Λούντβιχ Βαν Μπετόβεν Συµφωνία αρ.6 σε Φα Μείζονα, έργο 68 «Ποιµενική» ή «Περισσότερο µία έκφραση συναισθηµάτων παρά µία εικόνα» Προτείνεται στους µαθητές η ανάγνωση των πιο κάτω κειµένων, πριν τη µελέτη της Συµφωνίας: «Ο Μπετόβεν και η Μεταβατική Περίοδος της Συµφωνίας» : σελ. 230-233, βιβλίο Η Απόλαυση της Μουσικής (Machlis, Forney). «Από τον Κλασικισµό στο Ροµαντισµό»: σελ. 260-260, βιβλίο Η Απόλαυση της Μουσικής (Machlis, Forney). Η Έκτη Συµφωνία, γνωστή ως «Ποιµενική», δεν αποτελεί την πρώτη προσπάθεια του Μπετόβεν να γράψει προγραµµατική µουσική, µε την πιο πλατιά έννοια της λέξης, και δεν είναι, επίσης, η πρώτη φορά όπου η περιγραφή ενός τοπίου ή γεγονότος γίνεται µόνο µε τη χρήση ορχηστρικού συνόλου. Στην «Ηρωική» Συµφωνία του, ο συνθέτης πρωτοπαρουσιάζει ένα πορτρέτο, σκόπιµα, όµως, πολύ αόριστα τοποθετηµένο. Ο λόγος είναι ότι ο Μπετόβεν, σε αυτή τη συµφωνία, όπως και στην έκτη, θέλει να αποτυπώσει συναισθήµατα και αποφεύγει συστηµατικά µία πιστή περιγραφή. Έτσι, στην έκτη συµφωνία, µη θέλοντας να τονίσει τον περιγραφικό της χαρακτήρα, δεν δίνει µία πειστική παρουσίαση σειράς εικόνων από τη φύση, αλλά εκφράζει τα συναισθήµατα που προκαλεί στον άνθρωπο η επαφή του µε τη ίδια τη φύση, την οποία ο συνθέτης λάτρευε. Ο Μπετόβεν λοιπόν, στο έργο αυτό, προσπαθεί συστηµατικά να αποφύγει να µιµηθεί τους ήχους της φύσης, κάτι που ο Χάυντν έκανε στα ορατόρια «ηµιουργία» και «Εποχές» 1. Η «Ποιµενική» γράφτηκε το 1808, ταυτόχρονα µε την Πέµπτη Συµφωνία, αν και µερικά αποσπάσµατα της χρονολογούνται παλαιότερα. Οι δύο αυτές συµφωνίες εκδόθηκαν µε µερικές εβδοµάδες διαφορά και είναι αφιερωµένες στον Πρίγκιπα Φραγκίσκο Ιωσήφ φον Λόµπκοβιτς και στον Κόµη Ραζουµόφσκι, προστάτες του Μπετόβεν. Η ορχήστρα αποτελείται από: 2 φλάουτα, 1 πίκκολο (που χρησιµοποιείται στην 4 η κίνηση µόνο), 2 όµποε, 2 κλαρίνα, 2 κόρνα, 2 φαγκότα, δύο τροµπέτες (που χρησιµοποιούνται στην 3 η, 4 η και 5 η κίνηση) άλτο και τενόρο τροµπόνια (που χρησιµοποιούνται στην 4 η και 5 η κίνηση µόνο) δύο τύµπανα ( που χρησιµοποιούνται στην 4 η κίνηση µόνο) έγχορδα. 1 Η «ηµιουργία» του Χάυντ γράφτηκε το 1798 και οι «Εποχές» το 1801.
Ανάλυση ΙΙΙ και ΙV κίνησης Τρίτη κίνηση: «Χαρούµενη συγκέντρωση των χωρικών» Αλέγκρο, στη Φα µείζονα Μορφή: Χορός, Σκέρτσο, σε ¾ ως: Σκέρτσο Τρίο - τµήµα 2/4 επανάληψη όλου του µέρους που προηγήθηκε - σύντοµο Σκέρτσο Στην πρώτη και δεύτερη κίνηση, ο συνθέτης ασχολείται αποκλειστικά µε τη φύση. Στην τρίτη κίνηση το ενδιαφέρον του στρέφεται στον ανθρώπινο παράγοντα, στους χωρικούς που γιορτάζουν και χορεύουν κοντά στη φύση. Τα συναισθήµατα µε µιας αλλάζουν. Τη χάρη και την ηρεµία της φύσης ακολουθεί η ζωντάνια, η δύναµη και θέρµη. Τα πνευστά όργανα (φλάουτο, όµποε και φαγκότο) πρωταγωνιστούν, δίνοντας τον ήχο των λαϊκών οργανοπαιχτών που παίζουν σε αυτή την γιορτή. Σκέρτσο, µέτρα 1-86 Τα έγχορδα ξεκινούν στη Φα µείζονα. Τα βιολιά και οι βιόλες παίζουν σε ταυτοφωνία, χωρίς αρµονική υποστήριξη ωσάν κάποιος να περπατά στις µύτες των ποδιών του. Το 5 ο µέτρο οδηγεί στην Ρε ελάσσονα. Ακολουθεί µετατροπία στη Ρε Μείζονα, αλλάζοντας το χαρακτήρα της µελωδίας. Τα φλάουτα και τα φαγκότα κάνουν την είσοδό τους στο όγδοο µέτρο και το όµποε πέντε µέτρα µετά. Θέµα 1 Θέµα 2 Αν και το πέρασµα από τη Φα µείζονα στη Ρε µείζονα είναι οµαλό, η επιστροφή στη Φα Μείζονα γίνεται απότοµα στο τελευταίο τέταρτο του µέτρου 16. Τέτοιες απότοµες αλλαγές είναι χαρακτηριστικές αυτή την κίνηση 2. Οι δύο πιο πάνω µελωδίες προχωρούν σε ένα παιχνίδι µέσα από εναλλαγές κλειδιών και καθώς προχωρούν δυναµώνουν, φτάνοντας σε ff στο µέτρο 53 (σε Φα µείζονα). Ο ήχος των οργάνων των χωρικών δίνεται µε υπέροχο τρόπο στον ακροατή. 1 α βιολιά, µέτρα 60-66 (νέο θέµα µε τρίλια και βαρύ τονισµό που µας παραπέµπει σε ήχο πίπιζας) 2 Επίσης συναντιόνται και στην 1 η κίνηση της συµφωνίας.
Τρίο, µέτρα: 87-164 Οι αντιχρονισµοί στη µελωδική γραµµή του όµποε, τονίζουν τον ερασιτεχνισµό της ορχήστρας των χωρικών, δίνοντας και ένα κωµικό χαρακτήρα. Επαναλαµβάνονται µέχρι το τέλος του τρίο, µε τη συµβολή και του κλαρίνου. Μέτρα 90-97: Όµποε, Βιολιά Ι και ΙΙ Στον Μπετόβεν, αυτά τα ακούσµατα δεν ήταν ξένα. Όντως λάτρης της φύσης, συνήθιζε να πηγαίνει στο χωριό Upper Brühl, κοντά στο Mödling 3, όπου υπήρχε η ταβέρνα «Οι τρεις κόρακες». Σε αυτή την ταβέρνα άκουγε καθηµερινά παραδοσιακή µουσική από µία οµάδα 7 µουσικών 4. Ο Μπετόβεν τους γνώρισε, σύναψε φιλικές σχέσεις µαζί τους, και κάποιες φορές τους έγραφε και κάποια βαλσάκια για να παίζουν. Ο Schindler 5 αναφέρει, ότι το 1819, όταν ο συνθέτης έγραφε τη Λειτουργία σε Ρε µείζονα, έµενε στο Mödling και στα διαλείµµατα του έγραφε κάποιο βαλς. Ο συνθέτης ξέροντας τις συνήθειες αυτών των µουσικών, τους έγραφε έτσι τις γραµµές του κάθε οργάνου ώστε να έχουν εναλλάξ την ευκαιρία να ακουµπήσουν κάτω το όργανο τους και να πιούν λίγο κρασί ή να πάρουν έναν υπνάκο! Ένα απόγευµα που τους άκουγε να παίζουν, ρώτησε τον Schindler αν είχε παρατηρήσει ότι, όπως παίζουν, σιγά σιγά τους παίρνει ο ύπνος, αλλά ξαφνικά κάποια νότα γίνεται πιο δυνατή, τους ξυπνά και είναι όλως περιέργως συντονισµένοι. Συνεχίζοντας, του είπε «αυτό προσπάθησα να το µιµηθώ στην Έκτη Συµφωνία». είτε την κίνηση των φαγκότων στα µέτρα 94-96 και 103 106 που επαναλαµβάνεται ανά διαστήµατα, µέχρι το µέτρο 165. Είναι το παίξιµο των ζαλισµένων από το κρασί και νυσταγµένων µουσικών! 3 Αυτό συνέβη όταν ο Μπετόβεν πρωτοπήγε στην Βιέννη. 4 Thayer, σ.43, Grove, σ.215 5 Φίλος του Μπετόβεν και λιµπρετίστας της «Ωδής στην Χαρά» της 9 ης συµφωνίας.
Μέτρα: 94 96 Μέτρα: 103-106 Τµήµα 2/4, µέτρα: 165-204 Το µέρος αυτό µπορεί είναι γεµάτο µε έντονα αισθήµατα - αποτέλεσµα ενός καυγά µεταξύ των χορευτών ή ενός «άγριου» χορού. Ο αρµονικός του χαρακτήρας είναι πολύ απλός. Στο µέτρο 181 η τροµπέτα πρωτοπαρουσιάζεται σε αυτή τη συµφωνία, παίζοντας σε οκτάβες, ενισχύοντας τον χορευτικό χαρακτήρα, αλλά και την απλότητα των όσων ακούµε, αφού κάτι ανάλογο αναµένουµε από µία ορχήστρα χωρικών. Σκέρτσο : µέτρο 205 - τέλος Το Σκέρτσο επιστρέφει στο µέτρο 205. Το τέλος της κίνησης είναι ανέλπιστο. Στο µέτρο 235, παίζονται για άλλη µια φορά τα τρία θέµατα (Presto), καθώς οι χωρικοί ξαφνικά αντιλαµβάνονται ότι έρχεται καταιγίδα και πανικοβάλλονται. εν υπάρχει χρόνος για να µαζευτεί ότι είχε στηθεί για τη γιορτή, παρά µόνο για να προφυλαχτούν οι ίδιοι. Ο Μπετόβεν, αποφεύγοντας να χρησιµοποιήσει τα τύµπανα (που θα ήταν και το αναµενόµενο) ξεκινά την καταιγίδα µε τους ήχους των κοντραµπάσων και των τσέλων, που οδηγούν στα υπόλοιπα έγχορδα. Το τέλος της κίνησης είναι πραγµατικά απότοµο, καθώς απουσιάζει η τελική πτώση σε Φα µείζονα. Μέτρα 261-264
Τέταρτη κίνηση: «Η Καταιγίδα» Αλέγκρο στη Φα ελάσσονα Χωρίς συγκεκριµένη µορφή Η καταιγίδα ξεσπά µε εντυπωσιακό τρόπο. Πιθανόν κάποιος άλλος συνθέτης της ροµαντικής εποχής να έδινε πρώτα το άκουσµα των πρώτων κεραυνών που έρχονται από µακριά, την προσοχή των χωρικών στην αλλαγή του καιρού, τον σταδιακό ερχοµό της βροχής, κλπ. ηλαδή, θα προετοίµαζε τον ακροατή, θα άφηνε να κυριευτούν οι αισθήσεις του µε εντυπώσεις αυτού του φαινόµενου, προτού ξεσπάσει η καταιγίδα. Ο Μπετόβεν, όµως, χειρίζεται την όλη σκηνή απρόβλεπτα. Όλα γίνονται απότοµα και πολύ γρήγορα: ο χορός σταµατά ξαφνικά, το µέτρο αλλάζει από 3/4 σε 4/4, τα sf σε pp, η τονικότητα από Φα µείζονα σε Φα ελάσσονα, το τέµπο γίνεται πιο αργό, προσθέτει ένα πίκολο, άλτο και τενόρο τροµπόνια και ξεκινά την 4 η κίνηση. Έτσι «η καταιγίδα» µετατρέπεται σε µία νέα, ανεξάρτητη εικόνα και εµπειρία. Τελευταίο µέτρο της 3 η κίνησης και πρώτα µέτρα της 4 ης κίνησης Οι πρώτες νότες σε Ρε ύφεση και µε ένδειξη pp (µέτρο 1,2), µόλις που ακούγονται 6, ίσως ως οι µακρινοί κεραυνοί, τα στακάτο όγδοα των µέτρων 3 και 4 είναι οι πρώτες σταγόνες βροχής (µοτίβο της βροχής) και η µικρή εκφραστική φράση στα πρώτα βιολιά αποτελεί µία τελευταία λάµψη του ήλιου στον ήδη πολύ βαρύ ουρανό. Ξαφνικά, η καταιγίδα ξεσπά µε όλη της τη δύναµη. Ο άνεµος και η βροχή εκφράζονται µέσα από τον άγριο ήχο των τσέλων και των κοντραµπάσων που δεν είναι απόλυτα συγχρονισµένα. Στο παράδειγµα που ακολουθεί, παρ όλο που οι αρµονίες στα ξύλινα και χάλκινα πνευστά έχουν µία καθαρότητα, τα τσέλα και τα µπάσα βρίσκονται σε αντιπαράθεση, παίζοντας σε οµάδες των πέντε δέκατων έκτων και τεσσάρων δέκατων έκτων αντίστοιχα, προκαλώντας έτσι ένα εξαιρετικό ηχητικό εφφέ. Μέτρα 21-24 6 Ο Σαιν Σανς χαρακτηρίζει αυτά τα µέτρα «αληθινά µεγαλειώδη»
Μέτρα 33, 34, 43,46 : οι αστραπές Καθ όλη τη διάρκεια της 4 ης κίνησης, οι χρωµατισµοί εναλλάσσονται απότοµα από pp σε ff, µε έναν εντυπωσιακό έλεγχο της δυναµικής. Πρώτη φορά στη συµφωνία εµφανίζεται το πίκολο, στο µέτρο 82 και τα τροµπόνια, στο µέτρο 106 7. Το µοτίβο της βροχής στα µέτρα 3 και 4, µας παρουσιάζεται συχνά µέσα στην καταιγίδα, πάντα όµως µε αρµονική υποστήριξη. Την προσοχή του ακροατή ελκύουν επίσης οι τεράστιες κατιούσες σκάλες στα τσέλα και στα µπάσα, που συνοδεύονται από τους συνεχείς αρπισµούς των βιολιών. Ως ακροατές του 21 ου αιώνα, είµαστε συνηθισµένοι σε µία τεράστια ποικιλία ήχων, που πολλοί από αυτούς προέρχονται από ηλεκτρονικά µέσα και τεχνικές που δεν υπήρχαν όταν ο Μπετόβεν συνέθετε την 6 η συµφωνία. Στους σύγχρονους του, αλλά και στους µεταγενέστερα ροµαντικούς, τα ηχητικά εφέ που παρουσίασε ο Μπετόβεν εντυπωσίασαν αφάνταστα. Ο Μπερλιόζ 8 περιγράφει µε τα ακόλουθα λόγια πως τον µάγεψε αυτή η κίνηση: «Απελπίζοµαι καθώς προσπαθώ να δώσω µία ιδέα για αυτή την τεράστια κίνηση. Ακούστε! ακούστε τη βροχή µε τους καταιγισµούς του 7 Τα οποία χρησιµοποιούνται µόνο για 13 µέτρα. 8 Στο βιβλίο του «Μία κριτική µελέτη των Εννέα Συµφωνιών του Μπετόβεν».
ανέµου, µέσα από τα βογκητά των µπάσων, το σφύριγµα του πίκολο, το οποίο µας ανακοινώνει τον φοβερό καιρό που έρχεται. Ο ανεµοστρόβιλος πλησιάζει και η δύναµη του µεγαλώνει, ένα τεράστιο χρωµατικό στοιχείο που ξεκινά από τα ύψη της ορχήστρας, µέχρι τα βάθη της.μετά, τα τροµπόνια εκρήγνυνται, οι κεραυνοί από τα τύµπανα διπλασιάζουν τη βία, δεν υπάρχει πια µόνο βροχή και αέρας, αλλά ένας απαίσιος κατακλυσµός που απειλεί το σύµπαν το τέλος του κόσµου.» Η καταιγίδα σιγά σιγά κοπάζει. Για δεύτερη φορά ακούµε τις τεράστιες κατιούσες σκάλες, όµως αυτή τη φορά έχουν ένδειξη sempre diminuendo. Κάποιες, ακόµα, βροντές ακούγονται αραιά, θυµίζοντας τον φόβο που πέρασε από τις καρδιές των χωρικών. Ένα σιγανό µουρµουρητό από τα τσέλα και τα κοντραµπάσα παραµένει - η καταιγίδα είναι πια µακριά (µέτρα 144-153). Γλυκά και καθαρά το όµποε και τα δεύτερα βιολιά (σε οκτάβες) τραγουδούν την πιο κάτω µελωδία : Μέτρα: 146-150 Έχοντας υπόψη ότι ο Μπετόβεν είχε πει για αυτή τη συµφωνία ότι «ακόµα και χωρίς καµία περιγραφή ο ακροατής θα είναι ικανός να αναγνωρίσει τα πάντα», αντιλαµβανόµαστε ότι η φράση στα µέτρα 146-150 είναι ένα µουσικό ουράνιο τόξο, µία µελωδική γέφυρα που έχει προέλθει από το µοτίβο της βροχής (µέτρο 3) που έχει µεγεθυνθεί ( µισά αντί για όγδοα). Το µέτρο 4, από το ίδιο µοτίβο, επεκτείνεται στα µέτρα 154 και 155,προσφέροντας ένα υπέροχο ανιών πέρασµα για το φλάουτο, σαν ένα άνοιγµα γαλάζιου ουρανού, που αν και απλό γράφεται στη µνήµη του ακροατή 9. Μέτρο 154 και 155 της 4 ης κίνησης, µέτρα 1-5 της 5 ης κίνησης 9 Ο Grove σηµειώνει ότι αυτό το υπέροχο µουσικό πέρασµα που παίζει το φλάουτο γράφτηκε και στην µνήµη ροµαντικών συνθετών. Ο Μέντελσον το χρησιµοποιεί στην τελευταία σκηνή (στο όρος Σινά) του ορατόριού του «Elijah», και ο Σιούµαν στην πρώτη κίνηση της συµφωνία του σε Σι ύφεση, 35 µέτρα πριν το τέλος της.
Αυτή η µελωδία οδηγεί αβίαστα στην 5 η κίνηση της Συµφωνίας, καθώς το τέλος της 4 ης, αλλά και η αρχή της 5 ης κίνησης είναι µελωδικές και χωρίς µετατροπίες (Ντο µείζονα). Βιβλιογραφία Αµαραντίδης Α. Ο Μπετόβεν µέσα από την αλληλογραφία του. Εκδόσεις Νεφέλη. Grove G. (1962). Beethoven and his nine Symphonies. New York: Dover edition (unaltered republication of Novelo 1898) Harman A., Milner A. (1988). Man and his Music III. Barie & Jenkins Ltd. Hopkins A., (1981).The Nine symphonies of Beethoven. Heinemann Educational Books Ltd. The New Grove Dictionary of Music and Musicians, (1980). Macmillan Publishers Limited.