ΗΜΔΙΩΔΙ ΑΣΙΚΟΤ ΓΙΚΑΙΟΤ (ΜΔΡΟ Α )

ΣΔΙ ΚΡΗΣΗ ΥΟΛΗ ΓΙΟΙΚΗΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΙΚΗ ΑΣΙΚΟ ΓΙΚΑΙΟ ΗΜΔΙΩΔΙ ΑΣΙΚΟΤ ΓΙΚΑΙΟΤ (ΜΔΡΟ Α ) ΠΑΝΣΔΛΑΚΗ ΜΑΡΙΛΔΝΑ ΓΔΚΔΜΒΡΙΟ 2010 1

1. ΔΙΑΓΩΓΗ ΣΟ ΓΙΚΑΙΟ (α) Δηζαγσγή Η αλζξψπηλε πξνζσπηθφηεηα γελληέηαη θαη αλαπηχζζεηαη κέζα ζε έλα θνηλσληθφ πεξηβάιινλ, ζην νπνίν θπξίαξρν ζηνηρείν είλαη ε νκαδηθή ζπκβίσζε. Οη θαλφλεο έξρνληαη απφ ηα βάζε ηνπ ρξφλνπ λα ξπζκίζνπλ ηελ αξκνληθή ζπλχπαξμε. Άιινηε ινηπφλ ηνχηνη ζεζπίδνληαη θαη επηβάιινληαη απφ έλα νξγαλσκέλν θξάηνο, (δίθαην ηεο πνιηηείαο) άιινηε ηνπο ππνβάιιεη ε ζπλείδεζε ηνπ αλζξψπνπ, (θαλφλεο εζηθήο) άιινηε ε ίδηα ε θνηλσληθή δσή ηνπο νξίδεη (θνηλσληθά ήζε). (β) Έλλνηα ηνπ δηθαίνπ Γίθαην είλαη ην ζχλνιν ησλ γεληθψλ θαη αθεξεκέλσλ θαλφλσλ, νη νπνίνη ξπζκίδνπλ εηεξφλνκα θαη επηηαθηηθά ηελ εμσηεξηθή ζπκπεξηθνξά ησλ κειψλ κηαο θνηλσλίαο, πνπ είλαη νξγαλσκέλε ζε θξάηνο. Ο φξνο «δίθαην» πξνέξρεηαη απφ ην αξραίν ειιεληθφ ξήκα «δείθλπκη», πνπ ζεκαίλεη δείρλσ, ζεκαίλεη νξζή θαηεπζπληήξηα γξακκή. Σν δίθαην κε άιια ιφγηα είλαη ν ξπζκφο ή ε ηάμε ηεο θνηλσληθήο ζπκβίσζεο ησλ αλζξψπσλ θαη απνηειεί ηνλ ππξήλα ηεο λνκηθήο επηζηήκεο, φπσο αθξηβψο ε έλλνηα ηνπ «αξηζκνχ» απνηειεί ηνλ ππξήλα ησλ Μαζεκαηηθψλ, ε έλλνηα ηνπ «θπηηάξνπ» απνηειεί ηνλ ππξήλα ηεο Βηνινγίαο θ.ν.θ. Απφ ηνλ παξαπάλσ νξηζκφ ηνπ δηθαίνπ ζπλάγνληαη ηα εμήο ζπκπεξάζκαηα: (i) ην δίθαην δελ αθνξά ζηελ άςπρε χιε, δειαδή ηα πξάγκαηα. Γηα παξάδεηγκα έλα ηξαπέδη είλαη ζηξνγγπιφ, καθξφζηελν, μχιηλν ή κεηαιιηθφ. Πνηέ φκσο δίθαην ή άδηθν. (ii) ην δίθαην δελ αθνξά ζηελ έκςπρε άινγε χιε, δειαδή ηα δψα. Γηα παξάδεηγκα έλαο ζθχινο είλαη πηζηφο, κεγάινο ή άγξηνο φρη φκσο δίθαηνο ή άδηθνο. (iii) ην δίθαην αθνξά ηνλ άλζξσπν, δειαδή ηελ έκςπρε έιινγε χιε, αιιά κφλν σο πξνο ηηο ζρέζεηο ηνπ κε άιινπο αλζξψπνπο ζε κηα θνηλσλία. Γε ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζηεί πνηέ σο δίθαηνο ή άδηθνο έλαο εξεκίηεο. Υαξαθηεξηζηηθφ είλαη φηη αθφκα θαη ζηελ Παιαηά Γηαζήθε, νη πξψηνη απαγνξεπηηθνί θαλφλεο ηέζεθαλ κφλν κεηά ηε δεκηνπξγία ηεο Δχαο πιάη ζηνλ Αδάκ. χκθσλα κε ηα παξαπάλσ, ινηπφλ, ην δίθαην ελδηαθέξεηαη κφλν λα ξπζκίζεη ηε δσή ησλ αλζξψπσλ πνπ δνπλ ζε ζπγθεθξηκέλε θνηλσλία θαζψο ε δσή εθηφο θνηλσλίαο, φπσο αλαθέξζεθε θαη παξαπάλσ δε δεκηνπξγεί θαλέλα λνκηθφ πξφβιεκα. Δμάιινπ δελ ππάξρεη έλα εληαίν ζχζηεκα δηθαίνπ ζε φια 2

ηα θξάηε ηεο γεο αιιά θάζε θξάηνο έρεη ην δηθφ ηνπ ζχζηεκα κε θαλφλεο δηθαίνπ πνπ νλνκάδνληαη «έλλνκε ηάμε». (γ) Υαξαθηεξηζηηθά ηνπ δηθαίνπ Απφ ηνλ παξαπάλσ νξηζκφ ηνπ δηθαίνπ πξνθχπηεη φηη ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο έλλνηαο ηνπ δηθαίνπ είλαη ηα εμήο: (i) Σν δίθαην ξπζκίδεη ηελ εμσηεξηθή ζπκπεξηθνξά ησλ αλζξψπσλ, πνπ ζπκβηνχλ ζε κηα νξγαλσκέλε θνηλσλία. Γελ ελδηαθέξεηαη γηα ηα θίλεηξα θαη ηηο αηηίεο ηεο ζπκκφξθσζεο ζηηο επηηαγέο θαη ζηηο απαγνξεχζεηο ηνπ. Αξθείηαη ζην φηη ε ζπκκφξθσζε απηή πξαγκαηνπνηείηαη. Σν ςπρνινγηθφ ππφβαζξν ηεο ζπκκφξθσζεο ηνπ αλζξψπνπ πξνο ηνπο θαλφλεο ηνπ δηθαίνπ, δειαδή νη ζθέςεηο, ηα ζπλαηζζήκαηα θαη νη εζσηεξηθέο δηαζέζεηο ηνπ δελ ελδηαθέξνπλ ην δίθαην. Μφλν ε εμσηεξηθή ζπκπεξηθνξά ησλ κειψλ ηεο θνηλσλίαο αθνξά ζπλεπψο ην δίθαην, θαζψο κφλν απηή κπνξεί λα επεξεάζεη ηελ θνηλσληθή ζπκβίσζε. (ii) Η ξχζκηζε, πνπ πεξηέρνπλ νη θαλφλεο δηθαίνπ, είλαη εηεξφλνκε. Γειαδή ε ζπκπεξηθνξά ησλ αλζξψπσλ δελ πξνζδηνξίδεηαη θαη ππαγνξεχεηαη απφ ηνπο ίδηνπο αιιά επηβάιιεηαη απφ άιιε βνχιεζε, δειαδή απφ ηε βνχιεζε ηεο Πνιηηείαο, πνπ απνηειεί ηελ νξγαλσκέλε ζε θξάηνο θνηλσλία ζηελ νπνία αλήθεη ην άηνκν. Η ζπκκφξθσζε πξνο ηνπο θαλφλεο δηθαίνπ πξέπεη λα γίλεη, αλεμάξηεηα απφ ηε βνχιεζε ηνπ αλζξψπνπ, επεηδή ηνπ ηελ επηβάιιεη θάπνηνο άιινο, δειαδή ην θξάηνο πνπ απνηειεί ηελ έθθξαζε θαη ηελ νξγάλσζε ηνπ ζπλφινπ ησλ κειψλ ηεο θνηλσλίαο. (iii) Ο επηηαθηηθφο ραξαθηήξαο ηνπ δηθαίνπ. Με ηνπο θαλφλεο ηνπ δηθαίνπ δε δηαηππψλνληαη επρέο, επηζπκίεο ή ζπκβνπιέο αιιά δηαηαγέο (επηηαγέο) γηα ηα κέιε ηεο θνηλσλίαο. Οη θαλφλεο δηθαίνπ είλαη ππνρξεσηηθνί γηα ηα κέιε ηεο θνηλσλίαο πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιηζηεί ε θνηλσληθή ζπκβίσζε αλεμάξηεηα απφ ην αλ απηά επηζπκνχλ ή φρη λα ζπκκνξθσζνχλ πξνο απηνχο. Η επηηαθηηθή ξχζκηζε ζεκαίλεη ππνρξεσηηθή ζπκκφξθσζε, ε νπνία εμαζθαιίδεηαη κε ηα κέζα θαηαλαγθαζκνχ πνπ δηαζέηεη ε πνιηηεία, ε νπνία κπνξεί λα θάκςεη αθφκα θαη κε ηε βία νπνηαδήπνηε αληίζεηε κε ην δίθαην βνχιεζε ησλ πνιηηψλ. (iv) Οη θαλφλεο δηθαίνπ είλαη γεληθνί θαη αθεξεκέλνη. Γειαδή δελ αθνξνχλ ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε αιιά έρνπλ εθαξκνγή θάζε θνξά πνπ πιεξνχληαη νη πξνυπνζέζεηο εθαξκνγήο ηνπο. Γηα ην ιφγν απηφ νη πξνυπνζέζεηο απηέο είλαη δηαηππσκέλεο ζε ππνζεηηθή κνξθή. Δπίζεο δελ εθαξκφδνληαη κία κφλν θνξά αιιά κπνξνχλ λα εθαξκνζηνχλ ζε απξνζδηφξηζηεο πεξηπηψζεηο, νη νπνίεο ζα εκθαληζηνχλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ηζρχνο ηνπο. 3

Σν δίθαην είλαη έλα ηζηνξηθφ, πνιηηηθφ θαη θνηλσληθφ θαηλφκελν θαη φρη κφλν ηππηθά λνκηθφ, ππφ ηελ έλλνηα φηη α) έρεη ηηο ξίδεο ηνπ ζηελ απαξρή ηεο αλζξψπηλεο ηζηνξίαο, β) έρεη ζρέζε αιιειεμάξηεζεο κε ηελ πνιηηηθή δηαηεξψληαο ηελ απηνλνκία ηνπ, αιιά θαη γ) πξσηαξρηθφο ζθνπφο ηνπ είλαη ε εμαζθάιηζε ηεο εηξεληθήο ζπκβίσζεο κέζα ζε κία θνηλσλία. (δ) Δπηζηήκεο πνπ αζρνινχληαη κε ηελ έλλνηα ηνπ δηθαίνπ Οη επηζηήκεο πνπ αζρνινχληαη ζήκεξα κε ην δίθαην είλαη νη εμήο: (i) Η λνκηθή επηζηήκε, ε νπνία απνηειεί ηελ θαηεμνρήλ επηζηήκε, ε νπνία κειεηά ηνπο λνκηθνχο θαλφλεο. (ii) Η ηζηνξία ηνπ δηθαίνπ, ε νπνία εξεπλά ηελ ηζηνξηθή εμέιημε ησλ θαλφλσλ ηνπ δηθαίνπ ζε νξηζκέλν ηφπν ζε ζπλάξηεζε πάληα κε ηηο εθάζηνηε θνηλσληθνπνιηηηθέο ζπλζήθεο, νη νπνίεο επηδξνχλ άκεζα ζηε δηακφξθσζε ηνπ δηθαίνπ. (iii) Η θηινζνθία ηνπ δηθαίνπ, ε νπνία εξεπλά ηηο θηινζνθηθέο αληηιήςεηο πνπ αλαπηχρζεθαλ γχξσ απφ ηελ έλλνηα ηνπ δηθαίνπ θαζψο θαη ηελ ίδηα ηε θχζε ηνπ δηθαίνπ θαη ηε ζρέζε ηνπ κε ηελ έλλνηα ηεο δηθαηνζχλεο. (iv) Η κεζνδνινγία ηνπ δηθαίνπ, ε νπνία εξεπλά ηηο κεζφδνπο πξνζέγγηζεο θαη δηάγλσζεο ηνπ λνήκαηνο ελφο θαλφλα δηθαίνπ κε ζηφρν ηε δηαπίζησζε ηεο ζρέζεο ηνπ λνήκαηνο θαη ηεο αηηίαο ηεο χπαξμεο ελφο θαλφλα δηθαίνπ. (v) Η θνηλσληνινγία ηνπ δηθαίνπ, ε νπνία εξεπλά ηηο επηπηψζεηο πνπ έρεη ζηελ θνηλσλία έλαο θαλφλαο δηθαίνπ ή ην πνηεο είλαη νη θνηλσληθέο αηηίεο πνπ νδήγεζαλ ζηε ζέζπηζή ηνπ. (ε) εκαζία ηνπ Γηθαίνπ Γελ είλαη δπλαηή ε νκαιή θαη αξκνληθή αλζξψπηλε ζπκβίσζε ρσξίο ηελ χπαξμε δηθαίνπ, πνπ λα θαζνξίδεη ηα δηθαηψκαηα θαη ηηο ππνρξεψζεηο ησλ κειψλ ηεο θνηλσλίαο, έηζη ψζηε λα κε δεκηνπξγνχληαη πξνζηξηβέο, πνπ ζα κπνξνχζαλ λα νδεγήζνπλ ζηε δηάιπζε ηεο εθάζηνηε θνηλσλίαο. Δπίζεο, ην δίθαην απνηειεί ηε δέζκεπζε ησλ κειψλ ηεο εθάζηνηε θνηλσλίαο φηη ζα ζεβαζηνχλ ηα δηθαηψκαηα θαη ηηο ειεπζεξίεο ησλ ζπλαλζξψπσλ ηνπο. Καη απηφ ζα γίλεη κφλν κε ηνλ αληίζηνηρν πεξηνξηζκφ ησλ δηθψλ ηνπο δηθαησκάησλ θαη πεξηνξηζκψλ. Σέινο ην δίθαην απνηειεί ην δείθηε ηεο ζηάζκεο ηνπ πνιηηηζκνχ ελφο θξάηνπο. Η εμέιημε ηνπ δηθαίνπ ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ εμέιημε ηνπ πνιηηηζκνχ κηα ρψξαο, κε ηνπο θαλφλεο εζηθήο ησλ πνιηηψλ θαη ηέινο κε ηα πνιηηηθά ήζε θαη έζηκα ηνπο. 4

(ζη) Γίθαην θαη Ηζηθή Σν δίθαην δηαθέξεη απφ ηελ εζηθή θπξίσο ζην φ, ηη ε ηειεπηαία ξπζκίδεη ηνλ εζσηεξηθφ θφζκν (ςπρηθφ) ηνπ αλζξψπνπ ζε αληίζεζε κε ην δίθαην πνπ ξπζκίδεη φπσο πξναλαθέξζεθε ηελ εμσηεξηθή ζπκπεξηθνξά απηνχ. Οη θαλφλεο ηεο εζηθήο δελ εκπεξηέρνπλ θπξψζεηο, ψζηε ε παξαβίαζε ηνπο κφλν ζπλεηδεζηαθά επεξεάδεη ηνλ άλζξσπν (ηχςεηο ή απνδνθηκαζία απφ ηνλ πεξίγπξν) θαη δελ ξπζκίδνπλ ππνρξεψζεηο θαη δηθαηψκαηα φπσο νη θαλφλεο δηθαίνπ. Η ίδηα ε αλζξψπηλε ζπλείδεζε επηβάιιεη ηελ εζηθή (απηνλνκία), θαη απηφ πνπ ηελ αθνξά είλαη φρη κφλν νη πξάμεηο ηνπ αλζξψπνπ αιιά θαη ηα θίλεηξα ηνπ, θάηη πνπ ηνπο θαλφλεο δηθαίνπ αθήλεη αδηάθνξνπο. Η πεξηγξαθή απηή αθνξά ηελ απφιπηε εζηθή. Δπίζεο ζπλαληάηαη θαη ε θνηλσληθή εζηθή, ζηελ νπνία αλήθνπλ ηα θαησηέξσ. (i) (ii) (iii) Οη θαλφλεο εζηκνηππίαο, (ή θνηλσληθήο εππξέπεηαο) νη νπνίνη αθνξνχλ θαλφλεο θαιήο ζπκπεξηθνξάο ζε φιν ην θάζκα ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Π.ρ. Η παξνρή δψξσλ ζε θίινπο, νη επρέο ζηηο θνηλσληθέο εθδειψζεηο, νη αληαιιαγή επηζθέςεσλ θηι., ησλ νπνίσλ ε παξάιεηςε δελ επηθέξεη θάπνηα ζπλέπεηα φπσο αλ ήηαλ θαλφλαο δηθαίνπ. Σα ρξεζηά ήζε απνηεινχλ θαλφλεο ηεο θνηλσληθήο εζηθήο. Η θνηλσληθή εζηθή θαζνξίδεηαη απφ ηηο αληηιήςεηο ηνπ κέζνπ αλζξψπνπ. Η παξαβίαζε ησλ ρξεζηψλ εζψλ δελ έρεη ηα απνηειέζκαηα ηεο παξαβίαζεο ελφο θαλφλα δηθαίνπ, φκσο ν Αζηηθφο Κψδηθαο εκπεξηέρεη άξζξα ηα νπνία νξίδνπλ φηη ε αληίζεζε ζηα ρξεζηά ήζε κίαο δηθαηνπξαμίαο π.ρ. νδεγεί ζε αθχξσζε ηεο. Π.Υ. άξζξν 179 ΑΚ, 2, «Δίλαη ηδίσο ε δηθαηνπξαμία, κε ηελ νπνία δεζκεχεηαη ππεξβνιηθά ε ειεπζεξία ηνπ πξνζψπνπ ή ε δηθαηνπξαμία κε ηελ νπνία εθκεηαιιεχεηαη θάπνηνο ηελ αλάγθε, ηελ θνπθφηεηα ή ηελ απεηξία άιινπ θαη πεηπραίλεη έηζη λα ζπλνκνινγήζεη ή λα πάξεη γηα ηνλ εαπηφ ηνπ ή ηξίην, πεξηνπζηαθά σθειήκαηα..» Σα ζπλαιιαθηηθά ήζε ππαγνξεχνπλ θάπνηα κνξθή ζπκπεξηθνξάο ζηηο ζπλαιιαγέο φηαλ απαηηείηαη ε εθπιήξσζε λφκηκσλ ππνρξεψζεσλ. Απηφ ζεκαίλεη φηη ζε θάπνηνπο θχθινπο ζπλαιιαγψλ (π.ρ. κίζζσζε, πψιεζε θηι) επηθξαηνχλ θάπνηεο ζπλήζεηεο-ζπλεζηζκέλνη ηξφπνη ελέξγεηαο. π.ρ. Κάπνηνο κηζζσηήο αλακέλεηαη λα θαηαβάιιεη ην ελνίθην ηνπ ζηνλ ηδηνθηήηε ζε ραξηνλνκίζκαηα. Αλ ν κηζζσηήο ηα θαηαβάιιεη ζε θέξκαηα, απηφ δελ ζεκαίλεη φηη παξαβηάδεη θάπνην λφκν, φκσο ν ηδηνθηήηεο κπνξεί λα ηζρπξηζζεί φηη παξαβαίλεη ηα ζπλαιιαθηηθά ήζε. (δ) Πεγέο ηνπ δηθαίνπ-έλλνηα θαη δηαθξίζεηο 5

Ο φξνο «πεγέο ηνπ δηθαίνπ» έρεη ηξηπιή ζεκαζία. Καηαξράο κπνξεί λα ζεκαίλεη ηνπο ηξφπνπο παξαγσγήο ησλ θαλφλσλ δηθαίνπ, αλ δειαδή νη θαλφλεο δηθαίνπ «γελληνχληαη» κέζα απφ ην λφκν, ην έζηκν, ηε λνκνινγία θ.ν.θ. Μπνξεί επίζεο λα δειψλεη ην φξγαλν, πνπ ζεζπίδεη, δεκηνπξγεί ή δηακνξθψλεη ηνλ θαλφλα δηθαίνπ (π.ρ. φξγαλα ηεο Πνιηηείαο, Κνηλσληθέο δπλάκεηο θιπ.). Σέινο κπνξεί λα ζεκαίλεη ηελ εμσηεξηθή κνξθή, ηελ νπνία ιακβάλνπλ νη θαλφλεο δηθαίνπ, αλ δειαδή ζα είλαη δηαηάγκαηα, ππνπξγηθέο απνθάζεηο θιπ. χκθσλα κε ην άξζξν 1 ηνπ Αζηηθνχ Κψδηθα (ΑΚ), νη πεγέο ηνπ δηθαίνπ είλαη νη λφκνη θαη ηα έζηκα. Δπίζεο ζχκθσλα κε ην άξζξν 28 ηνπ πληάγκαηνο πεγέο ηνπ δηθαίνπ ζεσξνχληαη νη γεληθά παξαδεδεγκέλνη θαλφλεο ηνπ δηεζλνχο δηθαίνπ θαη ην επξσπατθφ δίθαην. Απφ ηε δηαηχπσζε ησλ άξζξσλ απηψλ ζπλάγεηαη ην ζπκπέξαζκα φηη ν φξνο πεγέο ηνπ δηθαίνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζε απηά κε ηελ πξψηε έλλνηα. Πξνθχπηεη δειαδή απφ απηά ηα άξζξα φηη νη θαλφλεο δηθαίνπ παξάγνληαη απφ ην λφκν, ην έζηκν, ηνπο γεληθά παξαδεδεγκέλνπο θαλφλεο ηνπ δηεζλνχο δηθαίνπ θαη ην επξσπατθφ δίθαην. Οη πεγέο ηνπ δηθαίνπ δηαθξίλνληαη ζε πξσηνγελείο ή θχξηεο ή άκεζεο θαη δεπηεξνγελείο ή βνεζεηηθέο ή έκκεζεο. Κξηηήξην ηεο δηάθξηζεο είλαη ην αλ ε ζπγθεθξηκέλε πεγή ππάξρεη απηνηειψο ή αλ αληιεί ηελ ηζρχ ηεο απφ θάπνηα άιιε πεγή. Πξσηνγελείο, ινηπφλ, είλαη νη πεγέο, πνπ ππάξρνπλ απηνηειψο, πνπ ππάξρνπλ απφ κφλεο ηνπο ελψ δεπηεξνγελείο είλαη απηέο πνπ έρνπλ ηζρχ κέζσ κηαο άιιεο πξσηνγελνχο πεγήο, π.ρ. ν λφκνο ππάξρεη, έρεη ηζρχ θαη δεκηνπξγεί δηθαηψκαηα θαη ππνρξεψζεηο απφ ηε ζηηγκή πνπ ζα ηεζεί ζε ηζρχ ζχκθσλα κε ηελ πξνβιεπφκελε δηαδηθαζία (ςήθηζε απφ ηε Βνπιή, δεκνζίεπζε ζηελ Δθεκεξίδα ηεο Κπβεξλήζεσο) αληίζεηα κηα ζπιινγηθή ζχκβαζε εξγαζίαο πξνθεηκέλνπ λα ππνγξαθεί θαη λα έρεη ηζρχ ζα πξέπεη λα πξνβιέπεηαη απφ θάπνην λφκν. Πξσηνγελείο είλαη νη εμήο πεγέο: (1) ν λφκνο, (2) ην έζηκν, (3) ην χληαγκα, (4) νη γεληθά παξαδεδεγκέλνη θαλφλεο ηνπ δηεζλνχο δηθαίνπ θαη (5) ην επξσπατθφ θνηλνηηθφ δίθαην. Γεπηεξνγελείο είλαη νη εμήο πεγέο: 6

(1) νη γεληθέο ξήηξεο/αξρέο ηνπ δηθαίνπ (π.ρ. ρξεζηά ήζε, ζπλαιιαθηηθά ήζε θιπ.), (2) ε λνκνινγία, (3) νη θαλφλεο εζηκνηππίαο θαη (4) νη ζπιινγηθέο ζπκβάζεηο εξγαζίαο θαη νη ζπλαθείο κε απηέο δηαηηεηηθέο απνθάζεηο. (ε) Πξσηνγελείο πεγέο ηνπ δηθαίνπ (i) Ο λφκνο Νφκνο είλαη ν γξαπηφο θαλφλαο δηθαίνπ, ηνλ νπνίν ζεζπίδεη ε Πνιηηεία κέζα απφ νξηζκέλε δηαδηθαζία, κε ηα φξγαλά ηεο πνπ είλαη επηθνξηηζκέλα κε απηφ ην ζθνπφ. Ο λφκνο αλαθέξεηαη ζην κέιινλ θαη πεξηέρεη ξχζκηζε γεληθή θαη αθεξεκέλε ελψ δεκηνπξγεί δηθαηψκαηα θαη ππνρξεψζεηο γηα έλα απξνζδηφξηζην αξηζκφ πξνζψπσλ ή ηνπιάρηζηνλ γηα έλα ζχλνιν πξνζψπσλ. Ο λφκνο πξνέξρεηαη απφ ηα αξκφδηα φξγαλα ηεο Πνιηηείαο πνπ είλαη ε Βνπιή θαη ν Πξφεδξνο ηεο Γεκνθξαηίαο. Ο λφκνο δηαθξίλεηαη ζε νπζηαζηηθφ θαη ζε ηππηθφ. Οπζηαζηηθφο λφκνο είλαη θάζε πξάμε ηεο Πνιηηείαο κε ηελ νπνία ηίζεληαη/δεκηνπξγνχληαη θαλφλεο δηθαίνπ αλεμάξηεηα απφ ην φξγαλν πνπ ηε ζέζπηζε ή ηε δηαδηθαζία κέζα απφ ηελ νπνία απηή ε πξάμε δεκηνπξγήζεθε (πρ. νπζηαζηηθφο λφκνο κπνξεί λα ζεσξείηαη έλα δηάηαγκα, ην νπνίν αλ θαη δελ ςεθίζηεθε απφ ηε Βνπιή, δεκηνπξγεί δηθαηψκαηα θαη ππνρξεψζεηο γηα έλα απξνζδηφξηζην αξηζκφ πξνζψπσλ, δεκηνπξγεί δειαδή θαλφλεο δηθαίνπ). Σππηθφο λφκνο είλαη θάζε πξάμε ηεο Πνιηηείαο, πνπ πξνέξρεηαη απφ ηα φξγαλά ηεο, πνπ αζθνχλ ηε λνκνζεηηθή εμνπζία/ιεηηνπξγία, δειαδή απφ ηε Βνπιή θαη απφ ηνλ Πξφεδξν ηεο Γεκνθξαηίαο θαη δεκνζηεχεηαη ζηελ Δθεκεξίδα ηεο Κπβεξλήζεσο. Η πξάμε απηή ζεσξείηαη ηππηθφο λφκνο αθφκα θαη αλ δε ζέηεη θαλφλεο δηθαίνπ, αθφκα δειαδή θαη αλ δε δεκηνπξγεί δηθαηψκαηα θαη ππνρξεψζεηο (π.ρ. λφκνο, κε ηνλ νπνίν δίδεηαη θάπνηα εμνπζηνδφηεζε ζε θάπνην Τπνπξγφ γηα ηελ ηέιεζε ζπγθεθξηκέλεο πξάμεο). χκθσλα κε ην άξζξν 2 ΑΚ ν λφκνο νξίδεη γηα ην κέιινλ θαη δελ έρεη αλαδξνκηθή δχλακε. Δπίζεο ζχκθσλα κε ην άξζξν 7 παξ. 1 ηνπ πληάγκαηνο «έγθιεκα δελ ππάξρεη νχηε πνηλή επηβάιιεηαη ρσξίο λφκν πνπ λα ηζρχεη πξηλ απφ ηελ ηέιεζε ηεο πξάμεο θαη λα νξίδεη ηα ζηνηρεία ηεο». Απφ ηα παξαπάλσ άξζξα πξνθχπηεη φηη απαγνξεχεηαη ε αλαδξνκηθφηεηα ηνπ λφκνπ, απαγνξεχεηαη δειαδή ε ζέζπηζε λφκνπ 7

πνπ ζα θαηαξγεί δηθαηψκαηα ή ζα κεηαβάιιεη ηηο λνκηθέο ζπλέπεηεο θάπνησλ πξάμεσλ πνπ ζπλέβεζαλ πξηλ απφ ηε ζέζπηζε ηνπ. Η απαγφξεπζε ηεο αλαδξνκηθφηεηαο ηνπ λφκνπ επηβάιιεηαη ζαλ γεληθή αξρή ηνπ δηθαίνπ, ε νπνία πξνζθέξεη αζθάιεηα ζηνπο πνιίηεο, ησλ νπνίσλ ε ζέζε δε κπνξεί λα ρεηξνηεξεχζεη εθ ησλ πζηέξσλ. Δμαηξέζεηο απφ ηνλ θαλφλα ηεο κε αλαδξνκηθφηεηαο ηνπ λφκνπ πξνβιέπνληαη γηα ιφγνπο δεκνζίαο ηάμεο θαη γηα λφκνπο κε ηνπο νπνίνπο ε ζέζε ηνπ πνιίηε γίλεηαη εθ ησλ πζηέξσλ επλντθφηεξε. ε θάζε πεξίπησζε πάλησο απαγνξεχεηαη ν αλαδξνκηθφο πνηληθφο λφκνο (δειαδή ν λφκνο πνπ εθ ησλ πζηέξσλ νλνκάδεη κηα ζπκπεξηθνξά έγθιεκα) θαη ν αλαδξνκηθφο θνξνινγηθφο λφκνο γηα ην νηθνλνκηθφ έηνο πέξαλ ηνπ πξνεγνχκελνπ ηεο επηβνιήο ηνπ. (ii) Σν έζηκν Έζηκν νλνκάδεηαη ν άγξαθνο θαλφλαο δηθαίνπ, πνπ δεκηνπξγείηαη κε ηε καθξά, νκνηφκνξθε θαη αδηάθνπε ηήξεζε νξηζκέλεο ζπκπεξηθνξάο απφ ηα κέιε κηαο θνηλσλίαο, ηα νπνία ηεξνχλ ηε ζπγθεθξηκέλε ζπκπεξηθνξά κε ηελ πεπνίζεζε φηη εθαξκφδνπλ θάπνην θαλφλα δηθαίνπ. Σν έζηκν δεκηνπξγείηαη άκεζα απφ ηελ θνηλσλία θαη γηα ην ιφγν απηφ ην έζηκν πξνεγείηαη ηνπ γξαπηνχ δηθαίνπ. Πξηλ ηε δεκηνπξγία εμάιινπ γξαπηψλ θαλφλσλ δηθαίνπ ην έζηκν απνηεινχζε ηελ απνθιεηζηηθή πεγή ηνπ δηθαίνπ. Με ηελ χπαξμε φκσο ζήκεξα ιεπηνκεξεηαθήο λνκνζεζίαο ην πεξηζψξην δεκηνπξγίαο ηνπ εζίκνπ είλαη ζαθψο πεξηνξηζκέλν. Πξνθεηκέλνπ κηα ζπκπεξηθνξά λα απνηειεί έζηκν κε ηελ έλλνηα ηεο πεγήο ηνπ δηθαίνπ ζα πξέπεη λα εκθαλίδεη δχν βαζηθά ζηνηρεία: ην πιηθφ (corpus) θαη ην ςπρνινγηθφ (animus). Σν πιηθφ ζηνηρείν ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ εζίκνπ είλαη ε καθξφρξνλε, νκνηφκνξθε θαη αδηάθνπε άζθεζε κηαο πξαθηηθήο απεπζείαο απφ ην ιαφ ρσξίο ηελ παξέκβαζε θάπνηνπ πνιηηεηαθνχ νξγάλνπ, έηζη ψζηε κέζα απφ ηελ πξαθηηθή απηή λα δεκηνπξγνχληαη απφ δηθαηψκαηα θαη ππνρξεψζεηο. Σν ςπρνινγηθφ ζηνηρείν ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ εζίκνπ είλαη ε χπαξμε ηεο πεπνίζεζεο φηη ε ηήξεζε ηεο ζπκπεξηθνξάο απηήο είλαη ππνρξεσηηθή. Δθφζνλ δελ ππάξρνπλ ηα δχν παξαπάλσ ζηνηρεία δε ζα πξφθεηηαη γηα έζηκν αιιά γηα απιή ζπλήζεηα. Τπάξρνπλ νη εμήο θαηεγνξίεο εζίκσλ: (1) Γεληθά: αθνξνχλ φιε ηελ επηθξάηεηα. (2) Σνπηθά: αθνξνχλ ζπγθεθξηκέλν κέξνο. 8

(3) Δηδηθά: αθνξνχλ ζπγθεθξηκέλε θαηεγνξία πξνζψπσλ. (4) Δξκελεπηηθά: δεκηνπξγνχληαη γηα ηε δεκηνπξγία θάπνηνπ λφκνπ. (5) πκπιεξσκαηηθά: δεκηνπξγνχληαη πξνθεηκέλνπ λα ζπκπιεξψζνπλ ηα θελά θάπνηνπ λφκνπ. (6) Καηαξγεηηθά: θαηαξγνχλ θάπνην ήδε ππάξρνληα λφκν. (iii) Σν χληαγκα () χληαγκα είλαη έλα ζχζηεκα θαλφλσλ δηθαίνπ πνπ ξπζκίδνπλ ηε ζπγθξφηεζε, ηελ νξγάλσζε θαη ηελ άζθεζε ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο, δηέπνληαο γεληθφηεξα ηελ θνηλσληθή ζπκβίσζε, πνπ είλαη νξγαλσκέλε ζε θξάηνο. Τπάξρνπλ νη εμήο δηαθξίζεηο ηνπ : (1) Αλάινγα κε ηε κνξθή ηνπ ην δηαθξίλεηαη ζε γξαπηφ θαη άγξαθν. Γξαπηφ είλαη ην, πνπ ζεζπίδεη ε Πνιηηεία θαη έρεη γξαπηή κνξθή ελψ ζπλήζσο είλαη θσδηθνπνηεκέλν ζε έλα εληαίν θείκελν. Άγξαθν είλαη ην, πνπ έρεη δηακνξθσζεί εζηκηθά θαη ην νπνίν ζήκεξα ππνρσξεί έλαληη ηνπ γξαπηνχ. (2) Αλάινγα κε ην πεξηερφκελφ ηνπ δηαθξίλεηαη ζε ηππηθφ θαη νπζηαζηηθφ. Σππηθφ είλαη ην, πνπ ζεζπίδεη ε ζπληαθηηθή ή ε αλαζεσξεηηθή Βνπιή. Γηαηππψλεηαη σο εληαίνο γξαπηφο θψδηθαο θαη ηεξαξρηθά ηνπνζεηείηαη ςειφηεξα απφ ηνπο ινηπνχο θαλφλεο δηθαίνπ ελψ βαζηθά ηνπ ραξαθηεξηζηηθά είλαη ε απζηεξφηεηα θαη ν γξαπηφο ηχπνο. Οπζηαζηηθφ είλαη νη θαλφλεο πνπ αθνξνχλ ηε δνκή θαη ηε ιεηηνπξγία ηεο Πνιηηείαο θαη ηε ζέζε ηνπ αηφκνπ απέλαληη ζηελ εμνπζία. Οη θαλφλεο απηνί κπνξεί λα εκπεξηέρνληαη ζην ηππηθφ αιιά κπνξεί λα πεξηιακβάλνληαη θαη ζε άιια λνκνζεηήκαηα (π.ρ. εθινγηθφο λφκνο). (3) Με θξηηήξην ηελ ηεξαξρηθή ζέζε ηνπ ζηελ έλλνκε ηάμε δηαθξίλεηαη ζε απζηεξφ θαη ζε ήπην. Απζηεξφ είλαη ην, πνπ βξίζθεηαη ζε ηεξαξρηθά πςειφηεξν ζεκείν ζε ζρέζε κε ηε ινηπή λνκνζεζία ηνπ θξάηνπο θαη ην νπνίν ηξνπνπνηείηαη κε κεγαιχηεξε δπζθνιία ζε ζρέζε κε ηνπο απινχο λφκνπο (πρ. ειιεληθφ ). Ήπην είλαη ην, πνπ ηππηθά έρεη ηελ ίδηα ηζρχ κε ηνπο ινηπνχο λφκνπο ηνπ θξάηνπο. (iv) Οη γεληθά παξαδεδεγκέλνη θαλφλεο ηνπ δηεζλνχο δηθαίνπ 9

Πξφθεηηαη γηα εζηκηθά δηακνξθσκέλνπο δηεζλείο θαλφλεο, νη νπνίνη είλαη γεληθψο παξαδεθηνί ζηε δηεζλή έλλνκε ηάμε. Πξνθεηκέλνπ λα ζεσξεζεί ζηελ ειιεληθή έλλνκε ηάμε έλαο θαλφλαο σο γεληθά παξαδεδεγκέλνο ζα πξέπεη απηφο λα εθαξκφδεηαη απφ ηε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ θξαηψλ ηεο δηεζλνχο θνηλφηεηαο αθφκε θαη αλ απηφο δελ εθαξκφδεηαη ζηελ ειιεληθή έλλνκε ηάμε. (v) Σν δίθαην ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο (ΔΔ) Σν δίθαην ηεο ΔΔ δηαθξίλεηαη ζε πξσηνγελέο θαη παξάγσγν. Πξσηνγελέο δίθαην είλαη νη ηδξπηηθέο ζπλζήθεο ηεο ΔΔ θαη νη ζπλζήθεο, πνπ ηξνπνπνίεζαλ ηηο ηδξπηηθέο. Παξάγσγν δίθαην ηεο ΔΔ είλαη νη Καλνληζκνί, νη Οδεγίεο θαη νη Απνθάζεηο. Οη θαλνληζκνί είλαη λνκνζεηήκαηα, ηα νπνία έρνπλ άκεζε θαη γεληθή ηζρχ ζε φια ηα θξάηε-κέιε ηεο ΔΔ. Γεκηνπξγνχλ απεπζείαο (δειαδή ρσξίο λα απαηηείηαη λνκνζεηηθή παξέκβαζε ηνπ θξάηνπο-κέινπο) δηθαηψκαηα θαη ππνρξεψζεηο φρη κφλν γηα ηα θξάηε-κέιε αιιά θαη γηα ηνπο πνιίηεο. Οη Οδεγίεο ζηνρεχνπλ ζηελ ελαξκφληζε ηεο λνκνζεζίαο ησλ θξαηψλκειψλ. Απεπζχλνληαη είηε ζε φια ηα θξάηε-κέιε είηε ζε νξηζκέλα απφ απηά. Τπνρξεψλνπλ ηα θξάηε-κέιε λα νδεγεζνχλ ζε θάπνην λνκνζεηηθφ απνηέιεζκα ρσξίο φκσο λα ην ππνρξεψλνπλ λα αθνινπζήζεη ζπγθεθξηκέλν ηξφπν γηα λα ην πεηχρεη. Δπνκέλσο, πξνθεηκέλνπ λα ελαξκνληζηεί ε ειιεληθή λνκνζεζία πξνο ηηο απαηηήζεηο κηαο Οδεγίαο ζα πξέπεη λα ςεθίζεη θάπνην λφκν κε ηνλ νπνίν ε Οδεγία ζα ελζσκαηψλεηαη ζηελ ειιεληθή έλλνκε ηάμε. Οη Απνθάζεηο έρνπλ άκεζε ηζρχ, φπσο θαη νη Καλνληζκνί, αιιά απεπζχλνληαη κφλν ζε ζπγθεθξηκέλα θξάηε-κέιε θαη φρη ζην ζχλνιν ησλ θξαηψλ-κειψλ ηεο ΔΔ. Με βάζε ην άξζξν 28 ηνπ γίλεηαη δεθηφ φηη ην δίθαην ηεο ΔΔ ππεξηζρχεη ηνπ ειιεληθνχ δηθαίνπ (αξρή ηεο ππεξνρήο ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ έλαληη ηνπ ειιεληθνχ). (ζ) Γεπηεξνγελείο πεγέο ηνπ δηθαίνπ-ε λνκνινγία Απφ ηηο δεπηεξνγελείο πεγέο ηνπ δηθαίνπ ζα αζρνιεζνχκε κφλν κε ηε λνκνινγία. Ννκνινγία είλαη ην ζχλνιν ησλ δηθαζηηθψλ απνθάζεσλ. Μέζσ απηψλ δε δεκηνπξγείηαη δίθαην. Οη δηθαζηηθέο απνθάζεηο κφλν εξκελεχνπλ, εθαξκφδνπλ θαη ζπκπιεξψλνπλ ην δίθαην δελ ην δεκηνπξγνχλ. Σα ειιεληθά δηθαζηήξηα (ζε αληίζεζε κε ηα δηθαζηήξηα ηεο Αγγιίαο) δε δεζκεχνληαη απφ ηηο πξνγελέζηεξεο απνθάζεηο, αθφκε θαη αλ απηέο πξνέξρνληαη απφ ηα αλψηεξα δηθαζηήξηα ηεο ρψξαο. 10

(η) Γηαθξίζεηο ηνπ δηθαίνπ Μηα απφ ηηο βαζηθφηεξεο δηαθξίζεηο ηνπ δηθαίνπ είλαη ε δηάθξηζή ηνπ ζε ηδησηηθφ θαη ζε δεκφζην δίθαην. Ιδησηηθφ Γίθαην είλαη ην ζχλνιν ησλ θαλφλσλ δηθαίνπ, πνπ ξπζκίδνπλ ηηο ζρέζεηο ησλ πξνζψπσλ (θπζηθψλ ή λνκηθψλ), ηα νπνία ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε δελ αζθνχλ δεκφζηα εμνπζία. Γεκφζην Γίθαην είλαη ην ζχλνιν ησλ θαλφλσλ δηθαίνπ, πνπ ξπζκίδνπλ αθελφο ηελ νξγάλσζε θαη ηε ιεηηνπξγία ησλ δεκνζίσλ θνξέσλ (ΝΠΓΓ, Οξγαληζκνί θιπ.) θαη αθεηέξνπ ηηο ζρέζεηο ηνπο κε ηνπο ηδηψηεο ή κεηαμχ ηνπο. ην Γεκφζην Γίθαην πεξηιακβάλνληαη νη αθφινπζνη θιάδνη: (i) (ii) (iii) (iv) (v) πληαγκαηηθφ Γίθαην, ην νπνίν εκπεξηέρεη φινπο ηνπο ζεκειηψδεηο θαλφλεο, πνπ ξπζκίδνπλ ηε ζπγθξφηεζε, ηελ νξγάλσζε θαη ηε ιεηηνπξγία ηεο άζθεζεο ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο θαζψο θαη ηα φξηα δξάζεο ηεο κέζα ζην θξάηνο απέλαληη ζε φζνπο ππφθεηληαη ζ' απηή. Γηνηθεηηθφ Γίθαην, πνπ απνηειείηαη απφ θαλφλεο δηθαίνπ, νη νπνίνη ξπζκίδνπλ ηελ φιε νξγάλσζε θαη ιεηηνπξγία ηεο Γεκφζηαο Γηνίθεζεο αιιά θαη ηηο ζρέζεηο κεηαμχ ηεο δεκφζηαο δηνίθεζεο ησλ απφ απηή δηνηθνχκελσλ. Πνηληθφ Γίθαην, ην νπνίν πεξηιακβάλεη θαλφλεο πνπ θαζνξίδνπλ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν αληηκεησπίδνληαη θαη ηηκσξνχληαη παξαβάηεο αμηφπνηλσλ πξάμεσλ ζηα πιαίζηα ηεο θνηλσληθήο δσήο, ξπζκίδνληαο ηηο άδηθεο πξάμεηο θαη ηα «εγθιήκαηα» πνπ επηζχξνπλ πνηλέο θαη πνηεο. Γηθνλνκηθφ Γίθαην, πνπ απνηειεί ζχλνιν θαλφλσλ κε βάζε ηνπο νπνίνπο ξπζκίδνληαη φια ηα ζέκαηα πνπ αλαθέξνληαη ζηε ιεηηνπξγία ησλ δηθαζηεξίσλ θαη ζηηο δηαδηθαζίεο πνπ αθνινπζνχλ νη ηδηψηεο γηα λα πξνζθχγνπλ ζηα δηθαζηήξηα. Σν δηθνλνκηθφ δίθαην δηαθξίλεηαη ζε ηξεηο επηκέξνπο θιάδνπο, ήηνη: (α) ζην Αζηηθφ Γηθνλνκηθφ Γίθαην ή Πνιηηηθή Γηθνλνκία (πνπ αθνξά ζηα πνιηηηθά δηθαζηήξηα, ζηηο δηαθνξέο ηδησηηθνχ δηθαίνπ, θ.ιπ.), (β) ζην Πνηληθφ Γηθνλνκηθφ Γίθαην ή Πνηληθή Γηθνλνκία (πνπ αθνξά ζηα πνηληθά δηθαζηήξηα, ζηηο δηαδηθαζίεο πνηληθήο δίσμεο, θ.ιπ.), (γ) ζην Γηνηθεηηθφ Γηθνλνκηθφ Γίθαην ή Γηνηθεηηθή Γηθνλνκία (πνπ αθνξά ζηα δηνηθεηηθά δηθαζηήξηα, ηε δηαδηθαζία επίιπζεο ησλ δηνηθεηηθψλ δηαθνξψλ, θ.ιπ.). Δθθιεζηαζηηθφ Γίθαην, ην νπνίν απνηειείηαη απφ θαλφλεο πνπ αλαθέξνληαη ζηελ νξγάλσζε θαη ιεηηνπξγία ηεο δηνίθεζεο ηεο Δθθιεζίαο θαζψο θαη ζηηο ζρέζεηο ηεο κε ηνπο πηζηνχο ηεο θαη κε ην Κξάηνο. 11

(vi) Γεκφζην Γηεζλέο Γίθαην, ην νπνίν αλαθέξεηαη ζε θαλφλεο, πνπ ξπζκίδνπλ ηηο ζρέζεηο κεηαμχ θξαηψλ (είηε κε ηελ έλλνηα ηνπ κέινπο ηεο δηεζλνχο θνηλσλίαο, είηε κε ηελ έλλνηα ηεο νξγάλσζεο θαη ιεηηνπξγίαο ησλ δηεζλψλ νξγαληζκψλ). Οη θιάδνη ηνπ ηδησηηθνχ δηθαίνπ είλαη νη εμήο: (i) (ii) (iii) (iv) Αζηηθφ Γίθαην: είλαη ην γεληθφ ηδησηηθφ δίθαην, ην νπνίν ξπζκίδεη ηηο έλλνκεο ζρέζεηο φισλ ησλ ηδησηψλ. Δκπνξηθφ Γίθαην: είλαη ην δίθαην ησλ εκπφξσλ θαη ησλ εκπνξηθψλ πξάμεσλ. Σν εκπνξηθφ δίθαην δηαηξείηαη ζην δίθαην ησλ εηαηξηψλ, γεληθφ εκπνξηθφ δίθαην, δίθαην ησλ αμηνγξάθσλ, πησρεπηηθφ δίθαην, λαπηηθφ δίθαην θαη αζθαιηζηηθφ δίθαην. Δξγαηηθφ Γίθαην: ξπζκίδεη ηηο ζρέζεηο εξγνδφηε θαη εξγαδνκέλνπ. Ιδησηηθφ δηεζλέο δίθαην: πξνζδηνξίδεη ην εθαξκνζηέν δίθαην ζε κηα έλλνκε ζρέζε, πνπ ζπλδέεηαη κε πεξηζζφηεξεο έλλνκεο ηάμεηο δειαδή φρη κφλν κε ηελ ειιεληθή. Σν Αζηηθφ Γίθαην δηαηξείηαη ζηνπο εμήο θιάδνπο (νη νπνίνη πεξηιακβάλνληαη ζηα αληίζηνηρα βηβιία ηνπ Αζηηθνχ Κψδηθα): (i) (ii) (iii) (iv) (v) Γεληθέο αξρέο: πεξηιακβάλνπλ γεληθέο αξρέο ηνπ δηθαίνπ θαη θαλφλεο, πνπ εθαξκφδνληαη κεηαμχ ησλ ηδησηψλ εθφζνλ δελ ππάξρεη εηδηθφηεξε ξχζκηζε. Δλνρηθφ Γίθαην: ξπζκίδεη ηηο ελνρηθέο ζρέζεηο, δειαδή ηηο ζρέζεηο νθεηιέηε θαη δαλεηζηή. Δκπξάγκαην Γίθαην: ξπζκίδεη ηηο ζρέζεηο ησλ αλζξψπσλ κε ηα πξάγκαηα (θηλεηά θαη αθίλεηα). Οηθνγελεηαθφ Γίθαην: ξπζκίδεη ηηο νηθνγελεηαθέο ζρέζεηο. Κιεξνλνκηθφ δίθαην: ξπζκίδεη ην πνηα ζα είλαη ε ηχρε ηεο πεξηνπζίαο ελφο αηφκνπ κεηά ην ζάλαηφ ηνπ. Σν βαζηθφηεξν λνκνζέηεκα ηνπ Αζηηθνχ Γηθαίνπ είλαη ν Αζηηθφο Κψδηθαο. Ο ΑΚ δηαηξείηαη ζε πέληε βηβιία αληίζηνηρα κε ηνπο παξαπάλσ θιάδνπο ηνπ Αζηηθνχ Γηθαίνπ. Σέζεθε ζε ηζρχ ζηελ Διιάδα απφ ην 1946. Μεξηθά απφ ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ΑΚ είλαη φηη αλαγλψξηζε ην δηθαίσκα ζηελ πξνζσπηθφηεηα θαη ηελ πξνζηαζία απηνχ, αλαγλψξηζε εκπξάγκαηα δηθαηψκαηα, ξχζκηζε ηηο νηθνγελεηαθέο ζρέζεηο κε βάζε ηελ ηζφηεηα ησλ δχν θχισλ, απαγφξεπζε ηελ θαηάρξεζε ηνπ δηθαηψκαηνο θάπνηνπ ζε βάξνο ησλ δηθαησκάησλ θάπνησλ άιισλ θ.ν.θ. 12

2. ΟΙ ΚΑΝΟΝΔ ΓΙΚΑΙΟΤ (α) Έλλνηα-κνξθή θαλφλα δηθαίνπ Καλφλαο δηθαίνπ είλαη ν γεληθφο θαη αθεξεκέλνο θαλφλαο-δηάηαμε, πνπ ξπζκίδεη εηεξφλνκα θαη επηηαθηηθά ηε ζπκπεξηθνξά ησλ κειψλ κηαο θνηλσλίαο. Ωο πξνο ην πεξηερφκελν, νη θαλφλεο δηθαίνπ πεξηέρνπλ είηε πξνζηαγέο είηε απαγνξεχζεηο είηε αλαγλσξίζεηο εμνπζηψλ. Ο θαλφλαο δηθαίνπ δηαηππψλεηαη ζε ππνζεηηθή κνξθή θαη απνηειείηαη απφ δχν κέξε, ην πξαγκαηηθφ θαη ηελ έλλνκε ζπλέπεηα. Πξαγκαηηθφ είλαη ην ζχλνιν ησλ πξνυπνζέζεσλ, πνπ πξέπεη λα ζπληξέμνπλ ψζηε λα εθαξκνζηεί ν θαλφλαο δηθαίνπ. Έλλνκε ζπλέπεηα είλαη ηα λνκηθά απνηειέζκαηα πνπ επέξρνληαη εθφζνλ ζπληξέμνπλ νη πξνυπνζέζεηο ηνπ πξαγκαηηθνχ. Γηα παξάδεηγκα ην άξζξν 914 ηνπ Αζηηθνχ Κψδηθα (ΑΚ 914) αλαθέξεη ηα εμήο: «πνηνο δεκηψζεη άιινλ παξάλνκα θαη ππαίηηα έρεη ππνρξέσζε λα ηνλ απνδεκηψζεη» Ο παξαπάλσ θαλφλαο δηθαίνπ απνηειείηαη απφ ηα εμήο κέξε: «πνηνο δεκηψζεη άιινλ παξάλνκα θαη ππαίηηα» = πξαγκαηηθφ. «έρεη ππνρξέσζε λα ηνλ απνδεκηψζεη» = έλλνκε ζπλέπεηα. (β) Δθαξκνγή θαλφλα δηθαίνπ Δθαξκνγή ηνπ θαλφλα δηθαίνπ είλαη ε δηαδηθαζία, κε ηελ νπνία εληνπίδεηαη ν θαλφλαο δηθαίνπ, ζην πξαγκαηηθφ ηνπ νπνίνπ εληάζζνληαη ηα ζπγθεθξηκέλα πξαγκαηηθά πεξηζηαηηθά έηζη ψζηε λα επέιζεη ε ζπγθεθξηκέλε έλλνκε ζπλέπεηα. Η δηαδηθαζία ηεο εθαξκνγήο πεξηιακβάλεη ηα εμήο ζηάδηα: (i) (ii) (iii) Πξνζδηνξηζκφο ηνπ ηζηνξηθνχ, δειαδή ησλ πεξηζηαηηθψλ ηεο ππφζεζεο πνπ είλαη λνκηθά ζεκαληηθά. Δληνπηζκφο ηνπ θαλφλα δηθαίνπ, πνπ πξέπεη λα εθαξκνζηεί ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε. Τπαγσγή ησλ πξαγκαηηθψλ πεξηζηαηηθψλ ζηνλ θαλφλα δηθαίνπ. (iv) πλαγσγή ηεο έλλνκεο ζπλέπεηαο, δειαδή εθαξκνγή ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ θαλφλα δηθαίνπ ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε. (γ) Δίδε θαλφλσλ δηθαίνπ 13

Τπάξρνπλ δηάθνξα είδε θαλφλσλ δηθαίνπ. Σα ζεκαληηθφηεξα απφ απηά είλαη ηα εμήο: (i) (ii) (iii) (iv) Καλφλεο αλαγθαζηηθνχ δηθαίνπ: Δίλαη νη θαλφλεο, ησλ νπνίσλ ε εθαξκνγή δελ κπνξεί λα απνθιεηζηεί απφ ηελ ηδησηηθή βνχιεζε. Καλφλεο ελδνηηθνχ δηθαίνπ: Δίλαη νη θαλφλεο, ησλ νπνίσλ ε εθαξκνγή κπνξεί λα απνθιεηζηεί απφ ηελ ηδησηηθή βνχιεζε θαη εθαξκφδνληαη επηθνπξηθά εθφζνλ ηα ελδηαθεξφκελα κέξε δελ πξνέβιεςαλ άιιε ξχζκηζε. Σεθκήξηα: Πξφθεηηαη γηα ζπκπεξάζκαηα, πνπ ν λνκνζέηεο ζπλάγεη απφ γλσζηά πξάγκαηα γηα άιια, πνπ είλαη άγλσζηα έηζη ψζηε λα δηεπθνιπλζεί ν δηθαζηήο λα δερζεί ζαλ αιεζηλνχο θάπνηνπο ηζρπξηζκνχο, πνπ είλαη δχζθνιν λα απνδεηρζνχλ (πρ. αηηία δηαδπγίνπ ζεσξείηαη ν ηζρπξφο θινληζκφο ηνπ γάκνπ, ηεθκήξην ηζρπξνχ θινληζκνχ είλαη ε κνηρεία. Δπνκέλσο αλ απνδεηρζεί ε κνηρεία απνδεηθλχεηαη απηφκαηα θαη ν ηζρπξφο θινληζκφο ηνπ γάκνπ, πνπ είλαη ε αηηία ηνπ δηαδπγίνπ). Ννκηθά πιάζκαηα: Ο λνκνζέηεο θαηαζθεπάδεη κηα θαηάζηαζε, πνπ δελ αληαπνθξίλεηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα γηα λα εμππεξεηήζεη θάπνην ζθνπφ. Με ηε δεκηνπξγία ελφο λνκηθνχ πιάζκαηνο ν λνκνζέηεο εμηζψλεη ζηελ νπζία έλα πεξηζηαηηθφ κε έλα άιιν ελψ απηά ηα δχν πεξηζηαηηθά δελ είλαη φκνηα κεηαμχ ηνπο (πρ. ε πιαζκαηηθή εμίζσζε ηνπ θπνθνξνχκελνπ κε άλζξσπν σο πξνο ηα δηθαηψκαηα ηνπ εθφζνλ απηφ γελλεζεί δσληαλφ). (δ) Ιεξάξρεζε ησλ θαλφλσλ δηθαίνπ Αλάκεζα ζηνπο θαλφλεο δηθαίνπ ππάξρεη θάπνηα ηεξάξρεζε γηαηί δελ έρνπλ φινη ηελ ίδηα δχλακε. Σν χληαγκα απνηειεί ηελ θνξπθή ησλ θαλφλσλ δηθαίνπ, ηφζν ηνπ εζσηεξηθνχ φζν θαη ηνπ εμσηεξηθνχ δηθαίνπ. Δάλ έλαο λφκνο ή δηάηαμε δελ είλαη ζχκθσλνο κε ην ζχληαγκα, ζεσξείηαη φηη είλαη αληηζπληαγκαηηθφο θαη δελ εθαξκφδεηαη. Ιζφηηκεο πξνο ην ζχληαγκα είλαη θαη νη ζπληαθηηθέο πξάμεηο. Ιεξάξρεζε ππάξρεη θαη κεηαμχ ησλ θαλφλσλ ηνπ ζπληάγκαηνο, επίζεο θαη κεηαμχ ησλ θαλφλσλ πνπ πεξηέρνληαη ζε ηππηθφ λφκν θαη ζε δηνηθεηηθή πξάμε. Οη θαλφλεο ηνπ ηππηθνχ λφκνπ ππεξηζρχνπλ ησλ θαλφλσλ, πνπ πεξηέρνληαη ζε δηνηθεηηθή πξάμε. Ιεξάξρεζε ησλ θαλφλσλ δηθαίνπ ππάξρεη θαη κεηαμχ ηνπ εζσηεξηθνχ θαη ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ. Σν θνηλνηηθφ δίθαην ππεξηζρχεη ηνπ εζληθνχ, φπνπ θαη εθφζνλ ζπγθξνχεηαη, φρη φκσο θαη ηνπ πληάγκαηνο, ην νπνίν απνηειεί ην ζεκειηψδε λφκν ηεο πνιηηείαο. Δπίζεο ηνπ εζσηεξηθνχ λφκνπ ππεξηζρχνπλ νη 14

γεληθψο παξαδεγκέλνη θαλφλεο ηνπ Γ.Γ.Γ. ζε πεξίπησζε ζχγθξνπζεο κε ην εζσηεξηθφ δίθαην, φρη φκσο θαη κε ην χληαγκα. (ε) Δξκελεία ησλ θαλφλσλ δηθαίνπ Δξκελεία ηνπ λφκνπ θαιείηαη ε δηεξγαζία εθείλε πνπ απνζθνπεί ζηελ αλεχξεζε ηεο αιεζηλήο έλλνηαο ηνπ θαλφλα δηθαίνπ θαη ηνπ πεδίνπ εθαξκνγήο ηνπο. Δπεηδή νη θαλφλεο δηθαίνπ είλαη ζπλήζσο ιηηνί, θαη επηγξακκαηηθνί, έρνπλ εμειηρζεί δηάθνξνη κέζνδνη εξκελείαο ηνπο, πξνο ην ζθνπφ πνπ αλαθέξζεθε αλσηέξσ. Οη πην ζπνπδαίεο απφ απηέο είλαη: α) ε απζεληηθή, β) ε γξακκαηηθή θαη γ) ινγηθή εξκελεία. (i) (ii) (iii) Απζεληηθή εξκελεία ελφο θαλφλα δηθαίνπ πξαγκαηνπνηεί ν ίδηνο ν λνκνζέηεο ν νπνίνο εθδίδεη έλα κεηαγελέζηεξν λφκν, θαη πξνο άξζε ηεο φπνηαο αζάθεηαο ηνπ πξνεγνχκελνπ, εμεγεί πνην ήηαλ αθξηβψο ην πεξηερφκελν ηνπ ηειεπηαίνπ. Γξακκαηηθή εξκελεία είλαη ε εξκελεία πνπ γίλεηαη πξνθεηκέλνπ λα βξεζεί ε αθξηβήο έλλνηα ηνπ λφκνπ, βαζίδεηαη ζηελ αθξηβή έλλνηα ησλ ιέμεσλ κε ηνπο θαλφλεο ηεο γξακκαηηθήο θαη ηνπ ζπληαθηηθνχ, πιελ φκσο κπνξεί λα καο νδεγήζεη ζε ζθάικαηα. Λνγηθή εξκελεία είλαη ε εξκελεία εθείλε, ε νπνία γίλεηαη κε βάζε ηνπο θαλφλεο ηεο ινγηθήο θαη ιεηηνπξγεί ζε ηξεηο άμνλεο: Πξψηνλ: Με γλψκνλα ηελ νξζή ζθέςε αλαδεηάκε θάπνηα ζπκπεξάζκαηα κέζα απφ ηε ζησπή ηνπ λφκνπ. (εθφζνλ ν λφκνο δελ αλαθέξεη δηαθνξεηηθά, άξα ην πφξηζκα ζην νπνίν θαηαιήμακε είλαη νξζφ), είηε εμ αληηδηαζηνιήο ηνπ λφκνπ (εθφζνλ ν λφκνο νξίδεη έηζη γηα ην Α ζέκα, έπεηαη φηη γηα ην Β, ην νπνίν είλαη αληίζεην ηνπ Α, ζα ηζρχεη εληειψο ην αληίζεην), είηε παξαδνρή ηνπ ειάζζνλνο εθφζνλ ν λφκνο επηηξέπεη ην κείδνλ (κεγαιχηεξν).γεχηεξνλ: Η ινγηθή εξκελεία ηνπ λφκνπ είλαη έλαο ζπλδπαζκφο εξκελείαο ηνπ ηζηνξηθνχ ηνπ λφκνπ, ήηνη ε αηηία πνπ πξνθάιεζε ην λφκν θαη ε ηζηνξηθή ηνπ θαηαγσγή, (ηζηνξηθή θαηαγσγή) ηνπ ζθνπνχ έθδνζεο ηνπ, (ηεινινγηθή εξκελεία) αιιά θαη γλψζεο ηεο επηζηήκεο ηνπ δηθαίνπ (επηζηεκνληθή εξκελεία). Σξίηνλ: ηαλ ε ινγηθή εξκελεία επεθηείλεη ηελ έλλνηα ηνπ λφκνπ θαη ζε ζέκαηα, ηα νπνία δελ εληνπίδνληαη ζην γξάκκα ηνπ λφκνπ, ηφηε έρνπκε ηελ πεξίπησζε ηεο δηαζηαιηηθήο εξκελείαο ελψ φηαλ ηελ πεξηνξίδεη ηελ, κηιάκε γηα ζπζηαιηηθή εξκελεία ηνπ λφκνπ. 15

3. ΠΡΟΩΠΑ (α) Έλλνηα-δηαθξίζεηο Σν δίθαην ξπζκίδεη ζρέζεηο, πνπ είλαη λνκηθά ζεκαληηθέο, ηηο έλλνκεο ζρέζεηο. Τπνθείκελα ησλ ελλφκσλ ζρέζεσλ είλαη ηα πξφζσπα. Πξφζσπν είλαη ε νληφηεηα, ζηελ νπνία ην δίθαην αλαγλσξίδεη ηελ ηθαλφηεηα λα είλαη ππνθείκελν/θνξέαο δηθαησκάησλ θαη ππνρξεψζεσλ, δειαδή λα είλαη ππνθείκελν δηθαίνπ. Τπάξρνπλ δχν θαηεγνξίεο πξνζψπσλ: Σα θπζηθά πξφζσπα θαη ηα λνκηθά πξφζσπα. (β) Φπζηθά πξφζσπα (i) Έλλνηα, αξρή, ηέινο Φπζηθφ πξφζσπν είλαη ν θάζε άλζξσπνο ρσξίο δηαθξίζεηο. Αξρή ηνπ θπζηθνχ πξνζψπνπ είλαη ε γέλλεζε ηνπ αλζξψπνπ. Απαξαίηεηεο πξνυπνζέζεηο επνκέλσο γηα ηελ έλαξμε ηνπ θπζηθνχ πξνζψπνπ είλαη λα έρεη ππάξμεη ηνθεηφο θαη ν άλζξσπνο λα γελλεζεί δσληαλφο. Σέινο ηνπ θπζηθνχ πξνζψπνπ είλαη ν ζάλαηνο. Σν πφηε επέξρεηαη ν ζάλαηνο θξίλεηαη κε βάζε ηα δηδάγκαηα ηεο ηαηξηθήο επηζηήκεο. Καηά ηελ επηθξαηέζηεξε άπνςε σο ζάλαηνο ζεσξείηαη ε παχζε ηεο εγθεθαιηθήο ιεηηνπξγίαο. Αλ έλα πξφζσπν απνπζηάδεη πνιχ θαηξφ ρσξίο εηδήζεηο ή εμαθαλίζηεθε ελψ βξηζθφηαλ ζε θίλδπλν δσήο (πρ. λαπηηθφο ζε λαπάγην) κε απνηέιεζκα (θαη ζηηο δπν πεξηπηψζεηο) λα ζεσξείηαη ν ζάλαηφο ηνπ πνιχ πηζαλφο, είλαη δπλαηφλ λα δεηεζεί απφ ην δηθαζηήξην ε θήξπμε ηνπ πξνζψπνπ απηνχ ζε αθάλεηα. Αθάλεηα είλαη ε θαηάζηαζε, ζηελ νπνία έλα πξφζσπν θεξχζζεηαη δηθαζηηθά έηζη ψζηε απηφ λα ζεσξείηαη λεθξφ. Με ηελ θήξπμε ζε αθάλεηα δεκηνπξγείηαη ηεθκήξην ζαλάηνπ ηνπ πξνζψπνπ έηζη ψζηε είλαη δπλαηή ε ζπλέρηζε ησλ λνκηθψλ ηνπ ζρέζεσλ. Με ηελ θήξπμε ζε αθάλεηα, ε πεξηνπζία ηνπ αθάληνπ πεξηέξρεηαη ζηνπο θιεξνλφκνπο ηνπ. εκεηψλεηαη πάλησο φηη ε θήξπμε ελφο πξνζψπνπ ζε αθάλεηα απνηειεί ιφγν δηαδπγίνπ θαη φρη ιφγν ιχζεο ηνπ γάκνπ (ζε αληίζεζε κε ην ζάλαην, πνπ απνηειεί ιφγν ιχζεο ηνπ γάκνπ) Η αθάλεηα θεξχζζεηαη απφ ην δηθαζηήξην εθφζνλ έρεη πεξάζεη ηνπιάρηζηνλ έλα έηνο απφ ηε ζηηγκή ηνπ θηλδχλνπ ή πέληε έηε απφ ηελ 16

ηειεπηαία είδεζε. εκεηψλεηαη πάλησο φηη ζε πεξίπησζε επαλεκθάληζεο ηνπ αθάληνπ πξέπεη λα εθδνζεί λέα δηθαζηηθή απφθαζε, ε νπνία ζα αλαθαιεί ηελ απφθαζε, πνπ ηνλ θήξπμε ζε αθάλεηα. (ii) ηνηρεία εμαηνκίθεπζεο ησλ θπζηθψλ πξνζψπσλ Κάζε θπζηθφ πξφζσπν έρεη νξηζκέλεο ηδηφηεηεο, νη νπνίεο βνεζνχλ ζηελ εμαηνκίθεπζή ηνπ, δειαδή ζηε δηάθξηζή ηνπ απφ ηνπο άιινπο αλζξψπνπο. Οη ηδηφηεηεο απηέο είλαη νη εμήο: (1) Όλνκα: Σν φλνκα απνηειεί ην θχξην κέζν εμαηνκίθεπζεο ηνπ πξνζψπνπ. Κάζε άλζξσπνο έρεη ππνρξεσηηθά έλα φλνκα γηα ιφγνπο δεκνζίνπ ζπκθέξνληνο. Σν φλνκα απνηειείηαη απφ ην θχξην φλνκα, ην νπνίν ηνλ δηαρσξίδεη απφ ηα κέιε ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ θαη ην επψλπκν, ην νπνίν ηνλ δηαρσξίδεη απφ ηα κέιε ησλ άιισλ νηθνγελεηψλ. Πνιιέο θνξέο, ζε πεξηπηψζεηο ζπλσλπκίαο, κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί θαη ην παηξψλπκν ή άιια ζηνηρεία. Σν θχξην φλνκα απνθηάηαη είηε κε δήισζε ζην ιεμίαξρν είηε κέζσ ηνπ κπζηεξίνπ ηεο βάπηηζεο. ε θάζε πεξίπησζε πάλησο ε νλνκαηνδνζία δελ πξνυπνζέηεη θαη δελ απνηειεί απαξαίηεην ζηνηρείν ηνπ κπζηεξίνπ ηεο βάπηηζεο. Σν επψλπκν ησλ ηέθλσλ απνθηάηαη κε θνηλή δήισζε ησλ γνλέσλ, ε νπνία γίλεηαη πξηλ ην γάκν ησλ γνλέσλ είηε ελψπηνλ ζπκβνιαηνγξάθνπ είηε ελψπηνλ ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ιεηηνπξγνχ, πνπ ζα ηειέζεη ην γάκν. Ωο επψλπκν ησλ ηέθλσλ κπνξεί λα δεισζεί ην επψλπκν νπνηνπδήπνηε απφ ηνπο δχν ζπδχγνπο ή ζπλδπαζκφο ησλ επσλχκσλ θαη ησλ δπν. Σν επψλπκν πξέπεη λα είλαη θνηλφ γηα φια ηα ηέθλα ηνπ δεπγαξηνχ. ε πεξίπησζε, πνπ δε γίλεη ε πην πάλσ δήισζε γηα ην επψλπκν ησλ ηέθλσλ, απηά παίξλνπλ ην επψλπκν ηνπ παηέξα. (2) Καηνηθία: Δίλαη ν ηφπνο ηεο θχξηαο θαη κφληκεο εγθαηάζηαζεο ηνπ πξνζψπνπ, φπνπ βξίζθεηαη ην θέληξν ησλ επαγγεικαηηθψλ θαη ινηπψλ θνηλσληθψλ δξαζηεξηνηήησλ ηνπ. Η θαηνηθία δηαθξίλεηαη ζε εθνχζηα θαη λφκηκε. Δθνχζηα είλαη ε θαηνηθία, πνπ απνθηάηαη κε ηε ζέιεζε ηνπ πξφζσπνπ. Γηα ηελ απφθηεζε εθνχζηαο θαηνηθίαο απαηηείηαη αθελφο πξαγκαηηθή εγθαηάζηαζε ηνπ πξνζψπνπ ζε έλα ηφπν θαη αθεηέξνπ ε πξφζεζε λα ρξεζηκνπνηεζεί ν ηφπνο απηφο σο ην θέληξν ησλ βηνηηθψλ ηνπ δξαζηεξηνηήησλ. Νφκηκε είλαη ε 17

θαηνηθία, πνπ πξνζδηνξίδεηαη αλαγθαζηηθά απφ ην λφκν γηα θάπνηεο θαηεγνξίεο πξνζψπσλ (πρ. σο θαηνηθία ησλ δεκνζίσλ ππαιιήισλ ζεσξείηαη ν ηφπνο πνπ παξέρνπλ ηελ ππεξεζία ηνπο θιπ.). (3) Ιζαγέλεηα: Η ηζαγέλεηα (ή ππεθνφηεηα) είλαη ν λνκηθφο δεζκφο ηνπ πξνζψπνπ κε έλα ζπγθεθξηκέλν θξάηνο. Με βάζε ηελ ηζαγέλεηα νη άλζξσπνη δηαθξίλνληαη ζε εκεδαπνχο (φζνη έρνπλ ηελ ειιεληθή ηζαγέλεηα) θαη αιινδαπνχο (φζνη έρνπλ ηζαγέλεηα άιινπ θξάηνπο). (4) Φχιν: Η δηάθξηζε ζε άλδξεο θαη γπλαίθεο γίλεηαη κε βάζε ηα εμσηεξηθά φξγαλα ηνπ πξνζψπνπ. Με βάζε ην χληαγκα ηζρχεη ε αξρή ηεο ηζφηεηαο ησλ θχισλ. (5) πγγέλεηα: Δίλαη ε ζρέζε πνπ δεκηνπξγείηαη κεηαμχ ησλ αλζξψπσλ είηε κε ηε γέλλεζε (ζπγγέλεηα εμ αίκαηνο) είηε κε ην γάκν (ζπγγέλεηα εμ αγρηζηείαο). Δπίζεο κε ηελ πηνζεζία δεκηνπξγείηαη ζπγγεληθφο δεζκφο κε λνκηθή πξάμε. εκεηψλεηαη φηη νη ζχδπγνη κεηαμχ ηνπο δε ζεσξνχληαη ζπγγελείο. (6) Ηιηθία: Δίλαη ην ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ πέξαζε απφ ηε γέλλεζε ηνπ αλζξψπνπ. Με βάζε ηελ ειηθία νη άλζξσπνη δηαθξίλνληαη ζε αλειίθνπο θαη ελειίθνπο. Αλήιηθνη ζχκθσλα κε ην ειιεληθφ δίθαην είλαη φζνη δελ έρνπλ ζπκπιεξψζεη ην δέθαην φγδνν έηνο ηεο ειηθίαο ηνπο. (iii) Πξνζηαζία ησλ πξνζψπσλ. Η πξνζηαζία ηνπ θπζηθνχ πξνζψπνπ έγθεηηαη (i) ζηελ πξνζηαζία ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ. Αλ ππάξρεη παξάλνκε πξνζβνιή ηεο πξνζσπηθφηεηαο (π.ρ. πξνζβνιή ηεο ηηκήο ηνπ, ηεο πγείαο ηνπ θηι) ηφηε ν Νφκνο πξνβιέπεη φηη ην ζηγφκελν πξφζσπν έρεη ηηο εμήο αμηψζεηο: αμίσζε γηα άξζε ηεο πξνζβνιήο, αμίσζε λα κελ επαλαιεθζεί ζην κέιινλ ζηε πξνζβνιή, αμίσζε γηα απνδεκίσζε θαη αμίσζε γηα ηθαλνπνίεζε εζηθήο βιάβεο. (ii) ηελ πξνζηαζία ηνπ νλφκαηνο ηνπ. ηαλ πξνζβιεζεί κε ηνλ νπνηνδήπνηε ηξφπν ην θχξην φλνκα ή ην επψλπκν θάπνηνπ πξνζψπνπ (αθφκε θαη ην ςεπδψλπκν, αλ κε απηφ είλαη γλσζηφ ζηηο ζπλαιιαγέο), ην ηειεπηαίν (ην πξφζσπν) έρεη ηηο ίδηεο κε παξαπάλσ αμηψζεηο. (iii) ηελ πξνζηαζία ησλ ιεγφκελσλ πξντφλησλ δηαλνίαο (ή αιιηψο δηθαίσκα πλεπκαηηθήο ηδηνθηεζίαο). Ο δεκηνπξγφο έρεη ζηα πλεπκαηηθά ηνπ δεκηνπξγήκαηα ηφζν πεξηνπζηαθά φζν θαη πλεπκαηηθά δηθαηψκαηα, απηά δε είλαη απνθιεηζηηθά. ε πεξίπησζε πνπ ν δεκηνπξγφο ηνπ πξνζβάιιεηαη ζε 18

έλα απφ ηα πξντφληα δηαλνίαο ηνπ (π.ρ. αλαδεκνζίεπζε βηβιίνπ ρσξίο άδεηα ηνπ ζπγγξαθέα, αλαδηαζθεπή ηξαγνπδηνχ ρσξίο ηελ άδεηα ηνπ ζπλζέηε, κεηαθνξά απηνχζηνπ θεθαιαίνπ ζε βηβιίν, εξγαζία θηι ρσξίο αλαθνξά ζηε πεγή-απηφ ραξαθηεξίδεηαη θαη ινγνθινπή θιπ.), έρεη ηηο ηξεηο απφ ηηο σο άλσ αλαθεξζείζεο αμηψζεηο (άξζε πξνζβνιήο, κε επαλάιεςε ζην κέιινλ θαη απνδεκίσζε). Η πξνζηαζία ηεο πλεπκαηηθήο ηδηνθηεζίαο είλαη αληηθείκελν εηδηθψλ λφκσλ. (γ) Ννκηθά πξφζσπα (i) Έλλνηα-δηαθξίζεηο Ννκηθά πξφζσπα (ζχκθσλα κε ην άξζξν 61 ΑΚ) είλαη νη ελψζεηο πξνζψπσλ, πνπ ζπζηήλνληαη γηα επηδίσμε θάπνηνπ ζθνπνχ ή ζχλνια πεξηνπζίαο ηαγκέλα ζηελ εμππεξέηεζε θάπνηνπ ζθνπνχ θαη ηα νπνία απνθηνχλ απηνηειή λνκηθή πξνζσπηθφηεηα, δειαδή είλαη ππνθείκελα δηθαησκάησλ θαη ππνρξεψζεσλ (απηνηειψο απφ ηα πξφζσπα πνπ ηα απνηεινχλ). Σα πξφζσπα απηά νλνκάδνληαη λνκηθά γηαηί δελ ππάξρνπλ ζηε θχζε, φπσο ν άλζξσπνο, αιιά παίξλνπλ ηελ ππφζηαζή ηνπο θαηεπζείαλ απφ ην λφκν. Απφ ηνλ παξαπάλσ νξηζκφ ησλ λνκηθψλ πξνζψπσλ πξνθχπηεη φηη δχν είλαη νη βαζηθέο κνξθέο λνκηθψλ πξνζψπσλ: ε έλσζε πξνζψπσλ (ζσκαηεηαθή κνξθή) θαη ην ζχλνιν πεξηνπζίαο (ηδξπκαηηθή κνξθή). Η αηηία ηεο δεκηνπξγίαο λνκηθψλ πξνζψπσλ είλαη φηη έρεη απνδεηρζεί κέζα απφ ηελ ζπκβίσζε ησλ αλζξψπσλ ζηελ θνηλσλία, φηη θάπνηνη ζθνπνί (θνηλσληθνί, νηθνλνκηθνί ή θεξδνζθνπηθνί) επηηπγράλνληαη επθνιφηεξα κέζα απφ ελψζεηο πεξηζζνηέξσλ πξνζψπσλ ή ζπγθέληξσζε ησλ πεξηνπζηψλ ηνπο, παξά κέζα απφ κεκνλσκέλα άηνκα. Δπηηπγράλνληαη κάιηζηα επθνιφηεξα ζηελ πεξίπησζε πνπ νη ελψζεηο απηέο (πξνζψπσλ ή πεξηνπζηψλ) έρνπλ κνληκφηεηα θαη αλεμαξηεζία απφ ηα εθάζηνηε κέιε ηνπο. Σα λνκηθά πξφζσπα δηαθξίλνληαη ζε λνκηθά πξφζσπα ηδησηηθνχ δηθαίνπ (ΝΠΙΓ), ζε λνκηθά πξφζσπα δεκνζίνπ δηθαίνπ (ΝΠΓΓ) θαη ζε λνκηθά πξφζσπα κηθηήο θχζεο. Κξηηήξην ηεο δηάθξηζεο είλαη αθελφο ην αλ ην λνκηθφ πξφζσπν είλαη θνξέαο δεκφζηαο εμνπζίαο θαη αθεηέξνπ αλ ν ζθνπφο ηνπ αλήθεη ζηελ αξκνδηφηεηα ηνπ θξάηνπο ή φρη. Δπνκέλσο εθφζνλ ην λνκηθφ πξφζσπν είλαη θνξέαο δεκφζηαο εμνπζίαο είλαη ΝΠΓΓ (πρ. θξάηνο, Παλεπηζηήκηα, Γηθεγνξηθνί χιινγνη, Γήκνη, Κνηλφηεηεο θιπ.) ελψ αλ δελ θνξέαο δεκφζηαο εμνπζίαο είλαη ΝΠΙΓ. Σέινο ηα λνκηθά πξφζσπα κηθηήο θχζεο είλαη εθείλα ηα ΝΠΙΓ, ζηα νπνία έρεη αλαηεζεί απφ ην θξάηνο ε άζθεζε επηρείξεζεο κε ζθνπφ ηελ απνθέληξσζε ηεο δεκφζηαο δηνίθεζεο (πρ. επηρεηξήζεηο θνηλήο σθειείαο). 19

Οη κνξθέο, πνπ κπνξνχλ λα ιάβνπλ ηα ΝΠΙΓ πξνβιέπνληαη αθελφο ζηνλ ΑΚ θαη αθεηέξνπ ζηε λνκνζεζία ηνπ εκπνξηθνχ δηθαίνπ (Δκπνξηθφο Νφκνο θαη επηκέξνπο λφκνη). Σα ΝΠΙΓ, πνπ πξνβιέπνληαη ζηνλ ΑΚ είλαη ηα εμήο: (1) σκαηείν, (2) Ίδξπκα, (3) Δπηηξνπή εξάλσλ θαη (4) Αζηηθή εηαηξία κε λνκηθή πξνζσπηθφηεηα. Σα ΝΠΙΓ, πνπ πξνβιέπνληαη απφ ην εκπνξηθφ δίθαην είλαη ηα εμήο: (1) Οκφξξπζκε Δηαηξία (ΟΔ), (2) Δηεξφξξπζκε Δηαηξία (ΔΔ), (3) Αλψλπκε Δηαηξία (ΑΔ), (4) Δηαηξία Πεξηνξηζκέλεο Δπζχλεο (ΔΠΔ), (5) Μνλνπξφζσπε Δηαηξία Πεξηνξηζκέλεο Δπζχλεο (Μνλ.ΔΠΔ), (6) πλεηαηξηζκφο. (ii) χζηαζε ησλ λνκηθψλ πξνζψπσλ (ζχκθσλα κε ηνλ ΑΚ) Αξρή ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ είλαη ε ζχζηαζή ηνπ (φπσο ε γέλλεζε γηα ηα θπζηθά πξφζσπα). Γηα λα ζπζηαζεί έλα λνκηθφ πξφζσπν απαηηείηαη έγγξαθνο ζπζηαηηθφο ηχπνο. Απαηηείηαη δειαδή λα ππάξρεη αθελφο ε ζπζηαηηθή πξάμε, δειαδή ε δηθαηνπξαμία, κε ηελ νπνία νη ηδξπηέο ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ δειψλνπλ ηελ επηζπκία ηνπο λα ηδξπζεί ην λνκηθφ πξφζσπν θαη αθεηέξνπ ην θαηαζηαηηθφ (γηα ηα ζσκαηεία) ή ν νξγαληζκφο (γηα ην ίδξπκα), ζηα νπνία πεξηέρεηαη ν ηξφπνο ιεηηνπξγίαο θαη δηνίθεζεο ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ. Η ζπζηαηηθή πξάμε, ην θαηαζηαηηθφ θαη ν νξγαληζκφο ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ ζπληάζζνληαη νπσζδήπνηε εγγξάθσο. ε θάπνηεο κνξθέο λνκηθψλ πξνζψπσλ (πρ. ΑΔ, ΔΠΔ θιπ) απαηηείηαη λα ζπληαρζνχλ κε ζπκβνιαηνγξαθηθφ έγγξαθν. ε πεξίπησζε πνπ ηα έγγξαθα απηά δε ζπληαρζνχλ εγγξάθσο, δελ είλαη δπλαηή ε ζχζηαζε ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ. Σέινο, γηα ηε ζχζηαζε ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ απαηηείηαη θαη ε ηήξεζε δηαηππψζεσλ δεκνζηφηεηαο, δειαδή απαηηείηαη ηα παξαπάλσ έγγξαθα (ζπζηαηηθή πξάμε, θαηαζηαηηθφ ή νξγαληζκφο) λα 20

δεκνζηεπζνχλ, φπνπ νξίδεη ε λνκνζεζία γηα ην θάζε λνκηθφ πξφζσπν έηζη ψζηε λα γίλεη γλσζηή ε ζχζηαζε ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ ζην επξχ θνηλφ (πρ. γηα ηε ζχζηαζε ζσκαηείνπ απαηηείηαη ε δεκνζίεπζε ηνπ θαηαζηαηηθνχ ζηνλ Σχπν θαη ε θαηαρψξηζή ηνπ ζην βηβιίν ζσκαηείσλ ηνπ αξκφδηνπ Πξσηνδηθείνπ ελψ γηα ηε ζχζηαζε ΑΔ απαηηείηαη ε θαηαρψξηζε ηνπ θαηαζηαηηθνχ ζην Μεηξψν Αλσλχκσλ Δηαηξηψλ πνπ ηεξείηαη ζην Τπνπξγείν Αλάπηπμεο θαη ε δεκνζίεπζε ζηελ Δθεκεξίδα ηεο Κπβεξλήζεσο). (iii) Έδξα ησλ λνκηθψλ πξνζψπσλ (ζχκθσλα κε ηνλ ΑΚ) Η έδξα γηα ηα λνκηθά πξφζσπα είλαη φπσο ε θαηνηθία γηα ηα θπζηθά πξφζσπα. Έδξα ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ, αλ δελ νξίδεηαη δηαθνξεηηθά (πρ. ζην θαηαζηαηηθφ), είλαη ν ηφπνο φπνπ ιεηηνπξγεί ε δηνίθεζε ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ. Η έδξα απηή νλνκάδεηαη πξαγκαηηθή έδξα θαη πξέπεη λα δηαθξίλεηαη απφ ηελ θαηαζηαηηθή έδξα, πνπ είλαη ν ηφπνο πνπ νξίδεηαη ζην θαηαζηαηηθφ σο έδξα αλεμάξηεηα απφ ην αλ εθεί ιεηηνπξγεί πξαγκαηηθά ε δηνίθεζε ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ ή φρη. (iv) Γηνίθεζε ησλ λνκηθψλ πξνζψπσλ (ζχκθσλα κε ηνλ ΑΚ) Η δηνίθεζε ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ κε βάζε ηνλ ΑΚ είλαη ε θξνληίδα ησλ ππνζέζεσλ ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ θαη ε δηθαζηηθή θαη εμψδηθε αληηπξνζψπεπζή ηνπ. Η δηνίθεζε αζθείηαη απφ έλα ή πεξηζζφηεξα πξφζσπα. Αλ ε δηνίθεζε είλαη πνιπκειήο θαη δελ νξίδεηαη δηαθνξεηηθά (πρ. απφ ην θαηαζηαηηθφ) ηφηε νη απνθάζεηο ιακβάλνληαη κε απφιπηε πιεηνςεθία ησλ παξφλησλ. Η έθηαζε ηεο εμνπζίαο ησλ πξνζψπσλ πνπ αζθνχλ ηε δηνίθεζε ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ πξνζδηνξίδεηαη απφ ην θαηαζηαηηθφ ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ. ε θάζε πεξίπησζε ππάξρεη ε δπλαηφηεηα λα αλαηεζεί ζε ζπγθεθξηκέλα πξφζσπα ε ηέιεζε ζπγθεθξηκέλσλ πξάμεσλ. Σα πξφζσπα απηά κπνξεί λα είλαη κέιε ηεο δηνίθεζεο ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ κπνξεί φκσο λα είλαη θαη ηξίηα πξφζσπα. (v) Δπζχλε ησλ λνκηθψλ πξνζψπσλ (ζχκθσλα κε ηνλ ΑΚ) Σν λνκηθφ πξφζσπν επζχλεηαη γηα ηηο πξάμεηο ή ηηο παξαιείςεηο ησλ νξγάλσλ ηνπ, εθφζνλ ε πξάμε έγηλε θαηά ηελ εθηέιεζε θαζεθφλησλ, πνπ είραλ αλαηεζεί ζην φξγαλν θαη δεκηνπξγείηαη ππνρξέσζε γηα απνδεκίσζε. Σν ππαίηην φξγαλν επζχλεηαη επίζεο εηο νιφθιεξνλ. εκεηψλεηαη, πάλησο, φηη ν παξαπάλσ γεληθφο θαλφλαο δηαθέξεη αλάινγα κε ηε κνξθή ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ. 21

(vi) Λχζε ησλ λνκηθψλ πξνζψπσλ Οη ιφγνη ιχζεο (δηάιπζεο) είλαη δηαθνξεηηθνί γηα θάζε λνκηθφ πξφζσπν θαη πξνβιέπνληαη ζην λφκν μερσξηζηά γηα ην θαζέλα. ε θάζε πεξίπησζε ηε ιχζε ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ αθνινπζεί απηφκαηα (απηνδηθαίσο) ην ζηάδην ηεο εθθαζάξηζεο. Καηά ην ζηάδην απηφ ην λνκηθφ πξφζσπν ζεσξείηαη φηη ππάξρεη γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο εθθαζάξηζεο. Καηά ηελ εθθαζάξηζε δηελεξγνχληαη νη εμήο εξγαζίεο: (1) ξεπζηνπνηείηαη ην ελεξγεηηθφ, δειαδή ε πεξηνπζία ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ, (2) ηθαλνπνηνχληαη νη ππνρξεψζεηο ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ, δειαδή εμνθινχληαη ηα ρξέε ηνπ θαη (3) γίλεηαη ε δηάζεζε ηνπ πξντφληνο ηεο εθθαζάξηζεο, δειαδή απηνχ πνπ απέκεηλε κεηά ηελ εμφθιεζε ησλ ρξεψλ. πλήζσο απηφ δηαλέκεηαη ζηα κέιε ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ. Αλ πάλησο δελ πξνβιέπεηαη θάηη ζην θαηαζηαηηθφ, ε πεξηνπζία ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ πνπ επέκεηλε θαηαιήγεη ζην Γεκφζην. Δθθαζαξηζηέο ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ, αλ δελ νξίδεηαη θάηη άιιν, είλαη νη δηνηθεηέο ηνπ, νη νπνίνη δηελεξγνχλ πξάμεηο πνπ αληαπνθξίλνληαη ζην ζθνπφ ηεο εθθαζάξηζεο (πρ. δελ κπνξνχλ λα αγνξάζνπλ έλα αθίλεην). (vi) Σν σκαηείν σκαηείν είλαη ε έλσζε πξνζψπσλ κε λνκηθή πξνζσπηθφηεηα, πνπ επηδηψθεη ζθνπφ κε θεξδνζθνπηθφ. Ο ζθνπφο ηνπ ζσκαηείνπ επίζεο δελ πξέπεη λα είλαη παξάλνκνο ή αλήζηθνο. Δίλαη δπλαηφλ πάλησο λα έρεη νηθνλνκηθφ ζθνπφ αξθεί λα κελ είλαη θεξδνζθνπηθφο, δειαδή λα κελ απνβιέπεη ζην θέξδνο (πρ. επαγγεικαηηθά ζσκαηεία πνπ δηεθδηθνχλ ηα επαγγεικαηηθά δηθαηψκαηα ησλ κειψλ ηνπο). Γηα ηε ζχζηαζε ηνπ ζσκαηείνπ απαηηνχληαη ηα εμήο: (1) ηνπιάρηζηνλ είθνζη άηνκα, (2) ζχληαμε ζπζηαηηθήο πξάμεο θαη θαηαζηαηηθνχ (εγγξάθσο), (3) αίηεζε ζην δηθαζηήξην γηα ηελ εγγξαθή ηνπ ζσκαηείνπ ζην βηβιίν ζσκαηείσλ θαη (4) απφθαζε ηνπ δηθαζηεξίνπ γηα ηελ εγγξαθή ηνπ ζσκαηείνπ ζην βηβιίν ζσκαηείσλ ηνπ αξκφδηνπ Πξσηνδηθείνπ. 22

Σν θαηαζηαηηθφ ηνπ ζσκαηείνπ πξέπεη λα πεξηέρεη: ην ζθνπφ, ηελ επσλπκία, ηελ έδξα ηνπ ζσκαηείνπ, ηνπο φξνπο ηεο εηζφδνπ, ηα πεξί απνρσξήζεσο θαη απνβνιήο ησλ κειψλ, φπσο θαη ηα δηθαηψκαηα θαη ηηο ππνρξεψζεηο απηψλ, ηνπο πφξνπο ηνπ ζσκαηείνπ, ηνλ ηξφπν δηθαζηηθήο θαη εμψδηθεο εθπξνζψπεζεο ηνπ ζσκαηείνπ, ηα φξγαλα ηεο δηνηθήζεσο ηνπ ζσκαηείνπ, (θαη φξνη ιεηηνπξγίαο θαη ηεο παχζεσο απηψλ), ηα πεξί ζχγθιεζεο θαη απνθάζεσλ ηεο ζπλέιεπζεο ησλ κειψλ, ηα πεξί ηξνπνπνηήζεσο ηνπ θαηαζηαηηθνχ, ηέινο ηα πεξί δηαιχζεσο ηνπ ζσκαηείνπ. Αλ θάπνην απφ απηά ηα ζηνηρεία ιείπεη, ην θαηαζηαηηθφ αθπξψλεηαη (δε γίλεηαη δεθηή ε αίηεζε ζην δηθαζηήξην γηα ηελ αλαγλψξηζε). Κάζε ηξνπνπνίεζε ηνπ θαηαζηαηηθνχ ηζρχεη κφλν κεηά ηελ εγγξαθή ζην βηβιίν ζσκαηείσλ (ζα πξέπεη λα πξνεγεζεί ζρεηηθή δηαδηθαζία ζην Πξσηνδηθείν, αίηεζε θαη έθδνζε απνθάζεσο). Σα κέιε ηνπ ζσκαηείνπ δηαθξίλνληαη ζε ηδξπηηθά (φζα ζπκκεηείραλ ζηελ ίδξπζε) θαη κεηαγελέζηεξα (φζα εηζήιζαλ αξγφηεξα). Αλ δελ νξίδεηαη δηαθνξεηηθά ζην θαηαζηαηηθφ ε είζνδνο κειψλ είλαη ειεχζεξε. Γηα ηελ έμνδν κειψλ απαηηείηαη εηδνπνίεζε ηξεηο κήλεο πξηλ ηε ιήμε ηνπ ινγηζηηθνχ έηνπο θαη ηζρχεη γηα ην ηέινο ηνπ. Σέινο, είλαη δπλαηή ε απνβνιή κέινπο ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ πξνβιέπνληαη απφ ην θαηαζηαηηθφ ή εθφζνλ ππάξρεη ζπνπδαίνο ιφγνο. Σα φξγαλα ηνπ ζσκαηείνπ είλαη ε δηνίθεζή ηνπ θαη ε γεληθή ζπλέιεπζε ησλ κειψλ ηνπ. Η γεληθή ζπλέιεπζε είλαη ην αλψηαην φξγαλν ηνπ ζσκαηείνπ θαη απνθαζίδεη γηα φια ηα ζέκαηα πνπ δελ ππάγνληαη ζηελ αξκνδηφηεηα άιινπ νξγάλνπ (πρ. εθινγή δηνίθεζεο, έγθξηζε ηζνινγηζκνχ, ηξνπνπνίεζε θαηαζηαηηθνχ, δηάιπζε ζσκαηείνπ θιπ.). (vii) Σν Ίδξπκα Δίλαη ζχλνιν πεξηνπζίαο πνπ έρεη ηαρζεί γηα ηελ εμππεξέηεζε νξηζκέλνπ ζθνπνχ. Γηα ηελ ίδξπζε (ζχζηαζε) απηνχ απαηηείηαη: (1) Ιδξπηηθή (ζπζηαηηθή) πξάμε (κε δηθαηνπξαμία ελ δσή ελψπηνλ ζπκβνιαηνγξάθνπ, θαη, θαη αξρήλ, δελ ρσξεί δπλαηφηεηα αλαθιήζεσο απηήο ή κε δηάηαμε ηειεπηαίαο βνπιήζεσο, δει. δηαζήθε ε νπνία κπνξεί λα πξνζβιεζεί απφ ηνπο θιεξνλφκνπο πνπ δηθαηνχληαη ηε λφκηκε κνίξα απφ ηελ θιεξνλνκηά ηνπ ηδξπηή) θαη (2) Πξνεδξηθφ Γηάηαγκα, απφ ηελ έθδνζε ηνπ νπνίνπ ην ζπγθεθξηκέλν ίδξπκα απνθηά λνκηθή πξνζσπηθφηεηα. Ο Οξγαληζκφο (φπνπ θαζνξίδεηαη ε επσλπκία, ε έδξα θαη νη φξνη ιεηηνπξγίαο θαη δηνίθεζεο ηνπ ηδξχκαηνο), κπνξεί λα πεξηιακβάλεηαη ζηελ ηδξπηηθή πξάμε, κπνξεί λα νξηζηεί θαη κε Πξνεδξηθφ Γηάηαγκα. Σν ίδξπκα δηαιχεηαη: (1) 23

Απηνδηθαίσο, φηαλ απηφ νξίδεηαη ζηελ ηδξπηηθή πξάμε ή ζηνλ νξγαληζκφ, (2) κε Πξνεδξηθφ Γηάηαγκα, εάλ ν ζθνπφο απηνχ εθπιεξψζεθε ή θαηέζηε αλέθηθηνο ή παξαγθσλίζζεθε ή απέβε παξάλνκνο, αλήζηθνο ή αληίζεηνο πξνο ηε δεκφζηα ηάμε. (viii) Δπηηξνπή Δξάλσλ Δίλαη ε έλσζε πέληε ηνπιάρηζηνλ πξνζψπσλ, ε νπνία επηδηψθεη ηε ζπιινγή ρξεκάησλ ή άιισλ αληηθεηκέλσλ κε εξάλνπο, ενξηέο ή άιια παξφκνηα κέζα, ράξε δεκνζίνπ ή θνηλσθεινχο ζθνπνχ. Γηα ηε ζχζηαζε απηήο απαηηείηαη: (1) ζπζηαηηθή πξάμε θαη (2) πξνεδξηθφ Γηάηαγκα, ην νπνίν πεξηιακβάλεη ηνλ νξγαληζκφ θαη ηα κέιε ηεο επηηξνπήο, θαζνξίδεη δε ηελ έδξα θαη ην έξγν απηήο, θαζψο θαη ην ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ απαηηείηαη γηα ηελ πεξάησζε ηνπ έξγνπ ηεο. (ix) Αζηηθή Δηαηξία Δίλαη ε ζχκβαζε κε ηελ νπνία δχν ή πεξηζζφηεξνη αλαιακβάλνπλ ακνηβαίσο ηελ ππνρξέσζε λα επηδηψθνπλ κε θνηλέο εηζθνξέο (εξγαζία ηνπο, ζε ρξήκαηα ή ζε άιια αληηθείκελα, θαζψο θαη ζε θάζε άιιε παξνρή, νη νπνίεο αλ δελ ζπκθσλήζεθε θάηη άιιν είλαη ίζεο) θνηλφ ζθνπφ θαη ηδίσο νηθνλνκηθφ. 24

4. ΓΙΚΑΙΩΜΑΣΑ (α) Έλλνκε ζρέζε Σν δίθαην δε ξπζκίδεη φιεο ηηο βηνηηθέο ζρέζεηο παξά κφλν εθείλεο, πνπ ζεσξεί λνκηθά νπζηψδεηο ψζηε λα ηηο ξπζκίζεη θαη νη νπνίεο έρνπλ αλάγθε απφ ππνρξεσηηθή ξχζκηζε (πρ. δε ξπζκίδεη ηε βηνηηθή ζρέζε ηεο θηιίαο ή έλα αηζζεκαηηθφ δεζκφ). Οη ζρέζεηο απηέο νλνκάδνληαη έλλνκεο ζρέζεηο. Έλλνκεο ζρέζεηο είλαη νη ζρέζεηο ελφο πξνζψπνπ κε έλα άιιν πξφζσπν ή πξάγκα, νη νπνίεο ξπζκίδνληαη απφ ην δίθαην θαη παξάγνπλ λνκηθά απνηειέζκαηα. Οη έλλνκεο ζρέζεηο δηαθξίλνληαη ζε έλλνκεο ζρέζεηο δεκνζίνπ δηθαίνπ θαη έλλνκεο ζρέζεηο ηδησηηθνχ δηθαίνπ. Κξηηήξην ηεο δηάθξηζεο είλαη ην αλ ζηε ζρέζε ζπκκεηέρεη έλα κέξνο σο θνξέαο δεκφζηαο εμνπζίαο (πρ. θξάηνο, νξγαληζκνί θιπ.) νπφηε ζα πξφθεηηαη γηα έλλνκε ζρέζε δεκνζίνπ δηθαίνπ ή αλ ζπκκεηέρνπλ κφλν ηδηψηεο νπφηε ζα πξφθεηηαη γηα έλλνκε ζρέζε ηδησηηθνχ δηθαίνπ. Οη έλλνκεο ζρέζεηο έρνπλ αξρή θαη ηέινο. Σν πφηε αξρίδεη θαη πφηε ιήγεη κηα έλλνκε ζρέζε πξνζδηνξίδεηαη απφ ηε λνκνζεζία πνπ ηε δηέπεη. Απφ θάζε έλλνκε ζρέζε απνξξένπλ δηθαηψκαηα θαη ππνρξεψζεηο γηα ηα κέξε, πνπ ζπκκεηέρνπλ ζε απηή. (β) Γηθαίσκα θαη ππνρξέσζε-δλλνηνινγηθφο πξνζδηνξηζκφο Γηθαίσκα είλαη ε εμνπζία πνπ απνλέκεηαη απφ ην δίθαην ζε έλα πξφζσπν (θπζηθφ ή λνκηθφ) γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ ελλφκσλ ζπκθεξφλησλ ηνπ. Σα ζηνηρεία ηεο έλλνηαο ηνπ δηθαηψκαηνο είλαη ηα εμήο: (i) (ii) (iii) (iv) Η εμνπζία, δειαδή ε δχλακε, πνπ παξέρεηαη ζε έλα πξφζσπν, πξνθεηκέλνπ απηφ λα ηθαλνπνηήζεη ηα ζπκθέξνληά ηνπ αθφκα θαη αλ απηφ πξνυπνζέηεη εμαλαγθαζκφ ηνπ άιινπ, δειαδή παξέκβαζε δεκφζηαο αξρήο. Η εμνπζία απηή απνλέκεηαη ζην πξφζσπν απφ ην δίθαην. Η εμνπζία απνλέκεηαη ζε ζπγθεθξηκέλν πξφζσπν, ην νπνίν απνηειεί ην θνξέα/δηθαηνχρν ηνπ δηθαηψκαηνο. Η εμνπζία απηή ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα ηθαλνπνηεζεί θάπνην έλλνκν ζπκθέξνλ, ην νπνίν πξνζδηνξίδεηαη απφ ην πεξηερφκελν ηνπ δηθαηψκαηνο. Απφ ηελ έλλνηα ηνπ δηθαηψκαηνο, φπσο πξνζδηνξίδεηαη παξαπάλσ, πξέπεη λα δηαθξίλνπκε ην δηθαίσκα πξνζδνθίαο. ην δηθαίσκα πξνζδνθίαο, αλ θαη πξνζηαηεχεηαη φπσο ην πιήξεο δηθαίσκα, δελ έρνπλ ζπκπιεξσζεί αθφκε φια ηα ζηνηρεία, πνπ απαηηνχληαη γηα ηε γέλλεζε ηνπ δηθαηψκαηνο. Μέρξη απηά λα 25

ζπκπιεξσζνχλ ην δηθαίσκα βξίζθεηαη αθφκε ζην ζηάδην ηεο γέλλεζεο ή ζε κεηέσξε θαηάζηαζε. ε απηφ ην ζηάδην δελ ππάξρεη αθφκε ην πιήξεο δηθαίσκα αιιά κφλν φηη ε πξνζδνθία φηη απηφ ζα γελλεζεί. Γηθαίσκα πξνζδνθίαο ππάξρεη γηα παξάδεηγκα φηαλ ν Α αγνξάδεη έλα απηνθίλεην απφ ην Β κε δφζεηο θαη ζπκθσλείηαη κεηαμχ ηνπο φηη ν Β ζα παξακείλεη θχξηνο ηνπ απηνθηλήηνπ κέρξη ν Α λα εμνθιήζεη φιεο ηηο δφζεηο. Ο Α ζε απηή ηελ πεξίπησζε δελ έρεη γίλεη αθφκε θχξηνο ηνπ απηνθηλήηνπ (ζα γίλεη φηαλ εμνθιήζεη φιεο ηηο δφζεηο) αιιά έρεη απνθηήζεη δηθαίσκα πξνζδνθίαο φηη κε ηελ απνπιεξσκή ησλ δφζεσλ ζα γίλεη θχξηνο ηνπ απηνθηλήηνπ. Με ηνλ φξν ππνρξέσζε ελλννχκε ηε δέζκεπζε πνπ επηβάιιεη ην δίθαην ζε θάπνην πξφζσπν λα ηεξήζεη νξηζκέλε ζπκπεξηθνξά, πξνθεηκέλνπ λα ηθαλνπνηεζεί έλα δηθαίσκα θάπνηνπ άιινπ πξνζψπνπ. ε θάζε δηθαίσκα θάπνηνπ πξνζψπνπ αληηζηνηρεί κηα ππνρξέσζε θάπνηνπ άιινπ. Δμαίξεζε ζηνλ παξαπάλσ θαλφλα απνηεινχλ ηα δηαπιαζηηθά θαη ηα απφιπηα δηθαηψκαηα (γηα ηηο έλλνηεο απηέο βι. παξαθάησ). (γ) Γηαθξίζεηο δηθαησκάησλ Μεξηθέο απφ ηηο δηαθξίζεηο ησλ δηθαησκάησλ είλαη νη εμήο: (i) Αλάινγα κε ηε θχζε ηεο εμνπζίαο πνπ παξέρνπλ ζην πξφζσπν, ηα δηθαηψκαηα δηαθξίλνληαη ζε εμνπζηαζηηθά θαη δηαπιαζηηθά. Δμνπζηαζηηθά είλαη ηα δηθαηψκαηα παξέρνπλ ζην δηθαηνχρν ηελ εμνπζία πάλσ ζε έλα πξάγκα (πρ. ην δηθαίσκα ηεο θπξηφηεηαο ελφο αθηλήηνπ) ή λα επεκβαίλεη ζηε ζθαίξα επηξξνήο θάπνηνπ πξνζψπνπ (πρ. ην δηθαίσκα νη γνλείο λα αζθνχλ ηε γνληθή κέξηκλα επί ησλ αλειίθσλ ηέθλσλ ηνπο). Γηαπιαζηηθά είλαη ηα δηθαηψκαηα, πνπ δεκηνπξγνχλ αιινηψλνπλ ή θαηαξγνχλ κηα έλλνκε ζρέζε (πρ. ην δηθαίσκα ηνπ ελφο ζπδχγνπ λα δεηήζεη δηαδχγην θαηαξγεί ηελ έλλνκε ζρέζε ηνπ γάκνπ). Σα εμνπζηαζηηθά δηθαηψκαηα δηαθξίλνληαη πεξαηηέξσ ζε απφιπηα θαη ζρεηηθά. Απφιπην είλαη ην δηθαίσκα, πνπ παξέρεη άκεζε θαη απνθιεηζηηθή εμνπζία ηνπ δηθαηνχρνπ πάλσ ζε νξηζκέλν πξάγκα ή πξφζσπν θαηά ηέηνην ηξφπν ψζηε φια ηα άιια πξφζσπα λα ππνρξενχληαη λα κελ πξνβαίλνπλ ζε πξάμεηο ή παξαιείςεηο, πνπ πξνζβάιινπλ ην δηθαίσκα απηφ (πρ. δηθαίσκα θπξηφηεηαο ελφο αθηλήηνπ ή θηλεηνχ πξάγκαηνο). ρεηηθφ είλαη ην δηθαίσκα, πνπ παξέρεη ζην δηθαηνχρν/θνξέα ηνπ ηελ εμνπζία λα ππνρξεψζεη ζπγθεθξηκέλν πξφζσπν λα πξνβεί ζε ζπγθεθξηκέλε πξάμε ή παξάιεηςε. 26