάθηκαν στη Βόρεια Ελλάδα (κυρίως αγρότες), ενώ 377.000 περίπου εγκαταστάθηκαν στη Νότια Ελλάδα (κυρίως αστοί) καλύπτοντας στο σύνολο, μʹ αυτούς που εγκαταστάθηκαν σε διάφορα σημεία της Ελλάδας, το 19,6% του πληθυσμού 27. Οι 145.127 οικογένειες των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν αγροτικά είχαν κατανεμηθεί σε διάφορες περιοχές της χώρας ως εξής: Περιοχές Οικογένειες Μακεδονία 87.084 Θράκη 41.828 Ήπειρος 1.390 Θεσσαλία 2.912 Στερεά Εύβοια 4.950 Πελοπόννησος 1.080 Κρήτη 4.962 Λήμνος 771 Σάμος 150 Σύνολο 145.127 Πίνακας 2. Αριθμός οικογενειών των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν αγροτικά στην Ελλάδα σύμφωνα με την απογραφή του 1928 (Πηγή: Λαμψίδης, Γιώργος Ν., 1989). Τα δύο μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας, η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη, παρουσίασαν τις μεγαλύτερες αυξήσεις πληθυσμού. Έτσι το 1920, ο πληθυσμός της Αθήνας ήταν 453.000 (8,19% του συνόλου) και ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης ήταν 170.000 (3,4% του συνόλου). Το 1928 υπήρχαν αντίστοιχα 802.000 κάτοικοι στην Αθήνα (12,92% του συνόλου) και 250.000 κάτοικοι στη Θεσσαλονίκη (4,0% του συνόλου). Τα δύο αυτά αστικά κέντρα της χώρας συγκέντρωσαν τότε το 16,92% του πληθυσμού 26 Παπαγιανόπουλος, Απόστολος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδόσεις Ρέκος, ά έκδοση, Θεσσαλονίκη, 1982, σελ 318. 27 Λαμψίδης, Γιώργος Ν., op. cit., σελ 113. 31

της χώρας, δηλαδή περισσότερο από το 50% του αστικού πληθυσμού. Σημαντική αύξηση του πληθυσμού της χώρας σημειώθηκε και στα άλλα αστικά κέντρα όπως: στην Καβάλα κατά 118%, στις Σέρρες κατά 104,6%, στην Ξάνθη κατά 103%, στη Δράμα κατά 92%, στην Αλεξανδρούπολη κατά 72,5% κτλ 28. Ο ερχομός και η εγκατάσταση των προσφύγων αποτέλεσε γεγονός καθοριστικής σημασίας για τη Θεσσαλονίκη. Τα καράβια καθημερινά, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά και αργότερα, αποβίβαζαν συνεχώς πλήθη από πρόσφυγες στο λιμάνι και στην περιοχή της Καλαμαριάς (Εικόνα 7). Κανένα πρόγραμμα και καμιά ιδιαίτερη μέριμνα όμως δεν είχε ληφθεί για τα καραβάνια των προσφύγων τα οποία τα θέριζαν οι στερήσεις, η πείνα, οι κακουχίες και η ελονοσία. Καθημερινά σημειώνονταν 50 περίπου θάνατοι προσφύγων από τις αρρώστιες και τις κακουχίες. Εικόνα 7. Σκηνές σε προσφυγικό καταυλισμό της Καλαμαριάς (Πηγή: Ιωαννίδου, Ελένη, Rontrinkes, Chose, 1998). Το πρόβλημα της στέγασης και του επισιτισμού ήταν τεράστιο για τις ελληνικές αρχές, ιδίως μέσα στις γενικά δυσάρεστες συνθήκες που είχε δημιουργήσει η έκβαση του πολέμου. Τα τσαντίρια των προσφύγων σιγά σιγά αντικατέστησαν νέοι προσφυγικοί συνοικισμοί από παράγκες, ενώ η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων που συστάθηκε φρόντιζε για τη μόνιμη αποκατάσταση τους. Από τα Σφαγεία (Χαρμάνκιοϊ) μέχρι 28 Παπαγιανόπουλος, Απόστολος, op. cit., σελ 319. 32

την Καλαμαριά δημιουργήθηκαν νέοι οικισμοί που τους άνοιγαν τις πόρτες μιας καινούριας ζωής (Εικόνα 8). Εικόνα 8. Ανέγερση κατοικίας στην Καλαμαριά, περίπου 1930 35 (Πηγή: Ιωαννίδου, Ελένη, Rontrinkes, Chose, 1998). Στη μελέτη «Οι προσφυγικές εγκαταστάσεις στην περιοχή της Θεσσαλονίκης» των Μ. Μαραβελάκη και Α. Βακαλόπουλου, γίνεται διεξοδική καταγραφή των πρώτων προσφυγικών εγκαταστάσεων γύρω από τη Θεσσαλονίκη. Η καταγραφή των εβδομήντα οχτώ πρώτων προσφυγικών εγκαταστάσεων έγινε στη μελέτη αυτή βάσει των στοιχείων του Γεωργικού Γραφείου Θεσσαλονίκης. Πολλές από τις πρώτες αυτές προσφυγικές εγκαταστάσεις διαλύθηκαν ήδη από τα πρώτα χρόνια ίδρυσης τους. Πολλές επίσης προσφυγικές οικογένειες μετακινήθηκαν τον πρώτο καιρό σε διάφορες περιοχές γύρω από την Θεσσαλονίκη μέχρι να εγκατασταθούν μόνιμα σε κάποιον αμιγώς αγροτικό ή «προαστιακό» οικισμό. Στον πίνακα που ακολουθεί, παρατίθεται εκτός από τη νέα και την παλαιά ονομασία των προσφυγικών οικισμών, η προέλευση των νέων κατοίκων 29 : α/α Νέα ονομασία οικισμού Παλαιά ονομασία Προέλευση προσφύγων 1 Αμπελόκηποι Μικρά Ασία, Θράκη, Βουλγαρία, Πόντος 2 Αρετσού Μικρά Ασία 3 Νέος Κουκλουτζάς Χαρμάνκιοϊ Μικρά Ασία, Θράκη 29 Λαμψίδης, Γιώργος Ν., op. cit., σελ 172. 33

4 Νέο Κορδελιό Χαρμάνκιοϊ Μικρά Ασία 5 Νέα Ευκαρπία Λεμπετάκι Μικρά Ασία 6 Ωραιόκαστρο Νταούτ Μπαλί Πόντος, Καύκασος 7 Διαβατά Ντουντουλάρ Πόντος, Καύκασος 8 Νέα Μαγνησία Αρκαλή Μικρά Ασία, Θράκη 9 Σίνδος Τεκελί Θράκη, Μικρά Ασία, Βουλγαρία 10 Καλοχώρι Καστάρκα Θράκη, Βουλγαρία, Μικρά Ασία, Καύκασος 11 Νέα Αγχίαλος Ίγγλις Βουλγαρία, Μικρά Ασία 12 Άδενδρο Κιρτζιλάρ Θράκη, Μικρά Ασία, Βουλγαρία, Πόντος 13 Καλαμαριά Πόντος, Καύκασος 14 Τούμπα Μικρά Ασία, Θράκη 15 Νεάπολη Μικρά Ασία, Θράκη, Πόντος 16 Πανόραμα Πόντος, Καύκασος 17 Γέφυρα Τοψίν Βουλγαρία, Θράκη 18 Νέα Μεσημβρία Μπογαρίεβο Βουλγαρία, Θράκη, Καύκασος, Πόντος 19 Θέρμη Σέδες Πόντος, Βουλγαρία, Μικρά Ασία, Θράκη, Καύκασος 20 Νέα Ραιδεστός Ματζάρηδες Θράκη 21 Περαία Μικρά Ασία, Θράκη 22 Αγία Τριάδα Θράκη 23 Νέοι Επιβάτες Μπαχτσέ Θράκη Τσιφλίκ 24 Νέα Μηχανιώνα Μικρά Ασία, Θράκη 25 Καλλικράτεια Θράκη 26 Χαριλάου Λευκορώσοι 27 Νέα Μάλγαρα Θράκη, Μικρά Ασία, Βουλγαρία 28 Άγιος Αθανάσιος Θράκη, Μικρά Ασία 29 Βαθύλακκος Γενίκιοϊ Μικρά Ασία, Πόντος, Βουλγαρία 30 Κάτω Σχολάριο Θράκη, Πόντος, Μικρά Ασία 31 Πολίχνη Καρά ισίν Καύκασος Πίνακας 3. Ονομασίες οικισμών και προέλευση προσφύγων (Πηγή: Παπαγιανόπουλος, Απόστολος, 1982). Οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη και στην ευρύτερη περιοχή της, καθώς και σε όλη την υπόλοιπη Ελλάδα, που ενσωματώθηκαν και αποτελούν σήμερα μια αναμφισβήτητη ενότητα με τον υπόλοιπο γηγενή πληθυσμό της χώρας, συνέβαλαν ουσιαστικά στην οικονομική, κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική ανάπτυξη της Ελλάδας. Ιδιαίτερα συνέβαλαν στην αναδιάρθρωση της γεωργίας, στην εφαρμογή νέων μεθόδων καλλιέργειας, στην ανάπτυξη και συστηματοποίηση της κτηνοτροφίας και πτηνοτροφίας, στην εκβιομηχάνιση της χώρας, στην αύξηση του εργατικού δυναμικού, στην ανάπτυξη του εμπορίου και στην καλλιέργεια των Ελληνικών γραμμάτων και των επιστημών. 34

Ειδικότερα για τη Θεσσαλονίκη, η εγκατάσταση των προσφύγων στην πόλη οδήγησε στην αύξηση του ποσοστού του ελληνικού πληθυσμού της πόλης, δημιούργησε έντονη αγορά, παρόλη την περιορισμένη συναλλακτική ικανότητα των προσφύγων, επιτάχυνε τον ρυθμό συναλλαγών και εμπορίου, δημιούργησε στην πόλη ένα τεράστιο εργατικό δυναμικό, συνέβαλλε καθοριστικά στην επέκταση της βιοτεχνικής βάσης της πόλης, που προοιώνιζε την ανάπτυξη βιομηχανιών και νέων κλάδων εμπορίου και προώθησε τέλος νέες ιδέες με προοδευτικό χαρακτήρα. 35

3. Οργάνωση αρχείου ιστορικών χαρτών και αεροφωτογραφιών 3.1 Εισαγωγή Η παρακολούθηση των γεωγραφικών μεταβολών που έγιναν στη Θεσσαλονίκη και στους προσφυγικούς οικισμούς της από το πρώτο μισό του 20 ου αιώνα μέχρι και σήμερα πραγματοποιήθηκε με τη χρήση ενός σημαντικού αριθμού ιστορικών χαρτών, διαγραμμάτων και αεροφωτογραφιών. Μελετήθηκαν, βάσει των διαθέσιμων διαγραμμάτων και αεροφωτογραφιών, οι παρακάτω 22 προσφυγικοί οικισμοί: 1. Αγία Τριάδα, 2. Άγιος Αθανάσιος, 3. Αγχίαλος, 4. Άδενδρο, 5. Βαθύλακκος, 6. Διαβατά, 7. Ευκαρπία, 8. Εύοσμος, 9. Θέρμη, 10. Καλοχώρι, 11. Κάτω Σχολάρι, 12. Μενεμένη, 13. Νέα Μάλγαρα, 14. Νέα Μεσημβρία, 15. Νέα Μηχανιώνα, 16. Νέα Ραιδεστός, 17. Νέοι Επιβάτες, 18. Πανόραμα, 19. Περαία, 20. Πολίχνη, 21. Σίνδος, 22. Ωραιόκαστρο, καθώς επίσης και οι παρακάτω προαστιακοί «συνοικισμοί» βάσει των διαθέσιμων αεροφωτογραφιών: 1. Αμπελόκηποι, 2. Καλαμαριά, 3. Νεάπολη, 4. Τούμπα, 5. Χαριλάου, καθώς και ο οικισμός της Καλλικράτειας. Οι 4 βασικοί φορείς οι οποίοι παρείχαν τα χαρτογραφικά και φωτογραμμετρικά δεδομένα της έρευνας αυτής ήταν οι εξής: 36

1. Εθνικό Κέντρο Χαρτών και Χαρτογραφικής Κληρονομιάς Εθνική Χαρτοθήκη, 2. Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (Γ.Υ.Σ.), 3. Διεύθυνση Πολιτικής Γης του Υπουργείου Γεωργίας, 4. Διεύθυνση Αεροφωτογραφήσεων του Οργανισμού Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων Ελλάδας (Ο.Κ.Χ.Ε.). Για τη διαχρονική μελέτη του γεωγραφικού χώρου που ορίζουν οι παραπάνω προσφυγικοί οικισμοί και περιοχές της Θεσσαλονίκης, έλαβαν χώρα οι ακόλουθες διαδικασίες: συλλογή και αρχειοθέτηση του διαθέσιμου χαρτογραφικού και φωτογραμμετρικού υλικού, επιλογή ενός ενιαίου συστήματος αναφοράς, οργάνωση και εκτέλεση των απαιτουμένων τεχνικών για την παραγωγή χαρτογραφικών ψηφιακών προϊόντων, δημιουργία χαρτογραφικών υποβάθρων, έλεγχος και συμπλήρωση των χαρτών που έχουν συνταχθεί και οργάνωση Συστήματος Γεωγραφικών Πληροφοριών (Σ.Γ.Π.). Το σύνολο των προϊόντων της έρευνας αυτής ενσωματώθηκαν σε ένα ενιαίο Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς (Γ.Σ.Α.), δηλαδή ένα κοινό πλαίσιο παραμέτρων και συστημάτων συντεταγμένων που συνδέεται με μία συγκεκριμένη περιοχή ή με ένα συγκεκριμένο χώρο ή και με ολόκληρη τη γη και ως προς το οποίο καθορίζονται οι θέσεις σημείων και αντικειμένων της φυσικής γήινης επιφάνειας και μελετάται η κίνηση και δυναμική συμπεριφορά τους με τον χρόνο. Το Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς του 1987 (ΕΓΣΑ 87) το οποίο χρησιμοποιείται στην Ελλάδα από το 1990 σχεδόν για κάθε γεωδαιτική, τοπογραφική, χαρτογραφική και κτηματολογική εργασία θεωρήθηκε ως το καταλληλότερο Γ.Σ.Α. για την εργασία αυτή. Το ΕΓΣΑ 87 προδιαγράφει ένα τοπικό, μη γεωκεντρικό datum το οποίο είναι συνδεδεμένο με τις γεωγραφικές συντεταγμένες του Γεωδαιτικού Σταθμού του Διονύσου ΒΔ των Αθηνών (Dionysos Satellite Observatory ή DSO) 30. Το κεντρικό βάθρο στη θέση αυτή έχει εξ ορισμού συντεταγμένες στο ΕΓΣΑ 87: φ=38 0 04ʹ 33ʹʹ.8000 B, λ=23 0 55ʹ 51ʹʹ.0000 A 30 Φωτίου, Α., Λιβιεράτος, Ε., Γεωμετρική Θεσσαλονίκη, 2000, σελ 172. Γεωδαισία και Δίκτυα, εκδόσεις Ζήτη, 37

και υψόμετρο γεωειδούς N = 7.00μέτρα Το ΕΓΣΑ 87 είναι προϊόν συνεργασίας του Εργαστηρίου Ανώτερης Γεωδαισίας του Τμήματος Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών του Ε.Μ.Π., της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (Γ.Υ.Σ.) και του Οργανισμού Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων Ελλάδας (Ο.Κ.Χ.Ε). Το ΕΓΣΑ 87 με ελλειψοειδές αναφοράς το GRS 80, έχει τα παρακάτω στοιχεία: α=6 378 137.000, 1/f = 298.257222101 Το ΕΓΣΑ 87 υλοποιείται από τις συντεταγμένες όλων των Τριγωνομετρικών σημείων του Κρατικού δικτύου και εφαρμόζεται (χρησιμοποιεί ως απεικόνιση) με την Εγκάρσια Μερκατορική Προβολή σε μία ζώνη με κεντρικό μεσημβρινό λο=24 ο και συντελεστή παραμόρφωσης σ αυτόν Κ0=0.9996, έτσι ώστε να ελαχιστοποιούνται οι παραμορφώσεις κλίμακας στην έκταση της ηπειρωτικής χώρας και να διευκολύνονται οι πράξεις στον Η/Υ. Οι χάρτες και οι ορθοφωτοχάρτες που δημιουργήθηκαν ενσωματώθηκαν σε ένα Σύστημα Γεωγραφικών Πληροφοριών (Σ.Γ.Π.), μέσω του οποίου έγινε δυνατή η οπτικοποίηση των αποτελεσμάτων της έρευνας των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Το Σ.Γ.Π. οργανώθηκε με σκοπό τη διαχείριση, επεξεργασία, ανάλυση και απόδοση κάθε μορφής πληροφορίας του φαινομένου που μελετήθηκε και που σχετίζεται με τον εξεταζόμενο γεωγραφικό χώρο. 3.2 Συλλογή και αρχειοθέτηση χαρτογραφικού υλικού 3.2.1. Χάρτες του Εθνικού Κέντρου Χαρτών και Χαρτογραφικής Κληρονομιάς Εθνική Χαρτοθήκη Οι χάρτες του Εθνικού Κέντρου Χαρτών και Χαρτογραφικής Κληρονομιάς (Εθνική Χαρτοθήκη) αποτέλεσαν αρχικά το χαρτογραφικό υπόβαθρο για την καταγραφή της μετακίνησης και της υποδοχής των προσφύγων του 1922 στους συνοικισμούς της Θεσσαλονίκης, σύμφωνα με τις απογραφές του 1926 και του 1928. Οι διαθέσιμοι χάρτες μελετήθηκαν λαμβάνοντας υπόψη παράγοντες, όπως η κλίμακα, η δυνατότητα ένταξη όλων των χαρτών σε ενιαίο χαρτογραφικό σύστημα, η δυνατότητα εκτέλεσης μετασχηματισμών μεταξύ διαφόρων γεωδαιτικών συστημάτων αναφοράς κ.α. Το εν λόγω χαρτογραφικό υπόβαθρο χρησιμοποιήθηκε τόσο για τον προσδιορισμό των χωρών και περιφερειών προέλευσης των 38

προσφύγων (Βαλκάνια, Μικρά Ασία, Καύκασος και Εύξεινος Πόντος) όσο και των πρώτων συνοικισμών εγκατάστασής τους στη Θεσσαλονίκη. Εικόνα 9. Χάρτης της Βαλκανικής χερσονήσου, της Μικράς Ασίας και του Εύξεινου Πόντου, σχεδιασμένος το 1877 από τον Άγγλο Γεωγράφο James Wyld (Συλλογή Άγγελου Παπαϊωάννου). Οι χάρτες μικρής κλίμακας με την βοήθεια των οποίων εντοπίστηκαν οι περιοχές προέλευσης των προσφύγων είναι εθνολογικοί (1870 1900) 31, δυτικοευρωπαϊκής και βαλκανικής προέλευσης, που σχεδιάστηκαν ως επί το πλείστον για την υποστήριξη εδαφικών βλέψεων των βαλκανικών κρατών στον μακεδονικό χώρο, από τους οποίους ενδεικτικά αναφέρονται οι ακόλουθοι: 1. Χάρτης της Βαλκανικής Χερσονήσου, της Μικράς Ασίας και του Εύξεινου Πόντου, 1877, James Wyld (Εικόνα 9). 2. Χάρτης της Βαλκανικής Χερσονήσου της σειράς Jestus Perthes, 1890. 3. Οθωμανικός χάρτης της Βαλκανικής Χερσονήσου, 1890. Η γεωαναφορά των παραπάνω χαρτών πραγματοποιήθηκε με την βοήθεια ενός διανυσματικού αρχείου της ακτογραμμής της μελετώμενης περιοχής το οποίο διατίθεται από το λογισμικό ArcGIS Version 9.2. Η επιλογή της ακτογραμμής ως μέσο για τη γεωαναφορά των χαρτών στηρίχθηκε στο γεγονός ότι το χρησιμοποιούμενο γεωκεντρικό σύστημα (WGS84) της ακτογραμμής είναι συμβατό με το ΕΓΣΑ 87, με αποτέλεσμα να καθίσταται δυνατή η μετατροπή γεωγραφικών συντεταγμένων λ, φ 31 Δήμος Θεσσαλονίκης, Χαρτογραφώντας τη Μακεδονία 1870 1930, Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα Εθνική Χαρτοθήκη, Θεσσαλονίκη, 2004, σελ 25. 39

από το ένα datum προς το άλλο. Ένας ακόμη λόγος επιλογής της ακτογραμμής είναι το γεγονός ότι στους περισσότερους χάρτες δεν ήταν γνωστό το προβολικό τους σύστημα, ώστε να γεωαναφερθούν με σημεία του καννάβου. Ο μετασχηματισμός που χρησιμοποιήθηκε κατά την διαδικασία αυτή είναι o πολυωνυμικός 3 ου βαθμού, όπου απαιτούνται τουλάχιστον 10 σημεία ελέγχου ώστε να επιτευχθεί η γεωαναφορά της εικόνας. Σημαντικό στοιχείο της διαδικασίας της γεωαναφοράς, αποτέλεσε και η εκτίμηση του Μέσου Τετραγωνικού Σφάλματος (Root Mean Square Error) που υπεισέρχεται στην προσπάθεια απόδοσης συντεταγμένων του πραγματικού κόσμου στην σαρωμένη εικόνα. Υπολογίζεται σε μονάδες συντεταγμένων του πραγματικού κόσμου μέσω του κατάλληλου λογισμικού, και αποτελεί κριτήριο τόσο για την επιτυχή επιλογή των σημείων ελέγχου, όσο και για την συνολική εκτίμηση της ακρίβειας της διαδικασίας της γεωαναφοράς. Οι συνοικισμοί εγκατάστασης των προσφύγων της Θεσσαλονίκης εντοπίστηκαν σε ιστορικούς χάρτες (1901 1922) της εποχής του Μακεδονικού Αγώνα, των Βαλκανικών Πολέμων και του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, κυρίως στρατιωτικοί και πολιτικοί χάρτες, καθώς και σε χάρτες της πρώτης ειρηνικής δεκαετίας (1923 1930) μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας και την ενσωμάτωση της στον εθνικό κορμό 32, από τους οποίους ενδεικτικά αναφέρονται οι ακόλουθοι: 1. Χάρτης περιοχής Χαλκιδικής και Θεσσαλονίκης, 1884. 2. Διοικητικός χάρτης βιλαετίων Θεσσαλονίκης, Μοναστηρίου και Κοσσυφοπεδίου, αρχές 20 ου αιώνα. 3. Χάρτης της Μακεδονίας, 1902. 4. Γαλλικός εθνολογικός χάρτης περιοχής Θεσσαλονίκης, 1901. 5. Το φύλλο 41 41 Θεσσαλονίκη της σειράς GeneralKarte, 1903. 6. Το φύλλο 41 41 Θεσσαλονίκη της σειράς GeneralKarte, 1904. 7. Βρετανικός στρατιωτικός χάρτης περιοχής Θεσσαλονίκης, 1908. 8. Χάρτης της Θεσσαλονίκης και των πέριξ, στρατιωτικό τυπογραφείο 3 ου Σώματος Στρατού, 1910. 9. Χάρτης περιοχής Θεσσαλονίκης, Χαρτογραφική Υπηρεσία Στρατού. 10. Χάρτης της περιοχής Θεσσαλονίκης, Χαρτογραφική Υπηρεσία Στρατού, 1927 (Εικόνα 10). 11. Χάρτης περιοχής Μικρό Καράμπουρνου, 1925. 12. Χάρτης της Κοινωνίας των Εθνών με τις αστικές και αγροτικές εγκαταστάσεις των Ελλήνων προσφύγων 1923 1926 (Εικόνα 11). 32 Δήμος Θεσσαλονίκης, op. cit., σελ 47. 40

Εικόνα 10. Χάρτης της περιοχής Θεσσαλονίκης, εκπονημένος από τη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, Συλλογή Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, 1927. Η γεωαναφορά των παραπάνω χαρτών έγινε με διαφορετικό κάθε φορά τρόπο και καθορίστηκε από την ύπαρξη ή όχι γεωγραφικού πλέγματος (μεσημβρινών και παραλλήλων), ή ακόμη και την λανθασμένη τοποθέτησή του, καθώς επίσης και από τις περιορισμένες έως ανύπαρκτες πληροφορίες σχετικά με το προβολικό υπόβαθρο της απεικόνισης τους. Εικόνα 11. Απόσπασμα του Χάρτη της Κοινωνίας των Εθνών με τις αστικές και αγροτικές εγκαταστάσεις των Ελλήνων προσφύγων, (Συλλογή Εθνικής Χαρτοθήκης, Δωρεά Μύρωνα Μυρίδη), 1923 1926. 41

3.2.2. Διαγράμματα 1:5.000 και Χάρτες 1:50.000 της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού Το σύνολο της περιοχής μελέτης, δηλαδή των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης, απεικονίζεται σε 8 τοπογραφικούς χάρτες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (Γ.Υ.Σ.) κλίμακας 1:50.000 (Εικόνα 12). Τα φύλλα χάρτη κατά όνομα και κωδικό είναι τα εξής: Βασιλικά (063), Επανομή (103), Θέρμη (116), Θεσσαλονίκη (118), Κιλκίς (162), Κουφάλια (176), Λαχανάς (187), Πλατύ (303). Στους χάρτες αυτούς εντοπίστηκε τόσο η γεωγραφική θέση των οικισμών, όσο και η έκτασή τους. Εικόνα 12. Τα φύλλα χάρτη της Γ.Υ.Σ. κλίμακας 1:50.000 στα οποία απεικονίζονται οι προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης. Τα στοιχεία σύνταξης των χαρτών κλίμακας 1:50.000 είναι: προβολικό σύστημα η εγκάρσια Μερκατορική προβολή (Universal Transverse Mercator, UTM), το Ευρωπαϊκό Datum ED50 με αφετηρία το τριγωνομετρικό σημείο πύργος του Helmert στο Potsdam και το 42

γεωδαιτικό Ελλειψοειδές του Hayfford (International) 33. Στο πλαίσιο (ή πλαισίωση) των χαρτών αυτών αναγράφονται οι τιμές των γεωγραφικών συντεταγμένων (λ,φ) στην UTM με βήμα ανά 5 (χαρτογραφικός κάνναβος) και το δισδιάστατο καρτεσιανό σύστημα συντεταγμένων (X,Y) ανά 5Km (κάνναβος τετραγωνισμού ή grid) 34. Για την γεωαναφορά των χαρτών αυτών σε ΕΓΣΑ 87 χρησιμοποιήθηκαν τα σημεία του χαρτογραφικού καννάβου. Εκτός από τους χάρτες 1:50.000 στους οποίους έγινε αρχικά ο εντοπισμός των οικισμών, το βασικό χαρτογραφικό υπόβαθρο για την μελέτη των οικισμών αποτέλεσαν 55 τοπογραφικά διαγράμματα της Γ.Υ.Σ. κλίμακας 1:5.000 της Θεσσαλονίκης και της ευρύτερης της περιοχής (Εικόνα 13). Εικόνα 13. Τα τοπογραφικά διαγράμματα της Γ.Υ.Σ. κλίμακας 1:5.000 (πορτοκαλί χρώμα) στα οποία απεικονίζονται οι προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης. 33 Λιβιεράτος, Ευάγγελος, Θεωρία της Γεωδαισίας, εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ 116. 34 Μπούτουρα, Χ., Παραγωγή και χρήση χαρτών, Α.Π.Θ., τμήμα εκδόσεων Πανεπιστημιακό Τυπογραφείο, Θεσσαλονίκη, 1999 2000, σελ 19. 43

Τα στοιχεία σύνταξης των τοπογραφικών διαγραμμάτων κλίμακας 1:5.000 είναι: προβολικό σύστημα η πολυκεντρική αζιμουθιακή ισαπέχουσα προβολή του Hatt, παλαιό Ελληνικό Datum με αφετηρία το τριγωνομετρικό σημείο του Αστεροσκοπείου Αθηνών και γεωδαιτικό Ελλειψοειδές του Bessel 35. Στο πλαίσιο των χαρτών αυτών αναγράφονται οι τιμές των γεωγραφικών συντεταγμένων (λ,φ) στην UTM με βήμα ανά 30 και το δισδιάστατο καρτεσιανό σύστημα συντεταγμένων (X,Y) ανά 500m. Για την γεωαναφορά των τοπογραφικών διαγραμμάτων κλίμακας 1:5.000 σε ΕΓΣΑ 87 χρησιμοποιήθηκαν τόσο τα σημεία (λ,φ) του χαρτογραφικού καννάβου όσο και τα σημεία (X,Y) του καννάβου τετραγωνισμού (Εικόνα 14). Η μετατροπή των ορθογώνιων καρτεσιανών συντεταγμένων (X,Y) και των γεωγραφικών συντεταγμένων (λ,φ) σε ΕΓΣΑ 87 (Πίνακας 4), τόσο των τοπογραφικών διαγραμμάτων κλίμακας 1:5.000 όσο και των χαρτών κλίμακας 1:50.000, έγινε μέσω του λογισμικού Coord gr, Μετασχηματισμοί Συντεταγμένων και Χαρτογραφικές Πληροφορίες. Το λογισμικό αυτό επιτρέπει το μετασχηματισμό συντεταγμένων από και προς σε όλα τα γεωδαιτικά συστήματα αναφοράς του ελληνικού χώρου. Εικόνα 14. Ο χαρτογραφικός κάνναβος (λ,φ) και ο κάνναβος τετραγωνισμού (X,Y) στο τοπογραφικό διάγραμμα 3375_8 της Γ.Υ.Σ. Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε αναγωγή των διαγραμμάτων μέσω του λογισμικού Erdas Imagine 9.0. Επιλέχθηκαν τα σημεία του καννάβου του εκάστοτε διαγράμματος (Εικόνα 15), το μεγαλύτερο μέρος 35 Λιβιεράτος, Ευάγγελος, op. cit., σελ 116. 44

των οποίων χρησιμοποιήθηκε ως σημεία ελέγχου (control points) και τα υπόλοιπα ως σημεία επαλήθευσης (check points). Τα σημεία ελέγχου χρησιμοποιήθηκαν για την επίλυση του μοντέλου μετασχηματισμού (πολυωνυμικό μοντέλο μετασχηματισμού 1 ου βαθμού), ενώ τα σημεία επαλήθευσης για τον έλεγχο της ακρίβειας του μοντέλου μετασχηματισμού. Η κατανομή των σημείων ελέγχου ήταν ομοιόμορφη και κάλυπτε όλη την επιφάνεια του εκάστοτε διαγράμματος. Τα σημεία επαλήθευσης τοποθετήθηκαν σε μακρινές μεταξύ τους θέσεις για τον καλύτερο έλεγχο της ακρίβειας του μοντέλου μετασχηματισμού. dλ (UTM) φ (UTM) Ε (ΕΓΣΑ 87) Ν (ΕΓΣΑ 87) 1 0 ο.57 00 40 ο.42 00 395797.67 4505977.33 2 0 ο.57 00 40 ο.43 30 395836.694 4508752.254 3 0 ο.54 00 40 ο.42 00 400021.414 4505919.156 4 0 ο.54 00 40 ο.43 30 400058.857 4508694.077 Πίνακας 4. Οι αρχικές συντεταγμένες (dλ,φ) των κορυφών καννάβου του τοπογραφικού διαγράμματος 3375_8 και οι αντίστοιχες συντεταγμένες (Ε, Ν) σε ΕΓΣΑ 87. Εικόνα 15. Η επιλογή των σημείων του καννάβου στο πρόγραμμα Erdas Imagine 9.0 για την αναγωγή των τοπογραφικών διαγραμμάτων κλίμακας 1:5.000 από το προβολικό σύστημα Hatt στο ΕΓΣΑ 87. 45

Το ελάχιστο πλήθος n σημείων ελέγχου (control points), που απαιτούνται για να γίνει η αναγωγή, δίνεται από τη σχέση: n= (t+1)(t+2)/2, όπου t ο βαθμός του πολυωνύμου. Στη περίπτωση του πολυωνυμικού μοντέλου μετασχηματισμού 1 ου βαθμού, προκύπτει n=3, και το λογισμικό επιλύει αυτόματα το σύστημα μετά την επιλογή των πρώτων τριών σημείων. Με την επιλογή του επόμενου σημείου το λογισμικό υπολογίζει τα μέσα τετραγωνικά σφάλματα των σημείων (RMS). Το σφάλμα RMS εκφράζει την απόσταση μεταξύ του κάθε σημείου στην αρχική και στη διορθωμένη εικόνα. Υπολογίζεται από τη σχέση: Ri= (XRi+YRi), όπου Ri το μέσο τετραγωνικό σφάλμα RMS για το control ή check point, XRi η διαφορά των συντεταγμένων X για το control ή check point και YRi η διαφορά των συντεταγμένων Y για το control ή check point. Τα τελικά μέσα τετραγωνικά σφάλματα (RMS) για κάθε χάρτη θεωρήθηκαν ικανοποιητικά, καθώς είναι μικρότερα του ενός pixel διάστασης 0.4μ. Την διαδικασία της αναγωγής των τοπογραφικών διαγραμμάτων ακολούθησε η ένωση και η συρραφή τους σε ένα ενιαίο αρχείο (Εικόνα 16). Εικόνα 16. Η συρραφή των τοπογραφικών διαγραμμάτων 3375_5, 3375_6, 3375_7 και 3375_8 στο προβολικό σύστημα ΕΓΣΑ 87. 3.2.3 Διαγράμματα οριστικών και συμπληρωματικών διανομών της Διεύθυνσης Πολιτικής Γης του Υπουργείου Γεωργίας Το σύνολο σχεδόν των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης απεικονίζεται στα διαγράμματα των οριστικών και συμπληρωματικών 46

διανομών της Διεύθυνσης Πολιτικής Γης του Υπουργείου Γεωργίας. Τα διαγράμματα αυτά είναι κλίμακας 1:1.000 για τους οικισμούς και 1:5.000 για τα αγροκτήματα τους. Στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας, εντοπίστηκαν και επεξεργάστηκαν 188 διαγράμματα για τους οικισμούς, εκ των οποίων 65 διαγράμματα οριστικών διανομών από το 1939 έως το 1973 και 123 διαγράμματα συμπληρωματικών διανομών από το 1952 έως το 1982 (Πίνακας 5). α/α Οικισμός Χρονολογία διανομής Αριθμός διαγραμμάτων 1 Αγία Τριάδα 1966 Μεταβολές 1966 1 3 2 Άγιος Αθανάσιος 1952 Αναμόρφωση 1969 70 Μεταβολές 1969 70 3 2 3 Αγχίαλος 1968 Μεταβολές 1968 2 4 4 Άδενδρο 1968 και 1970 71 Μεταβολές 1968 και 1970 71 5 7 5 Βαθύλακκος 1959 Μεταβολές 1959 2 1 6 Διαβατά 1948 49 Συμπληρωματική 1971 Μεταβολές 1948 49 5 3 11 7 Ευκαρπία 1949 Συμπληρωματική 1957 64 73 Μεταβολές 1949 1 2 5 8 Εύοσμος 1967 68 81 Μεταβολές 1967 68 81 2 4 9 Θέρμη 1968 και 1970 Μεταβολές 1968 και 1970 3 11 10 Καλοχώρι 1968 1970 3 11 Μενεμένη 1959 Μεταβολές 1959 3 7 12 Νέα Μάλγαρα 1972 1973 Μεταβολές 1972 73 5 8 13 Νέα Μεσημβρία 1969 και 1971 Μεταβολές 1969 και 1971 4 1 14 Νέα Μηχανιώνα 1952 Μεταβολές 1952 2 8 15 Νέα Ροδεστός 1970 1971 2 16 Νέοι Επιβάτες 1966 Αναμόρφωση 1970 Μεταβολές 1966 17 Πανόραμα 1938 Συμπληρωματική 1967 2 1 2 5 3 47

18 Περαία 1966 Αναμόρφωση 1966 Μεταβολές 1966 19 Πολίχνη 1955 Μεταβολές 1955 20 Σίνδος 1950 Αναμόρφωση 1972 Μεταβολές 1972 21 Σχολάρι (Κάτω) 1968 69 Συμπληρωματική 1982 Μεταβολές 1968 69 22 Ωραιόκαστρο 1939 Αναθεώρηση 1970 Συμπληρωματική 1964 Μεταβολές 1939 Μεταβολές 1938 2 2 3 3 1 5 5 9 3 2 2 5 2 1 10 Πίνακας 5. Χρονολογίες και αριθμός διαγραμμάτων των διανομών των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Παράλληλα με τα διαγράμματα των οικισμών, εντοπίστηκαν και επεξεργάστηκαν 156 διαγράμματα κλίμακας 1:5000 για τα αγροκτήματα των προσφυγικών οικισμών, εκ των οποίων 71 διαγράμματα οριστικών διανομών αγροκτημάτων από το 1930 έως το 1935 για την πλειοψηφία των οικισμών, 23 διαγράμματα οριστικών διανομών αγροκτημάτων από το 1961 έως το 1980 για 6 οικισμούς και 62 διαγράμματα συμπληρωματικών διανομών αγροκτημάτων από το 1941 έως το1982 για όλους τους οικισμούς (Πίνακας 6). α/α Αγρόκτημα Χρονολογία διανομής Αριθμός διαγραμμάτων 1 Αγία Τριάδα 1931 1 2 Άγιος Αθανάσιος 1937 Αναδασμός 1961 62 Συμπληρωματική διανομή Μετά τον αναδασμό 1965 3 Αγχίαλος 1935 Συμπληρωματική 1957 Συμπληρωματική 1964 Συμπληρωματική 1982 4 Άδενδρο Αναδασμός 1966 69 και 1971 72 Μετά τον αναδασμό 1966 Διανομή 1970 71 5 Βαθύλακκος 1954 Συμπληρωματική 1954 Συμπληρωματική 1963 Συμπληρωματική 1982 3 1 3 2 6 Διαβατά 1933 2 3 4 2 3 2 1 1 1 5 3 48

7 Ευκαρπία 1931 Συμπληρωματική 1957 1 1 8 Εύοσμος 1930 2 9 Θέρμη 1931 Συμπληρωματική 1963 3 3 10 Καλοχώρι 1930 Αναδασμός 1965 66 Μετά τον αναδασμό 1968 Συμπληρωματική 1970 71 3 2 1 2 11 Μενεμένη 1959 62 3 12 Νέα Μάλγαρα Αναδασμός 1969 70 και 1972 Μετά τον αναδασμό 1975 Μετά τον αναδασμό 1977 Αναδασμός 1977 80 13 Νέα Μεσημβρία 1935 Συμπληρωματική 1957 Συμπληρωματική 1966 14 Νέα Μηχανιώνα 1931 Συμπληρωματική 1957 15 Νέα Ροδεστός 1931 Συμπληρωματική 1985 16 Νέοι Επιβάτες 1931 Συμπληρωματική 1955 17 Πανόραμα 1951 Συμπληρωματική 1967 18 Περαία 1931 2 19 Πολίχνη 1931 Συμπληρωματική 1961 2 4 20 Σίνδος 1931 Αναδασμός 1961 62 63 Συμπληρωματική 1941 43 6 6 13 21 Σχολάρι (Κάτω) 1931 Συμπληρωματική 1955 5 7 22 Ωραιόκαστρο 1932 και 1952 Αναδασμός 1963 Συμπληρωματική 1966 Μεταβολές 1932 και 1952 Πίνακας 6. Χρονολογίες και αριθμός διαγραμμάτων των διανομών των αγροκτημάτων των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. 6 3 4 1 6 2 6 3 1 3 2 1 1 5 2 4 1 1 1 Τα διαγράμματα των οριστικών και συμπληρωματικών διανομών του Υπουργείου Γεωργίας αναφέρονται στην απεικόνιση Hatt, που εφαρμόζεται στην Ελλάδα ως εξής: ο Ελληνικός Χώρος, στο Ελλειψοειδές εκ Περιστροφής (Ε.Ε.Π.) του Bessel που είναι η επιφάνεια αναφοράς για το Ελληνικό Datum, υποδιαιρείται σε σφαιροειδή τραπέζια πλευρών 30 x30 κατά φ και κατά λ, σε κάθε ένα από τα οποία υπάρχει και ένα κέντρο Το, όπως αυτό ορίζεται από την τομή του κεντρικού μεσημβρινού και 49

παραλλήλου. Σαν μεσημβρινούς, παίρνουμε τις ακέραιες και μισές μοίρες, με αφετηρία (λ=0 ο ) τον μεσημβρινό του βάθρου του αστεροσκοπείου Αθηνών, μήκους ως προς το Greenwich λd=λd=23 ο 42ʹ58ʹʹ.815. Ο μεσημβρινός αφετηρίας διέρχεται από το κεντρικό σημείο D του Ελληνικού Datum. Έτσι τα γεωδαιτικά μήκη ανάγονται ως προς το μηδενικό μεσημβρινό του Αστεροσκοπείου Αθηνών και έχουν θετικές ή αρνητικές τιμές, ανάλογα αν τα σημεία βρίσκονται ανατολικά ή δυτικά του. Τα σφαιροειδή τραπέζια 30 x30 (περίπου 55kmx55km), αντιστοιχούν μετά την απεικόνιση Hatt σε περίπου 130 «φύλλα χάρτη», με κέντρα τις εικόνες τους Το κλίμακας 1:100.000 36. Εικόνα 17. Η υποδιαίρεση ενός μεγάλου φύλλου Hatt 30 x30 σε 25 μικρά φύλλα Hatt 6 x6 του Υπουργείου Γεωργίας. Κάθε σφαιροειδές τραπέζιο έχει δικό του σύστημα απεικόνισης με κέντρα που έχουν γεωδαιτικές συντεταγμένες (φο,λο) ακέραιες μοίρες συν 15 ή 45 (Εικόνα 17). Αν μια γεωδαιτική εργασία περιορίζεται μέσα σε ένα σφαιροειδές τραπέζιο, τότε η απεικόνιση προκαλεί μικρές παραμορφώσεις, π.χ., στις κορυφές των τραπεζίων, ένα μήκος παραμορφώνεται κατά 5x10 5 της τιμής του. Αν όμως η γεωδαιτική εργασία εκτείνεται σε δυο ή περισσότερα τραπέζια, τότε χρειάζεται μια σειρά μετασχηματισμών που συνδέουν τα κέντρα «φύλλων χάρτη» ή τα ανάγουν σε ένα. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται αλλαγή κέντρου φύλλου 36 Φωτίου, Α., Λιβιεράτος, Ε., op. cit., σελ 215. 50

και υπόκειται σε κάποιους περιορισμούς, ως προς τη συνολική έκταση της περιοχής. Το Υπουργείο Γεωργίας έχει χρησιμοποιήσει αρκετά και τα λεγόμενα μικρά φύλλα Hatt, τα οποία έχουν διαστάσεις 6 x6 και προκύπτουν από την υποδιαίρεση ενός μεγάλου φύλλου 30 x30 που περιέχει 25 μικρά (Εικόνα 17). Η χρήση μικρών φύλλων περιπλέκει ακόμη περισσότερο το πρόβλημα μεταφοράς από ένα φύλλο σε ένα άλλο, λόγω της σύγχυσης από την δημιουργία πολλών διαφορετικών συστημάτων συντεταγμένων, χωρίς να παρουσιάζει κάποια πλεονεκτήματα, π.χ., σε σχέση με την ακρίβεια υπολογισμών 37. Στην περίπτωση των χαρτών που αναφέρονται σε μικρό κέντρο «φύλλου χάρτη» (Εικόνα 18), είναι απαραίτητη η μεταφορά των συνεταγμένων του καννάβου στο μεγάλο κέντρο και στη συνέχεια ο υπολογισμός τους στο ΕΓΣΑʹ87 (Πίνακας 7). Ο υπολογισμός των συντεταγμένων των κορυφών του καννάβου στο ΕΓΣΑʹ87 πραγματοποιήθηκε με την βοήθεια του λογισμικού Coord gr (Μετασχηματισμοί Συντεταγμένων και Χαρτογραφικές Πληροφορίες). Ακολούθησε στη συνέχεια η φωτογραμμετρική αναγωγή των χαρτών με τη βοήθεια του προγράμματος Erdas Imagine 9.0, καθώς και η ένωση και η συρραφή τους σε νέα αρχεία (Εικόνες 19 και 20). Χ Hatt (6 x6 ) Υ Hatt (6 x6 ) Χ Hatt (30 x30 ) Υ Hatt (30 x30 ) Ε (ΕΓΣΑ 87) Ν (ΕΓΣΑ 87) 1 600 100 17488.181 120.608 395277.358 4511635.593 2 0 100 16888.182 119.241 395877.143 4511627.154 3 600 1000 17486.130 1020.606 395290.020 4512535.273 4 0 1000 16886.132 1019.239 395889.804 4512526.833 Πίνακας 7. Οι αρχικές συντεταγμένες Hatt των κορυφών του καννάβου στο μικρό φύλλο χάρτη 6 x6 της Νέας Μεσημβρίας, οι αντίστοιχες συντεταγμένες Hatt στο μεγάλο «φύλλο χάρτη» 30 x30 και οι (Ε, Ν) σε ΕΓΣΑ 87. 37 Φωτίου, Α., Λιβιεράτος, Ε., op. cit., σελ 217. 51

Εικόνα 18. Το «φύλλο χάρτη» με κωδικό αριθμό (1) της διανομής του 1969 και 1971 για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας. Εικόνα 19. Τα γεωαναφερμένα στο σύστημα ΕΓΣΑ 87 «φύλλα χάρτη» του Υπουργείου Γεωργίας με κωδικούς αριθμούς (1), (2), (3) και (4) της διανομής του 1969 και 1971 για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας. 52

Εικόνα 20. Τα γεωαναφερμένα στο σύστημα ΕΓΣΑ 87 «φύλλα χάρτη» του Υπουργείου Γεωργίας με κωδικούς αριθμούς (1), (2), (3), (4), (5) και (6) της οριστικής διανομής του 1935 για τα αγροκτήματα του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας. 3.3 Συλλογή και επεξεργασία φωτογραμμετρικού υλικού Συνολικά έγινε η επεξεργασία 719 αεροφωτογραφιών από τη Διεύθυνση Αεροφωτογραφήσεων του Οργανισμού Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων Ελλάδος (Ο.Κ.Χ.Ε.) και την Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού. Έγινε η σάρωση των αεροφωτογραφιών σε υψηλή ανάλυση 1200dpi, σε μορφότυπο TIFF και βάθος pixel 8bit ανά κανάλι. Η φωτογραμμετρική επεξεργασία των αεροφωτογραφιών αυτών πραγματοποιήθηκε στο πρόγραμμα Erdas Imagine 9.0 και Leica Photogrammetry Suite 9.0. Συγκεκριμένα, έγινε η επεξεργασία 456 αεροφωτογραφιών της Θεσσαλονίκης και των προαστίων της, όπως οι Αμπελόκηποι, η Καλαμαριά, η Νεάπολη, η Τούμπα, η Χαριλάου κ.α., κλίμακας 1:7.000 έως 1:42.000, από το 1938 έως το 1990 (Πίνακας 8) και 263 αεροφωτογραφιών κλίμακας 1:6.000 έως 1:16.000, από το 1951 έως το 1992, των οικισμών (Πίνακας 9). 53

Ενδεικτικά αναφέρουμε για τις αεροφωτογραφίες των οικισμών κλίμακας 1:6.000 και 1:16.000 με format 23cmx23cm οι οποίες σαρώθηκαν σε ανάλυση 1200dpi, το μέγεθος του pixel είναι 0.13m και 0.34m αντίστοιχα. Από τις αεροφωτογραφίες αυτές παράχθηκαν ορθοφωτοχάρτες κλίμακας 1:1000 και 1:5000 αντίστοιχα. α/α Χρονολογία Κλίμακα Α/φ Αριθμός Α/Φ λήψης Α/Φ 1 1938 1:15000 1:7000 102 192 2 1945 1:42000 64 3 1951 1:20000 4 4 1960 1:30000 56 5 1965 1:16000 12 6 1978 1:20000 10 7 1990 1:15000 16 Πίνακας 8. Χρονολογίες λήψης, κλίμακες και αριθμός αεροφωτογραφιών της Θεσσαλονίκης και των προαστίων της. α/α Οικισμός Χρονολογία Κλίμακα Α/φ Αριθμός Α/Φ λήψης Α/Φ 1 Αγία Τριάδα 1960 1983 1990 1:16000 1:12000 1:15000 2 4 2 2 Άγιος Αθανάσιος 1960 1982 1990 1:16000 1:7000 1:15000 5 24 4 3 Αγχίαλος 1962 1983 1990 1:16000 1:12000 1:10000 3 2 2 4 Άδενδρο 1970 1985 1990 1:20000 1:6000 1:15000 3 9 2 5 Βαθύλακκος 1951 1990 1:13000 1:15000 2 2 6 Διαβατά 1965 1982 1990 1:16000 1:7000 1:15000 2 10 2 7 Ευκαρπία 1965 1982 1990 1:16000 1:7000 1:15000 2 4 1 8 Θέρμη 1960 1985 1991 1:16000 1:6000 1:15000 2 15 2 9 Καλλικράτεια 1992 1:12000 2 10 Καλοχώρι 1965 1982 1:16000 1:7000 2 4 54

1990 1:15000 2 11 Νέα Μάλγαρα 1959 1981 1990 1:16000 1:7000 1:15000 7 13 6 12 Νέα Μεσημβρία 1951 1990 1:13000 1:15000 2 2 13 Νέα Μηχανιώνα 1971 1990 1:10000 1:15000 3 3 14 Νέα Ροδεστός 1951 1985 1991 1:20000 1:6000 1:15000 2 6 2 15 Νέοι Επιβάτες 1960 1983 1990 1:16000 1:12000 1:15000 1 3 2 16 Πανόραμα 1965 1983 1991 1:16000 1:12000 1:15000 3 14 4 17 Περαία 1960 1983 1990 1:16000 1:12000 1:15000 2 2 2 18 Σίνδος 1959 1983 1990 1:16000 1:7000 1:15000 5 27 2 19 Σχολάρι (Κάτω) 1985 1990 1:6000 1:15000 6 2 20 Ωραιόκαστρο 1965 1982 1990 1:16000 1:7000 1:15000 2 21 3 Πίνακας 9. Χρονολογίες λήψης, κλίμακες και αριθμός αεροφωτογραφιών των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Η διαδικασία παραγωγής ορθοανηγμένων αεροφωτογραφιών, δηλαδή διορθωμένων γεωμετρικά εικόνων ώστε να αποτελούν ισοδύναμο ενός χάρτη (ορθή προβολή) της ίδιας κλίμακας (Wolf, 1983), έγινε με τη χρήση του προγράμματος LPS του Erdas Imagine 9.0. Ακολούθησε στη συνέχεια η δημιουργία μωσαϊκών των ορθοανηγμένων εικόνων. Για τη παραγωγή των ορθοανηγμένων εικόνων απαιτήθηκαν τα εξής στοιχεία: Τα στοιχεία βαθμονόμησης της κάμερας για κάθε αεροφωτογραφία (εσωτερικός προσανατολισμός). Αντίγραφα από τα αποτελέσματα της βαθμονόμησης (calibration report) δόθηκαν από τον Ο.Κ.Χ.Ε. και την Γ.Υ.Σ. Η έλλειψη των στοιχείων βαθμονόμησης της κάμερας όπως π.χ. για τις αεροφωτογραφίες του 1938 αντιμετωπίστηκε με τη χρήση διαδικασιών έμμεσου υπολογισμού των στοιχείων εσωτερικού προσανατολισμού ιστορικών αεροφωτογραφιών, μεθόδου που ήδη ακολουθήθηκε από τη 55

Διεύθυνση Δασικών Χαρτών του Υπουργείου Γεωργίας για την κατασκευή χαρτών του δασικού κτηματολογίου. Φωτοσταθερά σημεία. Ως τέτοια επελέγησαν σημεία στους γεωαναφερμένους τοπογραφικούς χάρτες της Γ.Υ.Σ. κλίμακας 1:5000 και τα οποία αναγνωρίστηκαν στις αεροφωτογραφίες (Εικόνα 21). Εικόνα 21. Αναγνώριση φωτοσταθερού σημείου σε Αεροφωτογραφία της Νέας Μεσημβρίας του 1951 (α) και σε τοπογραφικό διάγραμμα της Γ.Υ.Σ. (β). Η πολυεικονική επεξεργασία εικόνων στο LPS του Erdas Imagine 9.0 περιλαμβάνει τις παρακάτω διαδικασίες: 1. Αεροτριγωνισμός με την μέθοδο της δέσμης. 2. Παραγωγή Ψηφιακού Μοντέλου Εδάφους (ΨΜΕ) και η διόρθωση του. 3. Παραγωγή ορθοανηγμένων εικόνων. 4. Δημιουργία μωσαϊκών. Παρουσιάζεται στη συνέχεια η περιγραφή της επεξεργασίας 2 αεροφωτογραφιών (Εικόνα 22) του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας με στόχο τη δημιουργία ορθοφωτοχάρτη (Εικόνα 23). Αντίστοιχη διαδικασία ακολουθήθηκε για το σύνολο των αεροφωτογραφιών των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Οι αεροφωτογραφίες του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας του 1951, κλίμακας 1:13000 και format 0,23mx0.23m, σαρώθηκαν σε ανάλυση 1200dpi και το μέγεθος του pixel των εικόνων τους ήταν 0.28m. Από τις αεροφωτογραφίες αυτές παράχθηκε τελικά ορθοφωτοχάρτης κλίμακας 1:3000. Την επίλυση του εσωτερικού προσανατολισμού για κάθε εικόνα με RMSE (Root Mean Squared Error) μικρότερο του 0.5 pixel, ακολούθησε ο προσδιορισμός ομόλογων σημείων ανάμεσα στις δυο εικόνες για την αποκατάσταση του σχετικού προσανατολισμού. Η επιλογή των απολύτως απαραίτητων σημείων έγινε αρχικά χειροκίνητα και στην συνέχεια 56

επιλέχθηκε η διαδικασία Automatic Tie Point Generation Properties με την οποία έγινε αυτόματη πύκνωσή σημείων. Εικόνα 22. Αεροφωτογραφίες της Νέας Μεσημβρίας του 1951 κλίμακας 1:13000. Η διαδικασία του αεροτριγωνισμού με τη μέθοδο της δέσμης πραγματοποιήθηκε στη συνέχεια με την παρατήρηση ταυτόχρονα στις δυο αεροφωτογραφίες σημείων με γνωστές συντεταγμένες εδάφους (Χ, Υ, Ζ) και σημείων με άγνωστες συντεταγμένες εδάφους. Η ταυτόχρονη επίλυση της δέσμης των δυο λήψεων έγινε με τη μέθοδο των ελαχίστων τετραγώνων (ΜΕΤ) και την χρήση πρόσθετων παραμέτρων για τη διόρθωση των σφαλμάτων της ακτινικής διαστροφής, των παραμορφώσεων του φιλμ κ.α. Υλοποιήθηκε με τον τρόπο αυτό «σύνδεση» των σημείων του εδάφους με τις γνωστές συντεταγμένες και των αντίστοιχων σημείων στις φωτογραφίες. Συγχρόνως, πραγματοποιήθηκε ο προσδιορισμός των παραμέτρων του εξωτερικού προσανατολισμού για τις δυο λήψεις (Χ0, Υ0, Ζ0, ω, φ, κ), καθώς επίσης και ο προσδιορισμός των συντεταγμένων εδάφους των αγνώστων σημείων. Ακολούθησε η διαδικασία της συνόρθωσης του αεροτριγωνισμού με τη διόρθωση ή ακόμη και τη διαγραφή των ομόλογων σημείων σύνδεσης που εισήγαγαν μεγάλα σφάλματα στην επίλυση. Η τελική ακρίβεια του αεροτριγωνισμού με τη μέθοδο της δέσμης για τις δυο εικόνες ήταν μικρότερη του 0.5 pixel. Ακολούθησε στη συνέχεια η δημιουργία και η διόρθωση του ψηφιακού μοντέλου εδάφους (ΨΜΕ), η παραγωγή των ορθοανηγμένων 57

εικόνων με μέγεθος pixel 0.5m και η δημιουργία του ορθοφωτοχάρτη κλίμακας 1:3000 (Εικόνα 23). Έγινε τέλος έλεγχος της ακρίβειας του παραγόμενου ορθοφωτοχάρτη με την χρήση σημείων ελέγχου (check points). Εικόνα 23. Ορθοφωτοχάρτης στο σύστημα ΕΓΣΑ 87 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας (από Α/Φ του 1951). 3.4 Οργάνωση Συστήματος Γεωγραφικών Πληροφοριών για τους προσφυγικούς οικισμούς της Θεσσαλονίκης Το σύνολο των χαρτογραφικών και φωτογραμμετρικών προϊόντων ενσωματώθηκαν σε ένα Σύστημα Γεωγραφικών Πληροφοριών (Σ.Γ.Π.), σε ένα δηλαδή ολοκληρωμένο σύστημα συλλογής, αποθήκευσης, διαχείρισης και ανάλυσης πληροφορίας. Στο Σ.Γ.Π. αυτό έγινε η εισαγωγή των εξής στοιχείων: 1. Χάρτες μικρής κλίμακας των χωρών και των περιοχών προέλευσης των προσφύγων. 2. Χάρτες του νομού Θεσσαλονίκης. 3. Τοπογραφικά διαγράμματα της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού. 58

4. Διαγράμματα οικισμών και αγροκτημάτων του Υπουργείου Γεωργίας. 5. Ορθοφωτοχάρτες των προσφυγικών οικισμών και της Θεσσαλονίκης. Για λόγους πληρότητας της έρευνας, κρίθηκε σκόπιμο να αποτελέσει αφετηρία της μελέτης των οικισμών ο εντοπισμός και η καταγραφή των χωρών και των περιοχών προέλευσης των προσφύγων. Για το λόγο αυτό, η μελέτη ξεκίνησε από τους χάρτες μικρής κλίμακας των Βαλκανίων και της Μικράς Ασίας. Επομένως, με την οργάνωση του Σ.Γ.Π. έγινε δυνατή η επεξεργασία και η ανάλυση ενός μεγάλου αριθμού γεωγραφικών και περιγραφικών δεδομένων, τόσο για τους ίδιους τους προσφυγικούς οικισμούς, όσο και για τις χώρες και τις περιοχές προέλευσης των προσφύγων. Έγινε επίσης δυνατός ο εντοπισμός των πρώτων προσφυγικών εγκαταστάσεων, καθώς και η καταγραφή χωρικών στοιχείων των προσφυγικών οικισμών και των αγροκτημάτων τους. 3.4.1 Εντοπισμός των περιοχών προέλευσης των προσφύγων Στο εν λόγω Σ.Γ.Π. έγινε αρχικά εισαγωγή και επεξεργασία δεδομένων με στόχο τον προσδιορισμό των χωρών και περιοχών προέλευσης των προσφύγων (Βαλκάνια, Μικρά Ασία, Καύκασος και Εύξεινος Πόντος). Ως χαρτογραφικά υπόβαθρα για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκαν οι χάρτες του Εθνικού Κέντρου Χαρτών και Χαρτογραφικής Κληρονομιάς (Εθνική Χαρτοθήκη). Για τις περιοχές προέλευσης δημιουργήθηκαν διανυσματικά επιφανειακά αρχεία (*.shp) ορισμένα σε ΕΓΣΑ 87. Στα αρχεία αυτά, τα οποία αποτελούν και ξεχωριστά χαρτογραφικά επίπεδα (layers), καταγράφηκαν χωρικές πληροφορίες οι οποίες προέρχονται από την ψηφιοποίηση των χαρτογραφικών υποβάθρων. Ακολούθησε η σύνδεση των ψηφιακών χωρικών δεδομένων και των «εξωτερικών» περιγραφικών βάσεων (περιγραφικά δεδομένα). Ως περιγραφικές βάσεις για τις περιοχές προέλευσης χρησιμοποιήθηκαν οι απογραφές του 1926 (Γεωργικό Γραφείο Θεσσαλονίκης) και του 1928 (Εποικιστικό Γραφείο Θεσσαλονίκης). Η μελέτη των περιοχών προέλευσης αφορούσε σε: 1. Ομαδοποίηση και κατάταξη των χωριών τόπων οικισμών προέλευσης στις διοικητικές περιφέρειες στις οποίες ανήκαν. 2. Εντοπισμό στους χάρτες μικρής κλίμακας των διοικητικών περιφερειών, η κάθε μια από τις οποίες αποτέλεσε και μια γεωγραφική οντότητα. Στην κλίμακα αυτή, εκτός από γραμμικά στοιχεία όπως τα διοικητικά όρια και η ακτογραμμή, εντοπίστηκαν στους χάρτες τα 59

τοπωνύμια και οι ονομασίες των περιοχών προέλευσης των προσφύγων. Ο εντοπισμός ενός μεγάλου αριθμού των περιοχών προέλευσης έγινε με τη βοήθεια σχετικής βιβλιογραφίας, καθώς και με τη χρήση του διαδικτύου. Δημιουργήθηκαν τέλος θεματικοί χάρτες στους οποίους απεικονίζεται ο αριθμός των προσφυγικών οικογενειών που μετακινήθηκαν από τις περιοχές προέλευσης προς τους συνοικισμούς της Θεσσαλονίκης (Εικόνα 24). Εικόνα 24. Θεματικός χάρτης των περιοχών προέλευσης των προσφύγων στον οποίο αναπαριστάται το ποσοστό επί του συνόλου των προσφυγικών οικογενειών που μετακινήθηκαν από τις περιφέρειες προς τους συνοικισμούς της Θεσσαλονίκης. 3.4.2 Καταγραφή των πρώτων συνοικισμών εγκατάστασης Οι πρώτες προσφυγικές εγκαταστάσεις στην περιοχή της Θεσσαλονίκης εντοπίστηκαν αρχικά βάσει του Πίνακα του Γεωργικού Γραφείου Θεσσαλονίκης για το έτος απογραφής 1926. Στον Πίνακα αυτόν είναι καταγεγραμμένες πληροφορίες σχετικές με τα ονόματα των προϋπάρχων συνοικισμών (εφόσον υπήρχαν), τις περιοχές προέλευσης των προσφύγων, τον αριθμός των προσφυγικών οικογενειών, καθώς και των ατόμων. Ακολούθησε ο εντοπισμός των ελλείψεων και των αναντιστοιχιών για τους συνοικισμούς ανάμεσα στις απογραφές του 1926 (Γεωργικό Γραφείο Θεσσαλονίκης) και του 1928 (Εποικιστικό Γραφείο Θεσσαλονίκης), καθώς και των εγκαταστάσεων που δημιουργήθηκαν κατά τη μετάβαση των προσφύγων στις διάφορες περιοχές της Θεσσαλονίκης και στη συνέχεια διαλύθηκαν. 60

Ως χαρτογραφικά υπόβαθρα για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκαν οι χάρτες του Εθνικού Κέντρου Χαρτών και Χαρτογραφικής Κληρονομιάς (Εθνική Χαρτοθήκη). Για τους συνοικισμούς εγκατάστασης δημιουργήθηκαν διανυσματικά σημειακά αρχεία (*.shp) ορισμένα σε ΕΓΣΑ 87 τα οποία συνδέθηκαν με τις «εξωτερικές» περιγραφικές βάσεις, τις απογραφές δηλαδή του 1926 και του 1928. Δημιουργήθηκαν τέλος θεματικοί χάρτες στους οποίους απεικονίζεται ο αριθμός των προσφυγικών οικογενειών στους πρώτους συνοικισμούς εγκατάστασης της Θεσσαλονίκης (Εικόνα 25). Εικόνα 25. Θεματικός χάρτης των πρώτων προσφυγικών συνοικισμών εγκατάστασης στη Θεσσαλονίκη στον οποίο αναπαριστάται ο αριθμός των προσφυγικών οικογενειών σύμφωνα με την απογραφή του 1926. 3.4.3 Εντοπισμός και καταγραφή χωρικών στοιχείων των προσφυγικών οικισμών και των αγροκτημάτων Πλήθος χωρικών στοιχείων των προσφυγικών οικισμών και των αγροκτημάτων τους εντοπίστηκαν τόσο στις διαθέσιμες διανομές του Υπουργείου Γεωργίας όσο και στους ορθοφωτοχάρτες. Ως εκ τούτου, δημιουργήθηκαν βάσει των διανομών των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης διανυσματικά επιφανειακά αρχεία ορισμένα σε ΕΓΣΑ 87 και καταγράφηκαν σε ξεχωριστά χαρτογραφικά επίπεδα επιφανειακά δεδομένα όπως οι δρόμοι, τα οικόπεδα και τα κτίρια για τους οικισμούς 61

και οι δρόμοι, τα αγροκτήματα, τα ρέματα και τα λιβάδια για τα αγροκτήματα (Εικόνες 26 και 27). Εικόνα 26. Οι διανομές (1969 1971) του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας και διανυσματικά επιφανειακά δεδομένα στο Σ.Γ.Π. Διακρίνονται: α) το σύστημα των δρόμων (κόκκινο), τα ρέματα (μπλε) και τα λιβάδια (κίτρινο), β) το σύστημα των οικοπέδων (γαλάζιο), το σύστημα των δρόμων (κόκκινο) και το σύστημα του δομημένου χώρου (μαύρο). Εικόνα 27. Οι οριστικές διανομές (1935) των αγροκτημάτων της Νέας Μεσημβρίας και διανυσματικά επιφανειακά δεδομένα στο Σ.Γ.Π. Διακρίνονται: α) το σύστημα των δρόμων (κόκκινο), τα ρέματα (μπλε) και τα λιβάδια (πράσινο), β) το σύστημα των αγροκτημάτων (πράσινο ανοιχτό). 62

Από τους ορθοφωτοχάρτες των οικισμών προέκυψαν αντίστοιχα διανυσματικά επιφανειακά δεδομένα για τα κτίρια σε διαφορετικές χρονολογίες (Εικόνες 28 και 29), καθώς οι μεταβολές στους δρόμους, τα οικοδομικά τετράγωνα και τα οικόπεδα των οικισμών ήταν ελάχιστες για τη χρονική περίοδο κατά την οποία μελετούνται. Εικόνα 28. Ορθοφωτοχάρτης του 1951 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας και διανυσματικά επιφανειακά δεδομένα στο Σ.Γ.Π. Διακρίνονται: α) το σύστημα των δρόμων (κόκκινο), τα ρέματα (μπλε) και τα λιβάδια (κίτρινο), β) τα οικοδομικά τετράγωνα (ροζ) και το σύστημα του δομημένου χώρου (μαύρο). Εικόνα 29. Ορθοφωτοχάρτης του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας και διανυσματικά επιφανειακά δεδομένα στο Σ.Γ.Π. Διακρίνονται: α) το σύστημα των δρόμων (κόκκινο), τα ρέματα (μπλε) και τα λιβάδια (κίτρινο), β) τα οικοδομικά τετράγωνα (ροζ) και το σύστημα του δομημένου χώρου (μαύρο). 63

Στο εν λόγω Σ.Γ.Π. έγινε τέλος η εισαγωγή δυο δορυφορικών εικόνών, μιας εικόνας QuickBird της Θεσσαλονίκης (Εικόνα 30) με μέγεθος pixel 0.70m και ημερομηνία λήψης 17/07/2003 και μιας εικόνας WorldView 2 της Νέας Μηχανιώνας με pixel 0.50m και ημερομηνία λήψης 16/11/2010. Η γεωαναφορά των εικόνων αυτών σε ΕΓΣΑ 87 πραγματοποιήθηκε με γνωστά σημεία ελέγχου 38. Στη δορυφορική εικόνα της Θεσσαλονίκης εντοπίστηκαν τμήματα του δομημένου χώρου των προαστιακών «συνοικισμών» όπως οι Αμπελόκηποι, η Καλαμαριά, η Νεάπολη, η Τούμπα και η Χαριλάου, για τα οποία δεν υπήρχαν διαθέσιμοι ορθοφωτοχάρτες. Στη δορυφορική εικόνα της Νέας Μηχανιώνας εντοπίστηκε το σύστημα των δομημένων χώρων του οικισμού για το έτος 2010. Εικόνα 30. Δορυφορική εικόνα: α) QuickBird της Θεσσαλονίκης (2003) και β) WorldView 2 της Νέας Μηχανιώνας (2010). 3.5 Συμπεράσματα Η οργάνωση και η επεξεργασία ενός εκτεταμένου χαρτογραφικού υποβάθρου με σκοπό τη διαχρονική μελέτη των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης αποτέλεσε τη βάση της διδακτορικής αυτής διατριβής. 38 Στάμου, Αικατερίνη, Φωτογραμμετρική Τεκμηρίωση για την πόλη της Θεσσαλονίκης, προπτυχιακή εργασία Τομέα Κτηματολογίου, Φωτογραμμετρίας και Χαρτογραφίας, ΤΑΤΜ, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη,2003, σελ. 4. 64

Η ενσωμάτωση του αρχείου ιστορικών χαρτών και αεροφωτογραφιών σε ένα ενιαίο σύστημα διαχείρισης επέτρεψε αφενός την αποθήκευση, την επεξεργασία και την ενημέρωση πλήθους γεωγραφικών δεδομένων και αφετέρου την ανάλυση και τη σύγκριση μεταξύ τους, την παραγωγή θεματικών χαρτών και διαγραμμάτων που αφορούσαν τους προσφυγικούς αυτούς οικισμούς. Στην όλη διαδικασία αντιμετωπίστηκαν γενικά και επιμέρους προβλήματα σχετικά με την ακρίβεια των τελικών προϊόντων, τόσο των χαρτογραφικών όσων και των φωτογραμμετρικών. Προβλήματα στην γεωαναφορά των ιστορικών χαρτών αφορούσαν κυρίως στις περιορισμένες έως ανύπαρκτες πληροφορίες σχετικά με το προβολικό υπόβαθρο της απεικόνισης τους, την ύπαρξη ή όχι γεωγραφικού πλέγματος κ.α. Σε κάθε περίπτωση έγινε προσπάθεια να δοθούν τεκμηριωμένες λύσεις. Όσον αφορά στις ιστορικές αεροφωτογραφίες αντιμετωπίστηκαν επίσης προβλήματα σχετικά με την ακρίβεια γεωαναφοράς, όπως η αποκατάσταση του άγνωστου εσωτερικού προσανατολισμού (έλλειψη στοιχείων βαθμονόμησης, απουσία εικονοσημάτων,) και η δυσκολία εντοπισμού και στόχευσης φωτοσταθερών σημείων στις εικόνες, αλλά και σημαντικά προβλήματα σχετικά με τη γενική ποιότητα των αρχικών εικόνων, κυρίως λόγω παλαιότητας και φθοράς. Στις περιπτώσεις αυτές κρίθηκε απαραίτητη η βελτίωση της ραδιομετρίας των εικόνων. 65

4. Εφαρμογή μεθόδων ανάλυσης ψηφιακών δεδομένων 4.1 Εισαγωγή Στο πλαίσιο της μελέτης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης, εκτός από την εξαγωγή θεματικής πληροφορίας για τον οικιστικό ιστό μέσα από την οπτική ερμηνεία εικόνων και χαρτών, έγινε η εφαρμογή μεθόδων ανάλυσης ψηφιακών δεδομένων σε παγχρωματικές αεροφωτογραφίες (panchromatic data). Μέθοδοι με ευρεία εφαρμογή σε πολυφασματικά τηλεπισκοπικά δεδομένα (multispectral data) χρησιμοποιήθηκαν με στόχο την αυτόματη εξαγωγή πληροφοριών από ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες. Έγινε η εφαρμογή μεθόδων ταξινόμησης (classification) εικόνας σε ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες (Εικόνα 31) με σκοπό τον εντοπισμό των συστημάτων που συνθέτουν τον οικιστικό ιστό. Εντοπίστηκαν καταρχήν με αυτοματοποιημένες διαδικασίες τα συστήματα των δρόμων και των κτισμένων χώρων με μεθοδολογίες ταξινόμησης με βάση την ψηφίδα (pixel based), στις οποίες κύριο συστατικό επεξεργασίας αποτελούν τα φασματικά χαρακτηριστικά των εικονοστοιχείων (pixels), και στην συνέχεια με μεθοδολογίες αντικειμενοστραφούς (object based) ταξινόμησης, όπου τα εικονοστοιχεία ενώνονται με μεθόδους κατάτμησης σε αντικείμενα και μέσω των ιδιοτήτων τους όπως το μέγεθος, η σχέση με τα γειτονικά, η θέση στο χώρο και πολλές άλλες ιδιότητες γίνεται η τελική ταξινόμηση. Εφαρμόστηκαν επίσης στατιστικοί δείκτες σε ζεύγη διαχρονικών ψηφιακών εικόνων ασπρόμαυρων αεροφωτογραφιών των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης με στόχο τον εντοπισμό και την ανάλυση του ποσού των μεταβολών και της πιθανής συστηματικής φύσης των μεταβολών τους. 66

Εικόνα 31.Διάγραμμα ροής επεξεργασίας δεδομένων. 4.2 Εφαρμογές ταξινόμησης εικόνας σε ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες Ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες έχουν μέχρι τώρα χρησιμοποιηθεί σε πλήθος μελετών σχετικών με την εξέλιξη και τις μεταβολές της εδαφικής κάλυψης. Αποτελούν άλλωστε τα παλαιότερα τηλεπισκοπικά δεδομένα και μια αναντικατάστατη πηγή της ανθρώπινης ιστορίας για πάνω από εκατό χρόνια. Στην Ελλάδα η Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού 39 εκτελεί κάθε έτος αεροφωτογραφήσεις και τηρεί διαχρονικό αρχείο 300.000 αεροφωτογραφιών για ολόκληρη τη χώρα από το 1939. Η οπτική ερμηνεία των ασπρόμαυρων αεροφωτογραφιών έχει μέχρι σήμερα εφαρμοστεί στο πλαίσιο πολλών μελετών και θεωρείται, αν και χρονοβόρα, η πιο σωστή διαδικασία για την μελέτη της γήινης επιφάνειας και των μεταβολών της. Το σύνολο των λαθών που υπεισέρχονται στην όλη διαδικασία έχει επίσης επισημανθεί 40 και επαληθευθεί από διάφορους ερευνητές 41. Η χρήση μεθόδων τηλεπισκόπησης, όπως αυτή της ταξινόμησης, σε ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες, δηλαδή σε φωτογραφίες με μειωμένη πληροφορία λόγω του δέκτη, πραγματοποιείται σπάνια. Η εφαρμογή της διαδικασίας της ταξινόμησης σε παγχρωματικά δεδομένα επιφέρει σφάλματα και είναι αναποτελεσματική ως γενικό εργαλείο. Το 39 http://web.gys.gr. 40 Biging, G.S., Congalton, R.G., Murphy, E.C., A comparison of photo interpretation and ground measurements of forest structure, ACSM ASPRS Annual Convention Technical Papers 3, 1991, σελ. 6 15. 41 Congalton, R., Green, K., Assessing the Accuracy of Remotely Sensed Data: Principles and Practices, CRC/Lewis Press, Boca, Raton, Florida, 1999, σελ. 137. 67

μονοδιάστατο σήμα (one dimensional signature space) των δεδομένων αυτών και η υψηλή χωρική λεπτομέρεια που αποτυπώνουν συνεπάγονται σφάλματα στον εντοπισμό τάξεων που περιγράφουν συγκεκριμένα φαινόμενα. Αυτοματοποιημένες διαδικασίες ταξινόμησης σε ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες έχουν εφαρμοστεί μόνο σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Αυτοματοποιημένη τέτοια προσέγγιση χρησιμοποιήθηκε εκεί όπου μικρός αριθμός ξεχωριστών τάξεων ήταν δυνατόν να προσδιοριστεί. Οι περισσότερες περιπτώσεις απαντώνται σε μελέτες σχετικές με δάση και βλάστηση και έχουν προταθεί διάφοροι τύποι δεδομένων που συνδυάζουν μεθόδους κατάτμησης εικόνας 42 και ερμηνευτικά κλειδιά 43. Αυτοματοποιημένη ταξινόμηση με βάση την ψηφίδα για τον προσδιορισμό των μεταβολών της Μεσογειακής βλάστησης έχει εφαρμοστεί και έχουν καθοριστεί με μεγάλη ακρίβεια τρεις τάξεις (δένδρα, θάμνοι και χόρτα) 44. Φίλτρα και μέθοδοι ανάλυσης υφής έχουν επίσης προταθεί για την ταξινόμηση της βλάστησης σε ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες 45, καθώς και μεθοδολογίες αντικειμενοστραφούς ταξινόμησης με την χρήση του λογισμικού ecognition 46. Μια μεθοδολογία ταξινόμησης ασπρόμαυρων αεροφωτογραφιών με ευρεία εφαρμογή έχει επίσης προταθεί για διαφορετικούς τύπους εδαφικής κάλυψης (δάση, καλλιεργήσιμες εκτάσεις, αστικές περιοχές) με την χρήση φίλτρων και κανόνων υφής 47. Αν και η συνολική ακρίβεια της ταξινόμησης είναι σχεδόν στο 90 τοις εκατό, η μεγαλύτερη σύγχυση στον εντοπισμό των τάξεων γίνεται στις αστικές περιοχές. Η μέθοδος αυτή προτείνεται να εφαρμοστεί ακόμη και σε εικόνες με κακή ραδιομετρική ποιότητα, καθώς και σε μωσαϊκά που προέκυψαν από την συρραφή έως και τεσσάρων αρχικών εικόνων χωρίς να έχουν διορθωθεί γεωμετρικά. Η μέθοδος αυτή προτείνεται για διαφορετικά επίπεδα ταξινομημένης λεπτομέρειας και ποικιλομορφίας της προς ανάλυση περιοχής. 42 Borisov, A.N., Kashin, V.B., Khlebopros, R.G., Method for indication of horizontal structure of tree stands, Doklady Biological Sciences, 293 (1 6), 1989, σελ. 132 133. 43 Jagtap, T.G., Untawale, A.G., Inamdar, S.N., Study of mangrove environment of Maharashtra coast using remote sensing data, Indian Journal of Marine Sciences, 23 (2), 1994, σελ. 90 93. 44 Carmel, Yohay, Kadmon, Ronen, Computerized classification of Mediterranean vegetation using panchromatic aerial photographs, Journal of Vegetation Science 9, 1998, σελ. 445 454. 45 Sarría, F. A., Recio R, J., Fernández, R.L.A., Análisis de imágenes mediante texturas: aplicación a la clasificación de unidades de vegetación, GeoFocus 3, 2003, σελ. 143 159. 46 Laliberte, A.S., Rango, A., Havstad, K.M., Paris, J.F., Beck, R.F., McNeely, R., Gonzales, A.L., Object oriented image analysis for mapping shrub encroachment from 1937 to 2003 in southern New Mexico, Remote Sensing of Environment 93, 2004, σελ. 198 210. 47 Halounová, Lena, The automatic classification of B&W aerial orthophotos, Proceedings of the XXth congress of ISPRS, Istanbul, Turkey, 2004. 68

4.3 Μέθοδοι ταξινόμησης Η ταξινόμηση είναι η διαδικασία καταχώρησης των εικονοστοιχείων μιας ψηφιακής εικόνας σε ένα ορισμένο πλήθος ατομικών τάξεων ή κατηγοριών που βασίζεται στις φασματικές τιμές των δεδομένων. Αν το εικονοστοιχείο ικανοποιεί ένα ορισμένο σύνολο κριτηρίων τότε το εικονοστοιχείο καταχωρίζεται στην τάξη η οποία αντιστοιχεί στα κριτήρια αυτά. Ο όρος τάξη ή κατηγορία σε μία εικόνα εκφράζει το ομοιογενές σύνολο από εικονοστοιχεία των οποίων οι φασματικές υπογραφές διαφέρουν λίγο μεταξύ τους λόγω εξωτερικών παραγόντων όπως για παράδειγμα οι ατμοσφαιρικές καταστάσεις, η γωνία του ήλιου κλπ. Με την εφαρμογή της διαδικασίας της ταξινόμησης γίνεται δυνατός ο προσδιορισμός των τάξεων και στη συνέχεια ο προσδιορισμός των ορίων διάκρισης ή ορίων απόφασης μεταξύ των τάξεων, ώστε το κάθε εικονοστοιχείο σε μία εικόνα να μπορεί να καταχωρισθεί σε μια τάξη. Η ταξινόμηση κάθε άγνωστου εικονοστοιχείου της εικόνας βασίζεται στη φασματική σχέση που έχει με κάθε τάξη. Η ταξινόμηση βασιζόμενη στη φασματική υπογραφή των αντικειμένων προσπαθεί να διακρίνει τα αντικείμενα βάσει των φασματικών τους χαρακτηριστικών 48. Η πολυφασματική ταξινόμηση μπορεί να περιγραφεί στον διανυσματικό χώρο ως εξής: π.χ. σε μια πολυφασματική MSS εικόνα του δορυφόρου Landsat όπου οι δίαυλοι είναι τέσσερις, κάθε εικονοστοιχείο μπορεί να παρασταθεί με το διάνυσμα Ρ τεσσάρων διαστάσεων 49 : Ρ=[Ρ1Ρ2Ρ3Ρ4] όπου Ρ1, Ρ2, Ρ3 και Ρ4 είναι οι τιμές έντασης των εικονοστοιχείων στους διαύλους 1,2,3 και 4 αντίστοιχα. Αντίθετα, σε μια ψηφιακή εικόνα ασπρόμαυρης αεροφωτογραφίας το διάνυσμα Ρ κάθε εικονοστοιχείου είναι μιας διάστασης: Ρ=[Ρ1] όπου Ρ1 είναι οι τιμές έντασης του εικονοστοιχείου (256 διακριτά επίπεδα του γκρι). Αν S το σύνολο όλων των προτύπων σε μία ψηφιακή εικόνα, τότε οι τάξεις της εικόνας δημιουργούνται με την κατανομή του συνόλου των προτύπων S σε K υποσύνολα (Κ τάξεις) SK. Έστω s ένα υποσύνολο του SK για το οποίο υπάρχουν πληροφορίες τότε αυτό ονομάζεται ονομαστική εκπαιδευτική σειρά (training set). Η σειρά αυτή ονομάζεται εκπαιδευτική 48 Τσακίρη-Στρατή Μαρία, Τηλεπισκόπηση, Πανεπιστημιακές Παραδόσεις, Α.Π.Θ., Τμήμα Εκδόσεων, Θεσσαλονίκη, 2009 2010, σελ 170. 49 Τσακίρη-Στρατή Μαρία, op. cit., σελ 171. 69

γιατί κατά την διάρκεια της ταξινόμησης χρησιμοποιείται στην εκπαίδευση του συστήματος για την αναγνώριση των υπολοίπων προτύπων 50. Στην περίπτωση που ένα υποσύνολο sk του συνόλου SK είναι γνωστό, τότε η ταξινόμηση ονομάζεται καθοδηγούμενη ή επιβλεπόμενη ταξινόμηση (supervised classification). Στην περίπτωση που τα υποσύνολα sk είναι άγνωστα, τότε η ταξινόμηση ονομάζεται ανεξάρτητη ή μη επιβλεπόμενη ταξινόμηση (unsupervised classification) 51. Στην επιβλεπόμενη ταξινόμηση οι ομάδες των εικονοστοιχείων ονομάζονται πληροφοριακές τάξεις επειδή σχετίζονται με πραγματικούς τύπους κάλυψης της γήινης επιφάνειας. Στη μη επιβλεπόμενη ταξινόμηση οι ομάδες αυτές ονομάζονται φασματικές τάξεις επειδή τα χαρακτηριστικά των ομάδων προσδιορίζονται μόνο με τη βοήθεια των φασματικών τους χαρακτηριστικών. Εκτός από τις παραπάνω μεθόδους ταξινόμησης οι οποίες βασίζονται στα φασματικά χαρακτηριστικά των εικονοστοιχείων (pixelbased), υπάρχει και η αντικειμενοστραφής ταξινόμηση (object based) κατά την οποία δημιουργούνται ομοιογενή σύνολα που με τη βοήθεια κανόνων ερμηνεύονται και ταξινομούνται ανάλογα. Η αντικειμενοστραφής ταξινόμηση λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο όπως μια ταξινόμηση εικονοστοιχείων, με τη διαφορά ότι δεν ταξινομούμε κάθε εικονοστοιχείο, αλλά συνδυάζουμε όλα τα εικονοστοιχεία ενός συνόλου και τα ταξινομούμε μαζί. Στην μελέτη των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης εφαρμόστηκαν μεθοδολογίες ταξινόμησης με βάση την ψηφίδα και αντικειμενοστραφούς ταξινόμησης με στόχο τον καθορισμό των συστημάτων του οικιστικού ιστού. Εκτιμήθηκαν με αυτοματοποιημένες διαδικασίες ο δομημένος (κτίσματα και δρόμοι) και ο αδόμητος χώρος των οικισμών. Με τον τρόπο αυτό έγινε επιπλέον δυνατός ο υπολογισμός των στατιστικών μεγεθών της πυκνότητας και της εντροπίας για το σύνολο των οικισμών. 4.3.1 Επιβλεπόμενη ταξινόμηση Στην επιβλεπόμενη ταξινόμηση επιλέγονται αντιπροσωπευτικά δεδομένα εκπαίδευσης (δείγματα) από τις θεματικές τάξεις που μας 50 Τσακίρη-Στρατή Μαρία, op. cit., σελ 172. 51 Τσακίρη-Στρατή Μαρία, op. cit., σελ 173. 70

ενδιαφέρουν, τις οποίες και μπορούμε να αναγνωρίσουμε με βεβαιότητα στην απεικόνιση, π.χ. δρόμοι, κτισμένοι χώροι, φυτική κάλυψη κ.λπ.. Τα δεδομένα αυτά, τα οποία δεν είναι παρά μια ομάδα εικονοστοιχείων, θα «εκπαιδεύσουν» το λογισμικό να αναγνωρίζει τα διάφορα αντικείμενα (θεματικές τάξεις). Για τη λήψη μιας αποδεκτής ταξινόμησης τα δείγματα εκπαίδευσης κάθε τάξης πρέπει να είναι αντιπροσωπευτικά και πλήρη, ώστε να παρέχουν τη δυνατότητα προσδιορισμού των στατιστικών στοιχείων τα οποία είναι απαραίτητα στη διαδικασία της ταξινόμησης. Η επιλογή των δειγμάτων θεωρείται πολλές φορές σημαντικότερη από την επιλογή του αλγορίθμου ταξινόμησης στην εκτίμηση της ακρίβειας της ταξινόμησης. Επιγραμματικά ακολουθούνται στην επιβλεπόμενη ταξινόμηση τα παρακάτω στάδια 52 : Επιλογή του πλήθους και του είδους των τάξεων. Επιλογή και λήψη των δειγμάτων από κάθε τάξη. Χρήση των δειγμάτων για τον προσδιορισμό των παραμέτρων για τη δημιουργία του ταξινομητή. Το σύνολο των παραμέτρων κάθε τάξης με τη βοήθεια των οποίων θα ταξινομηθούν οι υπόλοιπες ψηφίδες της εικόνας, ονομάζεται υπογραφή (signature) της αντίστοιχης τάξης. Με τη χρήση των κριτηρίων, δηλαδή την υπογραφή της κάθε τάξης, ταξινομούνται όλες οι ψηφίδες της εικόνας στις αντίστοιχες τάξεις. Παραγωγή θεματικής εικόνας. Εικόνα 32. α) Ορθοφωτοχάρτης του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας. β) Επιβλεπόμενη ταξινόμηση (supervised classification) για τον εντοπισμών των δρόμων και των κτισμένων χώρων (λευκό χρώμα). 52 Τσακίρη-Στρατή Μαρία, op. cit., σελ 173. 71

Όσον αφορά τις ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης, ορίστηκαν δυο τάξεις με την βοήθεια της επιβλεπόμενης ταξινόμησης. Αρχικά εντοπίστηκαν τα όρια των οικισμών στους ορθοφωτοχάρτες και έγινε η διάκριση σε δομημένο/αστικοποιημένο (δρόμοι και κτισμένοι χώροι) και μη δομημένο περιβάλλον. Στην περίπτωση π.χ. του ορθοφωτοχάρτη του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας (Εικόνα 32) επισημάνθηκαν οι δρόμοι και οι κτισμένοι χώροι (λευκό χρώμα) και το μη δομημένο περιβάλλον (γκρι χρώμα). 4.3.2 Ανεξάρτητη ή μη επιβλεπόμενη ταξινόμηση Στην ανεξάρτητη ή μη επιβλεπόμενη ταξινόμηση δεν χρησιμοποιούνται δεδομένα εκπαίδευσης. Τα εικονοστοιχεία μιας απεικόνισης ταξινομούνται σε φασματικές τάξεις, σε ομάδες δηλαδή, ανάλογα με τα φασματικά τους χαρακτηριστικά. Ο χρήστης αναγνωρίζει εκ των υστέρων σε συνδυασμό με κατάλληλους επίγειους ελέγχους, τις θεματικές τάξεις, με τις οποίες συμπίπτουν οι φασματικές. Η μη επιβλεπόμενη ταξινόμηση δεν είναι συνήθως τόσο αποτελεσματική όσο η επιβλεπόμενη, λόγω της απουσίας δεδομένων εκπαίδευσης, τα οποία μας επιτρέπουν να ελέγχουμε τα αποτελέσματα. Από την άλλη πλευρά, η επιβλεπόμενη ταξινόμηση είναι χρονοβόρα, κυρίως όταν χρησιμοποιείται για επεξεργασία μεγάλης ποσότητας πολυφασματικών δεδομένων. Τα αποτελέσματα της ταξινόμησης είναι η δημιουργία ενός θεματικού χάρτη, ο οποίος μπορεί να παραχθεί και να αποθηκευτεί σε ψηφιακή μορφή. Στην επιβλεπόμενη ταξινόμηση η διαδικασία ξεκινά με τη λήψη μιας εκπαιδευτικής σειράς προτύπων των οποίων γίνεται βάσει υπαρχόντων γνώσεων για τις κατηγορίες της περιοχής μελέτης που απεικονίζεται στην εικόνα. Στην ανεξάρτητη ή μη επιβλεπόμενη ταξινόμηση επειδή δεν υπάρχουν πληροφορίες γύρω από την περιοχή μελέτης, επιλέγονται αυτόματα τα πρότυπα εκπαίδευσης βάσει των φασματικών χαρακτηριστικών ή με τη χρήση μιας τεχνικής ομαδοποίησης των ψηφίδων της εικόνας, όπου κάθε ομάδα θεωρείται μια τάξη. Με την τεχνική της ομαδοποίησης λαμβάνονται όλες οι πιθανές τάξεις στην εικόνα 53. Όσον αφορά τις ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης, ορίστηκαν δυο τάξεις με την βοήθεια της ανεξάρτητης ή μη επιβλεπόμενης ταξινόμησης και έγινε, όπως και στην 53 Τσακίρη-Στρατή Μαρία, op. cit., σελ 174. 72

περίπτωση της επιβλεπόμενης ταξινόμηση, διάκριση σε δομημένο/αστικοποιημένο (δρόμοι και κτισμένοι χώροι) και μη δομημένο περιβάλλον των οικισμών. Στην περίπτωση π.χ. του ορθοφωτοχάρτη του 1951 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας (Εικόνα 33) επισημάνθηκαν με τον τρόπο αυτό οι δρόμοι και οι κτισμένοι χώροι (λευκό χρώμα) και το μη δομημένο περιβάλλον (γκρι χρώμα). Εικόνα 33. α) Ορθοφωτοχάρτης του 1951 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας. β) Ανεξάρτητη ή μη επιβλεπόμενη ταξινόμηση (unsupervised classification) για τον εντοπισμών των δρόμων και των κτισμένων χώρων (λευκό χρώμα). 4.3.3 Αντικειμενοστραφής ταξινόμηση Στην αντικειμενοστραφή ανάλυση εικόνας (Object Based Image Analysis) η πληροφορία δεν βρίσκεται στο επίπεδο των εικονοστοιχείων αλλά στο επίπεδο «εννοιολογικών» αντικειμένων της εικόνας και στις μεταξύ τους σχέσεις 54. Με βάση τα παραπάνω, δεν ταξινομούνται τα εικονοστοιχεία μιας εικόνας, αλλά τα πρωτογενή αντικείμενα που παράγονται κατά την κατάτμησης της (segmentation). Η αντικειμενοστραφής ταξινόμηση πραγματοποιείται είτε με δεδομένα εκπαίδευσης είτε με την χρήση κανόνων. Στην πρώτη περίπτωση επιλέγονται μεμονωμένα πολύγωνα που δημιουργήθηκαν από την κατάτμηση και θεωρούνται τυπικά αντιπροσωπευτικά δείγματα μιας κατηγορίας και στη συνέχεια τα υπόλοιπα αντικείμενα της εικόνας 54 Blaschke, T., Strobl, J., What s wrong with pixels? Some recent developments interfacing remote sensing and GIS, GIS Zeitschrift für Geoinformationssysteme, 2001, σελ. 12 17. 73

ταξινομούνται με βάση τα δείγματα αυτά και με χρήση του αλγόριθμου του εγγύτερου γείτονα (nearest neighbor) ή του τυπικού εγγύτερου γείτονα (standard nearest neighbor). Στην δεύτερη περίπτωση, μελετώντας τα χαρακτηριστικά της κάθε κατηγορίας επιλέγονται αυτά ή αυτό που τα διαχωρίζει από τα υπόλοιπα. Μπορεί να είναι πολλά χαρακτηριστικά ή για απλούστευση της διαδικασίας να είναι μόνο ένα. Αυτά τα χαρακτηριστικά μπορεί να αφορούν φασματικές ιδιότητες, χωρικά ή σχηματικά χαρακτηριστικά καθώς και ιεραρχικές σχέσεις μεταξύ των επιπέδων. Κατόπιν γίνεται εφαρμογή των παραπάνω με τη χρησιμοποίηση των συναρτήσεων συμμετοχής ή και σε συνδυασμό με τον αλγόριθμο του εγγύτερου γείτονα. Όσον αφορά τις ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης, ορίστηκαν τρεις τάξεις με την βοήθεια της αντικειμενοστραφούς ταξινόμησης και έγινε διάκριση σε δρόμους, κτισμένους χώρους και μη δομημένο περιβάλλον των οικισμών. Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε περιελάμβανε τα εξής βήματα: α) την χρήση φίλτρων ενδιάμεσης τιμής (median) για την δημιουργία νέων καναλιών (channels) στις αρχικές ψηφιακές εικόνες των ασπρόμαυρων αεροφωτογραφιών, β) την κατάτμηση των εικόνων σε δυο επίπεδα, ένα γενικευμένο και ένα πιο λεπτομερές, και την δημιουργία των πρωτογενών αντικειμένων (segments), γ) τη δημιουργία νέων καναλιών με την εφαρμογή τεχνικών ανάλυσης κατά Haralick και την επιλογή γεωμετρικών χαρακτηριστικών των αντικειμένων που δημιουργήθηκαν με την κατάτμηση, δ) την ταξινόμηση των παραπάνω αντικειμένων. 4.3.3.1 Φίλτρα ενδιάμεσης τιμής Το φίλτρο ενδιάμεσης τιμής, το οποίο χρησιμοποιήθηκε για την δημιουργία νέων καναλιών στις αρχικές εικόνες, είναι ένα μη γραμμικό χαμηλοπερατό φίλτρο και χρησιμοποιείται με στόχο την μείωση του θορύβου και άλλων ενοχλητικών επιδράσεων που είναι αποτέλεσμα της ψηφιοποίησης του αναλογικού σήματος, μεταβίβασης της εικόνας και άλλων περιβαλλοντικών επιδράσεων κατά την απόκτηση της 55. Για την υλοποίηση του φίλτρου ενδιάμεσης τιμής θεωρείται ένα παράθυρο μεγέθους n x n (n περιττός αριθμός) με κέντρο κάθε φορά ένα 55 Τσακίρη Στρατή Μαρία, op. cit., σελ 149. 74

εικονοστοιχείο της εικόνας. Υπολογίζεται ο μεσαίος των τιμών όλων των εικονοστοιχείων του παραθύρου και ο μεσαίος που προκύπτει είναι η νέα τιμή του κεντρικού εικονοστοιχείου του παραθύρου. Η διαδικασία αυτή πραγματοποιείται για όλα τα εικονοστοιχεία της εικόνας, εκτός από εκείνα στα άκρα της εικόνας για τα οποία δεν μπορεί να σχηματιστεί το παράθυρο με κέντρο αυτά. Οι διαστάσεις των παραθύρων του φίλτρου ενδιάμεσης τιμής που χρησιμοποιήθηκαν για την δημιουργία νέων καναλιών (channels) στις ψηφιακές εικόνες των ασπρόμαυρων αεροφωτογραφιών είναι οι εξής: (5x5), (11x11) και (21x21). Προστέθηκαν με τον τρόπο αυτό τρία νέα κανάλια στις αρχικές εικόνες (Εικόνα 34). Εικόνα 34. Εφαρμογή φίλτρου ενδιάμεσης τιμής σε αεροφωτογραφία του 1960 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας: α) αρχική εικόνα, β) εικόνα με φίλτρο 5x5, β) εικόνα με φίλτρο 11x11, γ) εικόνα με φίλτρο 21x21. 4.3.3.2 Κατάτμηση εικόνων Οι μέθοδοι κατάτμησης, οι οποίες στηρίζονται κυρίως σε φασματικά και γεωμετρικά χαρακτηριστικά, αποκαλούνται προσεγγίσεις χαμηλού επιπέδου κατάτμησης και έχουν ως αποτέλεσμα πρωτογενή αντικείμενα τα οποία τις περισσότερες φορές δεν αντιστοιχούν σε πραγματικά αντικείμενα/θεματικές κατηγορίες. Για την κατάτμηση των εικόνων χρησιμοποιείται ένας αλγόριθμος που έχει τη δυνατότητα να παράγει ομοιογενή αντικείμενα σε διαφορετικές κλίμακες (κατάτμηση πολλαπλής ανάλυσης multiresolution segmentation). Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι δίνεται η δυνατότητα στον χρήστη αλλάζοντας ορισμένες παραμέτρους να παρεμβαίνει στο μέγεθος των πρωτογενών αντικειμένων. Επιτρέπεται επίσης η ταυτόχρονη αναπαράσταση των πληροφοριών της εικόνας σε διαφορετικές κλίμακες. 75

Όσον αφορά τις ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες (αρχικές και 3 κανάλια: 5x5, 11x11, 21x21) των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης, η κατάτμηση πολλαπλής ανάλυσης έγινε σε δυο επίπεδα, αρχικά σε ένα γενικευμένο (παράμετρος κλίμακας 200) και στη συνέχεια σε ένα πιο λεπτομερές (παράμετρος κλίμακας 50). Επιλέχθηκε το δεύτερο επίπεδο κατάτμησης στο οποίο τα πρωτογενή αντικείμενα (segments) προσεγγίζουν ικανοποιητικά το σχήμα και το μέγεθος των αντικειμένων του πραγματικού κόσμου (Εικόνα 35). Εικόνα 35. Κατάτμηση της αρχικής εικόνας του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας και των 3 καναλιών της (5x5, 11x11, 21x21) σε δυο επίπεδα: α) υπέρθεση της αρχικής εικόνας και των 3 καναλιών, β) κατάτμηση σε ένα γενικευμένο επίπεδο (παράμετρος κλίμακας 200), γ) κατάτμηση σε ένα λεπτομερές επίπεδο (παράμετρος κλίμακας 50). 4.3.3.3 Ανάλυση υφής κατά Haralick Η ανάλυση υφής κατά Haralick βασίζεται στον Πίνακα Συνεμφάνισης Επιπέδων Γκρίζου Τόνου (Gray Level Co occurrence Matrix, GLCM), ενός πίνακα δηλαδή με στοιχεία τη συχνότητα εμφάνισης διαφορετικών συνδυασμών τιμών του γκρι σε μια εικόνα. Υπάρχει μια 76

σειρά από κριτήρια τα οποία μπορούν να ορισθούν με βάση τον πίνακα GLCM 56. Για μια γωνία θ και μια απόσταση d μπορεί να σχηματιστεί ένας πίνακας Ρ=[pij], όπου το στοιχείο pij αντιστοιχεί στο πόσο συχνά ένα εικονοστοιχείο με τιμή του γκρι i συναντάται σε απόσταση d εικονοστοιχείων σε κατεύθυνση θ από το εικονοστοιχείο j. Γενικά ο πίνακας Ρ έχει διαστάσεις LxL για L πιθανές τιμές φωτεινότητας. Διαιρώντας τον πίνακα Ρ με τον συνολικό αριθμό των πιθανών ζευγών (i,j) προκύπτει o πίνακας Συνεμφάνισης Επιπέδων Γκρίζου Τόνου GLCM που συμβολίζεται ως C=[ cij]. Ο συνολικός αριθμός των πινάκων GLCM εξαρτάται από τις τιμές που έχουν επιλεγεί για τη γωνία θ και την απόσταση d. Οι πίνακες GLCM υπολογίζονται χρησιμοποιώντας διάφορες τιμές για την γωνία θ, για να διαπιστωθεί αν η υφή εξαρτάται από τον προσανατολισμό, και διάφορες τιμές για την απόσταση d, για τον έλεγχο της κλίμακας της μεταβλητότητα της υφής. Τα διαθέσιμα χαρακτηριστικά αυτής της κατηγορίας στο λογισμικό ecognition είναι χωρισμένα σε κατηγορίες ανάλογα με τη διεύθυνση ενδιαφέροντος (όλες, 0 ο, 45 ο, 135 ο ) και υπολογίζονται με βάση τις τιμές του γκρι σε ένα επίπεδο επιλογής. Οι κανόνες υφής κατά Haralick οι οποίοι χρησιμοποιήθηκαν στις εικόνες των ασπρόμαυρων αεροφωτογραφιών των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για τον εντοπισμό του δομημένου χώρου (κτίρια και δρόμοι) είναι οι παρακάτω 57 : 1. Η ομοιογένεια (homogeneity): n 1 n 1 i, j i= 0 j= 0 1+ ( i j) Homogeneity_i = P Εάν η εικόνα είναι τοπικά ομοιογενής, η τιμή της ομοιογένειας είναι υψηλή και ο πίνακας GLCM συγκεντρώνεται κατά μήκος της διαγωνίου. Οι τιμές της ομοιογένειας προσδιορίζονται από το αντίστροφο του βάρους αντίθεσης (contrast weight) με βάρη τα οποία μειώνονται εκθετικά σύμφωνα με την απόστασή τους από την διαγώνιο. Οι τιμές του κανόνα ομοιογένειας κυμαίνονται γενικά από 0 έως 1. Για την εικόνα του 2 56 Haralick, Robert M, Shanmugam, K., Dinstein, ItsʹHak, Textural Features for Image Classification, IEEE Transactions on Systems, Man, and Cybernetics, vol. 3, no. 6, 1973, σελ. 610 621. 57 Reference Book of ecognition Developer 8.7, München, Germany, 2011, σελ. 313 328. 77

1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας επιλέχθηκαν τιμές μεταξύ 0.3 και 0.5 (Εικόνα 36). Εικόνα 36. Εφαρμογή κανόνων κατά Haralick για τον εντοπισμό του δομημένου χώρου σε εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας: α ) υπέρθεση της αρχικής εικόνας και των 3 καναλιών (5x5, 11x11, 21x21), β) κατάτμηση της εικόνας σε ένα λεπτομερές επίπεδο (παράμετρος κλίμακας 50, γ) αδιαφανή χρωματισμένα πρωτογενή αντικείμενα (διαβαθμίσεις του μπλε και του πράσινου), δ) κανόνας ομοιογένειας (0.3<x<0.5). 2. Η αντίθεση (contrast): Contrast_i = n 1 n 1 i= 0 j= 0 ( ) Pi, ji j 2 Η αντίθεση είναι το αντίθετο της ομοιογένειας. Είναι ένα μέτρο του ποσού των τοπικών παραλλαγών στην εικόνα. Αυξάνεται εκθετικά 78

καθώς ο αριθμός της γραμμής i και της στήλης j των εικονοστοιχείων αυξάνονται 58. Η αντίθεση κυμαίνεται μεταξύ 0 και 65025. Για την εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας επιλέχθηκαν για τον κανόνα αντίθεσης τιμές μεταξύ 1 και 10 (Εικόνα 37α). Εικόνα 37. Εφαρμογή κανόνων κατά Haralick για τον εντοπισμό του δομημένου χώρου σε εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας: α) αντίθεση (1<x<10), β) ανομοιότητα (0<x<2), γ) εντροπία (1.5<x<5.5), δ) γωνιακή ροπή δεύτερης τάξης GLCM (0.01<x<0.37). 3. Η ανομοιότητα (απόκλιση, απόσταση, διαφορά) (dissimilarity): Dissimilarity_i = n 1 n 1 i= 0 j= 0 Pi, ji j 58 Reference Book of ecognition Developer 8.7, op. cit., σελ. 323. 79

Η ανομοιότητα είναι παρόμοια με την αντίθεση αλλά αυξάνεται γραμμικά. Είναι υψηλή όταν η τοπική περιοχή παρουσιάζει μεγάλη αντίθεση. Η ανομοιότητα κυμαίνεται γενικά μεταξύ 0 και 255. Για την εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας επιλέχθηκαν για τον κανόνα ανομοιότητας τιμές μεταξύ 0 και 2 (Εικόνα 37β). 4. Η εντροπία (entropy): Entropy_i = n 1 n 1 i= 0 j= 0 P ( ln P ) i, j i, j Η τιμή της εντροπίας είναι υψηλή, εάν τα στοιχεία του πίνακα GLCM διανέμονται εξίσου. Είναι χαμηλή εάν τα στοιχεία του πίνακα GLCM είναι κοντά στις τιμές 0 και 1. Δεδομένου ότι το ln(0) είναι απροσδιόριστο, υποθέτουμε ότι 0*ln(0)=0. Η εντροπία κυμαίνεται μεταξύ 0 και 10404 59. Για την εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας επιλέχθηκαν για τον κανόνα εντροπίας τιμές μεταξύ 1.5 και 5.5 (Εικόνα 37γ). 5. Η γωνιακή ροπή δεύτερης τάξης (angular second moment) GLCM: ASM_i= n 1 n 1 i= 0 j= 0 ( Pi, j) 2 Η γωνιακή ροπή δεύτερης τάξης GLCM κυμαίνεται μεταξύ 0 και 1, ενώ για την εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας επιλέχθηκαν τιμές μεταξύ 0.01 και 0,37 (Εικόνα 37δ). 6. Ο αριθμητικός μέσος ή μέση τιμή (mean, average): μ i, j = 1 n 2 n 1 n 1 i= 0 j= 0 P i, j Ο αριθμητικός μέσος ή μέση τιμή είναι ο μέσος όρος που εκφράζεται από τον πίνακα GLCM. Η τιμή του εικονοστοιχείου δεν 59 Reference Book of ecognition Developer 8.7, op. cit., σελ. 324. 80

προσμετράται από τη συχνότητα της εμφάνισης της αυτής καθεαυτής, αλλά από τη συχνότητα της εμφάνισης της σε σχέση με μια ορισμένη τιμή γειτονικού εικονοστοιχείου. Η μέση τιμή κυμαίνεται μεταξύ 0 και 255 60. Για την εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας επιλέχθηκαν για τον κανόνα μέσης τιμής τιμές μεταξύ 200 και 255 (Εικόνα 38α). Εικόνα 38. Εφαρμογή κανόνων κατά Haralick για τον εντοπισμό του δομημένου χώρου σε εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας: α) αριθμητικός μέσος (200<x<255), β) τυπική απόκλιση (1.25<x<6), γ) συσχέτιση (0.45<x<0.83), δ) γωνιακή ροπή δεύτερης τάξης GLDV (0.24<x<0.50). 7. Η τυπική απόκλιση (standard deviation): σ i, j = n 1 n 1 i= 0 j= 0 (, ) P i j μ i, j i, j 1 2 2 60 Reference Book of ecognition Developer 8.7, op. cit., σελ. 325. 81

Η τυπική απόκλιση χρησιμοποιεί τον πίνακα GLCM, επομένως αναφέρεται ειδικά στους συνδυασμούς των εικονοστοιχείων αναφοράς και των γειτονικών εικονοστοιχείων. Κατά συνέπεια, δεν είναι η ίδια με την απλή τυπική απόκλιση των διαβαθμίσεων του γκρι στην αρχική εικόνα. Ο υπολογισμός της τυπικής απόκλισης, χρησιμοποιώντας είτε τις γραμμές i είτε τις στήλες j των εικονοστοιχείων, δίνει το ίδιο αποτέλεσμα, δεδομένου ότι ο πίνακας GLCM είναι συμμετρικός. Η τυπική απόκλιση είναι ένα μέτρο της διασποράς των τιμών γύρω από το μέσο όρο. Είναι παρόμοια με την αντίθεση ή την ανομοιότητα. Η τυπική απόκλιση κυμαίνεται μεταξύ 0 και 255 61. Για την εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας επιλέχθηκαν για τον κανόνα τυπικής απόκλισης τιμές μεταξύ 1.25 και 6 (Εικόνα 38β). 8. H συσχέτιση (correlation): Correlation = n 1 n 1 i= 0 j= 0 P i, j ( i μι )( j μj ) 2 2 ( σ i )( σ j ) Η συσχέτιση μετράει την γραμμική εξάρτηση των διαβαθμίσεων του γκρι των γειτονικών εικονοστοιχείων. Η συσχέτιση κυμαίνεται μεταξύ 0 και 1 62. Για την εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας επιλέχθηκαν για τον κανόνα συσχέτισης τιμές μεταξύ 0.45 και 0.83 (Εικόνα 38γ). 9. Γωνιακή ροπή δεύτερης τάξης (angular second moment) GLDV (Gray Level Difference Vector): ASM_i = n 1 n 1 i= 0 j= 0 V 2 k Όμοια με την γωνιακή ροπή δεύτερης τάξης GLCM, μετράει την τοπική ομοιογένεια. Η Γωνιακή Ροπή Δεύτερης Τάξης GLDV κυμαίνεται μεταξύ 0 και 1. Για την εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας 61 Reference Book of ecognition Developer 8.7, op. cit., σελ. 325. 62 Reference Book of ecognition Developer 8.7, op. cit., σελ. 326. 82

Μεσημβρίας επιλέχθηκαν για τον κανόνα αυτό τιμές μεταξύ 0.24 και 0.50 (Εικόνα 38δ). Όπου Pi,j είναι ο Πίνακας Συνεμφάνισης Επιπέδων Γκρίζου Τόνου GLCM διαστάσεων nxn (n=256 για 8bit δεδομένα, αριθμός των διαβαθμίσεων του γκρι) και οι παράμετροι: i είναι ο αριθμός της γραμμής του εικονοστοιχείου, j είναι ο αριθμός της στήλης του εικονοστοιχείου, Pi, j είναι η κανονικοποιημένη τιμή στο εικονοστοιχείο i, j, n είναι ο αριθμός των γραμμών ή των στηλών, μi,j είναι η μέση τιμή του πίνακα GLCM, σi, j είναι η τυπική απόκλιση του πίνακα GLCM. Vk είναι το επίπεδο αντικειμένων της εικόνας, k = 1,.n. Με την χρήση των παραπάνω κανόνων στο λογισμικό ecognition έγινε ο εντοπισμός πρωτογενών αντικειμένων (segments) που ανήκουν στο δομημένο/αστικοποιημένο (δρόμοι και κτισμένοι χώροι) και στο μη δομημένο περιβάλλον των οικισμών. Με την εφαρμογή των κανόνων υφής κατά Haralick εντοπίστηκε κάθε φορά και διαφορετικό τμήμα του δομημένου/αστικοποιημένου χώρου (Εικόνα 39). Για τον προσδιορισμό της συνολικής επιφάνειας του δομημένου χώρου είναι απαραίτητη η σύνθεση των επιμέρους τμημάτων όπως αυτά εντοπίστηκαν με την εφαρμογή όλων των παραπάνω κανόνων υφής. Εικόνα 39. Εφαρμογή κανόνων κατά Haralick σε εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας για τον εντοπισμό τμήματος του δομημένου χώρου (κτίρια και δρόμοι): α) κανόνας ομοιογένειας, β) κανόνας αντίθεσης. 83

4.3.3.4 Ανάλυση γεωμετρικών χαρακτηριστικών Τα πρωτογενή αντικείμενα του δομημένου/αστικοποιημένου χώρου (κτίρια και δρόμοι) ποικίλουν ως προς τις φασματικές τιμές τους αλλά και ως προς το σχήμα και το μέγεθος τους. Οι γεωμετρικές ιδιότητες με άλλα λόγια των κτιρίων και των δρόμων διαφέρουν μεταξύ τους. Ο εντοπισμός των δρόμων των οικισμών έγινε στο λογισμικό ecognition με την χρήση γεωμετρικών κανόνων όπως αυτών του Εμβαδού (Area), του Μήκους (Length), του λόγου Μήκους/Πλάτους (Length/Width), του αριθμού των εικονοστοιχείων (Number of pixels) και κανόνων σχήματος όπως αυτού της Ασυμμετρίας (Asymmetry) 63. Υπολογίστηκε έτσι η μέση τιμή και οι τυπικές αποκλίσεις για κάθε γεωμετρική ιδιότητα (Εικόνα 40). Με την εφαρμογή των γεωμετρικών κανόνων εντοπίστηκε κάθε φορά και διαφορετικό τμήμα των δρόμων. Για τον προσδιορισμό της συνολικής επιφάνειας των δρόμων ήταν απαραίτητη η σύνθεση των επιμέρους τμημάτων όπως αυτά εντοπίστηκαν με την εφαρμογή όλων των παραπάνω γεωμετρικών κανόνων. Εικόνα 40. Εφαρμογή κανόνων βάσει γεωμετρικών χαρακτηριστικών σε εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας για τον εντοπισμό των δρόμων: α) μήκος (180<x<630), β) λόγος μήκους/πλάτους (5<x<23), γ) εμβαδόν (321<x<2369), δ) ασυμμετρία (0.96<x<0.99). 63 Reference Book of ecognition Developer 8.7, op. cit., σελ. 261 268. 84

Ο προσδιορισμός των φασματικών και των γεωμετρικών χαρακτηριστικών των πρωτογενών αντικειμένων του δομημένου/αστικοποιημένου χώρου με την εφαρμογή της αντικειμενοστραφούς ταξινόμησης επέτρεψε τον αυτοματοποιημένο εντοπισμό δυο βασικών συστημάτων του οικιστικού ιστού των προσφυγικών οικισμών, δηλαδή των συστημάτων των δρόμων και των κτισμένων χώρων. 4.4 Αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της ταξινόμησης Η αξιολόγηση των εν λόγω ταξινομημένων εικονοστοιχείων έγινε αρχικά οπτικά, εξετάζοντας επισταμένως κάθε εικόνα, και στην συνέχεια πραγματοποιήθηκε η στατιστική αξιολόγηση για κάθε τάξη του δομημένου/αστικοποιημένου χώρου των οικισμών (Εικόνα 41). Τα αποτελέσματα της ταξινόμησης χρησιμοποιήθηκαν στη συνέχεια για τον προσδιορισμό στατιστικών μεγεθών όπως αυτών της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας. Εικόνα 41. Εντοπισμός του δομημένου χώρου τμήματος της Καλαμαριάς: α) με οπτική ερμηνεία και β) με την εφαρμογή μεθόδων αντικειμενοστραφούς ταξινόμησης σε αεροφωτογραφία του 1951. Οι παράμετροι οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν στην παραπάνω στατιστική αξιολόγηση ήταν η συνολική ακρίβεια της ταξινόμησης (overall classification accuracy) και ο συντελεστής k (overall kappa statisticks). Οι τιμές οι οποίες θεωρήθηκαν ως αποδεκτές για τις δυο αυτές παραμέτρους ήταν πάνω από 85% για την συνολική ακρίβεια της 85

ταξινόμησης και πάνω από 0,85 για τον συντελεστή k. Η εφαρμογή της αντικειμενοστραφούς ταξινόμησης οδήγησε σε ικανοποιητικά αποτελέσματα και για τις δυο παραμέτρους, ενώ αντίθετα οι φασματικές ταξινομήσεις (pixel based), δηλαδή η επιβλεπόμενη και η ανεξάρτητη, οδήγησαν σε αποτελέσματα μικρότερης ακρίβειας. Για την βελτιστοποίηση της ακρίβειας των αποτελεσμάτων της ταξινόμησης αφαιρέθηκε το σύστημα των δρόμων το οποίο αποτυπώνεται στα διαγράμματα του Υπουργείου Γεωργίας και δεν μεταβλήθηκε για το σύνολο των οικισμών στο χρονικό διάστημα στο οποίο αυτοί μελετούνται (Εικόνα 42 και 43). Στην συνέχεια, έγινε ο υπολογισμός της πυκνότητας δόμησης και η διάκριση του δομημένου χώρου σε ζώνες για τον υπολογισμό της εντροπίας (Πίνακας 10). Με την εφαρμογή της μεθοδολογίας αυτής, παρατηρείται διαφορά στα αποτελέσματα της εντροπίας σε σχέση με αυτά που υπολογίστηκαν με την διαδικασία της ψηφιοποίησης (Πίνακας 21). Αξίζει όμως να σημειωθεί πως το συνολικό ποσοστό αύξησης της εντροπίας ελάχιστα διαφοροποιείται. Εικόνα 42. Ορθοφωτοχάρτης του 1951 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας (α). Μη επιβλεπόμενη ταξινόμηση (unsupervised classification) (β). Αφαίρεση του συστήματος των δρόμων (γ). Διάκριση του δομημένου χώρου σε ζώνες για τον υπολογισμό της Εντροπίας (δ). Εικόνα 43. Ορθοφωτοχάρτης του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας (α). Μη επιβλεπόμενη ταξινόμηση (unsupervised classification) (β). Αφαίρεση του συστήματος των δρόμων (γ). Διάκριση του δομημένου χώρου σε ζώνες για τον υπολογισμό της Εντροπίας (δ). 86

Νέα Μεσημβρία Χρονολογία Εντροπία 1951 0.833 1990 0.870 Πίνακας 10. Η Εντροπία για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας για τις χρονολογίες 1951 και 1990 υπολογισμένη σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μη επιβλεπόμενης ταξινόμησης. 4.5 Εφαρμογή στατιστικών δεικτών σε ζεύγη ψηφιακών εικόνων Στο πλαίσιο της μελέτης των μεταβολών του δομημένου/αστικοποιημένου χώρου με την χρήση φωτογραμμετρικών προϊόντων, είναι απαραίτητο να ληφθεί υπόψη ένας σημαντικός αριθμός ραδιομετρικών και χωρικών/γεωμετρικών παραμέτρων. Ανάμεσα σε άλλα, πρέπει να ληφθεί υπόψη η ευαισθησία του αισθητήρα, η παρεμβολή της ατμόσφαιρας, η ομοιογένεια των αλλαγών, η πιθανή συστηματική φύση των αλλαγών, η ενδεχόμενη συγκέντρωση των αλλαγών γύρω από συγκεκριμένα σημεία ή γραμμές κ.α. Ένας σημαντικός αριθμός ποιοτικών και ποσοτικών δεικτών έχει ήδη προταθεί με στόχο να αξιοποιηθούν αυτές οι παράμετροι με τρόπο συστηματικό και επαναλαμβανόμενο (Ji και Gallo, 2006), (Sun κ.ά., 2006), (Shekhar, 2004), (Li, 2005). Επιχειρώντας να ορίσουμε τέτοιες παραμέτρους, θεωρήσαμε στην περίπτωση αυτή πως όλα τα δεδομένα (ψηφιακές εικόνες ασπρόμαυρων αεροφωτογραφιών) έχουν το ίδιο μέγεθος εικονοστοιχείων (pixels), ίδια κλίμακα και βρίσκονται στο ίδιο σύστημα αναφοράς (αυτό ήταν άλλωστε και το αποτέλεσμα της διαδικασίας της γεωαναφοράς). Επιπλέον τα ιστογράμματα όλων των δεδομένων συσχετίστηκαν ραδιομετρικά μεταξύ τους (histogram matching) ώστε να μην παρουσιάζουν μεγάλες αποκλίσεις. Το πρώτο βήμα στον εντοπισμό μεταβολών είναι ο προσδιορισμός του πραγματικού ποσού των αλλαγών κατά την διάρκεια της χρονικής περιόδου, στην αρχή και το τέλος της οποίας έγινε και η λήψη των δεδομένων. Είναι απαραίτητο επίσης να θεωρήσουμε πως οι μεταβολές αυτές είναι σημαντικές εφόσον υπερβαίνουν μια ορισμένη τιμή, καθορισμένη από τον εκάστοτε χρήστη. Επομένως, το να εκτιμήσουμε το ποσό των αλλαγών που έλαβαν χώρα, είτε συνολικά, είτε σε 87

συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, αποτελεί το προκαταρκτικό βήμα, ώστε να αποφασίσουμε στη συνέχεια αν θα συνεχίσουμε ή όχι την έρευνα μας. Ένας δείκτης του συνόλου των μεταβολών που έλαβαν χώρα είναι αναπόφευκτα γενικού χαρακτήρα και αναφέρεται σε όλη την ψηφιακή εικόνα. Εκτός αυτού, μπορεί μονάχα να αναφέρεται μόνο στις τιμές έντασης των εικονοστοιχείων, όπως ελήφθησαν από τον αισθητήρα (ή τον σαρωτή), χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι ατμοσφαιρικές συνθήκες, δεδομένα που άλλωστε δεν είναι στην διάθεση μας. Ένας τέτοιος δείκτης αναμένεται να μετράει την συνολική συμφωνία (agreement) δυο διαχρονικών δεδομένων. Σε ζεύγη ψηφιακών εικόνων ασπρόμαυρων αεροφωτογραφιών των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης εφαρμόστηκαν τέτοιοι στατιστικοί δείκτες με στόχο τον εντοπισμό τόσο του ποσού των μεταβολών όσο και της πιθανής συστηματικής φύσης των μεταβολών τους. Εικόνα 44. Ψηφιακή εικόνα διαστάσεων ΝxΜ τις χρονικές στιγμές t1 και t2, όπου Ν ο αριθμός των γραμμών και Μ ο αριθμός των στηλών των εικονοστοιχείων. Έστω ένα τέτοιο ζεύγος εικόνων g1 και g2 (Εικόνα 44), όπου: g1: η ψηφιακή εικόνα διαστάσεων ΝxΜ την χρονική στιγμή t1, g2: η ψηφιακή εικόνα διαστάσεων ΝxΜ την χρονική στιγμή t2, τότε Δg η νέα εικόνα η οποία προκύπτει από την διαφορά των g1 και g2: Δg(i,j)= g1(i,j) g2(i,j), και οι μέσες τιμές της έντασης για την κάθε εικόνα είναι: g 1 1 N M = NM i = 1 j = 1 (, ) g1 i j 88

g 2 1 N M = NM i = 1 j = 1 (, ) g2 i j Οι στατιστικοί δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν στο πλαίσιο της μελέτης αυτής είναι οι παρακάτω: 1. Η μέση διαφορά (mean difference): N M 1 Δ g = Δg(, i j) NM i = 1 j = 1 2. Ο συντελεστής συμφωνίας (agreement coefficient): AC = 1 N M i= 1 j= 1 N M i= 1 j= 1 Δgi (, j) ( g1 g2 + g1( i, j) g1) ( g1 g2 + g2( i, j) g2 ) 2 3. Ο συστηματικός συντελεστής συμφωνίας (systematic agreement coefficient): AC N M N M 2 g(, i j) g1(, i j) g 1(, i j) g2(, i j) g 2(, i j) i= 1 j= 1 i= 1 j= 1 s = 1 N M i= 1 j= 1 Δ ( g1 g2 + g1( i, j) g1) ( g1 g2 + g2( i, j) g2 ) 4. Ο μη συστηματικός συντελεστής συμφωνίας (unsystematic agreement coefficient): AC = 1 u N M i= 1 j= 1 N M 1 1 2 2 g (, i j) g (, i j) g (, i j) g (, i j) ( g1 g2 + g1( i, j) g1) ( g1 g2 + g2( i, j) g2 ) i= 1 j= 1 5. O συντελεστής συσχέτισης (correlation coefficient): r = N M i= 1 j= 1 ( g1(, i j) g1) ( g2(, i j) g2) N M N M 2 2 ( g1( i, j) g1) ( g2( i, j) g2) i= 1 j= 1 i= 1 j= 1 89

6. Η τετραγωνική ρίζα μέσων τετραγώνων (root mean square difference): N M 1 RMSD = Δg(, i j) NM i = 1 j = 1 2 7. O συντελεστής Willmott: d = 1 N M i= 1 j= 1 N M i= 1 j= 1 Δgi (, j) ( g ( i, j) g + g ( i, j) g ) 1 1 2 1 2 2 8. Η συμμεταβλητότητα (covariance): σ ( g1(, i j) g )( g2(, i j) g ) N M 1 = 12 1 2 NM i= 1 j= 1 9. Το μέτρο συμφωνίας Mielke (Mielke s measure of agreement): ρ = 1 1 ( NM ) 2 1 NM NxM N k = 1 λ = 1 M Δgi (, j) i= 1 j= 1 NxM 2 ( g3( k,1) g4( λ,1)) 2 όπου g3(k,1) είναι ο πίνακας στήλη διαστάσεων (NxM)x1 ο οποίος προκύπτει από την τοποθέτηση όλων των στοιχείων του πίνακα g1(i,j) σε μια στήλη, ξεκινώντας από τα στοιχεία της πρώτης γραμμής (i=1) έως και αυτά της γραμμής Ν. Ο πίνακας g4(λ,1) είναι επίσης πίνακας στήλη διαστάσεων (NxM)x1 του οποίου όλα τα στοιχεία λ είναι ίδια και ίσα με αυτά του πίνακα g2(i,j) για i=1,2, Ν και j=1,2, M. 10. Ο συντελεστής συμφωνίας Robinson (Robinson s coefficient of agreement): A = 1 N M N M 2 2 ( g1( i, j) g3( i, j)) + ( g2( i, j) g3( i, j)) i= 1 j= 1 i= 1 j= 1 N M N M 2 2 ( g1( i, j) g3) + ( g2( i, j) g3) i= 1 j= 1 i= 1 j= 1 90

όπου 1 g3(, i j) = ( g1(, i j) + g2(, i j)) 2 και 1 g3 = ( g1+ g2 ) 2 Ο συντελεστής συμφωνίας AC (agreement coefficient) μπορεί να διαχωριστεί σε δυο συντελεστές (Ji και Gallo, 2006): τον συντελεστή ACs (systematic agreement coefficient) ο οποίος εκφράζει τις συστηματικές διαφορές και τον συντελεστή ACu (unsystematic agreement coefficient) ο οποίος εκφράζει τις μη συστηματικές διαφορές. Όπου οι εκτιμήσεις των g1(i,j) και g2(i,j) υπολογίζονται από το μοντέλο Συναρτησιακής Σχέσης Γεωμετρικού Μέσου (GMFR Geometric Mean Functional Relationship model) (Ricker, 1980, Laws και Archie, 1981, Drapper και Smith, 1998), στο οποίο θεωρούμε πως τα g1(i,j) και g2(i,j) υπόκεινται εξίσου σε σφάλματα. Τα μοντέλο GMFR εκφράζεται κατά τον ίδιο τρόπο με αυτό της Απλής Γραμμικής Παλινδρόμησης (Simple Linear Regression model): g 2 i j = a+ bg 1 i j (, ) (, ) και από την αντίστροφη συνάρτηση: a 1 (, ) = + (, ) b b g 1 i j g 2 i j με τις τιμές α και b: b = N M i= 1 j= 1 N M i= 1 j= 1 ( g ( i, j) g ) 2 2 ( g ( i, j) g ) 1 1 2 2 a = g2 bg1 Οι παραπάνω στατιστικοί δείκτες εφαρμόστηκαν αρχικά σε ζεύγη ψηφιακών εικόνων των οικισμών της Θεσσαλονίκης και στην συνέχεια στα αντίστοιχα ζεύγη εικόνων στα οποία χρησιμοποιήθηκαν φίλτρα ενδιάμεσης τιμής (median) με διαστάσεις παραθύρων (5x5), (10x10), (15x15) 91

και (20x20). Τα φίλτρα αυτά χρησιμοποιήθηκαν με στόχο την μείωση του τυχαίου θορύβου στις εικόνες εξαιτίας της μη ορθής εγγραφής τους. Η εφαρμογή των εν λόγω δεικτών πραγματοποιήθηκε σε εικόνες στις οποίες είτε περιγράφεται στο σύνολο του ο εκάστοτε οικισμός είτε μέρος αυτού. Ακολουθεί ενδεικτικά η ανάλυση των αποτελεσμάτων για τον ολόκληρο τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας (Εικόνα 45), για ένα αρκετά μεγάλο μέρος (τα οικοδομικά τετράγωνα γύρω από την πλατεία του οικισμού) της Θέρμης (Εικόνα 46) και ενός μικρού τμήματος (τρία οικοδομικά τετράγωνα) της Σίνδου (Εικόνα 47). Τα αποτελέσματα της εφαρμογής των δεικτών στα ζεύγη αυτά των εικόνων των οικισμών παρατίθενται σε πίνακες (Πίνακες 11, 12, 13, 14 και 15). Εικόνα 45. Ζεύγος ψηφιακών εικόνων του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας έτους 1951 (α) και 1990 (β) στο οποίο έγινε εφαρμογή στατιστικών δεικτών. Εφαρμογή στατιστικών δεικτών σε ζεύγη εικόνων της Νέας Μεσημβρίας έτους 1951 και 1990 Δg AC ACs ACu Corr RMSD Willmott cov Mielke Robinson Αρχικές εικόνες 1,044 0,071 0,7785 0,2925 0,1466 67,223 0,34 295,4166 0,2511 0,506 5x5 1,0423 0,0762 0,7768 0,2994 0,1496 66,7643 0,3393 297,2937 0,2596 0,5064 10x10 1,039 0,093 0,7725 0,3178 0,1587 65,664 0,3385 304,9365 0,2822 0,5082 15x15 1,0332 0,1047 0,7663 0,3384 0,166 64,3376 0,3332 304,4203 0,2789 0,5083 20x20 1,0279 0,122 0,7602 0,3618 0,1776 62,8513 0,3305 310,0636 0,2983 0,5101 Πίνακας 11. Τα αποτελέσματα των στατιστικών δεικτών που εφαρμόστηκαν σε ζεύγη ψηφιακών εικόνων του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας έτους 1951 και 1990 (αρχικές εικόνες και αντίστοιχες με εφαρμογή φίλτρων ενδιάμεσης τιμής με διαστάσεις παραθύρων 5x5, 10x10, 15x15, 20x20). 92

Τα σημαντικότερα ευρήματα της ανάλυσης των παραπάνω δεδομένων για το ζεύγος των εικόνων του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας έτους 1951 και 1990 με την εφαρμογή του φίλτρου 20x20 συνοψίζονται ως εξής: Η πολύ χαμηλή τιμή (0,122) του συντελεστή συμφωνίας AC εκφράζει μεγάλη διαφοροποίηση στα αντίστοιχα εικονοστοιχεία (pixels) των δυο εικόνων. Η αρκετά μεγάλη τιμή (0,7602) του συστηματικού συντελεστή συμφωνίας ACs εκφράζει μικρή συστηματική διαφοροποίηση μεταξύ των δυο εικόνων. Η χαμηλή τιμή (0,3618) του μη συστηματικού συντελεστή συμφωνίας ACu εκφράζει αρκετά μεγάλη μη συστηματική διαφοροποίηση μεταξύ των δυο εικόνων. Η μη συστηματική διαφορά (ACs>ACu) συμβάλλει περισσότερο στην «ασυμφωνία» των δυο εικόνων. Στην περίπτωση αυτή παρατηρείται σημαντική διαφοροποίηση μεταξύ του συντελεστή συμφωνίας (0,122) και της μέσης διαφοράς (1,0279), ενώ η τιμή του συντελεστή συσχέτισης (0,1776) είναι πολύ κοντά σε αυτή του συντελεστή συμφωνίας (0,122). Παρατηρούνται επίσης μεγάλες τιμές της τετραγωνικής ρίζας μέσων τετραγώνων RMSD (62,8513) και της συνδιασποράς cov (310,0636). Η παραπάνω «ασυμφωνία» των δυο εικόνων εκφράζεται ομοίως από τις χαμηλές τιμές των συντελεστών Willmott (0,3305), Mielke (0,2983) και Robinson (0,5101). Στην συγκεκριμένη περίπτωση η μεγάλη διαφοροποίηση ανάμεσα στις δυο εικόνες με την εφαρμογή των στατιστικών δεικτών εκφράζει τις σημαντικές μεταβολές των συστημάτων που συνθέτουν τον οικισμό, καθώς και τις αλλαγές του χώρου γύρω από αυτόν. Η σύγκριση των δυο εικόνων μέσω των παραπάνω δεικτών είναι ποσοτική και όχι ποιοτική. Θεματική πληροφορία, όπως π.χ. οι κτισμένοι χώροι, οι δρόμοι κ.α., η οποία υπολογίστηκε και αναλύθηκε στα προηγούμενα κεφάλαια δεν είναι δυνατόν να περιγραφεί με την εφαρμογή των εν λόγω δεικτών. Αξίζει να σημειωθεί πως η σημαντική διαφοροποίηση στις δυο εικόνες του οικισμού συμφωνεί με τα μεγάλα ποσοστά αύξησης της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας (Πίνακας 22). 93

Εικόνα 46. Ζεύγος ψηφιακών εικόνων μέρους του οικισμού της Θέρμης έτους 1960 (α) και 1985 (β) στο οποίο έγινε εφαρμογή στατιστικών δεικτών. Εφαρμογή στατιστικών δεικτών σε ζεύγη εικόνων της Θέρμης έτους 1960 και 1985 Δg AC ACs ACu corr RMSD Willmott cov Mielke Robinson Αρχικές εικόνες 0,5682 0,112 0,6222 0,4898 0,1672 68,3334 0,2266 269,3464 0,1034 0,4787 5x5 0,5798 0,135 0,6219 0,5132 0,1742 67,2849 0,2118 268,7886 0,1061 0,4748 10x10 0,5949 0,1675 0,6169 0,5507 0,1888 65,3821 0,1852 268,5227 0,1116 0,4689 15x15 0,6034 0,1888 0,6049 0,5839 0,1911 63,4727 0,1386 244,0458 0,108 0,4559 20x20 0,6104 0,2098 0,5908 0,6189 0,2004 61,7069 0,0896 230,1391 0,1078 0,4441 Πίνακας 12. Τα αποτελέσματα των στατιστικών δεικτών που εφαρμόστηκαν σε ζεύγη ψηφιακών εικόνων μέρους του οικισμού της Θέρμης έτους 1960 και 1985 (αρχικές εικόνες και αντίστοιχες με εφαρμογή φίλτρων ενδιάμεσης τιμής με διαστάσεις παραθύρων 5x5, 10x10, 15x15, 20x20). H ανάλυση των δεδομένων για το ζεύγος των εικόνων του οικισμού της Θέρμης έτους 1960 και 1985 με την εφαρμογή του φίλτρου 20x20 παρουσιάζει τα εξής: Η χαμηλή τιμή (0,2098) του συντελεστή συμφωνίας AC εκφράζει μεγάλη διαφοροποίηση στα αντίστοιχα εικονοστοιχεία των δυο εικόνων. Η τιμή (0,5908) του συστηματικού συντελεστή συμφωνίας ACs εκφράζει μια μέση συστηματική διαφοροποίηση μεταξύ των δυο εικόνων. Η τιμή (0,6189) του μη συστηματικού συντελεστή συμφωνίας ACu εκφράζει επίσης μια μέση μη συστηματική διαφοροποίηση μεταξύ των δυο εικόνων. Η συστηματική διαφορά (ACu>ACs) συμβάλλει περισσότερο στην «ασυμφωνία» των δυο εικόνων. Στην περίπτωση αυτή παρατηρείται σημαντική διαφοροποίηση μεταξύ του συντελεστή συμφωνίας (0,2098) και της μέσης διαφοράς (0,6104), ενώ η τιμή του συντελεστή συσχέτισης (0,2004) είναι πολύ κοντά σε αυτή του συντελεστή συμφωνίας (0,2098). Παρατηρούνται επίσης μεγάλες τιμές της τετραγωνικής ρίζας μέσων τετραγώνων RMSD (61,7069) και της συνδιασποράς cov (230,1391). 94

Η παραπάνω «ασυμφωνία» των δυο εικόνων εκφράζεται ομοίως από τις χαμηλές τιμές των συντελεστών Willmott (0,0896), Mielke (0,1078) και Robinson (0,4441). Στην περίπτωση αυτή (οικοδομικά τετράγωνα γύρω από την πλατεία του οικισμού της Θέρμης) η μεγάλη διαφοροποίηση ανάμεσα στις δυο εικόνες με την εφαρμογή των στατιστικών δεικτών εκφράζει κυρίως τις σημαντικές μεταβολές του συστήματος των κτισμένων χώρων. Εικόνα 47. Ψηφιακές εικόνες μικρού τμήματος του οικισμού της Σίνδου έτους 1959 (α), 1983 (β) και 1990 (γ). Εφαρμογή στατιστικών δεικτών σε ζεύγη εικόνων της Σίνδος έτους 1959 και 1983 Δg AC ACs ACu corr RMSD Willmott cov Mielke Robinson Αρχικές εικόνες 1,3572 0,0514 0,8072 0,1414 0,1602 66,0055 42,54 339,4436 0,1348 0,54 5x5 1,3664 0,0442 0,8035 0,1523 0,1665 65,0081 0,4262 342,6167 0,1395 0,5421 10x10 1,3461 0,0155 0,8065 0,1779 0,1934 62,7494 0,4408 382,002 0,1625 0,554 15x15 1,3452 0,0015 0,8001 0,1985 0,1958 60,2108 0,4334 353,1359 0,1631 0,5524 20x20 1,3134 0,0432 0,8047 0,2386 0,2308 57,4994 0,4546 394,689 0,1927 0,5675 Πίνακας 13. Τα αποτελέσματα των στατιστικών δεικτών που εφαρμόστηκαν σε ζεύγη ψηφιακών εικόνων μέρους του οικισμού της Σίνδου έτους 1959 και 1983 (αρχικές εικόνες και αντίστοιχες με εφαρμογή φίλτρων ενδιάμεσης τιμής με διαστάσεις παραθύρων 5x5, 10x10, 15x15, 20x20). Εφαρμογή στατιστικών δεικτών σε ζεύγη εικόνων της Σίνδος έτους 1983 και 1990 Δg AC ACs ACu corr RMSD Willmott cov Mielke Robinson Αρχικές εικόνες 0,9753 0,2764 0,957 0,3194 0,5672 38,3761 0,7469 907,799 0,5521 0,7731 5x5 0,9737 0,3158 0,957 0,3588 0,5904 36,7707 0,7603 913,2219 0,5746 0,7845 10x10 0,9859 0,386 0,9584 0,4277 0,6338 34,202 0,7858 943,4623 0,6173 0,8061 15x15 0,9934 0,4165 0,9563 0,4602 0,6496 31,9789 0,7938 876,8185 0,6316 0,8132 20x20 1,0111 0,466 0,9563 0,5097 0,6802 29,9543 0,8115 875,9415 0,6613 0,8283 Πίνακας 14. Τα αποτελέσματα των στατιστικών δεικτών που εφαρμόστηκαν σε ζεύγη ψηφιακών εικόνων μέρους του οικισμού της Σίνδου έτους 1983 και 1990 (αρχικές εικόνες και αντίστοιχες με εφαρμογή φίλτρων ενδιάμεσης τιμής με διαστάσεις παραθύρων 5x5, 10x10, 15x15, 20x20). 95

Εφαρμογή στατιστικών δεικτών σε ζεύγη εικόνων της Σίνδος έτους 1959 και 1990 Δg AC ACs ACu corr RMSD Willmott cov Mielke Robinson Αρχικές εικόνες 1,3237 0,2938 0,8694 0,1633 0,1745 63,1558 0,4856 379,0417 0,1597 0,5694 5x5 1,3305 0,2809 0,8661 0,1469 0,1806 62,1953 0,4874 381,6365 0,1648 0,5717 10x10 1,3271 0,2392 0,8649 0,1042 0,2068 59,73 0,5004 414,5116 0,1886 0,5835 15x15 1,3364 0,2259 0,8569 0,0828 0,2111 56,9545 0,4956 383,2484 0,1911 0,5839 20x20 1,328 0,1759 0,8564 0,0322 0,2416 54,0602 0,511 408,6788 0,2186 0,5974 Πίνακας 15. Τα αποτελέσματα των στατιστικών δεικτών που εφαρμόστηκαν σε ζεύγη ψηφιακών εικόνων μέρους του οικισμού της Σίνδου έτους 1959 και 1990 (αρχικές εικόνες και αντίστοιχες με εφαρμογή φίλτρων ενδιάμεσης τιμής με διαστάσεις παραθύρων 5x5, 10x10, 15x15, 20x20). Τα σημαντικότερα ευρήματα της ανάλυσης των δεδομένων για τα τρία ζεύγη εικόνων (1959 1983, 1983 1990 και 1959 1990) μικρού τμήματος του οικισμού της Σίνδου έτους 1959, 1983 και 1990 με την εφαρμογή του φίλτρου 20x20 συνοψίζονται ως εξής: Η πολύ χαμηλή τιμή (0,0432) του συντελεστή συμφωνίας AC στο πρώτο ζεύγος (1959 1983) εκφράζει πολύ μεγάλη διαφοροποίηση στα αντίστοιχα εικονοστοιχεία των εικόνων, δηλαδή της πρώτης (1959) και της δεύτερης (1983). Η μέση τιμή (0,466) του AC στο δεύτερο ζεύγος (1983 1990) εκφράζει μικρότερη διαφοροποίηση ανάμεσα στις δύο εικόνες, ενώ η μικρή τιμή (0,1759) στο τρίτο ζεύγος (1959 1990) εκφράζει την προβλεπόμενη μεγάλη διαφοροποίηση των δυο εικόνων, δηλαδή της πρώτης (1959) και της τρίτης (1990). Με άλλα λόγια, οι αλλαγές στο πρώτο ζεύγος εικόνων είναι πολύ πιο μεγάλες σε σχέση με αυτές που παρατηρούνται στο δεύτερο. Οι μεγάλες τιμές (0,8047), (0,9563), (0,8564) του συστηματικού συντελεστή συμφωνίας ACs και στα τρία ζεύγη εικόνων εκφράζουν μικρή συστηματική διαφοροποίηση μεταξύ τους. Οι χαμηλές τιμές (0,2386), (0,0322) του μη συστηματικού συντελεστή συμφωνίας ACu του πρώτου και του τρίτου ζεύγους εικόνων εκφράζουν μεγάλη μη συστηματική διαφοροποίηση μεταξύ τους, σε αντίθεση με την μέση τιμή (0,5097) του δευτέρου ζεύγους η οποία εκφράζει μια μέση μησυστηματική διαφοροποίηση. Οι τιμές αυτές συμφωνούν με τα παραπάνω αποτελέσματα του AC. Η μη συστηματική διαφορά (ACs>ACu) συμβάλλει περισσότερο στην «ασυμφωνία» των εικόνων και για τα τρία ζεύγη (1959 1983, 1983 1990 και 1959 1990). Παρατηρείται και στα τρία ζεύγη σημαντική διαφοροποίηση μεταξύ του συντελεστή συμφωνίας (0,0432), (0,466), (0,1759) και της μέσης διαφοράς (1,3134), (1,0111),(1,328). Η τιμή επίσης του συντελεστή συσχέτισης (0,2308), (0,6802), (0,2416) είναι κοντά σε αυτή του συντελεστή συμφωνίας (0,0432), (0,466), (0,1759). Παρατηρούνται επιπλέον μεγάλες 96

τιμές της τετραγωνικής ρίζας μέσων τετραγώνων RMSD (57,4994), (29,9543), (54,0602) και της συνδιασποράς cov (394,689), (875,9415), (408,6788). Η «ασυμφωνία» των εικόνων εκφράζεται ομοίως από τις τιμές των συντελεστών Willmott, Mielke και Robinson. Η μεγάλη τιμή (0,8115) του συντελεστή Willmott στο δεύτερο ζεύγος σε σύγκριση με το πρώτο (0,4546) και το τρίτο (0,511) εκφράζει λιγότερες αλλαγές ανάμεσα στις δυο εικόνες (1983 1990). Στο ίδιο ακριβώς συμπέρασμα οδηγούμαστε και με την εφαρμογή των συντελεστών Mielke και Robinson στα τρία ζεύγη των εικόνων (μεγαλύτερη τιμή στο δεύτερο ζεύγος σε σχέση με το πρώτο και το τρίτο). Στην περίπτωση αυτή (τρία οικοδομικά τετράγωνα της Σίνδου) η διαφοροποίηση ανάμεσα στις δυο εικόνες με την εφαρμογή των στατιστικών δεικτών εκφράζει κυρίως τις μεταβολές του συστήματος των κτισμένων χώρων. Η ύπαρξη περισσοτέρων από δυο εικόνων για μια περιοχή (δυο εικόνες ένα ζεύγος) όπως στη περίπτωση της Σίνδου (τρεις εικόνες τρία ζεύγη) επιτρέπει αφενός την διαχρονική παρακολούθηση των μεταβολών και αφετέρου τον εντοπισμό της χρονικής περιόδου στην οποία έγιναν οι περισσότερες από αυτές. Θα πρέπει να σημειωθεί πως όλα τα παραπάνω ζεύγη των ψηφιακών εικόνων των ασπρόμαυρων αεροφωτογραφιών προέρχονται από διαφορετικά συστήματα συλλογής δεδομένων, διαφέρουν σημαντικά ως προς τη ραδιομετρική τους ανάλυση και περιέχουν σφάλματα (γεωμετρική διόρθωση, επανασύσταση κ.α.). Οι στατιστικοί αυτοί δείκτες χρησιμοποιήθηκαν με σκοπό να ποσοτικοποιηθεί ο βαθμός της συμφωνίας ή της απόκλισης μεταξύ των δεδομένων. Οι δείκτες παρουσιάζουν ωστόσο κάποιους περιορισμούς όταν χρησιμοποιούνται για την σύγκριση των ψηφιακών εικόνων. Καταρχήν, θεωρούμε πως και οι δυο εικόνες στις οποίες εφαρμόζεται ο εκάστοτε δείκτης παρουσιάζουν τα ίδια ή παρόμοια μετρητικά σφάλματα. Επιπλέον, οι δείκτες αυτοί δεν είναι σε θέση να αξιολογήσουν την ποιότητα των εικόνων. Για τον προσδιορισμό της ποιότητας των δεδομένων, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σαν αναφορά ένα ανεξάρτητο ζεύγος εικόνων του οποίου η συλλογή (δέκτης, τεχνικές), η επεξεργασία (βαθμονόμηση, γεωμετρική διόρθωση) ή ακόμη και οι μετρήσεις στο έδαφος έχουν γίνει με μεγάλη ακρίβεια. Επιπλέον δεν είναι δυνατή η μέτρηση ποσοτικοποίηση των διαφορών, συστηματικών ή μη, μεταξύ των εικόνων. Τέλος, οι δείκτες έχουν σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε η σύγκριση των εικόνων να είναι ποσοτική και όχι ποιοτική. 97

4.6 Συμπεράσματα Η εφαρμογή μεθόδων ανάλυσης ψηφιδωτών δεδομένων σε ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες με στόχο την αυτόματη εξαγωγή θεματικής πληροφορίας για τον οικιστικό ιστό των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης οδήγησε σε αξιόπιστα αποτελέσματα. Ο υπολογισμός νέων καναλιών των αρχικών εικόνων και ο προσδιορισμός των φασματικών και των γεωμετρικών ιδιοτήτων των πρωτογενών αντικειμένων του δομημένου/αστικοποιημένου χώρο με την εφαρμογή της αντικειμενοστραφούς ταξινόμησης αύξησαν ικανοποιητικά την ακρίβεια της ταξινόμησης. Η διάκριση άλλωστε των εν λόγω τάξεων (κτισμένοι χώροι και δρόμοι) σε ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες είναι δύσκολη ακόμη και με την οπτική ερμηνεία. Οι στατιστικοί δείκτες που εφαρμόστηκαν σε ζεύγη διαχρονικών ψηφιακών εικόνων ασπρόμαυρων αεροφωτογραφιών των οικισμών για τον εντοπισμό του ποσού των μεταβολών και της πιθανής συστηματικής φύσης των μεταβολών τους επέτρεψαν την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων σχετικά με τις μεταβολές του κτισμένου χώρου αποφεύγοντας τις όποιες χρονοβόρες διαδικασίες. 98

5. Διαχρονική μελέτη των οικισμών 5.1 Εισαγωγή Οι σχέσεις των οικιστικών συνόλων με το φυσικό και τον ανθρωπογενή ευρύτερο γεωγραφικό τους χώρο έχουν ιδιαίτερη σημασία 64. Η θέση στην ιεραρχία του οικιστικού πλέγματος, τα όρια της περιοχής επιρροής (διοικητικής, οικονομικής κ.α.), καθώς και ο καθορισμός της ενδοχώρας του οικισμού προκύπτουν από την αξιολόγηση πλήθους δεδομένων. Η αξιολόγηση αυτή προϋποθέτει την διαχρονική καταγραφή των γεωμορφολογικών χαρακτηριστικών της περιοχής, τον εντοπισμό των παραγωγικών δραστηριοτήτων στην ευρύτερη περιοχή, την επισήμανση του οικιστικού δικτύου και των βασικών αξόνων επικοινωνίας, την εξέταση των σχέσεων πόλης και υπαίθρου. Απαραίτητο είναι να καταγραφεί η υπάρχουσα κατάσταση των λειτουργιών και χρήσεων της ευρύτερης περιοχής 65. Για να καταγραφούν τα παραπάνω στοιχεία χρησιμοποιούνται ως υπόβαθρα χάρτες της ευρύτερης περιοχής. Για την κατανόηση της συνολικής εικόνας των οικισμών πρέπει επίσης να επισημανθούν, να καταγραφούν συστηματικά και να αξιολογηθούν τα στοιχεία και τα συστήματα που συγκροτούν τον χώρο τους 66. Η ανάλυση αυτή περιλαμβάνει τη συγκρότηση των οικοδομικών τετραγώνων και νησίδων, τη διάρθρωση των δημόσιων και ιδιωτικών ελεύθερων χώρων, τη διάταξη του κυκλοφοριακού δικτύου και του 64 Αραβαντινός, Αθανάσιος Ι., Πολεοδομικός σχεδιασμός, Εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα, 2007, σελ. 17. 65 Αραβαντινός, Αθανάσιος Ι., op. cit., σελ. 124. 66 Νομικός, Μιχαήλ Ε., Αποκατάσταση Επανάχρηση ιστορικών κτιρίων και συνόλων, Μεθοδολογία Εφαρμογές, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη,2004, σελ. 8. 99

πλέγματος των δρόμων, το σύστημα διανομής των οικοπέδων, την οργάνωση των κτιριακών όγκων και των μετώπων των δρόμων 67. Συνυπολογίζοντας όλα τα παραπάνω, στο πλαίσιο της διαχρονικής μελέτης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης εξετάστηκαν αρχικά τα γεωμορφολογικά τους χαρακτηριστικά, γενικά και άλλα στοιχεία τόσο για τους ίδιους όσο και τα αγροκτήματα τους, και επιλέχθηκαν μεταξύ άλλων τα προς διερεύνηση συστήματα που συνθέτουν τον οικιστικό τους ιστό. Εφαρμόστηκαν επίσης στατιστικοί δείκτες για την ανάλυση του δομημένου χώρου των οικισμών αυτών. 5..2 Γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά των οικισμών Η Θεσσαλονίκη και οι προσφυγικοί οικισμοί της βρίσκονται στο δυτικό τμήμα του σημερινού νομού Θεσσαλονίκης στην πεδιάδα Θεσσαλονίκης Γιαννιτσών (Εικόνα 48. Οι οικισμοί αυτοί είναι στο σύνολο τους πεδινοί και βρίσκονται σε χαμηλό υψόμετρο (Πίνακας 16). Κάποιοι από αυτούς είναι παραθαλάσσιοι όπως η Αγία Τριάδα, οι Νέοι Επιβάτες, η Περαία και η Νέα Καλλικράτεια. H πεδιάδα της Θεσσαλονίκης Γιαννιτσών είναι από τις μεγαλύτερες στην Ελλάδα και δεν παρουσιάζει ιδιαίτερα πολύπλοκο ανάγλυφο. Βορειοανατολικά της πόλης υψώνεται ο Χορτιάτης ή Κισσός (1201μ. υψόμετρο), φυσική οχύρωση και πηγή μέρους του νερού που χρησιμοποιείται για την ύδρευση της. Βορειοδυτικά απλώνεται η πεδιάδα της Θεσσαλονίκης η οποία ευνόησε την οικονομική ανάπτυξη της πόλης και της γύρω περιοχής, καθώς σχηματίστηκε (περίπου τον 1 ο π.χ. αιώνα) από τις προσχώσεις των ποταμών που διαρρέουν το νομό και έτσι είναι ιδιαίτερα εύφορη. Οι τρεις ποταμοί της Θεσσαλονίκης, ο Αξιός, ο Λουδίας και ο Γαλλικός, εκβάλλουν δυτικά της πόλης ενώ ακόμα νοτιότερα εκβάλλει ο Αλιάκμονας. Οι ποταμοί αποτέλεσαν και φυσικά υδάτινα εμπόδια σε προσπάθειες προσέγγισης της πόλης από τα νότια στο παρελθόν. Το δέλτα του Αξιού αποτελεί υγροβιότοπο 22.000 στρεμμάτων ιδιαίτερης σημασίας, που προστατεύεται από τη συνθήκη Ραμσάρ. Η θέση της πόλης στην ευρύτερη περιοχή Μακεδονίας Θράκης, η ύπαρξη του λιμανιού της ως φυσικής πύλης της περιοχής αυτής προς τη θάλασσα αλλά και η φυσική οχύρωσή της καθιστούν τη Θεσσαλονίκη αφενός σημαντικό στρατηγικό σημείο, αφετέρου εμπορικό, 67 Νομικός, Μιχαήλ Ε., op. cit., σελ. 8. 100

συγκοινωνιακό και πολιτισμικό σταυροδρόμι από την αρχαιότητα έως και τα σημερινά χρόνια. Εικόνα 48. Η οργάνωση και η κατανομή στο χώρο των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης στη δορυφορική εικόνα της Google Earth. Με μπλε χρώμα διακρίνονται οι παλαιοί οικισμοί και οι με πράσινο οι νέοι οικισμοί. Το κλίμα της Θεσσαλονίκης και των οικισμών της είναι μεσογειακό αλλά εμπεριέχει και ηπειρωτικά χαρακτηριστικά. Κυριαρχεί το μεσευρωπαϊκού τύπου κλίμα. Το καλοκαίρι είναι υγρό και θερμό, ενώ το χειμώνα ψυχρό με πολλά χιόνια. Γενικότερα πάντως, η Θεσσαλονίκη απολαμβάνει αρκετές ηλιόλουστες μέρες κατά την διάρκεια του έτους. 5..3 Γενικά χαρακτηριστικά των οικισμών και των αγροκτημάτων Το σύνολο των παραπάνω γεωμορφολογικών χαρακτηριστικών, σε συνδυασμό με τις ιστορικές συγκυρίες, συνετέλεσαν αποφασίστηκα στην 101

δημιουργία και την ανάπτυξη των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Η άφιξη των προσφύγων στη Θεσσαλονίκη έγινε η αιτία για να αναπτυχθούν αφενός αμιγώς αγροτικές εγκαταστάσεις, οι οποίες σταδιακά οργανώθηκαν σε οικισμούς (Άγιος Αθανάσιος, Νέα Μεσημβρία, Άδενδρο κ.α. ), και αφετέρου να δημιουργηθούν προαστιακοί συνοικισμοί σε μικρή απόσταση από το κέντρο που αποτελούν σήμερα τμήμα της πόλης ή προάστια της (Καλαμαριά, Μενεμένη, Εύοσμος, Πολίχνη κ.α.). α/α Οικισμός Επιφάνεια οικισμού (τ.χμ.) Επιφάνεια αγροκτήματος (τ.χμ.) Υψόμετρο (μ.) Απόσταση από Θεσσαλονίκη (χμ.) 1 Αγίας Τριάδος 0.109 5.075 20 24 2 Αγίου Αθανασίου 1.069 35.527 30 21 3 Αγχιάλου 0.464 11.011 25 14 4 Αδένδρου 1.378 37.638 12 42 5 Αμπελοκήπων 1,616 5 5 6 Βαθυλάκκου 0.545 23.532 110 34 7 Διαβατών 1.180 8.967 20 9 8 Ευκαρπίας 0.274 13.263 110 10 9 Ευόσμου 0.453 9.927 35 4 10 Θέρμης 0.697 55.900 65 15 11 Καλαμαριάς 6,665 35 11 12 Καλοχωρίου 0.742 32.127 7 8 13 Κάτω Σχολαρίου 0.612 23.800 210 31 14 Μενεμένης 0.230 7.989 18 5 15 Νεαπόλως 0,923 70 3 16 Νέας Καλλικράτειας 0.444 24.249 20 35 17 Νέας Μεσημβρίας 0.995 31.108 115 17 18 Νέας Μηχανιώνας 0.725 11.153 30 28 19 Νέας Ραιδεστού 0.526 14.650 45 20 20 Νέων Επιβατών 0.352 6.225 25 21 21 Νέων Μαλγάρων 1.328 42.220 9 22 22 Πανοράματος 1.555 21.321 250 14 23 Περαίας 0.623 9.000 60 18 24 Πολίχνης 0.407 7.325 90 4 25 Σίνδου 1.157 47.248 9 14 26 Τούμπας 2,514 40 5 27 Χαριλάου 1,148 60 6 28 Ωραιοκάστρου 1.540 21.855 200 13 Πίνακας 16. Επιφάνεια οικισμών και αγροκτημάτων, υψόμετρο και απόσταση από τη Θεσσαλονίκη. Την εγκατάσταση των προσφύγων και την διανομή των μεγάλων αγροκτημάτων στους άμεσους καλλιεργητές ακολούθησε με το πέρασμα του χρόνου η κινητοποίηση των εγχώριων πόρων για εκβιομηχάνιση, η 102

τόνωση της εσωτερικής αγοράς, η εισροή ελληνικών και ξένων κεφαλαίων, επενδύσεις και κυρίως εισαγωγές που ελέγχονταν από την Ε.Α.Π. και που απευθύνονταν σε Έλληνες παραγωγούς. Οι πρόσφυγες επίσης συμμετείχαν στην εκτέλεση μεγάλων έργων όπως την διάνοιξη δρόμων, την κατασκευή γεφυρών, μεγάλων λιμενικών, εγγειοβελτιωτικών και αρδευτικών έργων, την διευθέτηση των κοιτών χειμάρρων και των μεγάλων ποταμών, όπως του Αξιού και του Εχεδώρου. Γύρω από τους προσφυγικούς οικισμούς αναπτύχθηκε ένα δίκτυο δρόμων και διαδρομών, το οποίο συνέδεσε τους οικισμούς μεταξύ τους αλλά και με τη Θεσσαλονίκη. Το δίκτυο αυτό, καθώς και τα αγροκτήματα των οικισμών, τα ρέματα και τα λιβάδια, αποτελούν στοιχεία τα οποία καταγράφηκαν στις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (Παράρτημα 1). Μεγάλες διαφοροποιήσεις παρατηρούνται στο μέγεθος τόσο των οικισμών όσο και των αγροκτημάτων τους. Μεγαλύτερη επιφάνεια καταλαμβάνουν οι προαστιακοί συνοικισμοί όπως αυτός της Καλαμαριάς και της Τούμπας, ενώ ο μικρότερος οικισμός είναι αυτός της Αγίας Τριάδας (Πίνακας 16). Τα μεγαλύτερα αγροκτήματα είναι αυτά της Θέρμης, της Σίνδου και των Νέων Μαλγάρων, ενώ τα μικρότερα της Αγίας Τριάδας και των Νέων Επιβατών. Αγροκτήματα δεν έχουν προαστιακοί συνοικισμοί όπως η Καλαμαριά, η Τούμπα, η Χαριλάου κ.α. Παρατηρούνται επίσης στις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας μεγάλες διαφοροποιήσεις στην επιφάνεια που καταλαμβάνουν τα ρέματα και τα λιβάδια στα αγροκτήματα των οικισμών, ενώ ελάχιστες διαφοροποιήσεις παρατηρούνται στην επιφάνεια που καταλαμβάνουν οι δρόμοι. Τα μεγαλύτερα σε έκταση λιβάδια είναι αυτά της Σίνδου, του Πανοράματος και της Ευκαρπίας, ενώ τα μεγαλύτερα σε έκταση ρέματα είναι αυτά της Σίνδου και της Νέας Μεσημβρίας (Παράρτημα 1). Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι σύμφωνα με τις διανομές του 1969 1971, ο οικισμός Νέας Μεσημβρίας καταλαμβάνει έκταση 0,995τ.χμ., ενώ το αγρόκτημα του (Εικόνα 49) έκταση 31,108τ.χμ., το μεγαλύτερο ποσοστό του οποίου είναι αγροτεμάχια και το υπόλοιπο είναι ρέματα, λιβάδια και δρόμοι (Πίνακας 17). Νέα Μεσημβρία Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 25,052 80,53 Ρέματα 2,210 7,11 Λιβάδια 3,186 10,24 Δρόμοι 0,659 2,12 Πίνακας 17. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων των αγροκτημάτων της Νέας Μεσημβρίας σύμφωνα με τις διανομές του 1969 1971. 103

5.4 Μελέτη του οικιστικού ιστού Οι ιστοί των οικιστικών συνόλων αποτελούνται από ένα μεγάλο αριθμό στοιχείων που έχουν σχέσεις αρκετά πολύπλοκες μεταξύ τους. Το πρόβλημα είναι να αναλυθεί αυτή η πολυπλοκότητα των ιστών σε απλούστερες και εύκολα αντιληπτές σχέσεις, με τρόπο όμως που το αποτέλεσμα να μην καταλήγει σε μειωτικές σχηματοποιήσεις που παραγνωρίζουν την ιδιαιτερότητα της κάθε περίπτωσης. Τα συστήματα των οικισμών που μελετήθηκαν στην παρούσα εργασία είναι τα εξής τρία 68 : το σύστημα των οικόπεδων, το σύστημα των δρόμων, το σύστημα των κτισμένων χώρων. Εικόνα 49. Ο οικισμός της Νέας Μεσημβρίας στις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1969 1971): α) Ο οικιστικός ιστός, β) Το σύστημα των οικοπέδων, γ) Το σύστημα των δρόμων, δ) Το σύστημα των κτισμένων χώρων. 68 Νομικός, Μιχαήλ Ε., op. cit., σελ. 24. 104

Άλλα εξίσου σημαντικά συστήματα που συνθέτουν τον οικιστικό ιστό όπως αυτά των ελεύθερων (δημόσιων και ημιδημόσιων ) χώρων, των μνημείων και των διακεκριμένων κτισμάτων κ.α. δεν μελετήθηκαν στην εργασία αυτή, καθώς οι μικροί σε έκταση και σχετικά νέοι προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης δεν το καθιστούν απαραίτητο. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η μελέτη των σχέσεων μεταξύ των επιμέρους στοιχείων, που θεωρούνται ότι συγκροτούν ένα σύστημα, και η οποία στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας και τις αεροφωτογραφίες του Οργανισμού Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων Ελλάδος και της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού. Παράλληλα με την ανάλυση των συστημάτων αυτών, παρουσιάζεται ενδεικτικά και η διερεύνηση του οικιστικού ιστού της Νέας Μεσημβρίας (Εικόνα 49). Στο Παράρτημα 1 παρατίθενται τα διαγράμματα του οικιστικού ιστού και των συστημάτων των οικοπέδων, των δρόμων και των δομημένων χώρων των υπόλοιπων προσφυγικών οικισμών. 5.4.1 Το σύστημα των οικοπέδων Οι γεωμετρικές μορφές, τα μεγέθη και οι διατάξεις των οικοπέδων συγκροτούν το οικοπεδικό σύστημα και αποτελούν καθοριστικά στοιχεία του αστικού ιστού. Τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά του χώρου και οι ιδιοκτησιακοί θεσμοί μεταβάλλονται πολύ αργά ως προς το χρόνο με αποτέλεσμα τα ίχνη των ιδιοκτησιακών σχέσεων που αποτυπώνονται στο έδαφος του κάθε οικισμού έχουν σχετικά μεγάλη διάρκεια 69. Εξαιτίας της αντοχής του, το σύστημα των οικοπέδων είναι από τα παλαιότερα συστήματα που διαμορφώνουν τον αστικό ιστό και προηγείται ιστορικά από το σύστημα των δομημένων χώρων. Αποτελεί ένα κοινό πλαίσιο αναφοράς για τα υπάρχοντα κτίρια αλλά και για αυτά που πρόκειται να οικοδομηθούν. Η ανάλυση του οικοπεδικού συστήματος περιλαμβάνει τη μελέτη της διάταξης των οικοπέδων και των σχέσεων μεταξύ τους και τη μελέτη των γεωμετρικών τους χαρακτηριστικών και του μεγέθους τους. Οι διαφορές της διεύθυνσης του οικοπεδικού συστήματος, αλλά και του μεγέθους και της γεωμετρίας των οικοπέδων που παρατηρούνται σε τμήματα ενός οικισμού, αντιστοιχούν κατά κύριο λόγο σε διαφορετικά στάδια ανάπτυξης του. Στον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας π.χ. αναγνωρίζονται στον ορθοφωτοχάρτη του 1951, οικοδομικές νησίδες στο 69 Νομικός, Μιχαήλ Ε., op. cit., σελ. 24. 105

βορειοδυτικό τμήμα του που δεν έχουν την μορφή οικοδομικών τετραγώνων (Εικόνα 50), γεγονός που υποδηλώνει την παραπάνω διαπίστωση. Εικόνα 50. α) Η μορφή οικοδομικών νησίδων και των οικοδομικών τετραγώνων όπως αποτυπώνεται στον ορθοφωτοχάρτη του 1951 και β) Το σύστημα των οικοπέδων της Νέας Μεσημβρίας σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1969 1971). Από την συνολική έκταση των 0,995τ.χμ. του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας, το μεγαλύτερο μέρος καταλαμβάνουν τα οικόπεδα, σε ποσοστό 72,53%, και το υπόλοιπο οι δρόμοι, σε ποσοστό 27,47% (Πίνακας 18). Τα οικοδομικά τετράγωνα είναι σχεδόν τετράγωνα, διαστάσεων 70μ.x70μ. και έχουν εμβαδόν κατά μέσο όρο περίπου 4900τ.μ. Είναι χωρισμένα σε έξι οικόπεδα ίσης έκτασης 815τ.μ. περίπου (Πίνακας 19). Νέα Μεσημβρία Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,271 27,47 Οικόπεδα 0,724 72,53 Πίνακας 18. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1969 1971). Νέα Μεσημβρία Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 23.3 35 815.5 Οικοδομικό τετράγωνο 3*23.3=70 2*35=70 4900 Πίνακας 19. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1969 1971). 106

Μεγάλες διαφοροποιήσεις παρατηρούνται στο μέγεθος τόσο των οικοδομικών τετραγώνων όσο και των οικοπέδων των οικισμών. Παρατηρούνται οικοδομικά τετράγωνα με εμβαδόν από 1800τ.μ. έως 30800τ.μ. στα οποία υπάρχουν οικόπεδα με εμβαδόν από 400τ.μ. όπως στη Μενεμένη, την Πολίχνη, την Αγία Τριάδα, έως και 2200τ.μ. στα Νέα Μάλγαρα. 5.4.2 Το σύστημα των δρόμων Το οδικό σύστημα αποτελείται από το σύνολο των δρόμων, κύριων και δευτερευουσών που χρησιμοποιούνται για κάθε είδους μετακινήσεις και μεταφορές στους οικισμούς. Το σύστημα των δρόμων απεικονίζει τις σχέσεις και τη σημασία των διασυνδέσεων του κάθε οικισμού με την ευρύτερη περιφέρεια του, καθώς και τις σχέσεις των τμημάτων του οικισμού μεταξύ τους. Σε αυτή τη διαμόρφωση παίζουν ρόλο η μορφολογία του εδάφους, η χωροθέτηση του αρχικού πυρήνα και των βασικών λειτουργιών του οικισμού, αλλά και η ύπαρξη σημαντικών στοιχείων του κτισμένου χώρου 70. Η αντοχή του οδικού συστήματος στο χρόνο είναι μεγάλη. Ο δρόμος ενοποιεί και σύγχρονος διαχωρίζει το ιδιωτικό από το δημόσιο, οριοθετεί τις ιδιοκτησίες, τις γειτονιές και τις συνοικίες, γίνεται άξονας συγκέντρωσης λειτουργιών και χωροθέτησης δημόσιων κτιρίων. Το σύστημα των δρόμων αποτελεί το μονιμότερο χαρακτηριστικό της συγκρότησης του αστικού χώρου. Διακρίνονται τρεις βασικοί τύποι διατάξεων του οδικού συστήματος 71 : η γραμμική διάταξη, η διάταξη σε δίκτυο, η διάταξη σε κάνναβο. Στους προσφυγικούς οικισμούς της Θεσσαλονίκης συναντάμε την γραμμική διάταξη του οδικού συστήματος σε συνδυασμό μόνο με τους δυο άλλους τύπους διατάξεων. Γραμμική διάταξη παρατηρείται στους βασικούς οδικούς άξονες που διέρχονται και ενώνουν τους οικισμούς μεταξύ τους όπως στην περίπτωση της Περαίας, των Νέων Επιβατών και της Αγίας Τριάδας. Η διάταξη του οδικού συστήματος σε δίκτυο συνδέεται με την οργάνωση του οικισμού σε οικοδομικές νησίδες. Η οργάνωση σε δίκτυο 70 Νομικός, Μιχαήλ Ε., op. cit., σελ. 28. 71 Αραβαντινός, Αθανάσιος Ι., op. cit., σελ. 46. 107

απαντάται σε μικρά τμήματα των οικιστικών συνόλων, τα οποία είτε αποτελούσαν μέρος του οικισμού που προϋπήρχε, είτε δεν ήταν δυνατό να εφαρμοστεί σε αυτά η διάταξη σε κάνναβο εξαιτίας της μορφολογίας του εδάφους. Εικόνα 51. Η μορφή του συστήματος των δρόμων του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας στον ορθοφωτοχάρτη του 1990. Στη διάταξη του οδικού συστήματος σε κάνναβο εμφανίζονται οικοδομικά τετράγωνα, δηλαδή τμήματα αστικού χώρου οριοθετημένα από όλες τις πλευρές από δρόμους, λίγο πολύ ισότιμους. Στον κάνναβο, ο αριθμός των εισόδων ή εξόδων διαβαθμίζει ιεραρχικά τους δρόμους. Στις περιπτώσεις που παρουσιάζεται ένας περιορισμένος αριθμός εισόδων προς τον οικισμό, συνήθως δυο είσοδοι με ένα κεντρικό άξονα που τις συνδέει, είναι φανερό πως μερικοί δρόμοι τείνουν να αποκτήσουν μεγαλύτερη σπουδαιότητα σε σχέση με κάποιους άλλους. Οι διαστάσεις και μόνο των κεντρικών δρόμων, το πλάτος και το μήκος τους, δημιουργούν μια ιεράρχηση στο δίκτυο. Όσο μεγαλύτερος είναι ένας δρόμος τόσο περισσότερο η λειτουργία του ως βασικού άξονα αυξάνεται και τόσο περισσότερο έχει ένα δομικό ρόλο στη διαμόρφωση του αστικού ιστού. Στην περίπτωση π.χ. του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας διακρίνουμε έναν βασικό οδικό άξονα πλάτους 20μ. και ένα οδικό σύστημα πλάτους 10μ. στο μεγαλύτερο μέρος του σε κάνναβο (Εικόνα 51). 108

Μικρό μέρος του συστήματος αυτού έχει την διάταξη δικτύου και αναπτύσσεται γύρω από τις οικοδομικές νησίδες στο βορειοδυτικό τμήμα του οικισμού. Στο σύνολο των προσφυγιών οικισμών της Θεσσαλονίκης το ποσοστό των δρόμων επί της συνολικής επιφάνειας κυμαίνεται για κάθε οικισμό μεταξύ 17 33%. Μεγάλες τιμές εμφανίζουν λ.χ. το Πανόραμα (17,37%) και το Ωραιόκαστρο (17,42%), γεγονός το οποίο δικαιολογείται από το έντονο ανάγλυφο τους, ενώ τις μεγαλύτερες τιμές εμφανίζουν οικισμοί τους οποίους διατρέχουν επαρχιακοί δρόμοι όπως η Αγία Τριάδα (33,94%) και τα Διαβατά (31,07%). 5.4.3 Το σύστημα των κτισμένων χώρων Με βάση τον τρόπο που διατάσσονται τα κτίρια για να σχηματίσουν έναν ιστό είναι δυνατό να διακρίνουμε τρεις διαφορετικούς τύπους οργάνωσης του κτισμένου χώρου 72 : την πανταχόθεν ελεύθερη δόμηση ή σημειακή δόμηση, την κατά μήκος ενός άξονα δόμηση ή γραμμική δόμηση, την επεκτεινόμενη σε πολλές κατευθύνσεις δόμηση ή συνεχή δόμηση. Στους αμιγώς αγροτικούς προσφυγικούς οικισμούς (Άγιος Αθανάσιος, Νέα Μεσημβρία, Άδενδρο κ.α.) της Θεσσαλονίκης συναντάμε κατά κύριο λόγο τη σημειακή δόμηση. Στον τύπο αυτό της οργάνωσης του δομημένου χώρου τα κτίρια ξεχωρίζουν μεταξύ τους, καθώς η δόμηση είναι ασυνεχής. Στους κεντρικούς μόνο άξονες των οικισμών συναντάμε γραμμική δόμηση όπου τα κτίρια παρατάσσονται με τρόπο που σχηματίζουν μια συνεχή γραμμή. Στην περίπτωση αυτή τα κτίσματα που ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζουν μια περίπου συμπαγή μάζα, που φαίνεται να διακόπτεται σχεδόν μόνο από τους δρόμους. Στους προαστιακούς προσφυγικούς οικισμούς της Θεσσαλονίκης, σε αυτούς δηλαδή που βρίσκονται σε μικρή απόσταση από το κέντρο και αποτελούν σήμερα τμήμα της πόλης ή προάστια της (Καλαμαριά, Μενεμένη, Εύοσμος, Πολίχνη κ.α.) συναντάμε σήμερα κυρίως το συνεχές οικοδομικό σύστημα, γνώρισμα του οποίου είναι ο συμπαγής οικοδομικός όγκος σε όλο το οικοδομικό τετράγωνο και η συνεχής πρόσοψη πάνω στο δρόμο. Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα προαστιακού συνοικισμού αποτελεί η Καλαμαριά, ένα ιδιαίτερο μωσαϊκό μικρών οικιστικών 72 Αραβαντινός, Αθανάσιος Ι., op. cit., σελ. 170. 109

ενοτήτων. Ο συνοικισμός Campell Ναυάρχου Βότση, ο συνεταιριστικός συνοικισμός Αστών Προσφύγων «Το Βυζάντιον», ο συνοικισμός Τροχιοδρομικών και Ηλεκτροτεχνιτών «Ο Φοίνιξ» (Εικόνα 52) και η Καλαμαριά με τους επιμέρους συνοικισμούς της (Εικόνα 53): α) τα οικήματα της Πρόνοιας, β) ο συνοικισμός Τέκτονος, γ) τα οικήματα της Ε.Α.Π. (Επικοισμού), δ) τα «Γερμανικά», ε) τα «Κτηνοτροφικά», συνιστούν σήμερα την εσωτερική ζώνη του Δήμου Καλαμαριάς 73. Εικόνα 52. Οικισμοί της Καλαμαριάς σε αεροφωτογραφία του 1938: α) «Ο Φοίνιξ», β) «Το Βυζάντιον» γ) Campell Ναυάρχου Βότση. Οι εγκαταστάσεις επίσης του παλιού αγγλικού συμμαχικού στρατοπέδου (Εικόνα 54) στην Καλαμαριά (τμήμα των «Γερμανικών» και των «Κτηνοτροφικών») στέγασαν προσφυγικές οικογένειες. Στρατόπεδα όπως και στους συνοικισμούς Χαριλάου και Τούμπας φιλοξένησαν πλήθος προσφύγων. Αργότερα, όταν οι πρόσφυγες τακτοποιήθηκαν καλύτερα, τα εγκατέλειψαν. Πολλά από τα παλιά στρατόπεδα εντάχθηκαν στον αστικό ιστό της πόλης. 73 Χαστάογλου, Βίλμα, Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού, Η Καλαμαριά στο Μεσοπόλεμο 1920 1940: πρόσφυγες, δημιουργώντας τη νέα πατρίδα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1998, σελ. 189. 110

Εικόνα 53. Ο οικισμός της Καλαμαριάς σε αεροφωτογραφία του 1938: α) τα οικήματα της Πρόνοιας, β) ο συνοικισμός Τέκτονος, γ) τα οικήματα της Ε.Α.Π. (Επικοισμού), δ) τα «Γερμανικά», ε) τα «Κτηνοτροφικά». Εικόνα 54. Οι εγκαταστάσεις του παλιού αγγλικού συμμαχικού στρατοπέδου στην Καλαμαριά (τμήμα των «Γερμανικών» και των «Κτηνοτροφικών») σε αεροφωτογραφία του 1938. Διακρίνονται οι μακρόστενοι θάλαμοι οι οποίοι στέγασαν προσφυγικές οικογένειες. 111

5.4.3.1 Η πυκνότητα του δομημένου χώρου Οι κτισμένοι όγκοι σε σχέση με τα κενά που υπάρχουν ανάμεσα τους, προσδιορίζουν την πυκνότητα του κτισμένου χώρου. Μέγεθος πολύ σημαντικό, η πυκνότητα του δομημένου χώρου συνδέεται άμεσα με σημαντικά πολεοδομικά μεγέθη, όπως το μέγεθος της πραγματοποιημένης κάλυψης, το ύψος του πραγματοποιημένου συντελεστή δόμησης και η πυκνότητα κατοικίας. Στους παραπάνω οικισμούς εντοπίζονται με το πέρασμα του χρόνου ποικίλες κλιμακώσεις των πολεοδομικών τους μεγεθών. Γενικά, παρατηρείται αύξηση της κάλυψης, της δόμησης και της πυκνότητας τους. Διακρίνουμε μεταβολές λ.χ. στο σύστημα των κτισμένων χώρων του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας (Εικόνα 55 και 56), καθώς και στο εμβαδόν του δομημένου χώρου, την πυκνότητα δόμησης και τον αριθμό των κτισμάτων (Πίνακας 20). Εικόνα 55. Οι μεταβολές στο σύστημα των δομημένων χώρων του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας σύμφωνα με: α) τον ορθοφωτοχάρτη του 1951, β) την διανομή του Υπουργείου Γεωργίας του 1969 1971, και γ) τον ορθοφωτοχάρτη του 1990. Εικόνα 56. Η μορφή ενός οικοδομικού τετραγώνου και του δομημένου σε αυτό χώρου όπως αποτυπώνεται στον ορθοφωτοχάρτη του 1951(α), στην διανομή του Υπουργείου Γεωργίας του 1969 1971 (β) και στον ορθοφωτοχάρτη του 1990 (γ). 112

Νέα Μεσημβρία Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1951 52.299,28 5,26 552 1969 1971 85.455,21 8,59 1082 1990 150.186,39 15,10 1223 Πίνακας 20. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας για τις χρονολογίες 1951, 1969 1971 και 1990. Η πυκνότητα του δομημένου χώρου των οικισμών μπορεί να αποδοθεί γραφικά σε χάρτες στους οποίους η τιμή πυκνότητας του δομημένου χώρου απεικονίζεται με διαφορετική ένταση χρώματος όπως π.χ. του μπλε χρώματος για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας σε διαφορετικές χρονολογίες (Εικόνα 57). Εικόνα 57. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου (δ), (ε) και (στ) του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας για τις χρονολογίες 1951 (α), 1969 1971 (β ) και 1990 (γ) αντίστοιχα. 113

5.4.3.2 Ο δείκτης της εντροπίας Shannon Η συστηματική ανάλυση της μορφής του οικιστικού ιστού, καθώς και η εφαρμογή στατιστικών δεικτών όπως η πυκνότητα αποτελούν προϋπόθεση για την διαχρονική μελέτη και διερεύνηση της οικιστικής εξάπλωσης των οικισμών. Η σχέση της μορφής του οικιστικού ιστού και της εξέλιξης του μπορεί να αποδοθεί με τον δείκτη της εντροπίας. Η εντροπία ενός συστήματος, ο δομημένος χώρος εν προκειμένω, είναι ένα μέτρο του πόσο οργανωμένο είναι το ίδιο το σύστημα. Η στατιστική μελέτη της εξέλιξης της εντροπίας μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην πρόγνωση της εξέλιξης συστημάτων. Η εντροπία μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως δείκτης της αστικής εξέλιξης των οικισμών μετρώντας τον βαθμό χωρικής συγκέντρωσης ή διασποράς του δομημένου χώρου ανάμεσα σε n ζώνες του εκάστοτε οικισμού 74. Η εντροπία ορίζεται ως: n 1 Hn = pi*log( ) (1) i pi όπου pi είναι η πιθανότητα ενός φαινομένου (μεταβλητής) που λαμβάνει χώρα στην i ζώνη n p i = xi xi (2) i Η τιμή της εντροπίας κυμαίνεται μεταξύ της τιμής 0 και log(n). Αν η διασπορά συγκεντρώνεται μόνο σε μία ζώνη, τότε λαμβάνεται η χαμηλότερη τιμή, δηλαδή η μηδενική. Αντιστρόφως, μια συμπαγής και πυκνή διασπορά ανάμεσα στις ζώνες δίνει το μέγιστο της τιμής του log(n). Στην παρούσα μελέτη, η εντροπία (Shannon s entropy) υπολογίστηκε από τον τύπο: n 1/log(pDENi) E = pdeni*log( ) (3) i log(n) Όπου: n είναι ο αριθμός των ζωνών στις οποίες διαιρέθηκε η εκάστοτε γεωγραφική περιοχή (οικισμός). DENi (η παρατηρούμενη μεταβλητή) είναι η πυκνότητα δόμησης ανά ζώνη. Ισούται με το εμβαδόν του δομημένου χώρου σε m 2 διά του συνολικού εμβαδού της i ζώνης στο σύνολο των n ζωνών. pdeni υπολογίζεται: n pdeni = DENi DENi. (4) i 74 Yeh, Anthony Gar On, Li, Xia, Measurement and Monitoring of Urban Sprawl in a Rapidly Growing Region using Entropy, Photogrammetric Engineering & Remote Sensing, vol. 67, no. 1, 2001, pp. 83 90. 114

Η εντροπία υπολογίστηκε δημιουργώντας ζώνες είτε με την μορφή ομόκεντρων δακτυλίων από το κέντρο του εκάστοτε οικισμού είτε με τη μορφή ζωνών εκατέρωθεν ενός κεντρικού άξονα όπως στην περίπτωση του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας. Στον εν λόγω οικισμό δημιουργήθηκαν τρεις ζώνες πλάτους 200μ. γύρω από τον κεντρικό οδικό άξονα που διατρέχει τον οικισμό. Έγινε ο διαχωρισμός του δομημένου χώρου σε κάθε ζώνη και υπολογίστηκε η πυκνότητα της κάθε ζώνης ξεχωριστά (Εικόνα 58 και 59). Υπολογίστηκε η τιμή της εντροπίας για τις διανομές του 1969 1971, καθώς και για τους ορθοφωτοχάρτες του 1951 και του 1990 (Πίνακας 21). Εικόνα 58. Δημιουργία ζωνών 200μ. στον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας για τον υπολογισμό της εντροπίας για τις διανομές του 1969 1971: α) Επιλογή ενός βασικού άξονα, β) ορισμός των ζωνών εκατέρωθεν του άξονα αυτού και γ), δ) διαχωρισμός του δομημένου χώρου με βάση της ζώνες που δημιουργήθηκαν. Εικόνα 59. Διάκριση του δομημένου χώρου σε ζώνες για τον υπολογισμό της εντροπίας στον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας για τους ορθοφωτοχάρτες του 1951 και του 1990. 115

Νέα Μεσημβρία Χρονολογία Εντροπία 1951 0.857 1969 1971 0.865 1990 0.885 Πίνακας 21. Η εντροπία για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας για τις χρονολογίες 1951, 1969 1971 και 1990. Η αύξηση της τιμής της εντροπίας στον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας φανερώνει ότι η μορφή του δομημένου χώρου άλλαξε σημαντικά, ξεκινώντας από ένα αραιοδομημένο περιβάλλον (1951) μετατράπηκε σταδιακά (1969 1971) σε ένα πιο πυκνοδομημένο (1990). Την τάση αυτή, την αύξηση δηλαδή του ποσοστού της οικιστικής ανάπτυξης, εκφράζουν άλλωστε και οι τιμές της πυκνότητας δόμησης. Ο αυξητικός ρυθμός της εντροπίας κατά την διάρκεια της μελέτης (Πίνακας 22) εκφράζει το γεγονός πως η ανάπτυξη του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας έχει αλλάξει από μια διάσπαρτη ή πιο άναρχη σε μια πιο συμπαγή μορφή. Τα αποτελέσματα αυτά εκφράζουν τη συμβατότητα μεταξύ της εντροπίας του Shannon και της πυκνότητας δόμησης. Οι δείκτες αυτοί αποτελούν δύο γρήγορα και απλά κριτήρια για την αξιολόγηση των μοντέλων ανάπτυξης του οικισμού. Νέα Μεσημβρία Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1951 (1969 1971) 63.31 0.85 (1969 1971) 1990 75.79 2.26 1951 1990 187.07 3.13 Πίνακας 22. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας. 5.5 Συμπεράσματα Οι προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης διακρίνονται καταρχήν στους αμιγώς αγροτικούς οικισμούς (Άγιος Αθανάσιος, Νέα Μεσημβρία, Άδενδρο κ.α. ) και στους προαστιακούς συνοικισμούς σε μικρή απόσταση από το κέντρο και οι οποίοι αποτελούν σήμερα τμήμα της πόλης ή προάστια της (Καλαμαριά, Τούμπα, Χαριλάου, Νεάπολη, Αμπελόκηποι, κ.α.). Η διαφοροποίηση αυτή συνδέεται κυρίως με τα πρώτα χρόνια της δημιουργίας και της οργάνωσης των προσφυγικών οικισμών. Έκτοτε, 116

διαφορετικές μορφές έχουν πάρει πολλοί από τους οικισμούς και τα διακριτικά γνωρίσματα μεταξύ τους δεν είναι σαφή και άμεσα αναγνωρίσιμα. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των αμιγώς αγροτικών προσφυγικών οικισμών είναι αφενός η απλότητα που εφαρμόστηκε στις διανομές των οικοπέδων και στην ανέγερση των οικημάτων και αφετέρου η δημιουργία ενός οικιστικό περιβάλλοντος χωρίς ιδιαίτερη αρχιτεκτονική ταυτότητα και η οποία αποτυπώνεται στα ορθογωνικά διαγράμματα των οικισμών του Υπουργείου Γεωργίας (Παράρτημα 1). Εικόνα 60. Τέσσερα χαρακτηριστικά παραδείγματα οργάνωσης του οικιστικού ιστού. Οι οικισμοί: α) της Αγχιάλου, β) των Νέων Επιβατών, γ) του Άδενδρου, δ) του Κάτω Σχολαρίου. Η έκταση των οικισμών αυτών διαρρυθμίστηκε σε οικοδομικά τετράγωνα περίπου ισομεγέθη. Τα οικοδομικά τετράγωνα διαιρέθηκαν σε εξίσου ισομεγέθη οικόπεδα. Χαράχθηκαν ευρείς κεντρικοί δρόμοι ενώ οι υπόλοιποι δρόμοι ήταν πιο στενοί και ίσου πλάτους, όπως λ.χ. στην περίπτωση της Νέας Μεσημβρίας, της Αγχιάλου, του Αγίου Αθανασίου, 117

του Βαθυλάκκου (Εικόνα 60α). Οικισμοί οι οποίοι αποτελούνται από δυο οικιστικές ενότητες σε απόσταση μεταξύ τους, όπως αυτοί των Νέων Επιβατών και της Περαίας (βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα και νότιο πεδινό τμήμα), εμφανίζουν διαφορετική χάραξη στις δυο αυτές ενότητες (Εικόνα 60β). Οικισμοί όπως αυτοί του Άδενδρου, των Διαβατών, της Σίνδου, του Ευόσμου και της Πολίχνης, στους οποίους παρατηρούνται περισσότερες από μια διατάξεις του οικοπεδικού συστήματος, του μεγέθους και της γεωμετρίας των οικοπέδων, εμφανίζουν διαφορετική χάραξη στα επιμέρους τμήματα τους (Εικόνα 60γ). Ο οικιστικός ιστός του Κάτω Σχολαρίου, του Πανοράματος και το Ωραιοκάστρου παρουσιάζει ποικίλες μορφές κυρίως λόγω του έντονου ανάγλυφου (Εικόνα 60δ). Χαρακτηριστικό στοιχείο του οικοδομικού συστήματος όλων των προσφυγικών οικισμών αποτέλεσε αρχικά η πανταχόθεν ελεύθερη ή σημειακή δόμηση. Η μορφή του συστήματος των κτισμένων χώρων μετασχηματίστηκε με το πέρασμα του χρόνου σε μια πιο πυκνή ελεύθερη δόμηση με στοιχεία γραμμικής δόμησης κυρίως στους κεντρικούς άξονες του εκάστοτε οικισμού. Στο γεωμετρικό κέντρο της σύνθεσης του κάθε οικισμού τοποθετήθηκε το κοινωνικό κέντρο του. Επιλέχθηκαν οικοδομικά τετράγωνα που προορίζονταν είτε για την κεντρική πλατεία είτε για το σχολείο και τον ιερό ναό του οικισμού. Χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων σχεδόν των οικισμών ήταν η απουσία των κοινόχρηστων ελεύθερων χώρων, ενός συνολικού αστικού σχεδιασμού και του στοιχειώδους αστικού εξοπλισμού. Κοινωφελή και δημόσια κτίρια ανεγέρθηκαν στη συνέχεια σε οικόπεδα των οικοδομικών τετραγώνων που δίνονταν για τη χρήση αυτή. Μεταμόρφωση του αστικού περιβάλλοντος καταγράφεται σημαντική μετά το 1970 σε όλους τους οικισμούς, αλλά κυρίως στους προαστιακούς συνοικισμούς (Καλαμαριά, Τούμπα, Χαριλάου, Νεάπολη, Αμπελόκηποι, κ.α.). Παρατηρείται έντονη ανοικοδόμηση και κατακόρυφη αύξηση του όγκου δόμησης πάνω σε έναν πολεοδομικό ιστό φτιαγμένο με κριτήρια προαστίου με μικρά και πυκνά οικοδομικά τετράγωνα, μικρά οικόπεδα και στενούς δρόμους. Η αρχική σημειακή μορφή του συστήματος των κτισμένων χώρων μετασχηματίστηκε στο μεγαλύτερο μέρος των οικισμών αυτών σε συνεχή δόμηση. Αύξηση του αριθμού των κτισμάτων, του εμβαδού του δομημένου χώρου, της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας παρατηρείται στο σύνολο των προσφυγικών οικισμών για το χρονικό διάστημα για το οποίο υπάρχουν διαθέσιμα χαρτογραφικά υπόβαθρα. Ο αρχικά διάσπαρτος ή άναρχος δομημένος χώρος των οικισμών μετασχηματίστηκε ακολουθώντας μια πιο συμπαγή δομή. Το σύστημα των δομημένων χώρων οργανώθηκε με τρόπο ομοιογενή ανάμεσα στις διάφορες ζώνες ή 118

τμήματα του εκάστοτε οικισμού. Η αύξηση της εντροπίας εκφράζει αυτόν ακριβώς τον βαθμό χωρικής συγκέντρωσης και διασποράς του δομημένου χώρου των οικισμών. Χαρακτηριστική είναι επίσης η μεγάλη αύξηση της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας την οποία εμφανίζουν, μεταξύ 1951 και 1990, οι Αμπελόκηποι και η Καλαμαριά (Παράρτημα 1). Την ίδια χρονική περίοδο, ιδιαίτερα μεγάλες τιμές παρουσιάζουν επίσης η Χαριλάου, η Τούμπα και η Νεάπολη, όλοι δηλαδή οι προσφυγικοί προαστιακοί δήμοι της Θεσσαλονίκης. 119

6. Στατιστική ανάλυση ανθρωπογεωγραφικών χαρακτηριστικών των οικισμών Η καταγραφή των συνθηκών διαβίωσης των σύγχρονων κοινωνιών και ο προσδιορισμό της ποιότητας ζωής σε αυτές αποτελούν σήμερα θέματα προς διερεύνηση από πλήθος επιστημόνων και οργανισμών. Η αποτίμηση των συνιστωσών που διαμορφώνων το βιοτικό επίπεδο έχει ως στόχο αφενός την διερεύνηση των παραμέτρων που συνθέτουν την ίδια τη ζωή και αφετέρου την επιλογή συγκεκριμένων στρατηγικών σχεδιασμού και ανάπτυξης. Στο πλαίσιο αυτό, έχουν προταθεί κατά καιρούς δείκτες για τη «μέτρηση» της ποιότητας ζωής με σκοπό την προώθηση του δημόσιου διαλόγου και τη συμμετοχή των πολιτών σε διαδικασίες που διαμορφώνουν τη ζωή τους. Μπορούμε να αναφέρουμε ενδεικτικά τον Δείκτη Καλύτερης Ζωής (Better Life Index 75 ) του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης Ο.Ο.Σ.Α. (Organisation for Economic Co operation and Development O.E.C.D.) ο οποίος δημιουργήθηκε με στόχο την αποτίμηση της ποιότητας ζωής των χωρών του Ο.Ο.Α.Σ. και διαμορφώθηκε με βάση τα εξής κριτήρια αξιολόγησης: Στέγαση, Εισόδημα, Εργασία, Κοινωνία, Εκπαίδευση, Περιβάλλον, Πολιτική, Υγεία, Επίπεδο Ικανοποίησης, Ασφάλεια, Ισορροπία Ζωής/Εργασίας. Κάθε ένα από τα παραπάνω κριτήρια στηρίζεται σε περισσότερες από μια επιμέρους μεταβλητές. Η σύνθεση τόσο των κριτηρίων, όσο και των επιμέρους μεταβλητών, δεν θεωρείται σταθερή και αμετάβλητη. Τα βάρη των μεταβλητών αυτών και ο βαθμός σημαντικότητας τους διαφέρουν σημαντικά από τόπο σε τόπο αλλά και χρονικά. Η μελέτη των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ολοκληρωμένη δίχως την εξέταση των παραπάνω 75 http://oecdbetterlifeindex.org 120

δεικτών της ζωής του πληθυσμιακού δυναμικού των οικισμών. Η ανάλυση δημογραφικών, οικονομικών, περιβαλλοντολογικών, τεχνικών και άλλων στοιχείων, όπως π.χ. για τα νοικοκυριά, τα κτίρια κ.α., επιτρέπει να κατανοήσουμε σε βάθος την ιστορία τους, τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώθηκαν και αναπτύχθηκαν, καθώς και τους παράγοντες που συνέβαλλαν αποφασιστικά στην εξέλιξη τους. Η ανάλυση των κοινωνικοοικονομικών δομών των οικισμών και η ταξινόμηση τους σε ομάδες με κοινά χαρακτηριστικά έγινε με τεχνικές πολυμεταβλητής στατιστικής ανάλυσης (clustering) που επιτρέπουν την ταξινόμηση δεδομένων και κατηγοριοποίηση σε ομάδες με ομοιογενή χαρακτηριστικά. Τα αποτελέσματα τέλος της ανάλυσης των οικισμών παρουσιάζονται σε διαγράμματα. 6.1 Τύποι δεδομένων Στο πλαίσιο της μελέτης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης, εκτός από τα στοιχεία τα οποία προέκυψαν για αυτούς μέσα από την μελέτη των χαρτογραφικών και των φωτογραμμετρικών τους προϊόντων, χρησιμοποιήθηκαν επίσης δεδομένα από τη Βάση Στατιστικών Δεδομένων της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) για τα έτη απογραφής 1991 και 2001 76. Η αναζήτηση των δεδομένων έγινε με βάση τον κωδικό του τόπου μόνιμης διαμονής (Δημοτικό Διαμέρισμα). Τα στοιχεία της Απογραφής του πληθυσμού και των κτιρίων που χρησιμοποιήθηκαν είναι τα εξής: Α. Δημογραφικά Στοιχεία: αριθμός ατόμων, φύλο (άρρενες, θήλεις), ομάδες ηλικιών (0 4, 5 9, 10 14, έως 80 84, 85+), υπηκοότητα (Ελληνική, Ξένη), κύρια ασχολία (εργαζόμενος, εισοδηματίας, άτομο που ζητούσε εργασία κ.τ.λ.), επίπεδο εκπαίδευσης (Απολυτήριο Γυμνασίου, Απολυτήριο Γενικού Λυκείου, Απολυτήριο Δημοτικού, Μάστερ, Πτυχίο ΑΕΙ, Πτυχίο ΤΕΙ κ.τ.λ.). Β. Οικονομικά στοιχεία: 76 http://www.statistics.gr 121

εργαζόμενοι, άτομα που ζητούσαν εργασία, άτομα που ζητούσαν εργασία για πρώτη φορά κ.τ.λ. κλάδος οικονομικής δραστηριότητας (πρωτογενής τομέας: γεωργία, κτηνοτροφία, θήρα, δασοκομία αλιεία, ορυχεία, λατομεία / δευτερογενής τομέας: μεταποιητικές βιομηχανίες, παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου και νερού, κατασκευές / τριτογενής τομέας: χονδρικό και λιανικό εμπόριο, ξενοδοχεία και εστιατόρια, μεταφορές, αποθήκευση και επικοινωνίες κ.τ.λ.). Γ. Στοιχεία για τα νοικοκυριά αριθμός μελών (1, 2, 3, 4, 5, 6 μέλη και άνω), αριθμός δωματίων νοικοκυριού (1, 2, 3, 4, 5 δωμάτια και άνω), καθεστώς ιδιοκτησίας (ιδιοκτήτης, ενοικιαστής, με άλλη ιδιότητα). Δ. Απογραφή κτιρίων αστικότητα (αγροτικές, αστικές), όροφοι (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 όροφοι και άνω), περίοδος κατασκευής ( προ του 1919, υπό κατασκευή, 1919 45, 1946 60, 1961 70, 1971 80, 1981 85, 1986 90, 1991 95, 1996+), υλικά κατασκευής (μέταλλο, μπετόν, ξύλο, πέτρα, τούβλατσιμεντόλιθοι, άλλα υλικά), χρήση κτιρίου. Έγινε επιπλέον ο εντοπισμός και άλλων χαρακτηριστικών των οικισμών αυτών όπως το υψόμετρο, περιβαλλοντικά δεδομένα, η πυκνότητα δόμησης και προσδιορίστηκε για κάθε οικισμό η απόσταση του από τη Θεσσαλονίκη. 6.2 Στατιστική επεξεργασία δεδομένων Τα παραπάνω δεδομένα περιγράφουν μόνο μέρος ενός συμβάντος, δεν περιλαμβάνουν καμία ανάλυση, κριτική ή αξιόπιστη βάση για περαιτέρω ενέργεια. Τα δεδομένα αυτά δεν αναφέρουν τίποτα για τη σημαντικότητά τους ή τη σχέση τους προς οτιδήποτε. Με την προσθήκη αξιών στα δεδομένα με διαμόρφωση, οργάνωση, μαθηματική ή στατιστική ανάλυση, διόρθωση λαθών ή συμπίεση παράγεται η πληροφορία. Τη διαδικασία αυτή ονομάζουμε επεξεργασία δεδομένων. Αντίστοιχη επεξεργασία και στατιστική ανάλυση πραγματοποιήθηκε για τα δεδομένα των προσφυγικών οικισμών της 122

Θεσσαλονίκης με τη βοήθεια του λογισμικού προγράμματος SPSS (Superior Performance Software System). Χρησιμοποιήθηκε η Μέθοδος Ιεραρχικής Ταξινόμησης (Hierarchical Cluster Analysis) και εφαρμόστηκαν τεχνικές ομαδοποίησης με σκοπό τη διαμόρφωση ομάδων όπως π.χ. οικισμοί με χαμηλό, μέσο και υψηλό βιοτικό επίπεδο. Χρησιμοποιήθηκαν ως μεταβλητές/κριτήρια αξιολόγησης για τη δημιουργία των ομάδων οι διαθέσιμες πληροφορίες για τους οικισμούς. Αρχικά προσδιορίστηκε ο βαθμός σημαντικότητας των διαθέσιμων πληροφοριών (Βάση Στατιστικών Δεδομένων της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής για τα έτη απογραφής 1991 και 2001) και στη συνέχεια επιλέχθηκαν 8 μεταβλητές βάσει των οποίων πραγματοποιήθηκε η κατάταξη των οικισμών σε συστάδες. Οι μεταβλητές οι οποίες επιλέχθηκαν για την κατάταξη των οικισμών ήταν οι εξής: 1. Το ποσοστό συμμετοχής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. 2. Το ποσοστό συμμετοχής στην τριτογενή παραγωγή. 3. Το ποσοστό ανεργίας, δηλαδή ο αριθμός των ανέργων διαιρούμενος με το σύνολο του ενεργού πληθυσμού. 4. Ο δείκτης γήρανσης, δηλαδή ο αναλογών αριθμός ατόμων άνω των 65 ετών ως προς 100 άτομα ηλικίας 0 14 ετών. Με βάση τον δείκτη αυτό συγκρίνεται ο αριθμός ατόμων μεγάλης ηλικίας (65+ ετών) με τον αριθμό παιδιών (0 14 ετών) και επομένως μπορεί να προσδιορίσει αδρά την έκταση με την οποία ο πληθυσμός γερνάει. 5. Το ποσοστό ιδιόκτητης κατοικίας. 6. Το ποσοστό νοικοκυριών με 5 δωμάτια και άνω. 7. Το ποσοστό ξένης υπηκοότητας. 8. Η πυκνότητα πληθυσμού η οποία ορίζεται ως ο αριθμός των ανθρώπων ανά μονάδα επιφάνειας (συνήθως ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο) και κατά περίσταση αναφέρεται στα γεωγραφικά όρια μιας πόλης, μιας χώρας ή ακόμα και ολόκληρης της γης. 123

6.3 Ανάλυση κατά συστάδες Η Μέθοδος Ιεραρχικής Ταξινόμησης ή Ανάλυση κατά συστάδες (Hierarchical Cluster Analysis) είναι μια στατιστική τεχνική η οποία διερευνά την ύπαρξη ομοιογενών ομάδων σε ένα στατιστικό σύνολο. Ερευνάται με άλλα λόγια κατά πόσο διάφορες οντότητες εμφανίζουν ομοιότητες μεταξύ τους με βάση συγκεκριμένες μεταβλητές. Κάθε οντότητα αποτελεί μέλος μιας και μοναδικής κοινής συστάδας (Λαφαζάνη, 2004). Στην ανάλυση κατά συστάδες δεν είναι γνωστά εκ των προτέρων ούτε το πλήθος των συστάδων ούτε η ταξινόμηση των οντοτήτων σε συγκεκριμένη συστάδα. Δημιουργούνται συστάδες στις οποίες ταξινομούνται οι οντότητες. Η μέθοδος λειτουργεί ως εργαλείο με το οποίο διαπιστώνει κανείς εάν σε ένα σύνολο δεδομένων υφίστανται πραγματικές και χρήσιμες κατηγοριοποιήσεις. Στην ανάλυση κατά συστάδες η επιλογή των μεταβλητών για τη διαδικασία της ομαδοποίησης είναι πολύ σημαντική. Από αυτήν εξαρτάται η «φυσική σημασία» και η χρησιμότητα της δημιουργίας συστάδων για την κατανόηση και την αντιμετώπιση του προβλήματος που τίθεται κάθε φορά. Εάν δεν συμπεριληφθούν σημαντικές μεταβλητές, υπάρχει ο κίνδυνος όχι μόνον τα αποτελέσματα της ανάλυσης να είναι «πτωχά» για την ερμηνεία αλλά και να δίνουν παραπλανητικά συμπεράσματα. Για παράδειγμα, για τη δημιουργία ομάδων σε μια γεωγραφική περιοχή αναφορικά με την ποιότητα ζωής των κατοίκων της, θα πρέπει να συμπεριληφθούν τόσο οι μεταβλητές που αποδίδουν το βιοτικό επίπεδο όσο και εκείνες που συνδέονται με το πολιτιστικό επίπεδο, το κοινωνικό επίπεδο, καθώς και με το φυσικό και δομημένο περιβάλλον (Λαφαζάνη, 2004). Δύο βασικές έννοιες για την ανάλυση κατά συστάδες είναι οι έννοιες της στατιστικής απόστασης και της ομοιότητας. Αυτές οι δύο έννοιες είναι αντίθετες μεταξύ τους, αφού παρατηρήσεις που είναι όμοιες θα έχουν μεγάλη ομοιότητα και μικρή απόσταση. Το συμπέρασμα είναι ότι στην ανάλυση κατά συστάδες σκοπός μας είναι να δημιουργήσουμε ομάδες μέσα στις οποίες οι οντότητες απέχουν λίγο, ενώ παρατηρήσεις διαφορετικών ομάδων απέχουν μεταξύ τους αρκετά 77. Οι μεταβλητές έχουν διάφορες κλίμακες και διάφορες μονάδες μέτρησης με αποτέλεσμα κατά τον υπολογισμό οποιουδήποτε μέτρου απόστασης ή ομοιότητας να κυριαρχούν οι μεταβλητές με τις μεγάλες 77 Πραμαγγιούλης, Παναγιώτης, Οδηγός ανάλυσης δεδομένων με τη χρήση SPSS, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Στατιστικής, Αθήνα, 2008, σελ 154. 124

μονάδες μέτρησης. Για τον λόγο αυτό, τα μέτρα απόστασης και ομοιότητας υπολογίζονται με βάση τις κανονικοποιημένες τιμές (Ζ τιμές) των μεταβλητών. Έτσι, με τις μετασχηματισμένες τιμές των μεταβλητών υπολογίζονται διαφορετικά μέτρα/δείκτες τα οποία και σταθμίζουν με διαφορετικό τρόπο τα δεδομένα από ότι εάν δεν γινόταν ο μετασχηματισμός αυτός. Τα βήματα που ακολουθούνται κατά την διαδικασία ιεραρχικής ομαδοποίησης (συσσωρευτική) είναι επιγραμματικά τα ακόλουθα: Όλες οι οντότητες θεωρούνται, η κάθε μια, ως ξεχωριστές ομάδες. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν τόσες ομάδες όσες και οι οντότητες. Δύο από τις οντότητες συνδυάζονται / ταξινομούνται σε μια ομάδα. Είτε μια τρίτη οντότητα προστίθεται στην ήδη δημιουργούμενη ομάδα που περιέχει τις δύο αρχικές οντότητες, είτε δύο άλλες οντότητες από τις υπολειπόμενες σχηματίζουν μια νέα ομάδα. Σε κάθε επόμενο βήμα, είτε προστίθενται μεμονωμένες οντότητες σε ομάδες που έχουν δημιουργηθεί, είτε συνδυάζονται υπάρχουσες ήδη ομάδες. Εφ όσον σχηματισθεί μια ομάδα, δεν μπορεί να διασπασθεί. Είναι δυνατό μόνο να συνδυασθεί με άλλες ομάδες. Έτσι, οι τεχνικές της ιεραρχικής ομαδοποίησης δεν επιτρέπουν στις οντότητες να διαχωρίζονται από τις ομάδες στις οποίες αυτές έχουν ήδη κατανεμηθεί (Λαφαζάνη, 2004). Υπάρχουν πολλά κριτήρια προκειμένου να αποφασίσει κάποιος ποιες οντότητες ή ομάδες πρέπει να συνδυασθούν σε κάθε βήμα. Τα κριτήρια αυτά βασίζονται σε ένα πίνακα μητρώο είτε των αποστάσεων, είτε των ομοιοτήτων οι οποίες αναφέρονται σε όλα τα δυνατά ζεύγη των οντοτήτων. Οι διαφοροποιήσεις μεταξύ των κριτηρίων αφορούν τον τρόπο που υπολογίζονται οι αποστάσεις μεταξύ των ομάδων στα διαδοχικά βήματα. Προφανώς, αφού η συνένωση ομάδων σε κάθε βήμα εξαρτάται από το μέτρο της χρησιμοποιούμενης απόστασης, διαφορετικά μέτρα απόστασης θα οδηγήσουν σε διαφορετικές λύσεις συστάδων για την ίδια ανάλυση. 6.4 Περιγραφή της διαδικασίας της ανάλυσης κατά συστάδες Κατά τη διαδικασία της ανάλυσης σε συστάδες 23 προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης βάσει των 8 μεταβλητών που επιλέχθηκαν για τα έτη απογραφής 1991 και 2001 με την χρήση του λογισμικού προγράμματος SPSS ακολουθήθηκαν τα παρακάτω στάδια: 125

1. Η τυποποίηση/κανονικοποίηση των αρχικών τιμών των μεταβλητών σε Ζ τιμές. Ενδεικτικά για το έτος απογραφής 2001 παρουσιάζονται στον Πίνακας 23 τα ποσοστά συμμετοχής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και οι αντίστοιχες Ζ τιμές. Η μέση τιμή της μεταβλητής αυτής υπολογίστηκε 12,822 και η τυπική απόκλιση 7,387 αντίστοιχα. Συμμετοχή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση (2001) α/α Οικισμός Ποσοστό (%) Ζ τιμές 1 Αγίας Τριάδος 18,118 0,717 2 Αγίου Αθανασίου 8,213 0,624 3 Αγχιάλου 9,187 0,492 4 Αδένδρου 6,479 0,859 5 Βαθυλάκκου 6,906 0,801 6 Διαβατών 7,999 0,653 7 Ευκαρπίας 8,507 0,584 8 Ευόσμου 12,846 0,003 9 Θέρμης 21,022 1,110 10 Καλοχωρίου 6,584 0,845 11 Κάτω Σχολαρίου 11,166 0,224 12 Μενεμένης 8,637 0,567 13 Νέας Καλλικράτειας 7,934 0,662 14 Νέας Μεσημβρίας 9,263 0,482 15 Νέας Μηχανιώνας 9,937 0,391 16 Νέας Ραιδεστού 14,732 0,259 17 Νέων Επιβατών 18,469 0,764 18 Νέων Μαλγάρων 5,160 1,037 19 Πανοράματος 36,324 3,181 20 Περαίας 21,079 1,118 21 Πολίχνης 12,377 0,060 22 Σίνδου 9,926 0,392 23 Ωραιοκάστρου 24,059 1,521 Πίνακας 23. Ποσοστό συμμετοχής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση για το έτος 2001. 2. Ο υπολογισμός του πίνακα των μέτρων απόστασης (τα τετράγωνα των Ευκλείδειων αποστάσεων) για όλα τα δυνατά ζεύγη των οντοτήτων. Ενδεικτικά παρατίθεται για λόγους οικονομίας αντιπροσωπευτικός υποπίνακας (τμήμα του συνολικού πίνακα διαστάσεων 23x23) των μέτρων απόστασης για τους 23 προσφυγικούς οικισμούς που χρησιμοποιήθηκαν στην ανάλυση για το έτος 2001 (Πίνακας 24). 126

Πίνακας των μέτρων απόστασης Τετράγωνα των Ευκλείδειων αποστάσεων Ζεύγος 1. Αγίου Αθανασίου 2. Αγχιάλου 3. Βαθυλάκκου 1. Αγίου Αθανασίου 0,000 12,287 10,298 2. Αγχιάλου 12,287 0,000 3,361 3. Βαθυλάκκου 10,298 3,361 0,000 4. Νέας Μεσημβρίας 6,878 12,579 12,708 5. Νέων Μαλγάρων 7,435 14,499 12,631 6. Κάτω Σχολαρίου 5,528 5,008 4,831 Πίνακας 24. Υποπίνακας των μέτρων απόστασης για τους οικισμούς για το έτος 2001. 3. Ο καθορισμός του κριτηρίου ως προς την απόσταση σύμφωνα με την οποία θα συνδυασθούν οντότητες ή ομάδες (π.χ. η γειτνίαση οντοτήτων και ομάδων). 4. Εμφάνιση των ομάδων κατά στάδια σε διάγραμμα κάθετων σχηματισμών (vertical icicle plot) και ερμηνεία των ενδείξεων (Εικόνα 61). Πρέπει να σημειωθεί ότι διαφορετικό πλήθος ομάδων δίνει και διαφορετικές ερμηνείες στην ανάλυση και αυτό συναρτάται με τον βαθμό της έρευνας. Όταν ο αριθμός των οντοτήτων είναι μεγάλος και δεν ενδιαφέρουν τα πρώτα στάδια της ανάλυσης, είναι δυνατός ο προσδιορισμός λύσεων για συγκεκριμένο πλήθος ομάδων, καθώς και ο καθορισμός λύσεων ανά k στάδια (Λαφαζάνη, 2004). Επίσης, στην περίπτωση μεγάλου αριθμού οντοτήτων οι ομάδες μπορούν να εμφανισθούν σε διάγραμμα οριζόντιων σχηματισμών (horizontal icicle plot). Εικόνα 61. Εμφάνιση των ομάδων κατά στάδια σε διάγραμμα κάθετων σχηματισμών για τους οικισμούς για το έτος 2001. 127

5. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης παρουσιάζονται στον συσσωρευτικό κατάλογο «Agglomeration Schedule» (Πίνακας 25) στον οποίο φαίνεται ο αριθμός των συστάδων (clusters) που συνδυάζονται σε κάθε στάδιο (stage), καθώς και τα τετράγωνα των Ευκλείδειων αποστάσεων (coefficients) για κάθε ζεύγος οντοτήτων. Συσσωρευτικός κατάλογος «Agglomeration Schedule» Cluster Combined Stage Cluster First Appears Stage Cluster 1 Cluster 2 Coefficients Cluster 1 Cluster 2 Next Stage 1 12 13 0,558 0 0 12 2 7 19 1,828 0 0 10 3 10 15 2,471 0 0 5 4 6 20 2,640 0 0 11 5 8 10 2,910 0 3 14 6 17 23 2,934 0 0 12 7 1 22 3,282 0 0 17 8 14 21 3,495 0 0 16 9 2 3 3,514 0 0 14 10 7 16 3,800 2 0 13 11 5 6 4,729 0 4 15 12 12 17 5,230 1 6 17 13 7 9 6,308 10 0 18 14 2 8 6,844 9 5 19 15 4 5 7,317 0 11 19 16 11 14 8,020 0 8 20 17 1 12 8,834 7 12 18 18 1 7 11,218 17 13 20 19 2 4 12,073 14 15 21 20 1 11 12,290 18 16 21 21 1 2 20,987 20 19 22 22 1 18 30,180 21 0 0 Πίνακας 25. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης στον συσσωρευτικό κατάλογο «Agglomeration Schedule» για τους οικισμούς για το έτος 2001. Οι τιμές αυτών των συντελεστών (coefficients) δείχνουν την ομοιότητα ή ανομοιότητα των οντοτήτων, δηλαδή τον βαθμό ομοιογένειας μεταξύ των οντοτήτων. Έτσι, οι μικρές τιμές των συντελεστών δηλώνουν την ύπαρξη ομοιογένειας στις ομάδες (π.χ. 0,558 για τις ομάδες 12 και 13 στο στάδιο 1), ενώ οι μεγάλες τιμές δείχνουν ότι έχουν συνδυασθεί σχεδόν ανόμοιες οντότητες (π.χ. 30,180 για τις ομάδες 1 128

και 18 στο στάδιο 22). Βεβαίως, οι τιμές των συντελεστών χρησιμεύουν και ως οδηγοί προκειμένου να διατηρηθούν ομάδες οι οποίες είναι απαραίτητες για την ερμηνεία των δεδομένων. Αυτό σημαίνει ότι σταματάει η διαδικασία για τον σχηματισμό συστάδων όταν παρατηρηθεί απότομη μεταβολή του συντελεστή από ένα στάδιο σε άλλο όπως (π.χ. από 20,987 σε 30,180 από το στάδιο 21 στο στάδιο 22). 6. Η οπτική αναπαράσταση των σταδίων που πραγματοποιούνται κατά την συγκρότηση των συστάδων γίνεται επίσης με τη δημιουργία του δενδρογράμματος (dendrogram). Το δενδρόγραμμα δείχνει τις ομάδες που συνδυάζονται καθώς και τις τιμές των συντελεστών σε κάθε στάδιο. Το δενδρόγραμμα δεν αποδίδει τις πραγματικές τιμές των αποστάσεων αλλά τις ανάγει σε αριθμούς μεταξύ 0 και 25 (Εικόνα 62). Με τον τρόπο αυτό, η αναλογία των αποστάσεων μεταξύ των σταδίων διατηρείται. Η κλίμακα που εμφανίζεται στην κορυφή της εικόνας του δενδρογράμματος δεν αντιστοιχεί σε πραγματικές τιμές απόστασης. Το δενδρόγραμμα απεικονίζει όχι μόνο τις ομάδες που συνδέονται αλλά και την απόσταση σύμφωνα με την οποία συνδυάζονται. Εικόνα 62. Δενδρόγραμμα των οικισμών συναρτήσει των 8 επιλεγμένων μεταβλητών για το έτος 1991. 129

6.5 Συμπεράσματα Η Μέθοδος Ιεραρχικής Ταξινόμησης επέτρεψε την αξιολόγηση και κατηγοριοποίηση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης βάσει συγκεκριμένων μεταβλητών. Διερευνήθηκε κατά πόσο οι οικισμοί αυτοί εμφανίζουν ομοιότητες μεταξύ τους για έναν σημαντικό αριθμό δημογραφικών, οικονομικών, κοινωνικών και άλλων χαρακτηριστικών. Η συγκρότηση αρχικά των συστάδων και η δημιουργία στην συνέχεια των δενδρογραμμάτων για τα δυο έτη απογραφής (1991 και 2001), για τα οποία υπήρχαν διαθέσιμα δεδομένα, επέτρεψαν την ανάλυση και τη σύγκριση των οικισμών μεταξύ τους. Για τους 23 προσφυγικούς οικισμούς της Θεσσαλονίκης που συμμετείχαν στην ανάλυση σε συστάδες χρησιμοποιήθηκαν οι εξής οκτώ μεταβλητές: (1) το ποσοστό συμμετοχής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, (2) το ποσοστό συμμετοχής στην τριτογενή παραγωγή, (3) το ποσοστό ανεργίας, (4) ο δείκτης γήρανσης, (5) το ποσοστό ιδιόκτητης κατοικίας, (6) το ποσοστό νοικοκυριών με 5 δωμάτια και άνω, (7) το ποσοστό ξένης υπηκοότητας και (8) η πυκνότητα πληθυσμού. Για το πρώτο έτος απογραφής (1991) οι 23 αυτοί οικισμοί ταξινομήθηκαν βάσει των οκτώ παραπάνω μεταβλητών σε τρεις συστάδες για απόσταση ίση με 20 (Εικόνα 62). Η επιλογή της απόστασης (0 25) γίνεται κάθε φορά με γνώμονα την δυνατότητα εξαγωγής ασφαλών συμπερασμάτων κατά την διαδικασία συγκρότησης των συστάδων. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, η επιλογή απόστασης ίσης με 20 είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία τριών συστάδων, βάσει των οποίων μπορεί να γίνει για το έτος 1991 δυνατή η αξιολόγηση και η κατάταξη των οικισμών σε κατηγορίες όπως π.χ. οικισμοί με χαμηλό, μέσο και υψηλό επίπεδο διαβίωσης. Αναλυτικότερα: Ως οικισμοί με χαμηλό επίπεδο διαβίωσης μπορούν να θεωρηθούν αυτοί του Βαθυλάκκου, των Νέων Μαλγάρων, της Αγχιάλου, της Νέας Ραιδεστού, της Νέας Μεσημβρίας, του Άδενδρου, του Αγίου Αθανασίου, του Κάτω Σχολαρίου και του Καλοχωρίου. Ως οικισμοί με μέσο επίπεδο διαβίωσης μπορούν να θεωρηθούν αυτοί της Περαίας, της Αγίας Τριάδας, των Νέων Επιβατών, της Νέας Μηχανιώνας, της Νέας Καλλικράτειας, του Ευόσμου, της Πολίχνης, της Ευκαρπίας, της Μενεμένης, των Διαβατών και της Σίνδου. Ως οικισμοί με υψηλό επίπεδο διαβίωσης μπορούν να θεωρηθούν αυτοί της Θέρμης, του Ωραιοκάστρου και του Πανοράματος 130

Για τις 3 αυτές συστάδες των οικισμών για το έτος απογραφής 1991 υπολογίστηκαν επίσης οι μέσες Ζ τιμές των 8 επιλεγμένων μεταβλητών και αποδόθηκαν σε διαγράμματα (Εικόνα 63) και δημιουργήθηκε στη συνέχεια θεματικός χάρτης (Εικόνα 64) στον οποίο αναπαριστάται η ταξινόμηση αυτή των οικισμών. Για το ίδιο έτος απογραφής δημιουργήθηκαν ακόμη 8 θεματικοί χάρτες (Παράρτημα 5) στους οποίους έγινε η ταξινόμηση των οικισμών για κάθε μεταβλητή ξεχωριστά. Εικόνα 63. Το προφίλ των μέσων Ζ τιμών των 8 επιλεγμένων μεταβλητών για τις 3 συστάδες των οικισμών για το έτος 1991: α) υψηλό, β) μέσο και γ) χαμηλό επίπεδο διαβίωσης. 131

Εικόνα 64. Διερεύνηση του επιπέδου διαβίωσης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 1991 βάσει των 8 επιλεγμένων μεταβλητών. Η παραπάνω κατηγοριοποίηση των οικισμών αποτυπώθηκε σε ένα ακτινωτό διάγραμμα απόστασης / spider diagram (Εικόνα 65). Ενδεικτικά επιλέχθηκαν τρεις οικισμοί (Νέα Μεσημβρία, Περαία, Πανόραμα), αντιπροσωπευτικοί για κάθε συστάδα (χαμηλό, μέσο και υψηλό επίπεδο διαβίωσης) και απεικονίστηκαν συναρτήσει των 8 επιλεγμένων μεταβλητών για το έτος απογραφής 1991. Στο κέντρο του διαγράμματος αυτού (με κλίμακα από 0 έως 3) τοποθετήθηκαν οι μέγιστες θετικές κανονικοποιημένες τιμές των μεταβλητών και στην ακτίνα με τιμή 3 οι ελάχιστες. 132

Εικόνα 65. Ακτινωτό διάγραμμα απόστασης βάσει των αρχικών μεταβλητών για τους οικισμούς Νέας Μεσημβρίας, Περαίας και Πανοράματος για το έτος 1991. Για το δεύτερο έτος απογραφής (2001) οι 23 αυτοί οικισμοί ταξινομήθηκαν βάσει των οκτώ επιλεγμένων μεταβλητών σε τρεις συστάδες για απόσταση ίση με 15 (Εικόνα 66). Σύμφωνα με το δενδρόγραμμα για το έτος απογραφής του 2001, η κατάταξη των οικισμών στις τρεις βασικές κατηγορίες (χαμηλό, μέσο και υψηλό επίπεδο διαβίωσης) διαφοροποιείται από αυτή του 1991. Πιο συγκεκριμένα: Ως οικισμοί με χαμηλό επίπεδο διαβίωσης παραμένουν αυτοί του Βαθυλάκκου, των Νέων Μαλγάρων, της Αγχιάλου, της Νέας Ραιδεστού, της Νέας Μεσημβρίας, του Άδενδρου, του Αγίου Αθανασίου, του Κάτω Σχολαρίου και του Καλοχωρίου. Στην κατηγορία αυτή συναντάμε επίσης τους οικισμούς της Σίνδου, της Νέας Καλλικράτειας, της Ευκαρπίας και της Νέας Μηχανιώνας που για το έτος 1991 βρίσκονταν στην κατηγορία του μέσου βιοτικού επιπέδου. Ως οικισμοί με μέσο επίπεδο διαβίωσης μπορούν να θεωρηθούν αυτοί της Περαίας, της Αγίας Τριάδας, των Νέων Επιβατών, της Θέρμης, του Ευόσμου, της Πολίχνης, της Μενεμένης και των Διαβατών (Εικόνα 66). Ως οικισμοί με υψηλό επίπεδο διαβίωσης παραμένουν αυτοί του Ωραιοκάστρου και του Πανοράματος. 133

Εικόνα 66. Δενδρόγραμμα των οικισμών συναρτήσει των 8 επιλεγμένων μεταβλητών για το έτος 2001. Για τις 3 αυτές συστάδες των οικισμών για το έτος απογραφής 2001 υπολογίστηκαν επίσης οι μέσες Ζ τιμές των 8 επιλεγμένων μεταβλητών και αποδόθηκαν σε διαγράμματα (Εικόνα 67) και δημιουργήθηκε στη συνέχεια θεματικός χάρτης (Εικόνα 68) στον οποίο αναπαριστάται η ταξινόμηση αυτή των οικισμών. Για το ίδιο έτος απογραφής δημιουργήθηκαν ακόμη 8 θεματικοί χάρτες (Παράρτημα 5) στους οποίους έγινε η ταξινόμηση των οικισμών για κάθε μεταβλητή ξεχωριστά. 134

Εικόνα 67. Το προφίλ των μέσων Ζ τιμών των 8 επιλεγμένων μεταβλητών για τις 4 συστάδες των οικισμών για το έτος 2001: α) υψηλό, β) μέσο και γ) χαμηλό επίπεδο διαβίωσης. 135

Εικόνα 68. Διερεύνηση του επιπέδου διαβίωσης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 2001 βάσει των 8 επιλεγμένων μεταβλητών. 136

7. Αποτελέσματα και αξιολόγηση 7.1 Εισαγωγή Η έλευση των προσφύγων στη Θεσσαλονίκη το 1922 αποτέλεσε ένα εξέχον πολεοδομικό γεγονός, δέκα μόλις χρόνια μετά την απελευθέρωση της πόλης το 1912. Η Θεσσαλονίκη και οι γύρω οικισμοί παρέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος των προσφύγων που έφτασαν στην Μακεδονία. Με την εισροή και την επείγουσα στέγαση των προσφυγικών πληθυσμών τόσο ο περιαστικός χώρος όσο και το ευρύτερο πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης αναδιαμορφώθηκαν. Δημιουργήθηκαν αρχικά πολυάριθμες προσφυγικές εγκαταστάσεις αποκομμένες από τον υπάρχοντα ιστό της πόλης και η ίδια η Θεσσαλονίκη μετατράπηκε από μια πολυεθνική και εθνοτικά οργανωμένη πόλη (Εβραίοι, Μουσουλμάνοι, Χριστιανοί) σε μια κοινωνικά διαστρωματωμένη πόλη. Οι αρχικές προσφυγικές εγκαταστάσεις έδωσαν σταδιακά την θέση τους στους «οργανωμένους» προσφυγικούς οικισμούς. Η οργάνωση των οικισμών αυτών χαρακτηρίζεται αρχικά από: πρόχειρη ρυμοτόμηση και οικοπεδοποίηση, βασικού τύπου αγροτοποίηση, αυστηρό ορθογωνικό κάνναβο στην χάραξη και διανομή ίσων οικοπέδων, έλλειψη υποδομών και δικτύων, στοιχειώδη αστικό εξοπλισμό, περιορισμένους έως ελάχιστους κοινόχρηστους χώρους (μόνο το σχολείο και η εκκλησία, τα οποία αντιμετωπίζονται ως κενά οικοδομικά τετράγωνα), μεταγενέστερη κατασκευή υποδομών, επεκτάσεις χωρίς πρόβλεψη και σχεδιασμό. Σε κάθε περίπτωση όμως προτεραιότητα υπήρξε η κάλυψη της ανάγκης για στέγαση. Οι προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης έχουν αποτελέσει μέχρι τώρα αντικείμενο μελέτης για πλήθος επιστημόνων όπως ιστορικών, κοινωνιολόγων, αρχιτεκτόνων, πολεοδόμων κ.α. και υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία, πλήθος μελετών και ερευνητικών εργασιών. Έχουν 137

ερευνηθεί οι ποικίλες όψεις του προσφυγικού ζητήματος, καθώς επίσης και οι παράγοντες και οι διαδικασίες που συνετέλεσαν στη διαμόρφωση του. Στο πλαίσιο της διατριβής αυτής έγινε προσπάθεια μελέτης του χώρου των προσφυγικών οικισμών με την εφαρμογή σύγχρονων ψηφιακών μεθοδολογιών και εργαλείων. Τα διαχρονικά χαρτογραφικά και φωτογραμμετρικά προϊόντα που χρησιμοποιήθηκαν ως βάση της έρευνας, σε συνδυασμό με την ψηφιακή τεχνολογία επεξεργασίας και ανάλυσης εικόνων, επέτρεψαν τη μελέτη του γεωγραφικού χώρου των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης και της εξέλιξης του στο χρόνο. Η επεξεργασία και η ανάλυση του μεγάλου όγκου των δεδομένων των οικισμών έγινε σε περιβάλλον Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών. Οργανώθηκε ένα σύστημα καταγραφής και τεκμηρίωσης των προσφυγικών οικισμών το οποίο επέτρεψε την ανάλυση και την ταξινόμηση των οικισμών, τον εντοπισμό των ομοιοτήτων και των διαφορών τους, καθώς και την εξαγωγή σχετικών συμπερασμάτων. Έγιναν με την χρήση αυτού του Σ.Γ.Π. σύνθετες χωρικές αναλύσεις για κάθε οικισμό ξεχωριστά και για όλους μαζί. 7.2 Αξιολόγηση πληρότητας μεθοδολογίας Καθοριστικής σημασίας παράγοντας για την συστηματική ανάλυση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης, του οικιστικού ιστού τους και των συστημάτων που τον απαρτίζουν, αποτέλεσε καταρχήν η ύπαρξη κατάλληλων χαρτογραφικών υποβάθρων και φωτογραμμετρικών δεδομένων. Ιστορικά δεδομένα όπως χάρτες, αεροφωτογραφίες, τοπογραφικά διαγράμματα, στατιστικά στοιχεία, συνεισέφεραν αποφασιστικά στη διαχρονική μελέτη και έρευνα του γεωγραφικού χώρου που ορίζεται από τους προσφυγικούς οικισμούς. Η εξαγωγή θεματικής πληροφορίας για τον οικιστικό ιστό των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης πραγματοποιήθηκε με οπτική ερμηνεία η οποία οδήγησε σε αξιόπιστα αποτελέσματα. Σε δεύτερο επίπεδο εφαρμόστηκαν μέθοδοι ανάλυσης ψηφιακών δεδομένων σε ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες με στόχο την αυτόματη εξαγωγή θεματικής πληροφορίας για τον οικιστικό ιστό των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Στην περίπτωση αυτή, ο προσδιορισμός π.χ. των φασματικών και των γεωμετρικών ιδιοτήτων των πρωτογενών αντικειμένων του δομημένου/αστικοποιημένου χώρο με την εφαρμογή της αντικειμενοστραφούς ταξινόμησης αύξησαν ικανοποιητικά την 138

ακρίβεια της εξαγόμενης θεματικής πληροφορίας. Η διάκριση άλλωστε των εν λόγω τάξεων (κτισμένοι χώροι και δρόμοι) σε ασπρόμαυρες αεροφωτογραφίες είναι σε ορισμένες περιπτώσεις δύσκολη ακόμη και με την οπτική ερμηνεία. Οι στατιστικοί δείκτες που εφαρμόστηκαν σε ζεύγη διαχρονικών παγχρωματικών ψηφιακών εικόνων αεροφωτογραφιών των οικισμών με στόχο τον εντοπισμό και την ανάλυση των μεταβολών, καθώς και τον προσδιορισμό του ποσού και της πιθανής συστηματικής φύσης των μεταβολών τους, επέτρεψαν την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων σχετικά με τις μεταβολές του κτισμένου χώρου αποφεύγοντας τις όποιες χρονοβόρες διαδικασίες. Η ανάλυση τέλος δημογραφικών, οικονομικών, κοινωνικών, περιβαλλοντολογικών, τεχνικών παραγόντων και η εφαρμογή της Μεθόδου Ιεραρχικής Ταξινόμησης επέτρεψαν την αξιολόγηση και κατηγοριοποίηση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης βάσει συγκεκριμένων μεταβλητών, καθώς και την διερεύνηση ομοιοτήτων και διαφορών μεταξύ τους. Η μελέτη των παραπάνω στοιχείων ήταν περιορισμένης έκτασης (για τα δύο μόνο έτη απογραφής 1991 και 2001) λόγω έλλειψης σχετικών δεδομένων. 7.3 Ανάλυση και ταξινόμηση των οικισμών Στις μεθοδολογικές της βάσεις, η μελέτη αυτή των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης ενισχύει την υψηλή αξία της χαρτογραφίας και της φωτογραμμετρίας στις αστικές μελέτες και στην παρακολούθηση και καταγραφή των μεταβολών στους αστικούς σχηματισμούς. Όπως και σε κάθε άλλη ανάλυση, η εξαγωγή των συμπερασμάτων εξαρτάται από την ποιότητα και το είδος των διαθέσιμων στοιχείων για την αξιολόγηση και την αποδοχή των διαδικασιών και μεθοδολογιών που εφαρμόστηκαν. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, αεροφωτογραφίες και παλιοί χάρτες και διαγράμματα καταδεικνύονται απαραίτητα εργαλεία για την ανάγνωση και την ανάλυση του χώρου που ορίζεται από τους προσφυγικούς οικισμούς της Θεσσαλονίκης. Η ανάλυση και η ταξινόμηση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης που έγινε στο πλαίσιο της μελέτης αυτής παρουσιάζεται στη συνέχεια με τη βοήθεια πινάκων και χαρτών και αφορά: 1. Τη διάκριση σε παλαιούς και νέους οικισμούς. 2. Την απόσταση των οικισμών από τη Θεσσαλονίκη. 139

3. Το υψόμετρο των οικισμών. 4. Την έκταση των οικισμών. 5. Την έκταση των αγροκτημάτων των οικισμών. 6. Την οργάνωση του οικιστικού ιστού. 7. Την πυκνότητα δόμησης για το έτος 1990. 8. Τον αριθμό των κτισμάτων για το έτος 1990. 9. Την Εντροπία του δομημένου χώρου για το έτος 1990. 10. Την μεταβολή (%) του αριθμού των κτισμάτων, της πυκνότητας δόμησης και της Εντροπίας του δομημένου χώρου 11. Τη διερεύνηση του επιπέδου διαβίωσης για τα έτη απογραφής 1991 και 2001 (εκτός των προαστιακών οικισμών). Πιο συγκεκριμένα, τα συμπεράσματα που προκύπτουν βάσει των παραπάνω στοιχείων είναι τα ακόλουθα: 1. Με την έλευση των προσφυγών, παλαιοί οικισμοί όπως η Αγχίαλος, το Άδενδρο, ο Βαθύλακκος, τα Διαβατά, η Ευκαρπία κ.α. υποδέχθηκαν μεγάλο αριθμό προσφύγων, ενώ ταυτόχρονα ιδρύθηκαν νέοι οικισμοί σε μικρή απόσταση από τη Θεσσαλονίκη όπως η Καλαμαριά, η Τούμπα, η Χαριλάου, οι Αμπελόκηποι, η Νεάπολη, η Μενεμένη και το Πανόραμα, αλλά και σε μεγαλύτερη απόσταση όπως ο Άγιος Αθανάσιος, τα Νέα Μάλγαρα, η Νέα Καλλικράτεια, το Κάτω Σχολάρι, η Αγία Τριάδα, η Περαία και η Νέα Μηχανιώνα (Πίνακας 26, Εικόνα 69). α/α Οικισμός παλαιός νέος 1 Αγίας Τριάδος ٧ 2 Αγίου Αθανασίου ٧ 3 Αγχιάλου ٧ 4 Αδένδρου ٧ 5 Αμπελοκήπων ٧ 6 Βαθυλάκκου ٧ 7 Διαβατών ٧ 8 Ευκαρπίας ٧ 9 Ευόσμου ٧ 10 Θέρμης ٧ 11 Καλαμαριάς ٧ 12 Καλοχωρίου ٧ 13 Κάτω Σχολαρίου ٧ 14 Μενεμένης ٧ 15 Νεαπόλως ٧ 16 Νέας Καλλικράτειας ٧ 17 Νέας Μεσημβρίας ٧ 18 Νέας Μηχανιώνας ٧ 140

19 Νέας Ραιδεστού ٧ 20 Νέων Επιβατών ٧ 21 Νέων Μαλγάρων ٧ 22 Πανοράματος ٧ 23 Περαίας ٧ 24 Πολίχνης ٧ 25 Σίνδου ٧ 26 Τούμπας ٧ 27 Χαριλάου ٧ 28 Ωραιοκάστρου ٧ Σύνολο 14 14 Πίνακας 26. Παλαιοί και νέοι προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης. Εικόνα 69. Διάκριση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης σε παλαιούς και νέους οικισμούς. 2. Οι περισσότεροι προσφυγικοί οικισμοί βρίσκονται σε μικρή ή σχετικά μέση απόσταση από τη Θεσσαλονίκη (Πίνακας 27, Εικόνα 70). Ο οικισμός ο οποίος βρίσκεται σε μικρότερη απόσταση από τη Θεσσαλονίκη είναι αυτός της Νεάπολης (3χμ.), ενώ σε μεγαλύτερη αυτός του Άδενδρου (42χμ.). Η μέση απόσταση των οικισμών από την Θεσσαλονίκη είναι 16χμ. 141

α/α Οικισμός Απόσταση από τη Θεσσαλονίκη Μικρή (3 11χμ.) Μέση (12 22χμ.) Μεγάλη (23 42χμ.) 1 Αγίας Τριάδος ٧ 2 Αγίου Αθανασίου ٧ 3 Αγχιάλου ٧ 4 Αδένδρου ٧ 5 Αμπελοκήπων ٧ 6 Βαθυλάκκου ٧ 7 Διαβατών ٧ 8 Ευκαρπίας ٧ 9 Ευόσμου ٧ 10 Θέρμης ٧ 11 Καλαμαριάς ٧ 12 Καλοχωρίου ٧ 13 Κάτω Σχολαρίου ٧ 14 Μενεμένης ٧ 15 Νεαπόλως ٧ 16 Νέας Καλλικράτειας ٧ 17 Νέας Μεσημβρίας ٧ 18 Νέας Μηχανιώνας ٧ 19 Νέας Ραιδεστού ٧ 20 Νέων Επιβατών ٧ 21 Νέων Μαλγάρων ٧ 22 Πανοράματος ٧ 23 Περαίας ٧ 24 Πολίχνης ٧ 25 Σίνδου ٧ 26 Τούμπας ٧ 27 Χαριλάου ٧ 28 Ωραιοκάστρου ٧ Σύνολο 11 11 6 Πίνακας 27. Απόσταση των προσφυγικών οικισμών από τη Θεσσαλονίκη. 142

Εικόνα 70. Απόσταση των προσφυγικών οικισμών από τη Θεσσαλονίκη. 3. Οι περισσότεροι προσφυγικοί οικισμοί βρίσκονται σε χαμηλό υψόμετρο (Πίνακας 28, Εικόνα 71), ενώ ελάχιστοι σε μεγάλο (το Πανόραμα, το Ωραιόκαστρο και το Κάτω Σχολάρι). Αρκετοί είναι επίσης οι παραθαλάσσιοι οικισμοί: η Καλαμαριά, η Αγία Τριάδα, η Περαία, οι Νέοι Επιβάτες, η Νέα Μηχανίωνα, η Νέα Καλλικράτεια και το Καλοχώρι. Το μεγαλύτερο υψόμετρο από όλους τους οικισμούς έχει το Πανόραμα (250μ.), ενώ το μέσο υψόμετρο των οικισμών είναι περίπου 62μ. α/α Οικισμός Χαμηλό (5 50μ.) Υψόμετρο Μέσο (51 120μ.) 1 Αγίας Τριάδος ٧ 2 Αγίου Αθανασίου ٧ 3 Αγχιάλου ٧ 4 Αδένδρου ٧ 5 Αμπελοκήπων ٧ 6 Βαθυλάκκου ٧ 7 Διαβατών ٧ 8 Ευκαρπίας ٧ 9 Ευόσμου ٧ 10 Θέρμης ٧ Μεγάλο (121 250μ.) 143

11 Καλαμαριάς ٧ 12 Καλοχωρίου ٧ 13 Κάτω Σχολαρίου ٧ 14 Μενεμένης ٧ 15 Νεαπόλως ٧ 16 Νέας Καλλικράτειας ٧ 17 Νέας Μεσημβρίας ٧ 18 Νέας Μηχανιώνας ٧ 19 Νέας Ραιδεστού ٧ 20 Νέων Επιβατών ٧ 21 Νέων Μαλγάρων ٧ 22 Πανοράματος ٧ 23 Περαίας ٧ 24 Πολίχνης ٧ 25 Σίνδου ٧ 26 Τούμπας ٧ 27 Χαριλάου ٧ 28 Ωραιοκάστρου ٧ Σύνολο 17 8 3 Πίνακας 28. Υψόμετρο των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Εικόνα 71. Υψόμετρο των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. 144

4. Μεγάλη έκταση έχουν οικισμοί που βρίσκονται κοντά στη Θεσσαλονίκη και σε χαμηλό υψόμετρο όπως η Καλαμαριά, η Τούμπα, η Χαριλάου, οι Αμπελόκηποι, τα Διαβατά, Σίνδος και τα Νέα Μάλγαρα (Πίνακας 29, Εικόνα 72). Μεγάλη έκταση έχουν επίσης οι οικισμοί του Πανοράματος και του Ωραιοκάστρου οι οποίοι βρίσκονται σε μικρή απόσταση από τη Θεσσαλονίκη αλλά σε μεγάλο υψόμετρο. Την μικρότερη έκταση έχει ο οικισμός της Αγίας Τριάδος (0.109τ.χμ.), ενώ την μεγαλύτερη η Καλαμαριά (6.665τ.χμ.). Η μέση έκταση των οικισμών είναι περίπου 1. 100τ.χμ. α/α Οικισμός Έκταση οικισμού Μικρή (0.109 0.600τ.χμ.) Μεσαία (0.601 1.100τ.χμ.) Μεγάλη (1.101 6.665τ.χμ.) 1 Αγίας Τριάδος ٧ 2 Αγίου Αθανασίου ٧ 3 Αγχιάλου ٧ 4 Αδένδρου ٧ 5 Αμπελοκήπων ٧ 6 Βαθυλάκκου ٧ 7 Διαβατών ٧ 8 Ευκαρπίας ٧ 9 Ευόσμου ٧ 10 Θέρμης ٧ 11 Καλαμαριάς ٧ 12 Καλοχωρίου ٧ 13 Κάτω Σχολαρίου ٧ 14 Μενεμένης ٧ 15 Νεαπόλως ٧ 16 Νέας Καλλικράτειας ٧ 17 Νέας Μεσημβρίας ٧ 18 Νέας Μηχανιώνας ٧ 19 Νέας Ραιδεστού ٧ 20 Νέων Επιβατών ٧ 21 Νέων Μαλγάρων ٧ 22 Πανοράματος ٧ 23 Περαίας ٧ 24 Πολίχνης ٧ 25 Σίνδου ٧ 26 Τούμπας ٧ 27 Χαριλάου ٧ 28 Ωραιοκάστρου ٧ Σύνολο 10 8 10 Πίνακας 29. Έκταση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. 145

Εικόνα 72. Έκταση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. 5. Μεγάλη έκταση έχουν τα αγροκτήματα των οικισμών που βρίσκονται σε χαμηλό ή μέσο υψόμετρο και σε μέση ή μεγάλη απόσταση από τη Θεσσαλονίκη (εκτός του Καλοχωρίου). Αγροκτήματα δεν έχουν οι προαστιακοί οικισμοί (η Καλαμαριά, η Τούμπα, η Χαριλάου, οι Αμπελόκηποι, η Νεάπολη), ενώ μεγάλα αγροκτήματα έχουν κυρίως παλαιοί οικισμοί (η Σίνδος, το Καλοχώρι, η Νέα Μεσημβρία, η Θέρμη, το Άδενδρο) και από τους νέους οικισμούς τα Νέα Μάλγαρα και ο Άγιος Αθανάσιος. Μικρότερη έκταση από όλους τους οικισμούς έχει το αγρόκτημα της Αγίας Τριάδος (5.075τ.χμ.), ενώ μεγαλύτερη αυτό της Θέρμης (55.900τ.χμ.). Η μέση έκταση των αγροκτημάτων των οικισμών είναι περίπου 22.000τ.χμ. (Πίνακας 30, Εικόνα 73). 146

α/α Οικισμός Έκταση αγροκτήματος I. Μικρή (5.075 15.000τ.χμ.) II. Μεσαία (15.001 26.000τ.χμ.) III. Μεγάλη (26.001 55.900τ.χμ.) IV. Προαστιακός οικισμός ( ) I II III IV 1 Αγίας Τριάδος ٧ 2 Αγίου Αθανασίου ٧ 3 Αγχιάλου ٧ 4 Αδένδρου ٧ 5 Αμπελοκήπων 6 Βαθυλάκκου ٧ 7 Διαβατών ٧ 8 Ευκαρπίας ٧ 9 Ευόσμου ٧ 10 Θέρμης ٧ 11 Καλαμαριάς 12 Καλοχωρίου ٧ 13 Κάτω Σχολαρίου ٧ 14 Μενεμένης ٧ 15 Νεαπόλως 16 Νέας Καλλικράτειας ٧ 17 Νέας Μεσημβρίας ٧ 18 Νέας Μηχανιώνας ٧ 19 Νέας Ραιδεστού ٧ 20 Νέων Επιβατών ٧ 21 Νέων Μαλγάρων ٧ 22 Πανοράματος ٧ 23 Περαίας ٧ 24 Πολίχνης ٧ 25 Σίνδου ٧ 26 Τούμπας 27 Χαριλάου 28 Ωραιοκάστρου ٧ Σύνολο 10 6 7 5 Πίνακας 30. Έκταση των αγροκτημάτων των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. 147

Εικόνα 73. Έκταση των αγροκτημάτων των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. 6. Οι προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης διακρίνονται βάσει της οργάνωσης του οικιστικού τους ιστού σε (Πίνακας 31, Εικόνα 74): I. Σε νέους οικισμούς στους οποίους συναντάμε μια ενιαία χάραξη όπως η Νέα Καλλικράτεια, η Αγία Τριάδα, τα Νέα Μάλγαρα, ο Άγιος Αθανάσιος και η Μενεμένη. Ενιαία χάραξη συναντάμε και σε κάποιους παλιούς οικισμούς με μικρή όμως έκταση όπως ο Εύοσμος, η Νέα Ραιδεστός, η Αγχίαλος και ο Βαθύλακκος. Οι οικισμοί αυτοί βρίσκονται όλοι σε χαμηλό υψόμετρο εκτός από τον Βαθύλακκο. Το Καλοχώρι αν και μεγαλύτερος οικισμός σε έκταση από τους παραπάνω έχει επίσης ενιαία χάραξη στον οικιστικό του ιστό. II. Σε οικισμούς οι οποίοι αποτελούνται από δυο οικιστικές ενότητες σε απόσταση μεταξύ τους όπως οι Νέοι Επιβάτες και η Περαία (βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα και νότιο πεδινό τμήμα) και οι οποίοι εμφανίζουν διαφορετική χάραξη στις δυο αυτές ενότητες. III. Σε οικισμούς στους οποίους παρατηρούνται περισσότερες από μια διατάξεις του οικοπεδικού συστήματος, του μεγέθους και της γεωμετρίας 148

των οικοπέδων και εμφανίζουν διαφορετική χάραξη στα επιμέρους τμήματα τους. Οι οικισμοί αυτοί είναι κυρίως παλαιοί οικισμοί όπως το Άδενδρο, η Σίνδος, τα Διαβατά, η Πολίχνη και η Θέρμη. Δύο διαφορετικές χαράξεις συναντάμε επίσης και στον οικισμό της Νέας Μηχανιώνας (νέος οικισμός). IV. Σε οικισμούς στους οποίους ο οικιστικός ιστός παρουσιάζει ποικίλες μορφές λόγω του έντονου ανάγλυφου. Στους οικισμούς αυτούς (το Πανόραμα, το Ωραιόκαστρο και το Κάτω Σχολάρι) ο οικιστικός ιστός οργανώνεται με οικοδομικές νησίδες. V. Στους προαστιακούς συνοικισμούς (η Καλαμαριά, η Τούμπα, η Χαριλάου, οι Αμπελόκηποι, η Νεάπολη) στους οποίους συναντάμε έναν πολεοδομικό ιστό φτιαγμένο με κριτήρια προαστίου με μικρά και πυκνά οικοδομικά τετράγωνα, μικρά οικόπεδα και στενούς δρόμους. α/α Οικισμός Οργάνωση του οικιστικού ιστού Ι. Μια ενιαία χάραξη ΙΙ. Δύο οικιστικές ενότητες ΙΙΙ. Σύνθεση των επιμέρους διαφορετικών χαράξεων ΙV4. Ποικίλες μορφές οικοδομικές νησίδες V. Προαστιακοί I I III IV V 1 Αγίας Τριάδος ٧ 2 Αγίου Αθανασίου ٧ 3 Αγχιάλου ٧ 4 Αδένδρου ٧ 5 Αμπελοκήπων ٧ 6 Βαθυλάκκου ٧ 7 Διαβατών ٧ 8 Ευκαρπίας ٧ 9 Ευόσμου ٧ 10 Θέρμης ٧ 11 Καλαμαριάς ٧ 12 Καλοχωρίου ٧ 13 Κάτω Σχολαρίου ٧ 14 Μενεμένης ٧ 15 Νεαπόλως ٧ 16 Νέας Καλλικράτειας ٧ 17 Νέας Μεσημβρίας ٧ 18 Νέας Μηχανιώνας ٧ 19 Νέας Ραιδεστού ٧ 20 Νέων Επιβατών ٧ 21 Νέων Μαλγάρων ٧ 22 Πανοράματος ٧ 149

23 Περαίας ٧ 24 Πολίχνης ٧ 25 Σίνδου ٧ 26 Τούμπας ٧ 27 Χαριλάου ٧ 28 Ωραιοκάστρου ٧ Σύνολο 10 2 8 3 5 Πίνακας 31. Οργάνωση του οικιστικού ιστού των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Εικόνα 74. Οργάνωση του οικιστικού ιστού των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. 7. Μεγάλες τιμές πυκνότητας δόμησης για το έτος 1990 εμφανίζουν όλοι οι προαστιακοί οικισμοί (η Τούμπα, η Χαριλάου, η Νεάπολη, οι Αμπελόκηποι), εκτός από την Καλαμαριά (μέση πυκνότητα, μεγάλη έκταση), και οικισμοί σε μικρή απόσταση από τη Θεσσαλονίκη όπως η Πολίχνη, ο Εύοσμος και τα Διαβατά (Πίνακας 32, Εικόνα 75). Μεγάλη πυκνότητα δόμησης εμφανίζουν επίσης η Αγία Τριάδα και η Νέα Καλλικράτεια, οικισμοί μακριά από τη Θεσσαλονίκη με μικρή όμως έκταση. Όλοι οι παραπάνω οικισμοί βρίσκονται σε χαμηλό υψόμετρο εκτός από την Πολίχνη και τη Νεάπολη (μέσο υψόμετρο). Την 150

χαμηλότερη τιμή πυκνότητας δόμησης εμφανίζει το Κάτω Σχολάρι (10.60%) και την υψηλότερη τιμή η Πολίχνη (37.37%). Η μέση τιμή της πυκνότητας δόμησης για το έτος 1990 είναι περίπου 22.00%. α/α Οικισμός Πυκνότητα δόμησης (1990) Χαμηλή (10.60 17.00%) Μέση (17.01 26.00%) Υψηλή (26.01 37.37%) 1 Αγίας Τριάδος ٧ 2 Αγίου Αθανασίου ٧ 3 Αγχιάλου ٧ 4 Αδένδρου ٧ 5 Αμπελοκήπων ٧ 6 Βαθυλάκκου ٧ 7 Διαβατών ٧ 8 Ευκαρπίας ٧ 9 Ευόσμου ٧ 10 Θέρμης ٧ 11 Καλαμαριάς ٧ 12 Καλοχωρίου ٧ 13 Κάτω Σχολαρίου ٧ 14 Μενεμένης ٧ 15 Νεαπόλως ٧ 16 Νέας Καλλικράτειας ٧ 17 Νέας Μεσημβρίας ٧ 18 Νέας Μηχανιώνας ٧ 19 Νέας Ραιδεστού ٧ 20 Νέων Επιβατών ٧ 21 Νέων Μαλγάρων ٧ 22 Πανοράματος ٧ 23 Περαίας ٧ 24 Πολίχνης ٧ 25 Σίνδου ٧ 26 Τούμπας ٧ 27 Χαριλάου ٧ 28 Ωραιοκάστρου ٧ Σύνολο 10 8 10 Πίνακας 32. Πυκνότητα δόμησης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 1990. 151

Εικόνα 75. Πυκνότητα δόμησης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 1990. 8. Μεγάλο αριθμό κτισμάτων για το έτος 1990 έχουν προαστιακοί οικισμοί όπως η Καλαμαριά, η Τούμπα και οι Αμπελόκηποι και οικισμοί κοντά στη Θεσσαλονίκη όπως η Σίνδος και ο Άγιος Αθανάσιος (Πίνακας 33, Εικόνα 76). Οι οικισμοί αυτοί είναι σε χαμηλό υψόμετρο, έχουν μεγάλη ή μέση πυκνότητα δόμησης (εκτός από την Καλαμαριά με χαμηλή πυκνότητα) και έχουν μεγάλη έκταση (εκτός από τον Άγιο Αθανάσιο που έχει μια μέση έκταση). Τον μικρότερο αριθμό κτισμάτων για το έτος 1990 έχει η Αγία Τριάδα (444) και τον μεγαλύτερο αριθμό κτισμάτων η Καλαμαριά (4149). Ο μέσος αριθμός κτισμάτων είναι περίπου 1500. α/α Οικισμός Μικρός (444 1000) Αριθμός κτισμάτων (1990) Μέσος (1001 2000) Μεγάλος (2001 4149) 1 Αγίας Τριάδος ٧ 2 Αγίου Αθανασίου ٧ 3 Αγχιάλου ٧ 4 Αδένδρου ٧ 5 Αμπελοκήπων ٧ 6 Βαθυλάκκου ٧ 152

7 Διαβατών ٧ 8 Ευκαρπίας ٧ 9 Ευόσμου ٧ 10 Θέρμης ٧ 11 Καλαμαριάς ٧ 12 Καλοχωρίου ٧ 13 Κάτω Σχολαρίου ٧ 14 Μενεμένης ٧ 15 Νεαπόλως ٧ 16 Νέας Καλλικράτειας ٧ 17 Νέας Μεσημβρίας ٧ 18 Νέας Μηχανιώνας ٧ 19 Νέας Ραιδεστού ٧ 20 Νέων Επιβατών ٧ 21 Νέων Μαλγάρων ٧ 22 Πανοράματος ٧ 23 Περαίας ٧ 24 Πολίχνης ٧ 25 Σίνδου ٧ 26 Τούμπας ٧ 27 Χαριλάου ٧ 28 Ωραιοκάστρου ٧ Σύνολο 9 14 5 Πίνακας 33. Αριθμός κτισμάτων των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 1990. 153

Εικόνα 76. Αριθμός κτισμάτων των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 1990. 9. Μεγάλες γενικά τιμές του μεγέθους της Εντροπίας του δομημένου χώρου εμφανίζουν όλοι οι προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης για το έτος 1990 (Πίνακας 34, Εικόνα 77). Χαμηλότερες τιμές εμφανίζουν οι οικισμοί με χαμηλή πυκνότητα δόμησης και με μικρό ή μέσο αριθμό κτισμάτων (η Νέα Ραιδεστός, το Κάτω Σχολάρι, το Άδενδρο, η Νέα Μεσημβρία, οι Νέοι Επιβάτες). Επίσης χαμηλότερες τιμές εμφανίζουν το Καλοχώρι και η Ευκαρπία με μέση πυκνότητα δόμησης. Την χαμηλότερη τιμή Εντροπίας του δομημένου χώρου εμφανίζει το Άδενδρο (0.830) και την υψηλότερη τιμή η Μενεμένη (0.999). Η μέση τιμή της Εντροπίας για το έτος 1990 είναι 0.944. α/α Οικισμός Εντροπία δομημένου χώρου (1990) Χαμηλή τιμή (0.830 0.920) Μέση τιμή (0.921 0.970) Υψηλή τιμή (0.971 0.999) 1 Αγίας Τριάδος ٧ 2 Αγίου Αθανασίου ٧ 3 Αγχιάλου ٧ 4 Αδένδρου ٧ 5 Αμπελοκήπων ٧ 154

6 Βαθυλάκκου ٧ 7 Διαβατών ٧ 8 Ευκαρπίας ٧ 9 Ευόσμου ٧ 10 Θέρμης ٧ 11 Καλαμαριάς ٧ 12 Καλοχωρίου ٧ 13 Κάτω Σχολαρίου ٧ 14 Μενεμένης ٧ 15 Νεαπόλως ٧ 16 Νέας Καλλικράτειας ٧ 17 Νέας Μεσημβρίας ٧ 18 Νέας Μηχανιώνας ٧ 19 Νέας Ραιδεστού ٧ 20 Νέων Επιβατών ٧ 21 Νέων Μαλγάρων ٧ 22 Πανοράματος ٧ 23 Περαίας ٧ 24 Πολίχνης ٧ 25 Σίνδου ٧ 26 Τούμπας ٧ 27 Χαριλάου ٧ 28 Ωραιοκάστρου ٧ Σύνολο 7 8 13 Πίνακας 34. Εντροπία δομημένου χώρου των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 1990. 155

Εικόνα 77. Εντροπία δομημένου χώρου των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 1990. 10. Από τη μελέτη των διαθέσιμων διαχρονικών δεδομένων των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης παρατηρείται σημαντική μεταβολή του συστήματος των κτισμένων χώρων για το σύνολο των οικισμών και ιδιαίτερα των προαστιακών. Σε αντίθεση με το σύστημα των κτισμένων χώρων, τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά των συστημάτων των οικοπέδων και των δρόμων παρέμειναν σχεδόν αναλλοίωτα για το χρονικό διάστημα στο οποίο μελετούνται. Η μεταβολή στο σύστημα των κτισμένων χώρων εκφράζεται με την αύξηση τόσο του αριθμού των κτισμάτων όσο και της πυκνότητας του δομημένου χώρου των οικισμών (Πίνακας 35). Παρατηρείται αφενός η ανανέωση του κτιριακού αποθέματος των οικισμών και αφετέρου η πύκνωση του οικιστικού τους ιστού τόσο εντός των οικισμών όσο και στις επεκτάσεις που έγιναν στη συνέχεια. Κτίσματα μεγαλύτερα σε εμβαδόν και σε όγκο κατασκευάστηκαν και σταδιακά το παλαιό κτιριακό απόθεμα των οικισμών αντικαταστάθηκε από καινούργιο. 156

Μεταβολή (%) α/α. Οικισμός. Χρονικό διάστημα Αριθμού κτισμάτων Πυκνότητας δόμησης Εντροπίας δομημένου χώρου 1. Αγία Τριάδα. (1966 1990) 2,30 56,78 1,45 2. Άγιος Αθανάσιος. (1969 1970) 66,79 275,49 44.84 1990 3. Αγχίαλος. 1968 1990 31,53 68,37 12,85 4. Άδενδρο. (1968 1971) 1990 25,31 85,46 2,42 5. Βαθύλακκος. 1959 1990 15,37 236,97 3,01 6. Διαβατά. 1971 1990 66,64 454,08 2,23 7. Ευκαρπία. (1948 1971) 1990 96,10 322,89 18,36 8. Εύοσμος. 1981 1990 1,35 51,90 0,32 9. Θέρμη. 1970 1991 98,80 150,11 4,38 10. Καλοχώρι. (1968 1970) 1990 19,80 99,07 0,35 11. Κάτω Σχολάρι. (1968 69) 1990 21,84 85,99 45,35 12. Μενεμένη. 1959 1990 50,50 150,48 0,24 13. Νέα Μάλγαρα. (1972 73) 1990 47,59 108,52 3,53 14. Νέα Μεσημβρία. (1969 1971) 1990 13,03 75.79 28.60 15. Νέα Μηχανιώνα. 1952 1990 10,29 336,96 43,49 16. Νέα Ραιδεστός. (1970 71) 1990 38,59 85,36 52,71 17. Νέοι Επιβάτες (βόρειο 9,33 55,67 6,48 παραθαλάσσιο τμήμα). 1966 1990 18. Νέοι Επιβάτες (νότιο πεδινό 4,11 79,42 28,40 τμήμα). 1966 1990 19. Πανόραμα. 1967 1990 208,20 963,55 14,29 20. Περαία (βόρειο παραθαλάσσιο 9,17 146,82 1,59 τμήμα). 1966 1990 21. Περαία (νότιο πεδινό τμήμα). 6,74 106,81 16,87 1966 1990 22. Πολίχνη. 1955 1990 83,09 694,80 152,56 23. Σίνδος. 1950 1990 108,44 320,12 2,97 24. Ωραιόκαστρο. 1939 1990 243,09 471,64 0,00 25. Αμπελόκηποι. 1951 1990 75,59 285,00 54,96 26. Καλαμαριά. 1951 1990 83,02 269,00 52,30 27. Νεάπολη. 1951 1990 0,57 132,70 2,83 28. Τούμπα. 1951 1990 30,07 164,49 13,82 29. Χαριλάου. 1951 1990 45,41 192,24 3,32 Πίνακας 35. Μεταβολή (%) του αριθμού των κτισμάτων, της πυκνότητας δόμησης και της Εντροπίας για το σύνολο των υπό μελέτη προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Στον παραπάνω πίνακα πρέπει να επισημανθεί ιδιαίτερα η διαφορετική χρονολογία της παραγωγής των χαρτογραφικών και της λήψης των φωτογραμμετρικών υποβάθρων για την αποφυγή λανθασμένων συμπερασμάτων. Χαρακτηριστικές είναι οι πολύ μεγάλες τιμές στην μεταβολή π.χ. του αριθμού των κτισμάτων (208,20%) και της πυκνότητας δόμησης (963,55%) στον οικισμό του Πανοράματος για το 157

χρονικό διάστημα 1967 1990, του αριθμού των κτισμάτων (243,09%) και της πυκνότητας δόμησης (471,64%) στον οικισμό του Ωραιοκάστρου για το χρονικό διάστημα 1939 1990 και του αριθμού των κτισμάτων (83,09%) και της πυκνότητας δόμησης (694,80%) στον οικισμό της Πολίχνης για το χρονικό διάστημα 1955 1990, για αρκετά μεγάλα δηλαδή χρονικά διαστήματα μελέτης (4 5 δεκαετίες). Αντίθετα οι τιμές στη μεταβολή τόσο του αριθμού των κτισμάτων όσο και της πυκνότητας δόμησης είναι μικρότερες για τα υπόβαθρα των οικισμών που παράχθηκαν σε μικρότερα χρονικά διάστημα με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό του Ευόσμου (1981 1990). Αξιοσημείωτη είναι επίσης η μεγάλη μείωση του αριθμού των κτισμάτων ( 50,50%) της Μενεμένης με ταυτόχρονη αύξηση της πυκνότητας δόμησης (150,48%). Τα πολλά και μικρά σε μέγεθος αρχικά κτίσματα αντικαταστάθηκαν από πολυκατοικίες διαμορφώνοντας ένα πυκνοδομημένο αστικό περιβάλλον. Η διαμόρφωση μιας πιο συνεκτικής και συμπαγούς δομής του κτισμένου χώρου των υπό μελέτη προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης εκφράζεται επίσης από την αύξηση του δείκτη της εντροπίας του δομημένου χώρου σε όλους σχεδόν τους οικισμούς. 11. Τέλος, με την στατιστική ανάλυση ανθρωπογεωγραφικών χαρακτηριστικών των προσφυγικών οικισμών παρατηρείται καταρχήν μια ευρύτερη βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης για το σύνολο των οικισμών. Οι δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν ως ενδεικτικά μέτρα του επιπέδου διαβίωσης στους οικισμούς επαληθεύουν την κοινωνική και οικονομική διαστρωμάτωση που διαμορφώθηκε σταδιακά στους προσφυγικούς οικισμούς της Θεσσαλονίκης. Πιο συγκεκριμένα για το έτος απογραφής 1991, βάσει της διερεύνησης του επιπέδου διαβίωσης με τη βοήθεια των επιλεγμένων μεταβλητών, είναι δυνατή η διάκριση των οικισμών σε (Πίνακας 36, Εικόνα 78): Ι. Οικισμούς με χαμηλό επίπεδο διαβίωσης όπως αυτοί του Βαθυλάκκου, των Νέων Μαλγάρων, της Αγχιάλου, της Νέας Ραιδεστού, της Νέας Μεσημβρίας, του Άδενδρου, του Αγίου Αθανασίου, του Κάτω Σχολαρίου και του Καλοχωρίου. Οι οικισμοί αυτοί βρίσκονται σε μεγάλη ή μέση απόσταση από τη Θεσσαλονίκη (εκτός από το Καλοχώρι), σε χαμηλό ή μέσο υψόμετρο (εκτός από το Κάτω Σχολάρι), έχουν μεγάλα ή μεσαίου μεγέθους αγροκτήματα (εκτός από τη Νέα Ραιδεστό) και χαμηλή ή μέση πυκνότητα δόμησης. 158

ΙΙ. Οικισμούς με μέσο επίπεδο διαβίωσης όπως αυτοί της Περαίας, της Αγίας Τριάδας, των Νέων Επιβατών, της Νέας Μηχανιώνας, της Νέας Καλλικράτειας, του Ευόσμου, της Πολίχνης, της Ευκαρπίας, της Μενεμένης, των Διαβατών και της Σίνδου. Οι οικισμοί αυτοί βρίσκονται σε χαμηλό υψόμετρο (εκτός από την Ευκαρπία, την Πολίχνη και την Περαία που βρίσκονται σε μέσο υψόμετρο), έχουν μικρά αγροκτήματα (εκτός από τη Σίνδο και τη Νέα Καλλικράτεια) και έχουν μεγάλη ή μέση πυκνότητα δόμησης (εκτός από την Περαία και τους Νέους επιβάτες). ΙΙΙ. Οικισμούς με υψηλό επίπεδο διαβίωσης όπως αυτοί της Θέρμης, του Ωραιοκάστρου και του Πανοράματος. Οι οικισμοί αυτοί βρίσκονται σε υψηλό ή μέσο υψόμετρο, σε μια μέση απόσταση από τη Θεσσαλονίκη και έχουν χαμηλή ή μέση πυκνότητα δόμησης. α/α Οικισμός Διερεύνησης επιπέδου διαβίωσης (1991) Χαμηλό Μέσο Υψηλό Προαστιακός οικισμός 1 Αγίας Τριάδος ٧ 2 Αγίου Αθανασίου ٧ 3 Αγχιάλου ٧ 4 Αδένδρου ٧ 5 Αμπελοκήπων 6 Βαθυλάκκου ٧ 7 Διαβατών ٧ 8 Ευκαρπίας ٧ 9 Ευόσμου ٧ 10 Θέρμης ٧ 11 Καλαμαριάς 12 Καλοχωρίου ٧ 13 Κάτω Σχολαρίου ٧ 14 Μενεμένης ٧ 15 Νεαπόλως 16 Νέας Καλλικράτειας ٧ 17 Νέας Μεσημβρίας ٧ 18 Νέας Μηχανιώνας ٧ 19 Νέας Ραιδεστού ٧ 20 Νέων Επιβατών ٧ 21 Νέων Μαλγάρων ٧ 22 Πανοράματος ٧ 23 Περαίας ٧ 24 Πολίχνης ٧ 25 Σίνδου ٧ 26 Τούμπας 27 Χαριλάου 28 Ωραιοκάστρου ٧ 159

Σύνολο 9 11 3 5 Πίνακας 36. Διερεύνηση του επιπέδου διαβίωσης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος απογραφής 1991. Εικόνα 78. Διερεύνηση του επιπέδου διαβίωσης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος απογραφής 1991. Οι προαστιακοί οικισμοί δεν συμμετείχαν στην ταξινόμηση αυτή καθώς είτε δεν υπήρχαν αντίστοιχα δεδομένα για αυτούς (δεν συνιστούσαν δημοτικά διαμερίσματα τα δυο έτη απογραφής 1991 και 2001 όπως π.χ. η Τούμπα, η Χαριλάου) είτε το μεγάλο μέγεθος του πληθυσμού τους απέτρεπε την συμμετοχή τους στη διερεύνηση αυτή (π.χ. ο πληθυσμός της Καλαμαριάς ήταν σχεδόν ίσος με τον συνολικό πληθυσμό όλων των μη προαστιακών οικισμών). Αντίστοιχα για το έτος απογραφής 2001 η διάκριση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης βάσει των επιλεγμένων μεταβλητών διαμορφώνεται ως εξής (Πίνακας 37, Εικόνα 79): Ι. Οικισμούς με χαμηλό επίπεδο διαβίωσης όπως αυτοί του Βαθυλάκκου, των Νέων Μαλγάρων, της Αγχιάλου, της Νέας Ραιδεστού, της Νέας Μεσημβρίας, του Άδενδρου, του Αγίου Αθανασίου, του Κάτω Σχολαρίου 160

και του Καλοχωρίου. Στην κατηγορία αυτή συναντάμε επίσης τους οικισμούς της Σίνδου, της Νέας Καλλικράτειας, της Ευκαρπίας και της Νέας Μηχανιώνας που για το έτος 1991 βρίσκονταν στην κατηγορία του μέσου επιπέδου διαβίωσης. ΙΙ. Οικισμούς με μέσο επίπεδο διαβίωσης όπως αυτοί της Περαίας, της Αγίας Τριάδας, των Νέων Επιβατών, της Θέρμης, του Ευόσμου, της Πολίχνης, της Μενεμένης και των Διαβατών. ΙΙΙ. Οικισμούς με υψηλό επίπεδο διαβίωσης παραμένουν αυτοί του Ωραιοκάστρου και του Πανοράματος. α/α Οικισμός Διερεύνησης επιπέδου διαβίωσης (2001) Χαμηλό Μέσο Υψηλό Προαστιακός οικισμός 1 Αγίας Τριάδος ٧ 2 Αγίου Αθανασίου ٧ 3 Αγχιάλου ٧ 4 Αδένδρου ٧ 5 Αμπελοκήπων 6 Βαθυλάκκου ٧ 7 Διαβατών ٧ 8 Ευκαρπίας ٧ 9 Ευόσμου ٧ 10 Θέρμης ٧ 11 Καλαμαριάς 12 Καλοχωρίου ٧ 13 Κάτω Σχολαρίου ٧ 14 Μενεμένης ٧ 15 Νεαπόλως 16 Νέας Καλλικράτειας ٧ 17 Νέας Μεσημβρίας ٧ 18 Νέας Μηχανιώνας ٧ 19 Νέας Ραιδεστού ٧ 20 Νέων Επιβατών ٧ 21 Νέων Μαλγάρων ٧ 22 Πανοράματος ٧ 23 Περαίας ٧ 24 Πολίχνης ٧ 25 Σίνδου ٧ 26 Τούμπας 27 Χαριλάου 28 Ωραιοκάστρου ٧ Σύνολο 9 11 3 5 Πίνακας 37. Διερεύνηση του επιπέδου διαβίωσης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος απογραφής 2001. 161

Εικόνα 79. Διερεύνηση του επιπέδου διαβίωσης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος απογραφής 2001. 7.4 Συμπεράσματα Στηριζόμενοι στη σύνθετη διερεύνηση που επιχειρήθηκε στα προηγούμενα κεφάλαια και την διατύπωση των επιμέρους αποτελεσμάτων που προέκυψαν από αυτή, θα μπορούσαμε να πούμε συμπερασματικά ότι οι προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης παρουσιάζουν αφενός χαρακτηριστικά ομοιογένειας στο σύνολο τους (μορφολογία εδάφους, τοπογραφία, κλίμα, χωροθέτηση οικισμών, γενική πολεοδομική διάρθρωση, σύστημα δόμησης κ.α.) και αφετέρου επιμέρους διαφοροποιήσεις (μορφή πολεοδομικού ιστού, πυκνότητα δόμησης, διατάξεις των κτισμάτων στο χώρο, ογκομετρική οργάνωση κτισμάτων, διαμόρφωση των μετώπων των δρόμων, τα ειδικά κτίσματα στον πολεοδομικό ιστό και η σχέση τους με τους ελεύθερους χώρους, η σχέση δημόσιων και ιδιωτικών χώρων κ.α.). Αντίστοιχες διαφοροποιήσεις μπορεί να διακρίνει κανείς, όχι μόνο στα παραπάνω υλικά χαρακτηριστικά των 162

οικισμών που καθορίζουν τη δομή και τη μορφή τους, αλλά και στο σύνολο των άυλων χαρακτηριστικών τους (κοινωνικά, πολιτιστικά, οικονομικά κ.α.). Οι οικισμοί αυτοί, ευρισκόμενοι σήμερα στη συνέχεια ή την προέκταση του περιαστικού χώρου της πόλης ή ακόμα ενσωματωμένοι στον αστικό της ιστό, παρουσιάζουν τις εξής ομοιότητες ή διαφορές, δίνοντας την δυνατότητα ομαδοποιήσεων και χωρικών διαφοροποιήσεων, που προκύπτουν ως αποτέλεσμα των διάφορων και διαφορετικών χαρακτηριστικών της ίδρυσής τους και της περεταίρω ανάπτυξής τους: Εικόνα 80. Χωροθέτηση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Ι. Οι περισσότεροι προσφυγικοί οικισμοί αναπτύχθηκαν γύρω από τη Θεσσαλονίκη και σε μικρή απόσταση από αυτή σχηματίζοντας ένα τόξο που αναπτύσσεται από τα βορειοδυτικά της πόλης (Βαθύλακκος, Άγιος Αθανάσιος, Νέα Μεσημβρία, Αγχίαλος, Σίνδος, Διαβατά κ.α.) προς τα νοτιοανατολικά (Καλαμαριά, Πανόραμα, Θέρμη, Νέα Ραιδεστός κ.α.). Συνθέτουν χωρικά ένα συνεκτικό δίκτυο οικισμών γύρω από τη Θεσσαλονίκη και αποτελούν σήμερα αναπόσπαστο κομμάτι της. Πέρα από τα όρια αυτού του ενιαίου χωρικά δικτύου των οικισμών βρίσκονται 163

στα δυτικά της Θεσσαλονίκης οι οικισμοί των Νέων Μαλγάρων και του Άδενδρου και στα νότια οι παραθαλάσσιοι οικισμοί της Αγίας Τριάδος, των Νέων Επιβατών, της Περαίας και της Νέας Μηχανιώνας και οι οποίοι συνθέτουν επίσης μια ενότητα οικισμών με κοινά χαρακτηριστικά. Στα νοτιοανατολικά και σε ακόμη μεγαλύτερη απόσταση από τη Θεσσαλονίκη βρίσκονται οι οικισμοί του κάτω Σχολαρίου και της Νέας Καλλικράτειας (Εικόνα 80). ΙΙ. Η διαφοροποίηση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης σε παλαιούς και νέους και η οποία συνδέεται άμεσα με τα πρώτα χρόνια δημιουργίας και οργάνωσης τους δεν αναφέρεται στη γενική πολεοδομικής τους διάρθρωση και τα συστήματα δόμησης τους. Σε όλους σχεδόν τους οικισμούς με εξαίρεση τους ημιορεινούς (Πανόραμα, Ωραιόκαστρο και Κάτω Σχολάρι), η έκταση των οικισμών διαρρυθμίστηκε σε οικοδομικά τετράγωνα. Οικοδομικές νησίδες υπάρχουν μόνο στους ημιορεινούς οικισμούς εξαιτίας του έντονου ανάγλυφου. Ακόμη και τα τμήματα των παλαιών οικισμών (Άδενδρο, Διαβατά, Σίνδος, Εύοσμος, Πολίσχνη), τα οποία προϋπήρχαν πριν από την έλευση των προσφύγων, οργανώθηκαν με ισομεγέθη περίπου οικοδομικά τετράγωνα τα οποία διαιρέθηκαν σε εξίσου ισομεγέθη οικόπεδα. Χαράχθηκαν ευρείς κεντρικοί δρόμοι ενώ οι υπόλοιποι δρόμοι που συνθέτουν το εσωτερικό δίκτυο του εκάστοτε οικισμού είναι πιο στενοί και ίσου περίπου πλάτους. Η σημερινή εικόνα των περισσότερων οικισμών χαρακτηρίζεται από τη συνύπαρξη των ελάχιστων δειγμάτων των πρώτων προσφυγικών κατοικιών, με τις μεταγενέστερες τροποποιήσεις και επεκτάσεις που υπέστησαν, με τις νεότερες μονοκατοικίες και τις μικρές πολυκατοικίες των τελευταίων δεκαετιών που αντικατέστησαν είτε τις περισσότερες από τις πρώτες στους αμιγώς αγροτικούς οικισμούς (Άγιος Αθανάσιος, Νέα Μεσημβρία, Άδενδρο κ.α.), είτε το σύνολο τους στους προαστιακούς οικισμούς (Καλαμαριά, Μενεμένη, Εύοσμος, Πολίχνη κ.α.). ΙΙΙ. Η δημιουργία ενός πυκνού δικτύου επαρχιακών δρόμων που συνδέουν τους οικισμούς με τη Θεσσαλονίκη αλλά και μεταξύ τους συνετέλεσε αποφασιστικά στην ανάπτυξη των προσφυγικών οικισμών. Στο πλαίσιο αυτό, καθοριστικής σημασίας για τους οικισμούς ήταν η δημιουργία της εθνικής οδού στα δυτικά, ιδίως για τους οικισμούς της Σίνδου, του Άδενδρου και των Νέων Μαλγάρων, αλλά κυρίως της περιφερειακής οδού η οποία συνδέει τους οικισμούς στα βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης (Ωραιόκαστρο, Εύοσμος, Ευκαρπία, Πολίχνη κ.α.) με αυτούς στα νοτιοανατολικά (Πανόραμα, Θέρμη, Νέα Ραιδεστός κ.α.). Η ύπαρξη του εν λόγω οδικού δικτύου γύρω από τη Θεσσαλονίκη επέτρεψε αφενός την 164

σύνδεση των προσφυγικών οικισμών μεταξύ τους και την ιεράρχηση των λειτουργιών τους και αφετέρου την εξασφάλιση της πρόσβασης στην ύπαιθρο, την αλληλεπίδραση αστικών και αγροτικών περιοχών, τη δημιουργία νέων ευκαιριών ανάπτυξης και την ενίσχυση των οικονομικών δραστηριοτήτων τόσο στους αγροτικούς όσο και στους προαστιακούς οικισμούς. ΙV. Η έκταση των οικισμών στα νοτιοανατολικά της Θεσσαλονίκης είναι μικρότερη από αυτή των οικισμών στα βορειοδυτικά. Από αυτόν τον γενικό κανόνα διαφοροποιούνται στα νοτιοανατολικά οι οικισμοί της Καλαμαριάς, της Τούμπας και της Χαριλάου (μεγάλοι προαστιακοί οικισμοί σε χαμηλό υψόμετρο) και του Πανοράματος (ημιορεινός οικισμός), το οποίο αναπτύχθηκε ιδιαίτερα με τη δημιουργία της περιφερειακής οδού. Στα βορειοδυτικά από τον παραπάνω κανόνα διαφοροποιούνται οι μικροί σε έκταση οικισμοί της Αγχιάλου και του Βαθύλακκου. Οι οικισμοί της Πολίχνης, του Ευόσμου, της Μενεμένης και της Ευκαρπίας έχουν σήμερα επεκταθεί σε μεγάλο μέρος της συνολικής έκτασης του αγροκτήματος τους, οριοθετώντας γεωγραφικές περιοχές με έντονη οικιστική ανάπτυξη κατά μήκος κυρίως των κεντρικών οδικών αξόνων που τους διατρέχουν και τη διαμόρφωση ενός πυκνοδομημένου αστικού ιστού. V. Ο παραπάνω κανόνας ισχύει και για τα αγροκτήματα των οικισμών. Οι οικισμοί δηλαδή που βρίσκονται στα βορειοδυτικά έχουν μεγαλύτερα αγροκτήματα από αυτούς που βρίσκονται στα νοτιοανατολικά. Στους τρεις ποταμούς της Θεσσαλονίκης, τον Αξιό, το Λουδία και το Γαλλικό, που εκβάλλουν στα δυτικά της πόλης, οφείλεται η οργάνωση και η ανάπτυξη των παραπάνω αγροκτημάτων. Εξαίρεση αποτελεί το μεγάλο αγρόκτημα του οικισμού της Θέρμης στα νοτιοανατολικά. Στη γεωργική γη που καταλάμβανε κάποτε το μεγαλύτερο μέρος της έκτασης των αγροκτημάτων των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης, σήμερα έχουν σε πολλές περιπτώσεις εγκατασταθεί βιομηχανικές και βιοτεχνικές μονάδες ή κατοικίες, με αποτέλεσμα να συντελείται μίξη χρήσεων και σταδιακή υποχώρηση των αγροτικών δραστηριοτήτων. VI. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του οικοδομικού συστήματος όλων των προσφυγικών οικισμών αποτελεί η πανταχόθεν ελεύθερη ή σημειακή δόμηση. Η μορφή αυτή του συστήματος των κτισμένων χώρων μετασχηματίστηκε με το πέρασμα του χρόνου σε μια πιο πυκνή ελεύθερη δόμηση με στοιχεία γραμμικής δόμησης κυρίως στους κεντρικούς άξονες του εκάστοτε οικισμού. Στους προαστιακούς συνοικισμούς (Καλαμαριά, 165

Τούμπα, Χαριλάου, Νεάπολη, Αμπελόκηποι), η αρχική σημειακή μορφή του συστήματος των κτισμένων χώρων μετασχηματίστηκε στο μεγαλύτερο μέρος σε συνεχή δόμηση. Στους συνοικισμούς αυτούς, μεταμόρφωση του αστικού περιβάλλοντος καταγράφεται σημαντική κυρίως μετά το 1970. Αυξήθηκε με το πέρασμα του χρόνου αφενός ο πληθυσμός με ταχύτερους ρυθμούς σε σχέση με τους υπόλοιπους αγροτικούς οικισμούς και αφετέρου η ανάγκη για στέγαση, παράλληλα με την γενικότερη οικονομική ανάπτυξη και την ενίσχυση των δυνατοτήτων απασχόλησης σε αυτούς. VΙI. Στο σύνολο των προσφυγικών οικισμών για το χρονικό διάστημα για το οποίο υπάρχουν διαθέσιμα χαρτογραφικά υπόβαθρα παρατηρείται αύξηση του αριθμού των κτισμάτων, του εμβαδού του δομημένου χώρου, της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας. Ο αρχικά διάσπαρτος ή άναρχος δομημένος χώρος των οικισμών μετασχηματίστηκε ακολουθώντας μια πιο συμπαγή δομή σε όλη την έκταση τους. Το σύστημα των δομημένων χώρων οργανώθηκε με τρόπο ομοιογενή ανάμεσα στις διάφορες ζώνες ή τμήματα του εκάστοτε οικισμού. Στους προαστιακούς συνοικισμούς (Καλαμαριά, Τούμπα, Χαριλάου, Νεάπολη, Αμπελόκηποι) παρατηρείται εντονότερη ανοικοδόμηση και κατακόρυφη αύξηση του όγκου δόμησης σε σχέση με τους υπόλοιπους αγροτικούς οικισμούς. VΙΙI. Αν και οι οικισμοί αυτοί έχουν κοινή αφετηρία, την έλευση των προσφύγων το 1922 και την εγκατάσταση/αποκατάσταση τους σε αυτούς, αναπτύχθηκαν στη συνέχεια με διαφορετικά κριτήρια, γεγονός που αντανακλάται και στους δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν στο πλαίσιο της διατριβής αυτής ως ενδεικτικά μέτρα του επιπέδου διαβίωσης και επαληθεύουν την διαφορετική κοινωνική και οικονομική διαστρωμάτωση που διαμορφώθηκε σταδιακά σε αυτούς. Χαρακτηριστικές είναι οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες οι οποίες παρατηρούνται μεταξύ των βορειοδυτικών και των νοτιοανατολικών οικισμών, καθώς και μεταξύ των οικισμών του Πανοράματος και του Ωραιοκάστρου σε σχέση με το σύνολο των οικισμών. Σε κάθε περίπτωση όμως η διαφοροποίηση αυτή δεν είναι ιδιαίτερα έντονη. Η παραπάνω διερεύνηση των γεωγραφικών και άλλων χαρακτηριστικών των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης, καθώς και των ομοιοτήτων και των διαφορών τους, δεν θα μπορούσε να γίνει χωρίς την εφαρμογή των κατάλληλων εργαλείων και μεθόδων από επιστήμες όπως η Φωτογραμμετρία και η Χαρτογραφία, αλλά και 166

τεχνικές όπως αυτής των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών, οι οποίες συμβάλλουν καθοριστικά στη διαχρονική μελέτη του γεωγραφικού χώρου. Στη συγκριτική αυτή μελέτη των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης, καθοριστικής σημασίας παράγοντας αποτέλεσε η χρήση των σύγχρονων τεχνολογιών επεξεργασίας ψηφιακών εικόνων η οποία επέτρεψε την ανάλυση και ερμηνεία του χώρου που ορίζεται από τους οικισμούς αυτούς. Η οργάνωση άλλωστε του συστήματος καταγραφής και τεκμηρίωσης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης που έγινε στο πλαίσιο της διατριβής αυτής δεν θα μπορούσε να είχε πραγματοποιηθεί χωρίς την ύπαρξη και συμβολή των μεθοδολογιών αυτών. 7.5 Προτάσεις για μελλοντική έρευνα Η διεύρυνση της έρευνας και σε άλλους οικισμούς ή περιοχές της Θεσσαλονίκης με διαφορετικά ιστορικά, κοινωνικά, οικονομικά και άλλα χαρακτηριστικά θα συνέβαλλε σημαντικά στην κατανόηση της εξέλιξης του αστικού φαινομένου συνολικά στην περιοχή της Θεσσαλονίκης τον 20 ο αιώνα. Παρόμοια έρευνα προτείνεται να πραγματοποιηθεί και για οικισμούς και πόλεις με αντίστοιχη αφετηρία όπως αυτοί στην Αθήνα, στο Βόλο, στη Καβάλα και αλλού. Προτείνεται επίσης να μελετηθούν τρόποι αναπαράστασης και προβολής των αποτελεσμάτων της έρευνας και των παραγόμενων προϊόντων μέσα από το διαδίκτυο, η οργάνωση με άλλα λόγια μιας πολυμεσικής εφαρμογής η οποία θα βασίζεται κατά κύριο λόγο στην αξιοποίηση των φωτογραμμετρικών και χαρτογραφικών υποβάθρων, της Βάσης Δεδομένων και του Συστήματος Γεωγραφικών Πληροφοριών. Προτείνεται τέλος η ενημέρωση της μελέτης με πρόσφατα συλλεγμένα δορυφορικά δεδομένα και την εφαρμογή μεθόδων ταξινόμησης για την αυτόματη εξαγωγή πληροφοριών σχετικά με τον οικιστικό ιστό, καθώς επίσης και με δεδομένα της Βάσης Στατιστικών Δεδομένων της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) για το έτος απογραφής (2011) όταν αυτά δοθούν στη δημοσιότητα. 167

Βιβλιογραφία Εισαγωγή 1. Bjorgo, Einar, Refugee camp mapping using very high spatial resolution satellite sensor images, International Journal of Remote Sensing, 21:3, 611 616, 2000. 2. Darvishzadeh, Roshanak, Change detection for urban spatial databases using remote sensing and GIS, ISPRS, International Archives of Photogrammetry and Remote Sensing, XlXth Congress, Amsterdam, The Netherlands, 2000. 3. Hagenlocher, Michael, Assessing the impact of IDP/refugee camps on the state of the environment an indicator based approach utilizing high resolution satellite image time series of Zam Zam, Northern Darfur, Proceedings of the Geoinformatics Forum Salzburg, Heidelberg: Wichmann, pp. 22 31, 2011. 4. Ioannidis, Charalabos, Psaltis, Christodoulos, Potsiou, Chryssy, Towards a strategy for suburban informal building control through automatic change detection, Spatial information management toward legalizing informal urban development, TEE, Α.Τ.Μ., WPLA, FIG: 28 31, Sounio, 2007. 5. Jürgens, Carsten, Monitoring of urban and peri urban areas with remote sensing, GIS and Remote Sensing, Conference, Sopron, Hungary, 6 8 September, 2001. 6. Kozhikkodan Veettil, Bijeesh, Pereira Zanardi, Rafael, A comparative study of various urban change detection techniques using high spatial resolution commercial satellite images: Quickbird and Worldview 2, International Journal of Advances in Remote Sensing and GIS, Vol. 1, No. 1, 2012. 7. Levin, Noam, Kark, Ruth, Galilee, Emir, Maps and the settlement of southern Palestine, 1799 1948: an historical/gis analysis, Journal of Historical Geography, ΧΧΧ, 1 21, 2009. 8. Sartori, G., Nembrini, G., Stauffer, F., Monitoring of urban growth of informal settlements (IS) and population. Estimation from aerial photography and satellite imaging, Cities in war: thirsty cities, Pier Giorgio Nembrini, Geneva Foundation, 2002. 9. Schmitt, Ursula, Sulzer, Wolfgang, Schardt, Mathias, Analysis of settlement structure by means of high resolution satellite imagery, IAPRS, Vol. 32/4, ISPRS 168

Commission IV Symposium on GIS Between Visions and Applications, Stuttgart, Germany, 1998. 10. Tsai, Yu Hsin, Stow, Douglas, Weeks, John, Comparison of object based image analysis approaches to mapping new buildings in Accra, Ghana using multitemporal QuickBird satellite imagery, Remote Sensing, Volume 3, Issue 12, 2011. 11. Volker, Walter, Automatic change detection in GIS data bases based on classification of multispectral data, ISPRS, International Archives of Photogrammetry and Remote Sensing, Vol. XXXIII, Part B4, Amsterdam, The Netherlands, 2000. Κεφάλαιο 1. 1. Benevolo, Leonardo, Η πόλη στην Ευρώπη, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997. 2. Calabri, Donatella, Κοτέα, Μαριάνθη, Σαπουνάκη Δρακάκη, Λυδία, Ευρωπαϊκή αστική ιστοριογραφία: τάσεις και προοπτικές, Διόνικος, Αθήνα, 2004. 3. Οικονόμου, Γεώργιος Ε., Πετράκος, Γιώργος, Η ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων: διεπιστημονικές προσεγγίσεις αστικής ανάλυσης και πολιτικής, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας Gutenberg, Βόλος, 1999. Κεφάλαιο 2. 1. Βακουφάρης, Περικλής Δ., Δήμος Ελευθερίου Κορδελιού, Ελευθέρια Ν. Κορδελιό ʺΠατρίδεςʺ τότε και τώρα, Θεσσαλονίκη: Μακεδνός, Δήμος Ελευθερίου Κορδελιού, 1997 2002. 2. Βουρνάς, Τάσος, Η Μικρασιατική καταστροφή και το ξερίζωμα του Ελληνισμού, Τολίδης, Αθήνα, 1987. 3. Γιαννακόπουλος, Γιώργος Α., Προσφυγική Ελλάδα, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα, 1992. 169

4. Γκιζέλη, Βίκα Δ., Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και προέλευση της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα (1920 1930), Επικαιρότητα, Αθήνα, 1984. 5. Δάφνης, Γρηγόριος, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923 1940, Ίκαρος, Αθήνα, 1997. 6. Δημητριάδης, Αιμίλιος Ι., Φοίνιξ Αγήρως, η Θεσσαλονίκη του 1925 35: η πόλη, οι συνοικίες της, οι άνθρωποί της, οι χαρές και τα βάσανά τους, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1994. 7. Θεσσαλονίκη (Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης), Θεσσαλονίκη: επιστημονική επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης, Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 1985. 8. Ιωαννίδου, Ελένη, Rontrinkes, Chose., Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού, Η Καλαμαριά στο Μεσοπόλεμο 1920 1940: πρόσφυγες, δημιουργώντας τη νέα πατρίδα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1998. 9. Καραδήμου Γερόλυμπου, Αλεξάνδρα, Καλογήρου, Νίκος Σ., Χατζημιχάλης, Κωστής, Βορειοελλαδικοί οικισμοί πριν και μετά την απελευθέρωση: μετασχηματισμοί του αστικού και περιφερειακού χώρου, Α.Π.Θ. Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Θεσσαλονίκη, 1988. 10. Καυκούλα, Κυριακή, Αγριαντώνη, Χριστίνα, Καραδήμου Γερολύμπου, Αλεξάνδρα, Χαστάογλου, Βίλμα, Φενερλή, Αγγελική, Ελληνική πολεοδομία 1828 1940, Α.Π.Θ, Υπηρεσία Δημοσιευμάτων, Θεσσαλονίκη, 2002. 11. Κοινωνία των Εθνών, Η Εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, Τροχαλία, Αθήνα, 1997. 12. Κοντογιώργη, Ελισάβετ, Population exchange in Greek Macedonia: the rural settlement of refugees 1922 1930, New York: Oxford University Press, Oxford, 2006. 13. Λαγόπουλος, Αλέξανδρος Φαίδων, Η ιστορία της ελληνικής πόλης, Ερμής ʺΑρχαιολογία & Τέχνηʺ, Αθήνα, 2004. 170

14. Λαδάς, Στέφανος Περικλής, The exchange of minorities: Bulgaria, Greece and Turkey, Macmillan, New York, 1932. 15. Λαμψίδης, Γιώργος Ν., Οι πρόσφυγες του 1922: η προσφορά τους στην ανάπτυξη της χώρας, Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1989. 16. Μαραβελάκης, Μάξιμος Ιωσήφ, Βακαλόπουλος, Απόστολος Ευαγγέλου, Οι προσφυγικές εγκαταστάσεις στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1993. 17. Μαρμαράς Εμμανουήλ Β., Σχεδιασμός και οικιστικός χώρος: θεωρητικές προσεγγίσεις και όψεις της Ελληνικής αστικής γεωγραφίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2002. 18. Νεραντζής Χρήστος, Το έπος της Μικράς Ασίας 1919 1922, Τζιμπίρης/Πυραμίδα, Θεσσαλονίκη, 2004. 19. Νοταράς, Μιχ. Ι., Παπαναστασίου, Αλέξανδρος, Η αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων, [Τυπ. ʺΧρονικάʺ], Αθήνα, 1934. 20. Παπαγιανόπουλος, Απόστολος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδόσεις Ρέκος, ά έκδοση, Θεσσαλονίκη, 1982. 21. Πελαγίδης, Ευστάθιος, Η αποκατάσταση των προσφύγων στη Δυτική Μακεδονία : 1923 1930, Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1994. 22. Πελαγίδης, Ευστάθιος, Προσφυγική Ελλάδα, 1913 1930: ο πόνος και η δόξα, Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1997. 23. Πετσάλης Αθανάσιος Ν., Η δημοσιονομική αντιμετώπισις του προσφυγικού ζητήματος, Τυπογραφείον ʺΕστίαʺ, Αθήνα, 1930. 24. Τσουλουφής Άγγελος Δ., Η ανταλλαγή Ελληνικών και Τουρκικών πληθυσμών και η εκτίμηση των εκατέρωθεν εγκαταλειφθεισών περιουσιών, Εκδόσεις ʺΈνώσεως Σμυρναίωνʺ, Αθήνα, 1989. 25. Χαστάογλου Μαρτινίδη, Βίλμα, Κοινωνικές θεωρίες για τον αστικό χώρο: κριτική ανάλυση, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1982. 26. Ψυρούκης, Νίκος, Η μικρασιατική καταστροφή, 1918 1923: η εγγύς Ανατολή μετά το πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, Επικαιρότητα, Αθήνα, 1982. 171

Κεφάλαιο 3. 1. Γεροντόπουλος, Παναγιώτης, Γιαννακοπούλού, Ελισάβετ Σοφία, Μελέτη φωτογραμμετρικής εκμετάλλευσης ιστορικού αρχείου αεροφωτογραφιών 1945, Διπλωματική εργασία Τ.Α.Τ.Μ., Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2003. 2. Δερμάνης, Αθανάσιος Α., Αναλυτική φωτογραμμετρία, Ζήτη, Θεσσαλονίκη, 1991. 3. Δερμάνης, Αθανάσιος Α., Συνορθώσεις παρατηρήσεων και θεωρία εκτίμησης, Ζήτη, Θεσσαλονίκη, 1999. 4. Θεσσαλονίκη (Δήμος Θεσσαλονίκης), Χαρτογραφώντας τη Μακεδονία, 1870 1930, Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα Εθνική Χαρτοθήκη Θεσσαλονίκη, 2004. 5. Καλογεράς, Γεώργιος, Κουκουβιάδης, Διονύσης, Μελέτη φωτογραμμετρικής εκμετάλλευσης ιστορικού αρχείου αεροφωτογραφιών του 1938, Διπλωματική εργασία Τ.Α.Τ.Μ., Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2003. 6. Καραγιάννη, Δέσποινα, Μελέτη φωτογραμμετρικής εκμετάλλευσης ιστορικού αρχείου αεροφωτογραφιών του 1960, Μεταπτυχιακή εργασία Τ.Α.Τ.Μ., Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2002. 7. Κουτσόπουλος, Κωστής, Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών και Ανάλυση Χώρου, Εκδόσεις Παπασωτηρίου, Αθήνα 2005. 8. Λιβιεράτος, Ευάγγελος, Γενική χαρτογραφία και εισαγωγή στη θεματική χαρτογραφία, Ζήτη, Θεσσαλονίκη, 1988. 9. Λιβιεράτος, Ευάγγελος, Χαρτογραφίας και χαρτών περιήγησις: 25 αιώνες από τους Ιωνες στον Πτολεμαίο και τον Ρήγα, Εθνική Χαρτοθήκη, Θεσσαλονίκη, 1998. 10. Μανιάτης, Γιάννης, Γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών γηςκτηματολογίου, Ζήτη, Θεσσαλονίκη, 1996. 11. Νασιάκου, Μαρίνα, Παπαδημητρίου, Βασιλική, Οργάνωση εφαρμογής G.I.S. για τους προσφυγικούς οικισμούς στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, Διπλωματική εργασία Τ.Α.Τ.Μ., Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2009. 172

12. Οικονόμου, Γεώργιος Ε., Πετράκος, Γιώργος, Η ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων: διεπιστημονικές προσεγγίσεις αστικής ανάλυσης και πολιτικής, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας Gutenberg, Βόλος, 1999. 13. Παρασχάκης, Ιωάννης Γ., Παπαδοπούλου, Μαρία, Πατιάς, Πέτρος, Αυτοματοποιημένη χαρτογραφία, Ζήτη, Θεσσαλονίκη, 1996. 14. Πατιάς, Πέτρος, Εισαγωγή στη φωτογραμμετρία, Ζήτη, Θεσσαλονίκη, 1994. 15. Ρωσσικόπουλος, Δημήτρης, Τοπογραφικά δίκτυα και υπολογισμοί, Ζήτη, Θεσσαλονίκη, 1992. 16. Στεφανάκης, Εμμανουήλ, Βάσεις γεωγραφικών δεδομένων και συστήματα γεωγραφικών πληροφοριών, Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2003. 17. Τσιούμας, Μ., Χατζηδήμος, Ι., Μελέτη διαδικασίας εσωτερικού προσανατολισμού και αεροτριγωνισμού αεροφωτογραφιών Δασικού Κτηματολογίου, Μεταπτυχιακή εργασία Τ.Α.Τ.Μ., Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2002. 18. Τσιρώνη, Χρυσάνθη, Παραγωγή ορθοφωτοχάρτη περιοχής Θεσσαλονίκης από αρχείο ιστορικών αεροφωτογραφιών έτους 1938, Μεταπτυχιακή εργασία Τ.Α.Τ.Μ., Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2010. 19. Φωτίου, Α., Λιβιεράτος, Ε., Γεωμετρική Γεωδαισία και Δίκτυα, εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη, 2000. 20. Campbell, James B., Introduction to remote sensing, Taylor & Francis, London, 1996. 21. Falkner, Edgar, Aerial mapping: methods and applications, Lewis, Boca Raton, 1995. 22. Graham, Ron, Ph. D., Digital imaging, Whittles, Latheronwheel, 1998. 23. Kasser, Michel, Egels, Yves, Digital photogrammetry, Taylor & Francis, London, 2002. 173

24. Linder, Wilfried, Digital photogrammetry : a practical course, Springer, Berlin, 2006. 25. Paine, David P., Kiser, James D., Aerial photography and image interpretation, John Wiley, Hoboken, NJ, 2003. 26. Schenk, Toni F., Digital photogrammetry, TerraScience, Laurelville,OH, 1999. 27. Warner, William S., 1950, Graham, Ron, Ph. D., Read, Roger E., Small format aerial photography, Whittles Publishing, Caithness, Scotland, 1996. Κεφάλαιο 4. 1. Alhaddad, Bahaaeddin, Cladera, Josep Roca, Burns, Malcolm C., Monitoring Urban Sprawl from historical aerial photographs and satellite imagery using Texture analysis and mathematical morphology approaches, European Congress of the Regional Science Association International, Territorial Cohesion of Europe & Integrative Planning, 49th European Congress of the Regional Science Association International, Lodz, pp. 1 9, 2009. 2. Baraldi, A., Parmiggiani, F., An Investigation of the Textural Characteristics Associated with Gray Level Cooccurrence Matrix Statistical Parameters, IEEE Transactions on Geoscience and Remote Sensing, vol. 33, no. 2, pp. 293 304, 1995. 3. Carmen, Y., Kadmon, R., Computerized Classification of Mediterranean Vegetation Using Panchromatic Aerial Photographs, Journal of Vegetation Science, vol. 9, pp. 445 454, 1998. 4. Dengsheng, Lu, Hetrick, Scott, Moran, Emilio, Land Cover Classification in a Complex Urban Rural Landscape with Quickbird Imagery, Photogrammetric Engineering & Remote Sensing, vol. 76, no. 10, October 2010, pp. 1159 1168, 2010. 5. Erener, Arzu, Düzgün, Hafize Şebnem, A Methodology for Land Use Change Detection of High Resolution Pan Images Based on Texture Analysis, Italian Journal of Remote Sensing, vol. 41, no. 2, pp. 47 59, 2009. 174

6. Halounova, Lena, Automatic Classification of b&w Aerial Orthophotos, New Strategies for European Remote Sensing, Oluic (ed.), Rotterdam, pp. 247 252, 2005. 7. Halounova, Lena, Textural Classification of b&w Aerial Photos for the Forest Classification, Remote Sensing in Transition, Goossens (ed.), Rotterdam, pp. 173 179, 2004. 8. Halounova, Lena, The Automatic Classification of b&w Aerial Photos, XXth ISPRS Congress, Technical Commission III, vol. XXXV part 3, pp. 455 460, Istanbul, Turkey, July 12 23, 2004. 9. Halounova, Lena, Object oriented Land Cover Classification of Panchromatic Analog Image Data, International Journal of Remote Sensing, Incorporating Remote Sensing Reviews, vol. 30, no. 1 2, 2009. 10. Haralick, Robert M, Shanmugam, K., Dinstein, ItsʹHak, Textural Features for Image Classification, IEEE Transactions on Systems, Man, and Cybernetics, vol. 3, no. 6, pp. 610 621, 1973. 11. Haralick, Robert M., Statistical and Structural Approaches to Texture, Proceedings of the IEEE, vol. 67, no. 5, pp.786 804, 1979. 12. Holland, D. H., Boyd, D. S., Marshall, P., Updating topographic mapping in Great Britain using imagery from high resolution satellite sensors, ISPRS Journal of Photogrammetry & Remote Sensing, vol. 60, pp. 212 223, 2006. 13. Hudak, Andrew T., Wessman, Carol A., Textural Analysis of Aerial Photography to Characterize Large Scale Land Cover Change, ESRI user conference, 1997. 14. Im, J., Jensen, J. R., Tullis, J. A., 2009. Object based Change Detection Using Correlation Image Analysis and Image Segmentation, International Journal of Remote Sensing, vol. 30, January 2009. 15. Ji, Lei, Gallo, Kevin, An Agreement Coefficient for Image Comparison, Photogrammetric Engineering Remote Sensing Photogrammetric Engineering and Remote Sensing, vol. 72, no. 7, pp. 823 833, 2006. 175

16. Li, Xia, A Four component Efficiency Index for Assessing Land Development Using Remote Sensing and GIS, Photogrammetric Engineering & Remote Sensing, vol. 71, no. 1, pp. 47 57, 2005. 17. Malinverni, Eva Savina, Change Detection Applying Landscape Metrics on High Remote Sensing Images, Sensing Photogrammetric Engineering and Remote Sensing, vol. 77, no. 10, pp. 1045 1056, October 2011. 18. Matikainen, Leena, Hyyppä, Juha, Engdahl, Marcus, Mapping Built up Areas from Multitemporal Interferometric SAR Images A Segment based Approach, Photogrammetric Engineering & Remote Sensing, vol. 72, no. 6, pp. 701 714, June 2006. 19. Mielke, P.W., Jr., The Application of Multivariate Permutation Methods Based on Distance Functions in the Earth Science, Earth Science Review, vol. 31, pp.55 71, 1991. 20. Myint, Soe Win, Lam, Nina, S. N., Tyler, John M., Wavelets for Urban Spatial Feature Discrimination: Comparisons with Fractal, Spatial Autocorrelation, and Spatial Co Occurrence Approaches, Photogrammetric Engineering & Remote Sensing, vol. 70, no. 7, pp. 803 812, July 2004. 21. Narasimha Rao, P.V., Sesha Sai, M.V.R., Sreenivas, K., Krishna Rao, M.V., Rao, B.R.M., Dwivedi, R.S., Venkataratnam, L., Textural Analysis of IRS 1D Panchromatic Data for Land Cover Classification, International Journal of Remote Sensing, vol. 23, no. 17, pp. 3327 3345, 2002. 22. Patias, Petros, Kaimaris, Dimitris, Stylianidis, Efstratios, Change Detection in Historical City Centers Using Multi source Data: the Case of Historical Center of Nicosia Cyprus, XXIIIrd International CIPA Symposium, Prague, Czech Republic, September 12 16, 2011. 23. Pontius, R., Statistical Methods to Partition Effects of Quantity and Location During Comparison of Categorical Maps at Multiple Resolutions, Photogrammetric Engineering & Remote Sensing, vol. 68, no. 10, pp. 1041 1049, 2002. 24. Ratti, C., Richens, P., Raster Analysis of Urban Form, Environment and Planning, Planning and Design, vol. 31, pp. 297 309, 2004. 25. Ratti, C. Richens, P., Urban texture analysis with image processing techniques, Proc. CAADFutures99, Atlanta, GE, 1999. 176

26. Shaban, M.A., Dikshit, O., Improvement of Classification in Urban areas by the Use of Textural Features the Case Study of Lucknow City, Uttar Pradesh, International Journal of Remote Sensing, vol. 22, no. 4, pp. 565 593, 2001. 27. Stamou, Aikaterini, Georgiadis, Charalampos, Patias, Petros, The Study of Land Cover Change in Three Selected Regions of the Direct Area of Influence of Egnatia Highway in Greece, The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences. vol. XXXVII. part B6b. Beijing, 2008. 28. Wu, Shuo sheng, Xu, Bing, Wang, Le, Urban Land Use Classification Using Variogram based Analysis with an Aerial Photograph, Photogrammetric Engineering and Remote Sensing, vol, 72, no. 7, pp. 813 822, 2006. 29. Zhang, Q., Wang, J., Gong, P., Shi, P., Study of Urban Spatial Patterns from SPOT Panchromatic Imagery using Textural Analysis, International Journal of Remote Sensing, vol. 24, no. 21, pp. 4137 4160, 2003. Κεφάλαιο 5. 1. Jat, Mahesh Kumar, Garg, P.K., Khare, Deepak, Monitoring and modeling of urban sprawl using remote sensing and GIS techniques, International journal of Applied Earth Observation and Geoinformation 10, pp. 26 43. Elsevier Sciences Ltd, 2008. 2. Kaimaris, Dimitris, Georgoula Olga, Karadedos Giorgos, Historical maps and archaeological research, Proceedings of 8 th National Conference of Cartography Cartography and Good leaving, Thessaloniki, Greece, pp. 51 62, November 2006. 3. Kötter, Theo, Risks and Opportunities of Urbanisation and Megacities, International Federation of Surveyors, Article of the Month, August 2004. 4. Ojima, Ricardo, Hogan, Daniel Joseph, Mobility, Urban Sprawl and Environmental Risks in Brazilian Urban Agglomerations: Challenges for Urban Sustainability, International Workshop on Urban Population Development Environment Dynamics in the Developing World, pp. 281 316, 2009. 177

5. Sheckhar, Shashi, Urban Sprawl Assessment Entropy Approach, GIS development magazine, gisdev, 2004. 6. Stamnas, Anastasios, Georgoula, Olga, Patias, Petros, Recording and Analysis System of Territorial Changes of Thessaloniki s Refugee Settlements with the Use of Cartographic and Photogrammetric Products, XXII CIPA Symposium in Kyoto, Japan, 2009. 7. Stamou, Aikaterini, Stamnas, Anastasios, Georgoula, Olga, Patias, Petros, Study and Analysis of Urban Patterns and Urban Growth of Three Different Areas in the City of Thessaloniki, Greece, Using Aerial Photos, Satellite Images and Cartographic Data, Conference ʹ31st EARSeL Symposium and 35 th General Assembly 2011ʹ, Prague, 2011. 8. United Nations, World Urbanization Prospects: the 1999 revision, United Nations (ST/ESA/SER.A/166, sales no. E.97.XIII.3), 1999. 9. Yeh, Anthony Gar On, Li, Xia, Measurement and Monitoring of Urban Sprawl in a Rapidly Growing Region using Entropy, Photogrammetric Engineering & Remote Sensing, vol. 67, no. 1, pp. 83 90, 2001. 10. Zhou, W., Troy, A., An Object oriented Approach for Analyzing and Characterizing Urban Landscape at the Parcel Level, International Journal of Remote Sensing, vol. 29, June 2008. Κεφάλαιο 6. 1. Anders, Karl Heinrich, Sester, Monika, Fritsch, Dieter, Analysis of Settlement Structures by Graph based Clustering, Semantische Modellierung, SMATI, 1999. 2. Everitt, B.S., Landau, S., Leese, M., Cluster Analysis, London, Edward Arnold, 2001. 3. Halkidi M., Batistakis Y., Vazirgiannis M., On Clustering Validation Techniques, Journal of Intelligent Information Systems, Kluwer Academic Publishers. Vol. 17, no. 2/3, pp. 107 145, 2001. 178

4. Jiang, Bin, Spatial Clustering for Mining Knowledge in Support of Generalization Processes in GIS, ICA Workshop on Generalisation and Multiple representation, Leicester 20 21 August 2004. 5. Kaufman L., Rousseeuw P. Finding Groups in Data: An Introduction to Cluster Analysis, John Wiley and Sons, New York, NY, 1990. 6. Levia Delphis F. Jr, Page Daniel R., The Use of Cluster Analysis in Distinguishing Farmland Prone to Residential Development: A Case Study of Sterling, Massachusetts, Environmental Management vol. 25, no. 5, pp. 541 548, Springer Verlag New York Inc, 2000. 7. Meinel, G., Winkler, M., Spatial Analysis of Settlement and Open Land Trends in Urban Areas on Basis of RS Data. Studies of Five European Cities Over a 50 year Period, Geoinformation for European wide integration, 22th EARSeL Symposium, Praha, 2002. 8. Seo J., Shneiderman B, Interactively Exploring Hierarchical Clustering Results, IEEE Computer, vol. 35, no. 7, pp. 80 86, 2002. 179

Ευρετήρια Ευρετήριο συντομογραφιών Κεφάλαιο 1. Ε.Α.Π.: Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων Ε.Τ.Ε.: Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Κ.Τ.Ε.: Κοινωνία των Εθνών Τ.Π.Π.: Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων Κεφάλαιο 2. Γ.Σ.Α.: Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς Σ.Γ.Π.: Σύστημα Γεωγραφικών Πληροφοριών Γ.Υ.Σ.: Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού ΕΓΣΑ 87: Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς του 1987 Ε.Ε.Π.: Ελλειψοειδές εκ Περιστροφής Ο.Κ.Χ.Ε.: Οργανισμός Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων Ελλάδας Ευρετήριο πινάκων Πίνακας 1. Περιοχές προέλευσης των προσφύγων σύμφωνα με την απογραφή του 1928 (Πηγή: Λαμψίδης, Γιώργος Ν., 1989). Πίνακας 2. Αριθμός οικογενειών των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν αγροτικά στην Ελλάδα σύμφωνα με την απογραφή του 1928 (Πηγή: Λαμψίδης, Γιώργος Ν., 1989). Πίνακας 3. Ονομασίες οικισμών και προέλευση προσφύγων (Πηγή: Παπαγιανόπουλος, Απόστολος, 1982). Πίνακας 4. Οι αρχικές συντεταγμένες (dλ,φ) των κορυφών καννάβου του τοπογραφικού διαγράμματος 3375_8 και οι αντίστοιχες συντεταγμένες (Ε, Ν) σε ΕΓΣΑ 87. 180

Πίνακας 5. Χρονολογίες και αριθμός διαγραμμάτων των διανομών των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Πίνακας 6. Χρονολογίες και αριθμός διαγραμμάτων των διανομών των αγροκτημάτων των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Πίνακας 7. Οι αρχικές συντεταγμένες Hatt των κορυφών του καννάβου στο μικρό φύλλο χάρτη 6 x6 της Νέας Μεσημβρίας, οι αντίστοιχες συντεταγμένες Hatt στο μεγάλο «φύλλο χάρτη» 30 x30 και οι (Ε, Ν) σε ΕΓΣΑ 87. Πίνακας 8. Χρονολογίες λήψης, κλίμακες και αριθμός αεροφωτογραφιών της Θεσσαλονίκης και των προαστίων της. Πίνακας 9. Χρονολογίες λήψης, κλίμακες και αριθμός αεροφωτογραφιών των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Πίνακας 10. Η Εντροπία για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας για τις χρονολογίες 1951 και 1990 υπολογισμένη σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μη επιβλεπόμενης ταξινόμησης. Πίνακας 11. Τα αποτελέσματα των στατιστικών δεικτών που εφαρμόστηκαν σε ζεύγη ψηφιακών εικόνων του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας έτους 1951 και 1990 (αρχικές εικόνες και αντίστοιχες με εφαρμογή φίλτρων ενδιάμεσης τιμής με διαστάσεις παραθύρων 5x5, 10x10, 15x15, 20x20). Πίνακας 12. Τα αποτελέσματα των στατιστικών δεικτών που εφαρμόστηκαν σε ζεύγη ψηφιακών εικόνων μέρους του οικισμού της Θέρμης έτους 1960 και 1985 (αρχικές εικόνες και αντίστοιχες με εφαρμογή φίλτρων ενδιάμεσης τιμής με διαστάσεις παραθύρων 5x5, 10x10, 15x15, 20x20). Πίνακας 13. Τα αποτελέσματα των στατιστικών δεικτών που εφαρμόστηκαν σε ζεύγη ψηφιακών εικόνων μέρους του οικισμού της Σίνδου έτους 1959 και 1983 (αρχικές εικόνες και αντίστοιχες με εφαρμογή φίλτρων ενδιάμεσης τιμής με διαστάσεις παραθύρων 5x5, 10x10, 15x15, 20x20). Πίνακας 14. Τα αποτελέσματα των στατιστικών δεικτών που εφαρμόστηκαν σε ζεύγη ψηφιακών εικόνων μέρους του οικισμού της 181

Σίνδου έτους 1983 και 1990 (αρχικές εικόνες και αντίστοιχες με εφαρμογή φίλτρων ενδιάμεσης τιμής με διαστάσεις παραθύρων 5x5, 10x10, 15x15, 20x20). Πίνακας 15. Τα αποτελέσματα των στατιστικών δεικτών που εφαρμόστηκαν σε ζεύγη ψηφιακών εικόνων μέρους του οικισμού της Σίνδου έτους 1959 και 1990 (αρχικές εικόνες και αντίστοιχες με εφαρμογή φίλτρων ενδιάμεσης τιμής με διαστάσεις παραθύρων 5x5, 10x10, 15x15, 20x20). Πίνακας 16. Επιφάνεια οικισμών και αγροκτημάτων, υψόμετρο και απόσταση από τη Θεσσαλονίκη. Πίνακας 17. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων των αγροκτημάτων της Νέας Μεσημβρίας σύμφωνα με τις διανομές του 1969 1971. Πίνακας 18. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1969 1971). Πίνακας 19. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1969 1971). Πίνακας 20. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας για τις χρονολογίες 1951, 1969 1971 και 1990. Πίνακας 21. Η εντροπία για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας για τις χρονολογίες 1951, 1969 1971 και 1990. Πίνακας 22. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας. Πίνακας 23. Ποσοστό συμμετοχής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση για το έτος 2001. Πίνακας 24. Υποπίνακας των μέτρων απόστασης για τους οικισμούς για το έτος 2001. 182

Πίνακας 25. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης στον συσσωρευτικό κατάλογο «Agglomeration Schedule» για τους οικισμούς για το έτος 2001. Πίνακας 26. Παλαιοί και νέοι προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης. Πίνακας 27. Απόσταση των προσφυγικών οικισμών από τη Θεσσαλονίκη. Πίνακας 28. Υψόμετρο των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Πίνακας 29. Έκταση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Πίνακας 30. Έκταση των αγροκτημάτων των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Πίνακας 31. Οργάνωση του οικιστικού ιστού των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Πίνακας 32. Πυκνότητα δόμησης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 1990. Πίνακας 33. Αριθμός κτισμάτων των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 1990. Πίνακας 34. Εντροπία δομημένου χώρου των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 1990. Πίνακας 35. Μεταβολή (%) του αριθμού των κτισμάτων, της πυκνότητας δόμησης και της Εντροπίας για το σύνολο των υπό μελέτη προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Πίνακας 36. Διερεύνηση του επιπέδου διαβίωσης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος απογραφής 1991 Πίνακας 37. Διερεύνηση του επιπέδου διαβίωσης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος απογραφής 2001. 183

Ευρετήριο εικόνων Εικόνα 1. Άφιξη πλοίου στη Θεσσαλονίκη με πρόσφυγες από τη Σμύρνη (Πηγή: Τhe National Geographic Magazine, Νοέμβριος 1925). Εικόνα 2. Ομάδες προσφύγων στην Καλαμαριά της Θεσσαλονίκης περιμένουν την διανομή ειδών ιματισμού από οργανώσεις περιθάλψεως (Πηγή: Τhe National Geographic Magazine, Νοέμβριος 1925). Εικόνα 3. Προσφυγική παράγκα στην Καλαμαριά (Πηγή: Ιωαννίδου, Ελένη, Rontrinkes, Chose, 1998). Εικόνα 4. Τύπος αγροτικού σπιτιού της Ε.Α.Π. για δυο οικογένειες (Πηγή: Γιαννακόπουλος, Γιώργος Α., 1992). Εικόνα 5. Μηχανικοί της Ε.Α.Π. (Πηγή: Βακουφάρης, Περικλής Δ.,, 1997 2002). Εικόνα 6. Σχέδιο κατοικίας της Ε.Α.Π. (Πηγή: Ιωαννίδου, Ελένη, Rontrinkes, Chose, 1998). Εικόνα 7. Σκηνές σε προσφυγικό καταυλισμό της Καλαμαριάς (Πηγή: Ιωαννίδου, Ελένη, Rontrinkes, Chose, 1998). Εικόνα 8. Ανέγερση κατοικίας στην Καλαμαριά, περίπου 1930 35 (Πηγή: Ιωαννίδου, Ελένη, Rontrinkes, Chose, 1998). Εικόνα 9. Χάρτης της Βαλκανικής χερσονήσου, της Μικράς Ασίας και του Εύξεινου Πόντου, σχεδιασμένος το 1877 από τον Άγγλο Γεωγράφο James Wyld (Συλλογή Άγγελου Παπαϊωάννου). Εικόνα 10. Χάρτης της περιοχής Θεσσαλονίκης, εκπονημένος από τη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, Συλλογή Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, 1927. Εικόνα 11. Απόσπασμα του Χάρτη της Κοινωνίας των Εθνών με τις αστικές και αγροτικές εγκαταστάσεις των Ελλήνων προσφύγων, (Συλλογή Εθνικής Χαρτοθήκης, Δωρεά Μύρωνα Μυρίδη), 1923 1926. Εικόνα 12. Τα φύλλα χάρτη της Γ.Υ.Σ. κλίμακας 1:50.000 στα οποία απεικονίζονται οι προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης. 184

Εικόνα 13. Τα τοπογραφικά διαγράμματα της Γ.Υ.Σ. κλίμακας 1:5.000 (πορτοκαλί χρώμα) στα οποία απεικονίζονται οι προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης. Εικόνα 14. Ο χαρτογραφικός κάνναβος (λ,φ) και ο κάνναβος τετραγωνισμού (X,Y) στο τοπογραφικό διάγραμμα 3375_8 της Γ.Υ.Σ. Εικόνα 15. Η επιλογή των σημείων του καννάβου στο πρόγραμμα Erdas Imagine 9.0 για την αναγωγή των τοπογραφικών διαγραμμάτων κλίμακας 1:5.000 από το προβολικό σύστημα Hatt στο ΕΓΣΑ 87. Εικόνα 16. Η συρραφή των τοπογραφικών διαγραμμάτων 3375_5, 3375_6, 3375_7 και 3375_8 στο προβολικό σύστημα ΕΓΣΑ 87. Εικόνα 17. Η υποδιαίρεση ενός μεγάλου φύλλου Hatt 30 x30 σε 25 μικρά φύλλα Hatt 6 x6 του Υπουργείου Γεωργίας. Εικόνα 18. Το «φύλλο χάρτη» με κωδικό αριθμό (1) της διανομής του 1969 και 1971 για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας. Εικόνα 19. Τα γεωαναφερμένα στο σύστημα ΕΓΣΑ 87 «φύλλα χάρτη» του Υπουργείου Γεωργίας με κωδικούς αριθμούς (1), (2), (3) και (4) της διανομής του 1969 και 1971 για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας. Εικόνα 20. Τα γεωαναφερμένα στο σύστημα ΕΓΣΑ 87 «φύλλα χάρτη» του Υπουργείου Γεωργίας με κωδικούς αριθμούς (1), (2), (3), (4), (5) και (6) της οριστικής διανομής του 1935 για τα αγροκτήματα του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας. Εικόνα 21. Αναγνώριση φωτοσταθερού σημείου σε Αεροφωτογραφία της Νέας Μεσημβρίας του 1951 (α) και σε τοπογραφικό διάγραμμα της Γ.Υ.Σ. (β). Εικόνα 22. Αεροφωτογραφίες της Νέας Μεσημβρίας του 1951 κλίμακας 1:13000. Εικόνα 23. Ορθοφωτοχάρτης στο σύστημα ΕΓΣΑ 87 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας (από Α/Φ του 1951). 185

Εικόνα 24. Θεματικός χάρτης των περιοχών προέλευσης των προσφύγων στον οποίο αναπαριστάται το ποσοστό επί του συνόλου των προσφυγικών οικογενειών που μετακινήθηκαν από τις περιφέρειες προς τους συνοικισμούς της Θεσσαλονίκης. Εικόνα 25. Θεματικός χάρτης των πρώτων προσφυγικών συνοικισμών εγκατάστασης στη Θεσσαλονίκη στον οποίο αναπαριστάται ο αριθμός των προσφυγικών οικογενειών σύμφωνα με την απογραφή του 1926. Εικόνα 26. Οι διανομές (1969 1971) του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας και διανυσματικά επιφανειακά δεδομένα στο Σ.Γ.Π. Διακρίνονται: α) το σύστημα των δρόμων (κόκκινο), τα ρέματα (μπλε) και τα λιβάδια (κίτρινο), β) το σύστημα των οικοπέδων (γαλάζιο), το σύστημα των δρόμων (κόκκινο) και το σύστημα του δομημένου χώρου (μαύρο). Εικόνα 27. Οι οριστικές διανομές (1935) των αγροκτημάτων της Νέας Μεσημβρίας και διανυσματικά επιφανειακά δεδομένα στο Σ.Γ.Π. Διακρίνονται: α) το σύστημα των δρόμων (κόκκινο), τα ρέματα (μπλε) και τα λιβάδια (πράσινο), β) το σύστημα των αγροκτημάτων (πράσινο ανοιχτό). Εικόνα 28. Ορθοφωτοχάρτης του 1951 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας και διανυσματικά επιφανειακά δεδομένα στο Σ.Γ.Π. Διακρίνονται: α) το σύστημα των δρόμων (κόκκινο), τα ρέματα (μπλε) και τα λιβάδια (κίτρινο), β) τα οικοδομικά τετράγωνα (ροζ) και το σύστημα του δομημένου χώρου (μαύρο). Εικόνα 29. Ορθοφωτοχάρτης του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας και διανυσματικά επιφανειακά δεδομένα στο Σ.Γ.Π. Διακρίνονται: α) το σύστημα των δρόμων (κόκκινο), τα ρέματα (μπλε) και τα λιβάδια (κίτρινο), β) τα οικοδομικά τετράγωνα (ροζ) και το σύστημα του δομημένου χώρου (μαύρο). Εικόνα 30. Δορυφορική εικόνα: α) QuickBird της Θεσσαλονίκης (2003) και β) WorldView 2 της Νέας Μηχανιώνας (2010). Εικόνα 31.Διάγραμμα ροής επεξεργασίας δεδομένων. Εικόνα 32. α) Ορθοφωτοχάρτης του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας. β) Επιβλεπόμενη ταξινόμηση (supervised classification) για τον εντοπισμών των δρόμων και των κτισμένων χώρων (λευκό χρώμα). 186

Εικόνα 33. α) Ορθοφωτοχάρτης του 1951 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας. β) Ανεξάρτητη ή μη επιβλεπόμενη ταξινόμηση (unsupervised classification) για τον εντοπισμών των δρόμων και των κτισμένων χώρων (λευκό χρώμα). Εικόνα 34. Εφαρμογή φίλτρου ενδιάμεσης τιμής σε αεροφωτογραφία του 1960 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας: α) αρχική εικόνα, β) εικόνα με φίλτρο 5x5, β) εικόνα με φίλτρο 11x11, γ) εικόνα με φίλτρο 21x21. Εικόνα 35. Κατάτμηση της αρχικής εικόνας του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας και των 3 καναλιών της (5x5, 11x11, 21x21) σε δυο επίπεδα: α) υπέρθεση της αρχικής εικόνας και των 3 καναλιών, β) κατάτμηση σε ένα γενικευμένο επίπεδο (παράμετρος κλίμακας 200), γ) κατάτμηση σε ένα λεπτομερές επίπεδο (παράμετρος κλίμακας 50). Εικόνα 36. Εφαρμογή κανόνων κατά Haralick για τον εντοπισμό του δομημένου χώρου σε εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας: α ) υπέρθεση της αρχικής εικόνας και των 3 καναλιών (5x5, 11x11, 21x21), β) κατάτμηση της εικόνας σε ένα λεπτομερές επίπεδο (παράμετρος κλίμακας 50, γ) αδιαφανή χρωματισμένα πρωτογενή αντικείμενα (διαβαθμίσεις του μπλε και του πράσινου), δ) κανόνας ομοιογένειας (0.3<x<0.5). Εικόνα 37. Εφαρμογή κανόνων κατά Haralick για τον εντοπισμό του δομημένου χώρου σε εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας: α) αντίθεση (1<x<10), β) ανομοιότητα (0<x<2), γ) εντροπία (1.5<x<5.5), δ) γωνιακή ροπή δεύτερης τάξης GLCM (0.01<x<0.37). Εικόνα 38. Εφαρμογή κανόνων κατά Haralick για τον εντοπισμό του δομημένου χώρου σε εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας: α) αριθμητικός μέσος (200<x<255), β) τυπική απόκλιση (1.25<x<6), γ) συσχέτιση (0.45<x<0.83), δ) γωνιακή ροπή δεύτερης τάξης GLDV (0.24<x<0.50). Εικόνα 39. Εφαρμογή κανόνων κατά Haralick σε εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας για τον εντοπισμό τμήματος του δομημένου χώρου (κτίρια και δρόμοι): α) κανόνας ομοιογένειας, β) κανόνας αντίθεσης. 187

Εικόνα 40. Εφαρμογή κανόνων βάσει γεωμετρικών χαρακτηριστικών σε εικόνα του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας για τον εντοπισμό των δρόμων: α) μήκος (180<x<630), β) λόγος μήκους/πλάτους (5<x<23), γ) εμβαδόν (321<x<2369), δ) ασυμμετρία (0.96<x<0.99). Εικόνα 41. Εντοπισμός του δομημένου χώρου τμήματος της Καλαμαριάς: α) με οπτική ερμηνεία και β) με την εφαρμογή μεθόδων αντικειμενοστραφούς ταξινόμησης σε Α/Φ του 1951. Εικόνα 42. Ορθοφωτοχάρτης του 1951 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας (α). Μη επιβλεπόμενη ταξινόμηση (unsupervised classification) (β). Αφαίρεση του συστήματος των δρόμων (γ). Διάκριση του δομημένου χώρου σε ζώνες για τον υπολογισμό της Εντροπίας (δ). Εικόνα 43. Ορθοφωτοχάρτης του 1990 του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας (α). Μη επιβλεπόμενη ταξινόμηση (unsupervised classification) (β). Αφαίρεση του συστήματος των δρόμων (γ). Διάκριση του δομημένου χώρου σε ζώνες για τον υπολογισμό της Εντροπίας (δ). Εικόνα 44. Ψηφιακή εικόνα διαστάσεων ΝxΜ τις χρονικές στιγμές t1 και t2, όπου Ν ο αριθμός των γραμμών και Μ ο αριθμός των στηλών των εικονοστοιχείων. Εικόνα 45. Ζεύγος ψηφιακών εικόνων του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας έτους 1951 (α) και 1990 (β) στο οποίο έγινε εφαρμογή στατιστικών δεικτών. Εικόνα 46. Ζεύγος ψηφιακών εικόνων μέρους του οικισμού της Θέρμης έτους 1960 (α) και 1985 (β) στο οποίο έγινε εφαρμογή στατιστικών δεικτών. Εικόνα 47. Ψηφιακές εικόνες μικρού τμήματος του οικισμού της Σίνδου έτους 1959 (α), 1983 (β) και 1990 (γ). Εικόνα 48. Η οργάνωση και η κατανομή στο χώρο των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης στη δορυφορική εικόνα της Google Earth. Με μπλε χρώμα διακρίνονται οι παλαιοί οικισμοί και οι με πράσινο οι νέοι οικισμοί. Εικόνα 49. Ο οικισμός της Νέας Μεσημβρίας στις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1969 1971): α) Ο οικιστικός ιστός, β) Το σύστημα των οικοπέδων, γ) Το σύστημα των δρόμων, δ) Το σύστημα των κτισμένων χώρων. 188

Εικόνα 50. α) Η μορφή οικοδομικών νησίδων και των οικοδομικών τετραγώνων όπως αποτυπώνεται στον ορθοφωτοχάρτη του 1951 και β) Το σύστημα των οικοπέδων της Νέας Μεσημβρίας σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1969 1971). Εικόνα 51. Η μορφή του συστήματος των δρόμων του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας στον ορθοφωτοχάρτη του 1990. Εικόνα 52. Οικισμοί της Καλαμαριάς σε αεροφωτογραφία του 1938: α) «Ο Φοίνιξ», β) «Το Βυζάντιον» γ) Campell Ναυάρχου Βότση. Εικόνα 53. Ο οικισμός της Καλαμαριάς σε αεροφωτογραφία του 1938: α) τα οικήματα της Πρόνοιας, β) ο συνοικισμός Τέκτονος, γ) τα οικήματα της Ε.Α.Π. (Επικοισμού), δ) τα «Γερμανικά», ε) τα «Κτηνοτροφικά». Εικόνα 54. Οι εγκαταστάσεις του παλιού αγγλικού συμμαχικού στρατοπέδου στην Καλαμαριά (τμήμα των «Γερμανικών» και των «Κτηνοτροφικών») σε αεροφωτογραφία του 1938. Διακρίνονται οι μακρόστενοι θάλαμοι οι οποίοι στέγασαν προσφυγικές οικογένειες. Εικόνα 55. Οι μεταβολές στο σύστημα των δομημένων χώρων του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας σύμφωνα με: α) τον ορθοφωτοχάρτη του 1951, β) την διανομή του Υπουργείου Γεωργίας του 1969 1971, και γ) τον ορθοφωτοχάρτη του 1990. Εικόνα 56. Η μορφή ενός οικοδομικού τετραγώνου και του δομημένου σε αυτό χώρου όπως αποτυπώνεται στον ορθοφωτοχάρτη του 1951(α), στην διανομή του Υπουργείου Γεωργίας του 1969 1971 (β) και στον ορθοφωτοχάρτη του 1990 (γ). Εικόνα 57. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου (δ), (ε) και (στ) του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας για τις χρονολογίες 1951 (α), 1969 1971 (β ) και 1990 (γ) αντίστοιχα. Εικόνα 58. Δημιουργία ζωνών 200μ. στον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας για τον υπολογισμό της εντροπίας για τις διανομές του 1969 1971: α) Επιλογή ενός βασικού άξονα, β) ορισμός των ζωνών εκατέρωθεν του άξονα αυτού και γ), δ) διαχωρισμός του δομημένου χώρου με βάση της ζώνες που δημιουργήθηκαν. 189

Εικόνα 59. Διάκριση του δομημένου χώρου σε ζώνες για τον υπολογισμό της εντροπίας στον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας για τους ορθοφωτοχάρτες του 1951 και του 1990. Εικόνα 60. Τέσσερα χαρακτηριστικά παραδείγματα οργάνωσης του οικιστικού ιστού. Οι οικισμοί: α) της Αγχιάλου, β) των Νέων Επιβατών, γ) του Άδενδρου, δ) του Κάτω Σχολαρίου. Εικόνα 61. Εμφάνιση των ομάδων κατά στάδια σε διάγραμμα κάθετων σχηματισμών για τους οικισμούς για το έτος 2001. Εικόνα 62. Δενδρόγραμμα των οικισμών συναρτήσει των 8 επιλεγμένων μεταβλητών για το έτος 1991. Εικόνα 63. Το προφίλ των μέσων Ζ τιμών των 8 επιλεγμένων μεταβλητών για τις 3 συστάδες των οικισμών για το έτος 1991: α) υψηλό, β) μέσο και γ) χαμηλό επίπεδο διαβίωσης. Εικόνα 64. Διερεύνηση του επιπέδου διαβίωσης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 1991 βάσει των 8 επιλεγμένων μεταβλητών. Εικόνα 65. Ακτινωτό διάγραμμα απόστασης βάσει των αρχικών μεταβλητών για τους οικισμούς Νέας Μεσημβρίας, Περαίας και Πανοράματος για το έτος 1991. Εικόνα 66. Δενδρόγραμμα των οικισμών συναρτήσει των 8 επιλεγμένων μεταβλητών για το έτος 2001. Εικόνα 67. Το προφίλ των μέσων Ζ τιμών των 8 επιλεγμένων μεταβλητών για τις 4 συστάδες των οικισμών για το έτος 2001: α) υψηλό, β) μέσο και γ) χαμηλό επίπεδο διαβίωσης. Εικόνα 68. Διερεύνηση του επιπέδου διαβίωσης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 2001 βάσει των 8 επιλεγμένων μεταβλητών. Εικόνα 69. Διάκριση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης σε παλαιούς και νέους οικισμούς. Εικόνα 70. Απόσταση των προσφυγικών οικισμών από τη Θεσσαλονίκη. 190

Εικόνα 71. Υψόμετρο των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Εικόνα 72. Έκταση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Εικόνα 73. Έκταση των αγροκτημάτων των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Εικόνα 74. Οργάνωση του οικιστικού ιστού των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Εικόνα 75. Πυκνότητα δόμησης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 1990. Εικόνα 76. Αριθμός κτισμάτων των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 1990. Εικόνα 77. Εντροπία δομημένου χώρου των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 1990. Εικόνα 78. Διερεύνηση του επιπέδου διαβίωσης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος απογραφής 1991. Εικόνα 79. Διερεύνηση του επιπέδου διαβίωσης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος απογραφής 2001. Εικόνα 80. Χωροθέτηση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. 191

Παράρτημα 1. Ανάλυση των διαγραμμάτων του Υπουργείου Γεωργίας και των αεροφωτογραφιών των προσφυγικών οικισμών 2. Αεροφωτογραφίες των προσφυγικών οικισμών 3. Αεροφωτογραφίες της Θεσσαλονίκης 4. Χάρτες Εθνικής Χαρτοθήκης 5. Θεματικοί χάρτες 6. Πίνακας Γεωργικού Γραφείου Θεσσαλονίκης 192

1. Ανάλυση των διαγραμμάτων του Υπουργείου Γεωργίας και των αεροφωτογραφιών των προσφυγικών οικισμών 1Α. Στο Παράρτημα 1Α παρατίθενται στοιχεία των προσφυγικών οικισμών βάσει των διαθέσιμων διαγραμμάτων του Υπουργείου Γεωργίας και των αεροφωτογραφιών του Ο.Κ.Χ.Ε. Για τους παρακάτω οικισμούς: 1. Αγία Τριάδα / 2. Άγιος Αθανάσιος / 3. Αγχίαλος / 4. Άδενδρο / 5. Βαθύλακκος / 6. Διαβατά / 7. Ευκαρπία / 8. Εύοσμος / 9. Θέρμη / 10. Καλοχώρι / 11. Κάτω Σχολάρι / 12. Μενεμένη / 13. Νέα Μάλγαρα / 14. Νέα Μεσημβρία / 15. Νέα Μηχανιώνα / 16. Νέα Ραιδεστός / 17. Νέοι Επιβάτες / 18. Πανόραμα / 19. Περαία / 20. Πολίχνη / 21. Σίνδος / 22. Ωραιόκαστρο παρατίθενται οι ακόλουθες πέντε εικόνες: Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων του οικισμού. Εικόνα IΙΙ. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού. Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού. Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του κάθε οικισμού. και οι παρακάτω έξι πίνακες: 193

Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος. Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων του οικισμού. Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων του οικισμού. Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων του οικισμού. Πίνακας V. Η εντροπία του κτισμένου χώρου του οικισμού. Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας του κτισμένου χώρου του οικισμού. 194

1. Αγία Τριάδα Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος της Αγίας Τριάδος σύμφωνα με τις διανομές του 1931. Αγία Τριάδα Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 4,023 81,99 Ρέματα 0,318 6,49 Λιβάδια 0,458 9,34 Δρόμοι 0,107 2,18 Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος της Αγίας Τριάδος σύμφωνα με τις διανομές του 1931. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό της Αγίας Τριάδος σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1966). Αγία Τριάδα Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,037 33,94 Οικόπεδα 0,072 66,06 Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό της Αγίας Τριάδος σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1966). 195

Αγία Τριάδα Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 18 25 8*25=450 Οικοδομικό τετράγωνο 3*18 2*25 54*50=2700 Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό της Αγίας Τριάδος σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1966). Αγία Τριάδα Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1966 22.090,56 20,20 434 1990 34.583,90 31,67 444 Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό της Αγίας Τριάδος για τις χρονολογίες 1966 και 1990. Εικόνα IΙΙ. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού της Αγίας Τριάδος για τις χρονολογίες 1966 (α) και 1990 (β). Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού της Αγίας Τριάδος για τις χρονολογίες 1966 (α) και 1990 (β). Αγία Τριάδα Χρονολογία Εντροπία 1966 0,966 1990 0,980 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό της Αγίας Τριάδος για τις χρονολογίες 1966 και 1990. Αγία Τριάδα Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1966 1990 56,78 1,45 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό της Αγίας Τριάδος. 196

Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού της Αγίας Τριάδος (1990). 2. Άγιος Αθανάσιος Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος του Αγίου Αθανασίου σύμφωνα με τις διανομές του 1937. Άγιος Αθανάσιος Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 30,966 87,00 Ρέματα 0,105 0,29 Λιβάδια 0,963 2,71 Δρόμοι 3,559 10,00 Πίνακας Ι. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος του Αγίου Αθανασίου σύμφωνα με τις διανομές του 1937. 197

Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό του Αγίου Αθανασίου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1969 70). Άγιος Αθανάσιος Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,25 17,98 Οικόπεδα 0,802 82,02 Πίνακας ΙΙ. Εμβαδόν και ποσοστό δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό του Αγίου Αθανασίου σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1969 70). Άγιος Αθανάσιος Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 30 45 30*45=1350 Οικοδομικό τετράγωνο 3*30 2*45 90*90=8100 Πίνακας ΙIΙ. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό του Αγίου Αθανασίου σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1969 1970). Άγιος Αθανάσιος Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1969 1970 72.421,54 6,78 1379 1990 271.936,44 25,48 2300 Πίνακας ΙV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό του Αγίου Αθανασίου για τις χρονολογίες 1969 1970 και 1990. Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού του Αγίου Αθανασίου για τις χρονολογίες 1969 70 (α) και 1990 (β). 198

Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού του Αγίου Αθανασίου για τις χρονολογίες 1969 70 (α) και 1990 (β). Άγιος Αθανάσιος Χρονολογία Εντροπία 1969 1970 0.667 1990 0.966 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό του Αγίου Αθανασίου για τις χρονολογίες 1969 1970 και 1990. Άγιος Αθανάσιος Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) (1969 1970) 1990 275,49 44.84 Πίνακας VI. Ποσοστό αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό του Αγίου Αθανασίου. Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού του Αγίου Αθανασίου (1990). 199

3. Αγχίαλος Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος της Αγχιάλου σύμφωνα με τις διανομές του 1935. Αγχίαλος Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 7,886 74,46 Ρέματα 0,130 1,23 Λιβάδια 2,214 20,90 Δρόμοι 0,361 3,41 Πίνακας Ι. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος της Αγχιάλου σύμφωνα με τις διανομές του 1935. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό της Αγχιάλου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1968). Αγχίαλος Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,108 23,89 Οικόπεδα 0,344 76,11 Πίνακας ΙΙ. Εμβαδόν και ποσοστό δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό της Αγχιάλου σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1968). 200

Αγχίαλος Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 25 40 25*40=1000 Οικοδομικό τετράγωνο 3*25 2*40 75*80=6000 Πίνακας ΙΙΙ. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό της Αγχιάλου σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1968). Αγχίαλος Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1968 35.049,53 7,55 609 1990 59.689,98 12,75 801 Πίνακας ΙV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό της Αγχιάλου για τις χρονολογίες 1968 και 1990. Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού της Αγχιάλου για τις χρονολογίες 1968 (α) και 1990 (β). Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού της Αγχιάλου για τις χρονολογίες 1968 (α) και 1990 (β). 201

Αγχίαλος Χρονολογία Εντροπία 1968 0,860 1990 0,971 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό της Αγχιάλου για τις χρονολογίες 1968 και 1990. Αγχίαλος Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1968 1990 68,37 12,85 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό της Αγχιάλου. Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού της Αγχιάλου (1990). 4. Άδενδρο Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος του Άδενδρου σύμφωνα με τις διανομές του 1966 1969. 202

Άδενδρο Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 24,150 87,89 Ρέματα 0,519 1,89 Λιβάδια 0,00 0,00 Δρόμοι 2,807 10,22 Πίνακας Ι. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος του Άδενδρου σύμφωνα με τις διανομές του 1966 1969. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό του Άδενδρου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1968 1971). Άδενδρο Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,301 21,92 Οικόπεδα 1,072 78,08 Πίνακας ΙΙ. Εμβαδόν και ποσοστό δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό του Άδενδρου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1968 1971). Άδενδρο Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 30 / 40 30 / 40 30*30=900 40*40=1600 Οικοδομικό τετράγωνο 2*30=60 3*40=120 2*30=60 2*40=80 (60*60)=3600 (120*80)=9600 Πίνακας ΙΙΙ. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό του Άδενδρου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1968 1971). Άδενδρο Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1968 1971 88.818,69 6,44 1387 1990 164.721,76 12,00 1738 Πίνακας ΙV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό του Άδενδρου για τις χρονολογίες 1968 1971 και 1990. 203

Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού του Άδενδρου για τις χρονολογίες 1968 1971 (α) και 1990 (β). Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού του Άδενδρου για τις χρονολογίες 1968 1971 (α) και 1990 (β). Άδενδρο Χρονολογία Εντροπία 1968 1971 0,818 1990 0,83 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό του Άδενδρου για τις χρονολογίες 1968 1971 και 1990. Άδενδρο Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) (1968 1971) 1990 85,46 2,42 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό του Άδενδρου. 204

Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού του Άδενδρου (1990). 5. Βαθύλακκος Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος του Βαθυλάκκου σύμφωνα με τις διανομές του 1954. Βαθύλακκος Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 16,767 87,15 Ρέματα 1,527 7,94 Λιβάδια 0,483 2,51 Δρόμοι 0,461 2,40 Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος του Βαθυλάκκου σύμφωνα με τις διανομές του 1954. 205

Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό του Βαθυλάκκου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1959). Βαθύλακκος Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,098 17,98 Οικόπεδα 0,447 82,02 Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό του Βαθυλάκκου σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1959). Βαθύλακκος Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 20 28 40 46 800 1200 Οικοδομικό τετράγωνο (3 10)*(20 28) 2*(40 46) (80*80)=6400 (80*160)=12800 Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό του Βαθυλάκκου σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1959). Βαθύλακκος Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1959 40.228,72 7,38 748 1990 135.558,83 24,89 863 Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό του Βαθυλάκκου για τις χρονολογίες 1959 και 1990. Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού του Βαθυλάκκου για τις χρονολογίες 1959 (α) και 1990 (β). 206

Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού του Βαθυλάκκου για τις χρονολογίες 1959 (α) και 1990 (β). Βαθύλακκος Χρονολογία Εντροπία 1959 0,945 1990 0,973 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό του Βαθυλάκκου για τις χρονολογίες 1959 και 1990. Βαθύλακκος Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1959 1990 236,97 3,01 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό του Βαθυλάκκου. Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού του Βαθυλάκκου (1990). 207

6. Διαβατά Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος των Διαβατών σύμφωνα με τις διανομές του 1933. Διαβατά Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 7,754 85,05 Ρέματα 0,217 2,39 Λιβάδια 0,920 10,09 Δρόμοι 0,226 2,48 Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος των Διαβατών σύμφωνα με τις διανομές του 1933. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό των Διαβατών σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1971). Διαβατά Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,361 31,07 Οικόπεδα 0,801 68,93 Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό των Διαβατών σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1971). 208

Διαβατά Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 20 25 20*25=500 Οικοδομικό τετράγωνο (2 3)*20 2*25 40*50=2000 60*50=3000 Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό των Διαβατών σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1971). Διαβατά Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1971 58.748,61 4,98 1067 1990 303.774,74 27,93 1778 Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό των Διαβατών για τις χρονολογίες 1971 και 1990. Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού των Διαβατών για τις χρονολογίες 1971 (α) και 1990 (β). Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού των Διαβατών για τις χρονολογίες 1971 (α) και 1990 (β). Διαβατά Χρονολογία Εντροπία 1971 0,934 1990 0,955 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό των Διαβατών για τις χρονολογίες 1971 και 1990. 209

Διαβατά Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1971 1990 454,08 2,23 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό των Διαβατών. Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού των Διαβατών (1990). 7. Ευκαρπία Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος της Ευκαρπίας σύμφωνα με τις διανομές του 1931. 210

Ευκαρπία Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 1,128 8,50 Ρέματα 0,399 3,01 Λιβάδια 11,628 87,67 Δρόμοι 0,108 0,82 Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος της Ευκαρπίας σύμφωνα με τις διανομές του 1931. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό της Ευκαρπίας σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1948 71). Ευκαρπία Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,061 22,43 Οικόπεδα 0,211 77,57 Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό της Ευκαρπίας σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1948 1971). Ευκαρπία Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 20 25 20*25=500 Οικοδομικό τετράγωνο 4*20 2*25 80*50=4000 Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό της Ευκαρπίας σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1948 1971). Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου χώρου (τ.μ.) Ευκαρπία Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων 1948 1971 16.546,25 6,05 282 1990 70.003,22 21,81 553 Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό της Ευκαρπίας για τις χρονολογίες 1948 1971 και 1990. 211

Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού της Ευκαρπίας για τις χρονολογίες 1948 1971 (α) και 1990 (β). Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού της Ευκαρπίας για τις χρονολογίες 1948 1971 (α) και 1990 (β). Ευκαρπία Χρονολογία Εντροπία 1948 1971 0,775 1990 0,917 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό της Ευκαρπίας για τις χρονολογίες 1948 1971 και 1990. Ευκαρπία Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) (1948 1971) 1990 322,89 18,36 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό της Ευκαρπίας. 212

Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού της Ευκαρπίας (1990). 8. Εύοσμος Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος του Ευόσμου σύμφωνα με τις διανομές του 1930. Εύοσμος Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 9,798 93,61 Ρέματα 0,430 4,11 Λιβάδια 0,000 0,00 Δρόμοι 0,239 2,28 Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος του Ευόσμου σύμφωνα με τις διανομές του 1930. 213

Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό του Ευόσμου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1981). Εύοσμος Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,118 27,31 Οικόπεδα 0,314 72,69 Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό του Ευόσμου σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1981). Εύοσμος Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 20 30 20*30=600 Οικοδομικό τετράγωνο 3*20 2*30 60*60=3600 Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό του Ευόσμου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1981). Εύοσμος Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1981 84.604,69 18,70 1552 1990 128.478,75 28,49 1573 Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό του Ευόσμου για τις χρονολογίες 1981 και 1990. Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού του Ευόσμου για τις χρονολογίες 1981 (α) και 1990 (β). 214

Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού του Ευόσμου για τις χρονολογίες 1981 (α) και 1990 (β). Εύοσμος Χρονολογία Εντροπία 1981 0,995 1990 0,998 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό του Ευόσμου για το 1981. Εύοσμος Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1981 1990 51,90 0,32 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό του Ευόσμου. Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού οικισμό του Ευόσμου (1990). 215

9. Θέρμη Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος της Θέρμης σύμφωνα με τις διανομές του 1931. Θέρμη Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 11,283 58,10 Ρέματα 0,463 2,39 Λιβάδια 7,132 36,73 Δρόμοι 0,541 2,78 Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος της Θέρμης σύμφωνα με τις διανομές του 1931. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό της Θέρμης σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1970). 216

Θέρμη Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,061 22,43 Οικόπεδα 0,211 77,57 Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό της Θέρμης σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1970). Θέρμη Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 20 70 80 (1400 1600) Οικοδομικό τετράγωνο (5 6)*20 1*(70 80) 7500 Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό της Θέρμης σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1970). Θέρμη Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1970 53.256,29 7,64 583 1991 137.795,17 19,29 1159 Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό της Θέρμης για τις χρονολογίες 1970 και 1991. Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού της θέρμης για τις χρονολογίες 1970 (α) και 1991 (β). 217

Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού της θέρμης για τις χρονολογίες 1970 (α) και 1991 (β). Θέρμη Χρονολογία Εντροπία 1970 0,924 1991 0,964 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό της Θέρμης για τις χρονολογίες 1970 και 1991. Θέρμη Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1970 1991 150,11 4,38 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό της Θέρμης. Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού της Θέρμης (1991). 218

10. Καλοχώρι Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος του Καλοχωρίου σύμφωνα με τις διανομές του 1930. Καλοχώρι Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 18,956 86,87 Ρέματα 0,762 3,49 Λιβάδια 0,197 0,90 Δρόμοι 1,907 8,74 Πίνακας Ι. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος του Καλοχωρίου σύμφωνα με τις διανομές του 1930. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό του Καλοχωρίου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1968 70). 219

Καλοχώρι Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,193 26,08 Οικόπεδα 0,547 73,92 Πίνακας ΙΙ. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό του Καλοχωρίου σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1968 70). Καλοχώρι Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 30 30 30*30=900 Οικοδομικό τετράγωνο 3*30 2*30 90*60=5400 Πίνακας ΙΙΙ. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό του Καλοχωρίου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1968 70). Καλοχώρι Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1968 70 79.960,93 10,78 1525 1990 160.870,45 20,01 1827 Πίνακας ΙV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό του Καλοχωρίου για τις χρονολογίες 1968 70 και 1990. Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού του Καλοχωρίου για τις χρονολογίες 1968 70 (α) και 1990 (β). Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού του Καλοχωρίου για τις χρονολογίες 1968 70 (α) και 1990 (β). 220

Καλοχώρι Χρονολογία Εντροπία 1968 70 0,875 1990 0,871 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό του Καλοχωρίου για τις χρονολογίες 1968 70 και 1990. Καλοχώρι Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) (1968 1970) 1990 99,07 0,35 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό του Καλοχωρίου. Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού του Καλοχωρίου (1990). 11. Κάτω Σχολάρι Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος του Κάτω Σχολαρίου σύμφωνα με τις διανομές του 1931. 221

Κάτω Σχολάρι Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 12,484 54,41 Ρέματα 1,659 7,23 Λιβάδια 8,439 36,78 Δρόμοι 0,363 1,58 Πίνακας Ι. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος του Κάτω Σχολαρίου σύμφωνα με τις διανομές του 1931. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό του Κάτω Σχολαρίου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1968 69). Κάτω Σχολάρι Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,150 25,17 Οικόπεδα 0,446 74,83 Πίνακας ΙΙ. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό του Κάτω Σχολαρίου σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1968 69). Κάτω Σχολάρι Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 30 30 30*30=900 Οικοδομικό τετράγωνο 2*30 2*30 60*60=3600 Πίνακας ΙΙΙ. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό του Κάτω Σχολαρίου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1968 69). Κάτω Σχολάρι Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1968 69 33.919,81 5,55 760 1990 65.600,79 10,60 926 Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό του Κάτω Σχολαρίου για τις χρονολογίες 1968 69 και 1990. 222

Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού του Κάτω Σχολαρίου για τις χρονολογίες 1968 69 (α) και 1990 (β). Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού του Κάτω Σχολαρίου για τις χρονολογίες 1968 69 (α) και 1990 (β). Κάτω Σχολάρι Χρονολογία Εντροπία 1968 69 0,585 1990 0,850 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό του Κάτω Σχολαρίου για τις χρονολογίες 1968 69 και 1990. Κάτω Σχολάρι Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) (1968 69) 1990 85,99 45,35 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό του Κάτω Σχολαρίου. 223

Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού του Κάτω Σχολαρίου (1990). 12. Μενεμένη Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος της Μενεμένης σύμφωνα με τις διανομές του 1959 62. Μενεμένη Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 3,690 90,02 Ρέματα 0,072 1,75 Λιβάδια 0,000 0,00 Δρόμοι 0,337 8,23 Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος της Μενεμένης σύμφωνα με τις διανομές του 1959 62. 224

Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό της Μενεμένης σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1959). Μενεμένη Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,058 32,95 Οικόπεδα 0,118 67,05 Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό της Μενεμένης σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1959). Μενεμένη Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 18 25 18*25=450 Οικοδομικό τετράγωνο 2*18 2*25 36*50=1800 Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό της Μενεμένης σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1959). Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου χώρου (τ.μ.) Μενεμένη Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων 1959 32.049,74 13,96 911 1990 82.929,64 35,07 451 Πίνακας 4. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό της Μενεμένης για το 1959. Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού της Μενεμένης για τις χρονολογίες 1959 (α) και 1990 (β). 225

Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού της Μενεμένης για τις χρονολογίες 1959 (α) και 1990 (β). Μενεμένη Χρονολογία Εντροπία 1959 0,997 1990 0,999 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό της Μενεμένης για τις χρονολογίες 1959 και 1990. Μενεμένη Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1959 1990 150,48 0,24 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό της Μενεμένης. Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού της Μενεμένης (1990). 226

13. Νέα Μάλγαρα Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος των Νέων Μαλγάρων σύμφωνα με τις διανομές του 1969 70. Νέα Μάλγαρα Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 29,479 75,39 Ρέματα 0,630 1,61 Λιβάδια 5,332 13,64 Δρόμοι 3, 9,36 Πίνακας Ι. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος των Νέων Μαλγάρων σύμφωνα με τις διανομές του 1969 70. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό των Νέων Μαλγάρων σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1972 73). 227

Νέα Μάλγαρα Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,237 18,00 Οικόπεδα 1,080 82,00 Πίνακας ΙΙ. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό των Νέων Μαλγάρων σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1972 73). Νέα Μάλγαρα Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 40 55 40*55=2200 Οικοδομικό τετράγωνο 7*40 2*55 280*110=30800 Πίνακας ΙΙΙ. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό των Νέων Μαλγάρων σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1972 73). Νέα Μάλγαρα Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1972 73 93.374,10 7,03 1328 1990 201.275,36 15,65 1960 Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό των Νέων Μαλγάρων για τις χρονολογίες 1972 73 και 1990. Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού των Νέων Μαλγάρων για τις χρονολογίες 1972 73 (α) και 1990 (β). 228

Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού των Νέων Μαλγάρων για τις χρονολογίες 1972 73 (α) και 1990 (β). Νέα Μάλγαρα Χρονολογία Εντροπία 1972 73 0,936 1990 0,969 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό των Νέων Μαλγάρων για τις χρονολογίες 1972 73 και 1990. Νέα Μάλγαρα Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) (1972 73) 1990 108,52 3,53 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό των Νέων Μαλγάρων. Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού των Νέων Μαλγάρων (1990). 229

14. Νέα Μεσημβρία Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος της Νέας Μεσημβρίας σύμφωνα με τις διανομές του 1935. Νέα Μεσημβρία Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 25,052 80,53 Ρέματα 2,210 7,11 Λιβάδια 3,186 10,24 Δρόμοι 0,659 2,12 Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος της Νέας Μεσημβρίας σύμφωνα με τις διανομές του 1935. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1969 71). 230

Νέα Μεσημβρία Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,271 27,47 Οικόπεδα 0,724 72,53 Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1969 1971). Νέα Μεσημβρία Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 23.3 35 815.5 Οικοδομικό τετράγωνο 3*23.3=70 2*35=70 4900 Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1969 1971). Νέα Μεσημβρία Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1951 52.299,28 5,26 552 1969 1971 85.455,21 8,59 1082 1990 150.186,39 15,10 1223 Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας για τις χρονολογίες 1951, 1969 1971 και 1990. Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας για τις χρονολογίες 1951(α), 1969 1971 (β) και 1990 (γ). Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας για τις χρονολογίες 1951(α), 1969 1971 (β) και 1990 (γ). 231

Νέα Μεσημβρία Χρονολογία Εντροπία 1951 0.857 1969 1971 0.865 1990 0.885 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας για τις χρονολογίες 1951, 1969 1971 και 1990. Νέα Μεσημβρία Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1951 (1969 1971) 63.31 0.85 (1969 1971) 1990 75.79 2.26 1951 1990 187.07 3.13 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό της Νέας Μεσημβρίας. Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού της Νέας Μεσημβρίας (1990). 15. Νέα Μηχανιώνα Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος της Νέας Μηχανιώνας σύμφωνα με τις διανομές του 1931. 232

Νέα Μηχανιώνα Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 8,632 79,75 Ρέματα 0,468 4,33 Λιβάδια 1,431 13,22 Δρόμοι 0,292 2,70 Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος της Νέας Μηχανιώνας σύμφωνα με τις διανομές του 1931. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό της Νέας Μηχανιώνας σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1952). Νέα Μηχανιώνα Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,155 21,99 Οικόπεδα 0,550 78,01 Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό της Νέας Μηχανιώνας σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1952). Νέα Μηχανιώνα Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 20 25 20*25=500 Οικοδομικό τετράγωνο (4 8)*20 2*25 4000 8000 Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό της Νέας Μηχανιώνας σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1952). Νέα Μηχανιώνα Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1952 42.499,66 5,86 1118 1990 186.602,20 25,77 1233 2010 233.054,10 32,22 1505 Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό της Νέας Μηχανιώνας για τις χρονολογίες 1952, 1990 και 2010. 233

Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού της Νέας Μηχανιώνας για τις χρονολογίες 1952 (α), 1990 ( β) και 2010 (γ). Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού της Νέας Μηχανιώνας για τις χρονολογίες 1952 (α), 1990 (β) και 2010 (γ). Νέα Μηχανιώνα Χρονολογία Εντροπία 1952 0,651 1990 0,934 2010 1,000 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό τις Τις Μηχανιώνας για τις χρονολογίες 1952, 1990 και 2010. Νέα Μηχανιώνα Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1952 1990 336,96 43,49 1990 2010 25,00 7,90 1952 2010 446,18 54,83 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό της Νέας Μηχανιώνας. 234

Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού της Νέας Μηχανιώνας (1990). 16. Νέα Ραιδεστός Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος της Νέας Ραιδεστού σύμφωνα με τις διανομές του 1931. Νέα Ραιδεστός Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 8,130 63,47 Ρέματα 0,387 3,02 Λιβάδια 3,996 31,20 Δρόμοι 0,295 2,30 Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος της Νέας Ραιδεστού σύμφωνα με τις διανομές του 1931. 235

Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό της Νέας Ραιδεστού σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1970 71). Νέα Ραιδεστός Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,142 27,26 Οικόπεδα 0,379 72,74 Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό της Νέας Ραιδεστού σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1970 71). Νέα Ραιδεστός Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 25 40 25*40=1000 Οικοδομικό τετράγωνο 5*25 2*40 125*80=10000 Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό της Νέας Ραιδεστού σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1970 71). Νέα Ραιδεστός Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1970 71 32.373,44 6,16 469 1991 63.381,45 11,49 650 Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό της Νέας Ραιδεστού για τις χρονολογίες 1970 71 και 1991. Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού της Νέας Ραιδεστού για τις χρονολογίες 1970 71 (α) και 1990 (β). 236

Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού της Νέας Ραιδεστού για τις χρονολογίες 1970 71 (α) και 1990 (β). Νέα Ραιδεστός Χρονολογία Εντροπία 1970 71 0,548 1990 0,837 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό της Νέας Μηχανιώνας για τις χρονολογίες 1970 71 και 1991. Νέα Ραιδεστός Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) (1970 71) 1990 85,36 52,71 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό της Νέας Ραιδεστού. Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού της Νέας Ραιδεστού (1990). 237

17. Νέοι Επιβάτες Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος των Νέων Επιβατών σύμφωνα με τις διανομές του 1931. Νέοι Επιβάτες Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 4,503 78,54 Ρέματα 0,191 3,32 Λιβάδια 0,914 15,93 Δρόμοι 0,126 2,20 Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος των Νέων Επιβατών σύμφωνα με τις διανομές του 1931. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό των Νέων Επιβατών σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1966). 238

Νέοι Επιβάτες Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,083 25,62 Οικόπεδα 0,241 74,38 Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό των Νέων Επιβατών σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1966). Νέοι Επιβάτες Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 25 30 25*30=750 Οικοδομικό τετράγωνο 2*25 2*30 50*60=3000 Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό των Νέων Επιβατών σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1966). Νέοι Επιβάτες (βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα) Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1966 15.030,76 14,84 493 1990 23.398,35 23,11 539 Πίνακας IV (a). Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό των Νέων Επιβατών (βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα) για τις χρονολογίες 1966 και 1990. Νέοι Επιβάτες (νότιο πεδινό τμήμα) Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1966 21.498,04 8,76 778 1990 38.571,76 15,71 746 Πίνακας IV (b). Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό των Νέων Επιβατών (νότιο πεδινό τμήμα) για τις χρονολογίες 1966 και 1990. Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού των Νέων Επιβατών για τις χρονολογίες 1966 (α) και 1990 (β). 239

Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού των Νέων Επιβατών για τις χρονολογίες 1966 (α) και 1990 (β). Νέοι Επιβάτες (βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα) Χρονολογία Εντροπία 1966 0,937 1990 0,997 Πίνακας V (a). Η εντροπία για τον οικισμό των Νέων Επιβατών (βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα) για τις χρονολογίες 1966 και 1990. Νέοι Επιβάτες (νότιο πεδινό τμήμα) Χρονολογία Εντροπία 1966 0,652 1990 0,837 Πίνακας V (b). Η εντροπία για τον οικισμό των Νέων Επιβατών (νότιο πεδινό τμήμα) για τις χρονολογίες 1966 και 1990. Νέοι Επιβάτες (βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα) Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1966 1990 55,67 6,48 Πίνακας VI (a). Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό των Νέων Επιβατών (βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα). Νέοι Επιβάτες (νότιο πεδινό τμήμα) Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1966 1990 79,42 28,40 Πίνακας VI (b). Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό των Νέων Επιβατών (νότιο πεδινό τμήμα). 240

Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου (1990) τμήματος του οικισμού των Νέων Επιβατών, νότιο πεδινό τμήμα (α), (β) και βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα(γ), (δ). 18. Πανόραμα Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος του Πανοράματος σύμφωνα με τις διανομές του 1951. 241

Πανόραμα Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 3,836 17,99 Ρέματα 1,496 7,02 Λιβάδια 15,784 74,03 Δρόμοι 0,204 0,96 Πίνακας Ι. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος του Πανοράματος σύμφωνα με τις διανομές του 1951. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό του Πανοράματος σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1967). Πανόραμα Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,219 17,37 Οικόπεδα 1,042 82,63 Πίνακας ΙΙ. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό του Πανοράματος σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1967). Πανόραμα Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 30 50 30*50=1500 Οικοδομικό τετράγωνο ποικίλει 2*50 ποικίλει Πίνακας ΙΙΙ. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό του Πανοράματος σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1967). Πανόραμα Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1967 20.682,22 1,33 366 1991 219.965,68 14,49 1128 Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό του Πανοράματος για τις χρονολογίες 1967 και 1991. 242

Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού του Πανοράματος για τις χρονολογίες 1967 (α) και 1991 (β). Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού του Πανοράματος για τις χρονολογίες 1967 (α) και 1991 (β). Πανόραμα Χρονολογία Εντροπία 1967 0,862 1991 0.985 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό του Πανοράματος για τις χρονολογίες 1967 και 1991. Πανόραμα Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1967 1990 963,55 14,29 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό του Πανοράματος. 243

Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού του Πανοράματος (1991). 19. Περαία Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος της Περαίας σύμφωνα με τις διανομές του 1931. Περαία Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 6,414 67,12 Ρέματα 0,210 2,19 Λιβάδια 2,743 28,71 Δρόμοι 0,189 1,97 Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος της Περαίας σύμφωνα με τις διανομές του 1931. 244

Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό της Περαίας σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1966). Περαία Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,168 27,23 Οικόπεδα 0,449 72,77 Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό της Περαίας σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1966). Περαία Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 25 30 25*30=750 Οικοδομικό τετράγωνο 4*25 2*30 100*60=6000 Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό της Περαίας σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1966). Περαία (βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα) Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1966 19.695,33 10,57 349 1990 48.612,55 26,10 381 Πίνακας IV (a). Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό των Νέων Επιβατών (βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα) για τις χρονολογίες 1966 και 1990. Περαία (νότιο πεδινό τμήμα) Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1966 31.125,82 7,21 949 1990 64.371,55 14,91 1013 Πίνακας IV (b). Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό των Νέων Επιβατών (νότιο πεδινό τμήμα) για τις χρονολογίες 1966 και 1990. 245

Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού της Περαίας για τις χρονολογίες 1966 (α) και 1990 (β). Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού της Περαίας για τις χρονολογίες 1966 (α) και 1990 (β). Περαία (βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα) Χρονολογία Εντροπία 1966 0,983 1990 0,998 Πίνακας V (a). Η εντροπία για τον οικισμό της Περαίας (βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα) για τις χρονολογίες 1966 και 1990. Περαία (νότιο πεδινό τμήμα) Χρονολογία Εντροπία 1966 0,835 1990 0,976 Πίνακας V (b). Η εντροπία για τον οικισμό της Περαίας (νότιο πεδινό τμήμα) για τις χρονολογίες 1966 και 1990. 246

Περαία (βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα) Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1966 1990 146,82 1,59 Πίνακας VI (a). Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό της Περαίας (βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα). Περαία (νότιο πεδινό τμήμα) Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1966 1990 106,81 16,87 Πίνακας VI (b). Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό της Περαίας (νότιο πεδινό τμήμα). Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου (1990) τμήματος του οικισμού της Περαίας, νότιο πεδινό τμήμα (α), (β) και βόρειο παραθαλάσσιο τμήμα(γ), (δ). 247

20. Πολίχνη Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος της Πολίχνης σύμφωνα με τις διανομές του 1931. Πολίχνη Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 5,384 56,84 Ρέματα 0,514 5,42 Λιβάδια 3,271 34,54 Δρόμοι 0,302 3,19 Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος της Πολίχνης σύμφωνα με τις διανομές του 1931. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό της Πολίχνης σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1955). 248

Πολίχνη Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,085 24,57 Οικόπεδα 0,261 75,43 Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό της Πολίχνης σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1955). Πολίχνη Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 12 36 12*36=432 Οικοδομικό τετράγωνο ποικίλει 1*36 ποικίλει Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό της Πολίχνης σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1955). Πολίχνη Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1955 19.133,33 4,70 544 1990 152.071,42 37,37 996 Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό της Πολίχνης για τις χρονολογίες 1955 και 1990. Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού της Πολίχνης για τις χρονολογίες 1955 (α) και 1990 (β). 249

Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού της Πολίχνης για τις χρονολογίες 1955 (α) και 1990 (β). Πολίχνη Χρονολογία Εντροπία 1955 0,393 1990 0,993 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό της Πολίχνης για τις χρονολογίες 1955 και 1990. Πολίχνη Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1955 1990 694,80 152,56 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό της Πολίχνης. Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού της Πολίχνης (1990). 250

21. Σίνδος Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος της Σίνδου σύμφωνα με τις διανομές του 1931. Σίνδος Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 17,828 42,73 Ρέματα 2,382 5,71 Λιβάδια 20,746 49,72 Δρόμοι 0,766 1,84 Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος της Σίνδου σύμφωνα με τις διανομές του 1931. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό της Σίνδου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1950). 251

Σίνδος Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,258 23,41 Οικόπεδα 0,844 76,59 Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό της Σίνδου σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1950). Σίνδος Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 30 25 30 30*25=750 30*30=900 Οικοδομικό τετράγωνο (4 8)*30 2*(25 30) ποικίλει Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό της Σίνδου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1950). Σίνδος Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1950 58.791,23 5,08 1054 1990 246.260,26 21,62 2197 Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό της Σίνδου για τις χρονολογίες 1950 και 1990. Εικόνα III. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού της Σίνδου για τις χρονολογίες 1950 (α) και 1990 (β). 252

Εικόνα IV. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού της Σίνδου για τις χρονολογίες 1950 (α) και 1990 (β). Σίνδος Χρονολογία Εντροπία 1950 0,956 1990 0,984 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό της Σίνδου για τις χρονολογίες 1950 και 1990. Σίνδος Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1950 1990 320,12 2,97 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό της Σίνδου. Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού της Σίνδου (1990). 253

22. Ωραιόκαστρο Εικόνα I. Απεικόνιση του αγροκτήματος του Ωραιοκάστρου σύμφωνα με τις διανομές του 1932. Ωραιόκαστρο Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Αγροτεμάχια 14,599 73,24 Ρέματα 0,658 3,30 Λιβάδια 4,163 20,89 Δρόμοι 0,512 2,57 Πίνακας I. Εμβαδόν και ποσοστό των αγροτεμαχίων, των ρεμάτων, των λιβαδιών και των δρόμων του αγροκτήματος του Ωραιοκάστρου σύμφωνα με τις διανομές του 1932. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση: α) του οικιστικού ιστού, β) του συστήματος των οικοπέδων, γ) του συστήματος των δρόμων και δ) του συστήματος των δομημένων χώρων για τον οικισμό του Ωραιοκάστρου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1939). 254

Ωραιόκαστρο Εμβαδόν (τ.χμ.) Ποσοστό (%) Δρόμοι 0,261 18,42 Οικόπεδα 1,156 81,58 Πίνακας II. Εμβαδόν δρόμων και οικοπέδων για τον οικισμό του Ωραιοκάστρου σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1939). Ωραιόκαστρο Πλάτος (μ.) Μήκος (μ.) Εμβαδόν (τ.μ.) Οικόπεδο 30 50 30*50=1500 Οικοδομικό τετράγωνο 3*30 2*50 90*100=9000 Πίνακας III. Πλάτος, μήκος και εμβαδόν των οικοπέδων και των οικοδομικών τετραγώνων για τον οικισμό του Ωραιοκάστρου σύμφωνα με τις διανομές Υπουργείου Γεωργίας (1939). Ωραιόκαστρο Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1939 29.769,81 1,93 369 1990 214.886,73 14,03 1266 Πίνακας IV. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τον οικισμό του Ωραιοκάστρου για τις χρονολογίες 1939 και 1990. Εικόνα I. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου του οικισμού του Ωραιοκάστρου για τις χρονολογίες 1939 (α) και 1990 (β). 255

Εικόνα II. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας του οικισμού του Ωραιοκάστρου για τις χρονολογίες 1939 (α) και 1990 (β). Ωραιόκαστρο Χρονολογία Εντροπία 1939 0,973 1990 0,973 Πίνακας V. Η εντροπία για τον οικισμό του Ωραιοκάστρου για τις χρονολογίες 1939 και 1990. Ωραιόκαστρο Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1939 1990 471,64 0,00 Πίνακας VI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τον οικισμό του Ωραιοκάστρου. Εικόνα V. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος του οικισμού του Ωραιοκάστρου (1990). 256

1Β. Στο Παράρτημα 1Β παρατίθενται στοιχεία βάσει των διαθέσιμων αεροφωτογραφιών για τις παρακάτω περιοχές: 1. Αμπελόκηποι / 2. Καλαμαριά / 3. Νεάπολη / 4. Τούμπα / 5. Χαριλάου / 6. Καλλικράτεια και παρατίθενται οι ακόλουθες τρεις εικόνες: Εικόνα I. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου. Εικόνα IΙ. Απεικόνιση των ζωνών 200 ή 500μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας. Εικόνα ΙΙΙ. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος της κάθε περιοχής. καθώς και οι παρακάτω τρεις πίνακες: Πίνακας I. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων. Πίνακας ΙΙ. Η εντροπία του κτισμένου χώρου. Πίνακας ΙΙI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας του κτισμένου χώρου. 257

1. Αμπελόκηποι Αμπελόκηποι Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1951 134.062,64 8,32 1438 1990 516.138,98 32,02 2525 Πίνακας I. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τους Αμπελόκηπους για τις χρονολογίες 1951 και 1990. Εικόνα I. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου των Αμπελοκήπων για τις χρονολογίες 1951 (α) και 1990 (β). Εικόνα II. Απεικόνιση των ζωνών 500μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας των Αμπελοκήπων για τις χρονολογίες 1951 (α) και 1990 (β). Αμπελόκηποι Χρονολογία Εντροπία 1951 0,635 1990 0,984 Πίνακας ΙΙΙ. Η εντροπία για τους Αμπελόκηπους για τις χρονολογίες 1951 και 1990. 258

Αμπελόκηποι Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1951 1990 285,00 54,96 Πίνακας IΙΙ. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τους Αμπελόκηπους. Εικόνα ΙΙΙ. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος των Αμπελοκήπων για τις χρονολογίες 1951(α), (β) και 1990 (γ), (δ). 2. Καλαμαριά Καλαμαριά Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1951 242.839,84 3,91 2267 1990 896.078,54 14,42 4149 Πίνακας I. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για την Καλαμαριά για τις χρονολογίες 1951 και 1990. 259

Εικόνα I. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου της Καλαμαριάς για τις χρονολογίες 1951 (α) και 1990 (β). Εικόνα II. Απεικόνιση των ζωνών 500μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας της Καλαμαριάς για τις χρονολογίες 1951 (α) και 1990 (β). Καλαμαριά Χρονολογία Εντροπία 1951 0,610 1990 0,929 Πίνακας ΙΙ. Η εντροπία για την Καλαμαριά για τις χρονολογίες 1951 και 1990. Καλαμαριά Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1951 1990 269,00 52,30 Πίνακας ΙΙI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για την Καλαμαριά. 260

Εικόνα ΙΙΙ. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος της Καλαμαριάς για τις χρονολογίες 1951(α), (β) και 1990 (γ), (δ). 3. Νεάπολη Νεάπολη Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1951 136.768,67 14,81 1928 1990 318.263,80 34,47 1917 Πίνακας I. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για τη Νεάπολη για τις χρονολογίες 1951 και 1990. Εικόνα I. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου της Νεάπολης για τις χρονολογίες 1951 (α) και 1990 (β). 261

Εικόνα II. Απεικόνιση των ζωνών 500μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας της Νεάπολης για τις χρονολογίες 1951 (α) και 1990 (β). Νεάπολη Χρονολογία Εντροπία 1951 0,929 1990 0,955 Πίνακας ΙΙΙ. Η εντροπία για τη Νεάπολη για τις χρονολογίες 1951 και 1978. Νεάπολη Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1951 1990 132,70 2,83 Πίνακας ΙΙI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για τη Νεάπολη. Εικόνα ΙΙΙ. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος της Νεάπολης για τις χρονολογίες 1951(α), (β) και 1990 (γ), (δ). 262

4. Τούμπα Τούμπα Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1951 251.431,25 10,00 2800 1990 665.022,07 26,45 3642 Πίνακας I. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για την Τούμπα για τις χρονολογίες 1951 και 1990. Εικόνα I. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου της Τούμπας για τις χρονολογίες 1951 (α) και 1990 (β). Εικόνα II. Απεικόνιση των ζωνών 500μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας της Τούμπας για τις χρονολογίες 1951 (α) και 1990 (β). Τούμπα Χρονολογία Εντροπία 1951 0,861 1990 0,980 Πίνακας ΙΙ. Η εντροπία για την Τουμπα για τις χρονολογίες 1951 και 1990. 263

Τούμπα Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1951 1990 164,49 13,82 Πίνακας ΙΙI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για την Τούμπα. Εικόνα ΙΙΙ. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος της Τούμπας για τις χρονολογίες 1951(α), (β) και 1990 (γ), (δ). 5. Χαριλάου Χαριλάου Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1951 124.623,49 10,86 1134 1990 364.195,33 31,74 1649 Πίνακας I. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για την Χαριλάου για τις χρονολογίες 1951 και 1990. 264

Εικόνα I. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου της Χαριλάου για τις χρονολογίες 1951 (α) και 1990 (β). Εικόνα II. Απεικόνιση των ζωνών 500μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας της Χαριλάου για τις χρονολογίες 1951 (α) και 1990 (β). Χαριλάου Χρονολογία Εντροπία 1951 0,931 1990 0,962 Πίνακας ΙΙΙ. Η εντροπία για την Χαριλάου για τις χρονολογίες 1951 και 1990. Χαριλάου Περίοδος Αύξηση πυκνότητας δόμησης (%) Αύξηση εντροπίας (%) 1951 1990 192,24 3,32 Πίνακας ΙΙI. Ποσοστά αύξησης (%) της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας για την Χαριλάου. 265

Εικόνα ΙΙΙ. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος της Χαριλάου για τις χρονολογίες 1951(α), (β) και 1990 (γ), (δ). 5. Καλλικράτεια Καλλικράτεια Χρονολογία Εμβαδόν δομημένου Πυκνότητα δόμησης (%) Αριθμός κτισμάτων χώρου (τ.μ.) 1992 160.009,34 27,28 1279 Πίνακας I. Εμβαδόν δομημένου χώρου, πυκνότητα δόμησης και αριθμός κτισμάτων για την Καλλικράτεια (1992). 266

Εικόνα I. Απεικόνιση της πυκνότητας του δομημένου χώρου της Καλλικράτειας (1992). Εικόνα II. Απεικόνιση των ζωνών 200μ. για τον υπολογισμό της εντροπίας της Καλλικράτειας (1992). Καλλικράτεια Χρονολογία Εντροπία 1992 0,977 Πίνακας ΙΙΙ. Η εντροπία για την Καλλικράτεια (1992). 267

Εικόνα ΙΙΙ. Η μορφή του δομημένου χώρου τμήματος της Καλλικράτειας (1992). 268

2. Αεροφωτογραφίες των προσφυγικών οικισμών 269

270

271

272

3. Αεροφωτογραφίες της Θεσσαλονίκης 273

4. Χάρτες Εθνικής Χαρτοθήκης α/α Χάρτης 1 Χάρτης της Βαλκανικής Χερσονήσου, της Μικράς Ασίας και του Εύξεινου Πόντου, 1877, James Wyld. Συλλογή Άγγελου Παπαϊωάννου. 2 Χάρτης της Βαλκανικής Χερσονήσου της σειράς Jestus Perthes, 1890. Συλλογή Άγγελου Παπαϊωάννου. 3 Οθωμανικός χάρτης της Βαλκανικής Χερσονήσου, 1890. Συλλογή Άγγελου Παπαϊωάννου. 4 Χάρτης περιοχής Χαλκιδικής και Θεσσαλονίκης, 1884. Συλλογή Άγγελου Παπαϊωάννου. 5 Διοικητικός χάρτης βιλαετίων Θεσσαλονίκης, Μοναστηρίου και Κοσσυφοπεδίου, αρχές 20ου αιώνα. Συλλογή Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα. 6 Γαλλικός εθνολογικός χάρτης περιοχής Θεσσαλονίκης, 1901. Συλλογή Σάββα Δεμερτζή. 7 Το φύλλο 41 41 Θεσσαλονίκη της σειράς GeneralKarte, 1903. Συλλογή Άγγελου Παπαϊωάννου. 8 Το φύλλο 41 41 Θεσσαλονίκη της σειράς GeneralKarte, 1904. Συλλογή Σάββα Δεμερτζή. 9 Βρετανικός στρατιωτικός χάρτης περιοχής Θεσσαλονίκης, 1908. Συλλογή Άγγελου Παπαϊωάννου. 10 Χάρτης της Θεσσαλονίκης και των πέριξ, στρατιωτικό τυπογραφείο 3 ου Σώματος Στρατού, 1910. 11 Χάρτης περιοχής Θεσσαλονίκης, Χαρτογραφική Υπηρεσία Στρατού. Συλλογή Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου. 12 Χάρτης της περιοχής Θεσσαλονίκης, Χαρτογραφική Υπηρεσία Στρατού, 1927. Συλλογή Σάββα Δεμερτζή. 13 Χάρτης περιοχής Μικρό Καράμπουρνου, 1925. Συλλογή Σάββα Δεμερτζή. 14 Χάρτης της Κοινωνίας των Εθνών με τις αστικές και αγροτικές εγκαταστάσεις των Ελλήνων προσφύγων 1923 1926. Συλλογή Εθνικής Χαρτοθήκης. Δωρεά Μύρωνα Μυρίδη. 15 Χάρτης της Μακεδονίας (1902). Συλλογή Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα. 274

275

276