ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ. ΠΜΣ: «Σύγχρονες προσεγγίσεις στη γλώσσα και τα κείμενα»

ρ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΠΜΣ: «Σύγχρονες προσεγγίσεις στη γλώσσα και τα κείμενα» Τίτλος Μεταπτυχιακής Διατριβής «Γραμματική και Λεξική όψη στην Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή και τη Νόσο Alzheimer» ΤΙΤΛΟΣ: ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΑΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Θεόδωρος Μαρκόπουλος Ρουμπέα Γεωργία ΑΜΜΦ: 172 Ακαδημαϊκός Έτος: 2016-2017 [Πληκτρολογήστε το απόσπασμα του εγγράφου εδώ. Το απόσπασμα είναι συνήθως μια σύντομη σύνοψη των περιεχομένων του εγγράφου. Πληκτρολογήστε το απόσπασμα του εγγράφου εδώ. Το απόσπασμα είναι συνήθως μια σύντομη σύνοψη των περιεχομένων του εγγράφου.] ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2017 Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα

Μεταπτυχιακή Διατριβή «Γραμματική και Λεξική όψη στην Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή και τη Νόσο Alzheimer» Γεωργία Ρουμπέα Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή Θεόδωρος Μαρκόπουλος Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Φιλολογίας Πατρών Χριστίνα Μανουηλίδου Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Συγκριτικής και Γενικής Γλωσσολογίας Πανεπιστήμιο της Ljubljana Σταυρούλα Σταυρακάκη Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τμήμα Ιταλικής Γλωσσολογίας και Φιλολογίας ΑΠΘ Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα i

Ευχαριστίες Για την ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας βοήθησαν αρκετοί άνθρωποι τους οποίους και πρέπει να ευχαριστήσω μέσα από αυτή τη θέση. Πρώτα από όλα θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στην κυρία Χριστίνα Μανουηλίδου για την ευκαιρία που έδωσε και την εμπιστοσύνη της να ασχοληθώ με αυτό το θέμα, αλλά και για τη συνεχή καθοδήγηση και τις συμβουλές της καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου. Παράλληλα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τα υπόλοιπα μέλη της τριμελούς επιτροπής, Θεόδωρο Μαρκόπουλο και Σταυρούλα Σταυρακάκη για τη συνεργασία μας. Επιπλέον, δεν θα μπορούσα να παραλείψω γενικότερα το Τμήμα Φιλολογίας Πατρών και τους καθηγητές της ειδίκευσης της γλωσσολογίας για τις πολύτιμες γνώσεις και τα εφόδια που μου έδωσαν κατά τη διάρκεια φοίτησής μου τόσο στο προπτυχιακό όσο και στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών. Δεν θα μπορούσα να μην ευχαριστήσω και τους Γρηγόρη Νάσιο και Αναστασία Νούσια από το τμήμα Λογοθεραπείας Ιωαννίνων, για την εύρεση των ασθενών και τη διεξαγωγή των πειραματικών δοκιμασίων. Φυσικά, ευχαριστώ και τους ίδιους τους ασθενείς για την πρόθεση και τη συμμετοχή τους στα γλωσσικά πειράματα. Ακόμη, ένα μεγάλο ευχαριστώ στο Χρήστο για τη στήριξη και την ενθάρρυνσή του, καθώς επίσης και στα φιλικά μου πρόσωπα Κρίστα και Ρίτσα που ήταν πάντα πρόθυμες να με βοηθήσουν σε ό,τι χρειαζόμουν και ήταν δίπλα μου σε κάθε μου στιγμή. Τέλος, το πιο θερμό ευχαριστώ στους γονείς και τον αδερφό μου για την στήριξή τους, τη βοήθεια, αλλά και την αγάπη τους. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα ii

Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα iii

Περίληψη Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να ελέγξουμε την ικανότητα κατονομασίας ρημάτων και παραγωγής γραμματικής όψης (π.χ. συνοπτικό έλυσα, μη συνοπτικό έλυνα) σε ασθενής με νόσο Alzheimer και Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή. Ενώ προηγούμενες μελέτες έχουν επικεντρωθεί και στα δύο παραπάνω ζητήματα, μέχρι τώρα δεν είχε γίνει προσπάθεια σύνδεσής τους με την κατηγορία της λεξικής όψης, της λεξικής δηλαδή κατηγορίας στην οποία ανήκει ένα ρήμα (ρήματα δραστηριότητας, επίτευξης, ολοκλήρωσης, κατάστασης και στιγμιαία). Έτσι λοιπόν, ένας ακόμη στόχος είναι να εξεταστεί κατά ποσό μπορεί η λεξική όψη να επηρεάσει την ικανότητα κατονομασίας ρημάτων και παράλληλα πως η αλληλεπίδρασή της με τη γραμματική όψη μπορεί να οδηγήσει στην προτίμηση ενός εκ των δύο τύπων, συνοπτικού ή μη συνοπτικού. Μέθοδος: α) Διεξαγωγή πειράματος κατονομασίας εικόνας (picture-naming test), το οποίο αφορά την κατονομασία ρημάτων. β) Διεξαγωγή πειράματος συμπλήρωσης κενών προτάσεων (sentence-completion task), το οποίο αφορά τη συμπλήρωση του κατάλληλου τύπου γραμματικής όψης (συνοπτικό, μη συνοπτικό). Συμμετέχοντες: 4 ασθενείς (3 με Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή, 1 με Alzheimer στο ήπιο στάδιο) και 4 υγιείς οι οποίοι λειτούργησαν ως ομάδα ελέγχου. Πειραματικό Υλικό: 100 ρήματα της Κοινής Νέας Ελληνικής τα οποία χωρίστηκαν αρχικά σε 5 κατηγορίες (20 ρήματα για κάθε κατηγορία ρημάτων) και στη συνέχεια σε δύο ομάδες των 50 ρημάτων όπου κάθε μία περιλάμβανε 10 ρήματα από κάθε κατηγορία (Λίστα 1, Λίστα 2). 100 έγχρωμες φωτογραφίες για το πείραμα κατονομασίας οι οποίες χωρίστηκαν σε δύο ομάδες (Ομάδα Α, Ομάδα Β). 100 ζεύγη προτάσεων (κάθε ζεύγος περιλαμβάνει μία πρόταση ερέθισμα ΠΕ και μια πρόταση στόχο ΠΣ) για το πείραμα συμπλήρωσης κενών προτάσεων τα οποία χωρίστηκαν σε δύο ομάδες (Ομάδα Α, Ομάδα Β). Υπόθεση-Ερευνητικό Ερώτημα: Σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό της παρούσας μελέτης και στον προσανατολισμό των βασικών στόχων και υποθέσεών της έπαιξε η έρευνα των Fyndanis, Manouilidou, Koufou, Karampekios & Tsapakis (2013). Ένα από τα ζητήματα που τέθηκαν στην έρευνα αυτή είναι αν οι επιδόσεις των ασθενών (μη Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα iv

αναμενόμενη προτίμηση συνοπτικής όψης σε σχέση με τη μη συνοπτική) μπορεί να οφείλονται σε διαταραχές της σημασιολογικής μνήμης και της μνήμης εργασίας. Ακόμη, σύμφωνα και με άλλες έρευνες και όπως γνωρίζουμε για τη νόσο οι ασθενείς με Alzheimer παρουσιάζουν διαταραχές στα ουσιαστικά αλλά και στα ρήματα σε επίπεδο ανάκλησης και κατονομασίας κάτι που οφείλεται σε βλάβη της σημασιολογικής μνήμης( Taler και Phillips, 2007; Adlam et al, 2006; Braaten et al 2006; Henry et al, 2004). Με βάση τα παραπάνω και προκειμένου να εξετάσουμε αν όντως οι επιδόσεις των ασθενών μπορεί να σχετίζονται με προβλήματα στη σημασιολογική μνήμη σχεδιάσαμε τις πειραματικές δοκιμασίες της παρούσας μελέτης. Το βασικό γλωσσικό φαινόμενο που εξετάζεται είναι η λεξική όψη καθώς αυτή αποτελεί φύσει σημασιολογική κατηγορία. Επιπλέον, πρέπει να τονίσουμε ότι παρόλο που στη δοκιμασία συμπλήρωσης κενών προτάσεων οι ασθενείς θα δοκιμαστούν και στη γραμματική όψη (συνοπτικό, μη συνοπτικό) οι προβλέψεις που έχουν διατυπωθεί για την πιθανή επίδοσή τους έγιναν με βάση την κατηγορία λεξικής όψης στην οποία ανήκει το κάθε ρήμα. Προβλέψεις: Στη δοκιμασία κατονομασίας οι ασθενείς αναμένεται να αποδώσουν καλύτερα στα στιγμιαία ρήματα (πχ. βήχω), στα ρήματα επίτευξης (πχ. σπάω) και στα ρήματα κατάστασης (πχ. κοιμάμαι) καθώς αυτά είναι λιγότερο σημασιολογικά περίπλοκα σε σχέση με τα ρήματα δραστηριότητας και ολοκλήρωσης που έχουν εσωτερική δομή, καθώς επίσης διάρκεια και εξέλιξη μέσα στο χρόνο και πιθανόν είναι πιο απαιτητικά ως προς την επεξεργασία τους. Στη δοκιμασία συμπλήρωσης κενών προτάσεων οι ασθενείς προβλέπεται να αντιμετωπίσουν δυσκολία στην συμπλήρωση μη συνοπτικών τύπων (πχ. έλυνα) στα ρήματα επίτευξης (πχ. κόβω) και στα στιγμιαία ρήματα (πχ. φτερνίζομαι) καθώς αυτά εκ φύσεως στη σημασιολογία τους δεν έχουν διάρκεια και εξέλιξη στο χρόνο αλλά είναι στιγμιαία γεγονότα χωρίς εσωτερική δομή. Σχετικά με τα ρήματα κατάστασης (πχ. αγαπώ), δραστηριότητας (πχ. τρέχω) και ολοκλήρωσης (πχ. χτίζω) αν και στη σημασιολογία τους έχουν διάρκεια, εσωτερική δομή και εξέλιξη στο χρόνο σημασιολογικά ελλείματα και βλάβη στις εκτελεστικές λειτουργίες πιθανόν οδηγήσουν τους ασθενείς στην προτίμηση της συνοπτικής όψης καθώς αυτή είναι λιγότερο απαιτητική αφού περιγράφει τις ενέργειες ως ένα ενιαίο και ολοκληρωμένο σύνολο. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα v

Αποτελέσματα: Στη δοκιμασία κατονομασίας και οι 4 ασθενείς σημείωσαν καλύτερες επιδόσεις στις κατηγορίες των ρημάτων δραστηριότητας και ολοκλήρωσης, ενώ πιο διαταραγμένες ήταν οι κατηγορίες των στιγμιαίων ρημάτων και των ρημάτων κατάστασης και επίτευξης. Στη δοκιμασία συμπλήρωσης κενών προτάσεων δεν φάνηκε να προτιμούν περισσότερο κάποιον από τους δύο τύπους γραμματικής όψης (συνοπτική, μη συνοπτική) και παράλληλα δεν εντοπίστηκε σχέση αλληλεπίδρασης μεταξύ λεξικής και γραμματικής όψης καθώς η κατηγορία στην οποία ανήκαν τα ρήματα δεν φάνηκε να επηρεάζει τους ασθενείς ως προς την προτίμηση είτε της συνοπτικής είτε της μη συνοπτικής όψης. Συμπεράσματα: Όσον αφορά τις πειραματικές δοκιμασίες οι προβλέψεις που είχαν διατυπωθεί επιβεβαιώθηκαν σε ένα βαθμό. Στη δοκιμασία κατονομασίας οι ασθενείς παρουσίασαν χαμηλές επιδόσεις οι οποίες ερμηνεύονται από τη βλάβη στη σημασιολογική μνήμη, ενώ η καλύτερη επίδοσή τους στις κατηγορίες των ρημάτων δραστηριότητας και ολοκλήρωσης αν και δεν αναμενόταν πιθανόν υποδηλώνει ότι σημαντικό ρόλο στην κατονομασία παίζει και η λεξική όψη. Ακόμη, στο πείραμα συμπλήρωσης κενών προτάσεων η λεξική όψη δεν φάνηκε να επηρεάζει τους ασθενείς προς την επιλογή ενός συγκεκριμένου τύπου γραμματικής όψης (συνοπτική και μη συνοπτική όψη). Κλείνοντας, η παρούσα εργασία αποτελεί μία πρώτη απόπειρα σύνδεσης της λεξικής όψης με τη γραμματική αλλά και την διαδικασία κατονομασίας ρημάτων, τα ευρήματά της έδειξαν πως πιθανόν υπάρχει κάποιος βαθμός επιρροής, ωστόσο προκειμένου να οδηγηθούμε σε ασφαλέστερα αποτελέσματα κρίνεται απαραίτητη η περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα vi

Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα vii

Πίνακας περιεχομένων Ευχαριστίες... ii Περίληψη... iv Εισαγωγή... 1 1.Γλωσσικά Φαινόμενα... 4 1.1.Γραμματική όψη... 4 1.1.1.Συνοπτική όψη... 5 1.1.2.Μη συνοπτική όψη... 7 1.1.3.Μαρκάρισμα... 8 1.1.4.Γραμματική όψη-επιλογή... 9 1.2.Συμφωνία... 10 1.3.Χρόνος... 10 1.4.Λεξική όψη... 12 1.4.1.Χρονικά χαρακτηριστικά... 12 1.4.2.Κατηγορίες ρημάτων... 15 2.Άνοια... 19 2.1.Νόσος Alzheimer... 19 2.1.1.Συμπτώματα - γλωσσικό προφίλ... 20 2.2.Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή... 22 3.Παρουσίαση προηγούμενης ερευνητικής μελέτης... 25 3.1.Συμμετέχοντες... 26 3.2.Πρόβλεψεις... 26 3.3.Πειραματικές δοκιμασίες... 27 3.3.1.Συμπλώρηση κενών προτάσεων... 28 3.3.2.Κρίση γραμματικότητας... 28 3.3.3.Αντιστοίχιση πρότασης-εικόνας... 29 3.4.Αποτελέσματα... 29 3.4.1.Συμπλήρωση κενών προτάσεων... 30 3.4.2.Κρίση γραμματικότητας... 31 3.4.3.Αντιστοίχιση πρότασης-εικόνας... 33 3.5.Συζήτηση Αποτελεσμάτων... 33 4.Παρούσα έρευνα... 35 4.1.Υπόθεση... 35 4.2.Ζητούμενο-Ερευνητικό ερώτημα... 37 4.3.Μεθοδολογία... 38 Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα viii

4.3.1.Κατονομασία... 38 4.3.2.Συμπλήρωση κενών προτάσεων... 40 4.4.Συλλογή υλικού... 40 4.4.1.Κατάρτιση πειραματικού υλικού... 41 4.4.2.Πειρατικό υλικό... 42 4.5.Συμμετέχοντες... 44 4.6.Πειραματική Διαδικασία... 45 4.6.1.Πείραμα κατονομασίας... 46 4.6.2.Πείραμα συμπλήρωσης κενών προτάσεων... 47 4.7.Προβλέψεις... 48 4.7.1..Πείραμα Κατονομασίας... 48 4.7.2.Πείραμα Συμπλήρωσης Κενών Προτάσεων... 50 4.8.Αποτελέσματα... 53 4.8.1.Πείραμα κατονομασίας... 53 4.8.2.Πείραμα Συμπλήρωσης Κενών Προτάσεων... 57 5.Συζήτηση-Συμπεράσματα... 61 6.Επίλογος... 65 Βιβλιογραφία... 67 Διαδικτυακές Πηγές... 75 Α. Πειραματικό Υλικό... 76 Α.1.Πίνακες ρημάτων... 76 Α.1.1.Πίνακες ρημάτων όπως αυτά απαντούν στο λεξικό... 76 Α.1.2.Πίνακες: Συνοπτική Όψη... 79 Α.1.3.Πίνακες: Μη Συνοπτική Όψη... 82 Α.2.Εικόνες πειράματος κατονομασίας... 85 Α.3.Συμπλήρωση Κενών Προτάσεων, Ζεύγη προτάσεων... 92 Β. Στατιστικός Έλεγχος Υλικού... 93 Β.1. Λίστα 1... 93 B.3.Λίστα 1, συνοπτική όψη... 95 Β.4.Λίστα 2, συνοπτική όψη... 96 Β.5.Λίστα 1, μη συνοπτική όψη... 97 Β.6.Λίστα 2, μη συνοπτική όψη... 98 Γ. Λάθος Απαντήσεις... 99 Γ.1.Δοκιμασία Κατονομασίας... 99 Γ.1.1.Περιφράσεις... 99 Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα ix

Γ.1.2.Ουσιαστικό... 99 Γ.1.3.Σημασιολογικές παραφασίες-παρόμοιες σημασιολογικά λέξεις... 99 Γ.1.4.Σημασιολογικές παραφασίες-σχέση υπωνυμίας... 100 Γ.1.5.Σημασιολογικές παραφασίες-συσχέτιση βάση σεναρίου... 100 Γ.1.6.Ασυναφείς απαντήσεις... 100 Γ.2.Συμπλήρωση Κενών Προτάσεων... 102 Γ.2.1.Συμπληρωσή συνοπτικής όψης σε μη συνοπτικό περιβάλλον... 102 Γ.2.2.Συμπλήρωση μη συνοπτικής όψης σε συνοπτικό περιβάλλον... 102 Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα x

Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα xi

Εισαγωγή Η παρούσα εργασία έχεις ως στόχο να διερευνήσει την ικανότητα ασθενών με Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή και νόσο Alzheimer στο ήπιο στάδιο να κατονομάσουν ρήματα τα οποία διαφέρουν ως προς την λεξική κατηγορία (λεξική όψη) στην οποία ανήκουν. Παράλληλα, θα εξεταστεί και η ικανότητα παραγωγής γραμματικής όψης (συνοπτικό «έλυσα», μη συνοπτικό «έλυνα»), καθώς και η διεπίδραση των δύο τύπων όψης. Ενώ επικρατούσε η άποψη ότι η μη συνοπτική όψη διατηρείται καλύτερα σε σχέση με τη συνοπτική (Lapointe, 1985), προηγούμενες έρευνες έδειξαν ότι ασθενείς με Alzheimer στο ήπιο στάδιο σημείωσαν καλύτερες επιδόσεις στη συνοπτική και όχι στη μη συνοπτική όψη (Fyndanis et al., 2013). Παρ όλα αυτά δεν έχει μέχρι τώρα μελετηθεί η αλληλεπίδραση γραμματικής και λεξικής όψης. Έτσι λοιπόν, στόχος αυτής της εργασίας είναι να παρατηρήσουμε κατά πόσο η λεξική κατηγορία στην οποία ανήκει ένα ρήμα, σε συνδυασμό με τους σημασιολογικούς περιορισμούς και τη διαταραχή μνήμης των ασθενών, μπορεί να τους επηρεάσει σχετικά με την παραγωγή της γραμματικής όψης και να τους οδηγήσει στο να προτιμούν περισσότερο συνοπτικούς σε σχέση με μη συνοπτικούς τύπους. Επιπρόσθετα, η λεξική κατηγορία στην οποία ανήκει ένα ρήμα μπορεί να επηρεάζει και την ικανότητα κατονομασίας του, καθώς κάποια λεξική κατηγορία μπορεί να διατηρείται καλύτερα σε σχέση με κάποια άλλη. Η δομή της εργασίας είναι η ακόλουθη: στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στα γλωσσικά φαινόμενα που θα παρουσιαστούν στο πλαίσιο της εργασίας και θα αποτελέσουν τα προς εξέταση γλωσσικά φαινόμενα. Συγκεκριμένα, θα αναφερθούν τα βασικά χαρακτηριστικά και οι ιδιότητες των κατηγοριών του χρόνου, της γραμματικής όψης, της συμφωνίας και τέλος της λεξικής όψης. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα παρουσιαστεί γενικότερα η έννοια της άνοιας και στις επιμέρους ενότητες παρατίθενται στοιχεία που αφορούν τις δύο προς εξέταση νόσους. Ειδικότερα δίνονται πληροφορίες σχετικά με τη νόσο Alzheimer καθώς επίσης και με τα συμπτώματα που προκαλεί και το γλωσσικό προφίλ των ασθενών. Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται λόγος και για την Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή και τα βασικά χαρακτηριστικά της. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται εκτενώς η μελέτη των Fyndanis, Manouilidou, Koufou, Karampekios & Tsapakis (2013) στην οποία στηρίχθηκε η παρούσα έρευνα Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 1

με πληροφορίες για τους ασθενείς, τις δοκιμασίες στις οποίες υποβλήθηκαν, τα αποτέλεσμα και την ερμηνεία τους. Το τέταρτο κεφάλαιο σχετίζεται με την παρούσα έρευνα και επικεντρώνεται στο σχεδιασμό των πειραματικών δοκιμασιών κατονομασίας και συμπλήρωσης κενών προτάσεων. Παράλληλα, στις επιμέρους ενότητες θα δοθούν πληροφορίες σχετικά με τους συμμετέχοντες, το πειραματικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε για το σχεδιασμό των διαδικασιών αλλά και τις βασικές ερευνητικές υποθέσεις και προβλέψεις που διατυπώθηκαν. Το κεφάλαιο αυτό ολοκληρώνεται με την παρουσίαση και την ανάλυση των αποτελεσμάτων. Στο πέμπτο κεφάλαιο γίνεται μία προσπάθεια διεξαγωγής συμπερασμάτων και ερμηνείας των αποτελεσμάτων που συγκεντρώθηκαν. Επίσης, θα προσπαθήσω να συσχετίσω τα αποτελέσματα αυτά με τις απόψεις που έχουν διατυπωθεί στην τρέχουσα βιβλιογραφία. Το έκτο κεφάλαιο αποτελεί τον επίλογο αυτής της εργασίας και συνοψίζει τα βασικά της σημεία. Η παρούσα εργασία ολοκληρώνεται με την παράθεση της βιβλιογραφίας στην οποία ανέτρεξα κατά τη διάρκεια της συγγραφής της και τέλος με το παράρτημα όπου δίνονται πίνακες με το πειραματικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε στις πειραματικές διαδικασίες καθώς επίσης και με τους μέσους όρους συχνοτήτων, συλλαβών και γραμμάτων της κάθε κατηγορίας ρημάτων που αποτέλεσε το προς εξέταση υλικό. Επιπρόσθετα, στο παράρτημα συνοψίζονται και οι λάθος απαντήσεις που έδωσαν οι ασθενείς. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 2

Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 3

1.Γλωσσικά Φαινόμενα Στο κεφάλαιο αυτό θα αναφερθούμε στα γλωσσικά φαινόμενα που θα εξεταστούν στην παρούσα έρευνα. Πιο συγκεκριμένα, θα διευκρινιστεί η λειτουργία και τα βασικά χαρακτηριστικά των εξής κατηγοριών: γραμματική όψη, συμφωνία, χρόνος και λεξική όψη. 1.1.Γραμματική όψη Η γραμματική όψη 1 είναι μια κατηγορία που εκφράζει τη διάρκεια μίας ενέργειας ή κατάστασης μέσα στο χρόνο και μας βοηθά να ερμηνεύσουμε τις σημασιολογικές πληροφορίες που φέρει το ρήμα για αυτή. Ουσιαστικά, δηλώνει τον τρόπο με τον οποίο ένας ομιλητής αντιλαμβάνεται και παρουσιάζει στον ακροατή την ενέργεια ή κατάσταση που εκφράζει το ρήμα (Holton et al., 2010:113, 218). Ένας ρηματικός τύπος μπορεί να φέρει δύο είδη γραμματικής όψης: συνοπτική (έλυσα) και μη συνοπτική (έλυνα) (Holton et al., 2010:218; Smith, 1991:301; Comrie, 1976:16). Οι χρόνοι στους οποίους γίνονται συνήθως διακρίσεις όψης είναι οι παρελθοντικοί καθώς οι χρόνοι που αναφέρονται στον παρόν δεν μπορούν να έχουν συνοπτικούς τύπους αφού περιγράφουν ένα γεγονός που εξελίσσεται ταυτόχρονα με τη στιγμή ομιλίας (Moser, 2013:105; Holton et al., 2010:220; Comrie, 1976:66, 71). Επιπλέον, η γραμματική όψη αποτελεί ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό (Chomsky, 1995, 2000, 2001). Η διάκριση των κατηγοριών σε ερμηνεύσιμα και μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά έγινε πρώτη φορά στα πλαίσια του Μινιμαλιστικού Προγράμματος (Chomsky, 1995). Ερμηνεύσιμα είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που σχετίζονται με σημασιολογικό περιεχόμενο και βοηθούν στην ερμηνεία μίας πρότασης σε αντίθεση με τα μη ερμηνεύσιμα που είναι αυτά που δεν φέρουν σημασιολογικές πληροφορίες και πρέπει να συνδυαστούν με αντίστοιχα ερμηνεύσιμα μέσα στην πρόταση (Chomsky, 1995, 2000, 2001). Η όψη θεωρείται ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό όπως φαίνεται και στο παράδειγμα που ακολουθεί. Στην πρόταση «Χθες ο Γιάννης έλυσε την άσκηση», το ρήμα «έλυσε» αναφέρεται στο παρελθόν και δηλώνει συνοπτική όψη. Το χαρακτηριστικό αυτό της όψης εντοπίζεται και ερμηνεύεται πάνω στο ρήμα από τη μορφολογία του. Συγκεκριμένα, η συνοπτική όψη εντοπίζεται στο θέμα του ρήματος λυσ- και ακόμα πιο ειδικά στο κλιτικό επίθημα όψης σ. Τα χαρακτηριστικά αυτά της όψης επομένως δεν χρειάζεται να συνδυαστούν 1 Η γραμματική όψη αναφέρεται και ως «ποιόν ενεργείας» (Holton et al., 2010: 218). Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 4

και με άλλα αντίστοιχα μέσα στην πρόταση και επιπλέον φέρουν σημασιολογικές πληροφορίες αφού μας δείχνουν τη χρονική διάρκεια της πράξης. 1.1.1.Συνοπτική όψη Η συνοπτική όψη είναι ένα από τα δύο είδη γραμματικής όψης και φέρει τα ακόλουθα σημασιολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά. 1.1.1.1.Σημασιολογικά Χαρακτηριστικά Η συνοπτική όψη δείχνει πως ο ομιλητής που περιγράφει μία ενέργεια την αντιλαμβάνεται σαν ένα ολοκληρωμένο γεγονός (Holton et al., 2010:113, 220; Smith, 1991:301; Comrie, 1976:16,18). Παρά το ότι αναφέρεται σε μία ενέργεια με αρχή, μέση και τέλος δεν δίνει έμφαση στην εσωτερική της δομή αλλά την παρουσιάζει ως ένα ενιαίο σύνολο, μία ολότητα (Holton et al., 2010:220; Comrie, 1976:16,18). Σημασιολογικά υποδηλώνει τη λήξη μίας κατάστασης (Comrie, 1976:18). Για παράδειγμα στην πρόταση «Χθες ο Γιάννης έλυσε την άσκηση» ο συνοπτικός τύπος του ρήματος «λύνω» δηλώνει πως η πράξη έχει ήδη ολοκληρωθεί και δεν συνεχίζεται πια. Ωστόσο, σε κάποιες γλώσσες υπάρχουν και ορισμένες περιπτώσεις στις οποίες η συνοπτική όψη μπορεί να σηματοδοτεί και την αρχή μίας κατάστασης, όπως συμβαίνει με την περίπτωση των ρημάτων κατάστασης 2 (state) (Moser, 2013: 110; Comrie, 1976:19). Αυτό συμβαίνει και στην ελληνική όπως φαίνεται από την πρόταση «Πήγα να μείνω στην Αθήνα πριν δύο χρόνια» όπου το ρήμα «μείνω» παρόλο που βρίσκεται σε συνοπτική μορφή δηλώνει την έναρξη μίας κατάστασης και όχι την ολοκλήρωσή της. Τέλος, η συνοπτική όψη εμφανίζεται στους εξής χρόνους: αόριστο και συνοπτικό μέλλοντα (Comrie, 1976:16). Τα (1) και (2) παρουσιάζουν τους τύπους του ρήματος «λύνω» στους δύο χρόνους αντίστοιχα. 1) Χθες έλυσα την άσκηση. 2) Αύριο το απόγευμα, θα λύσω την άσκηση. 2 Όπως θα δούμε στην συνέχεια ως ρήματα κατάσατσης ορίζονται αυτά που περιγράφουν μία σταθερή κατάσταση, όπως είναι τα «ξέρω» «υπάρχω», «μένω» (Smith, 1991:32). Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 5

1.1.1.2.Μορφολογικά χαρακτηριστικά Στο σημείο αυτό θα δοθούν κάποιες πληροφορίες για το σχηματισμό της συνοπτικής όψης στην ελληνική γλώσσα. Όπως αναφέρουν οι Holton και συνεργάτες (2010: 220) η συνοπτική όψη σχηματίζεται κατά κύριο λόγο με μορφοφωνολογικές αλλαγές στο θέμα του ρήματος. Κατά κύριο λόγο η συνοπτική όψη σχηματίζεται με την προσθήκη των κατάλληλων επιθημάτων στο θέμα του ρήματος. Έτσι, στην περίπτωση του ρήματος «λύνω» για να σχηματίσουμε τον συνοπτικό του τύπο στον αόριστο χρόνο προσθέτουμε στο θέμα το κλιτικό επίθημα όψης σ και στο τέλος το επίθημα α που δηλώνει την κλίση και προκύπτει ο τύπος «έλυσα», το πρόθημα ε- θεωρείται αύξηση ωστόσο δεν δηλώνει χρόνο ή όψη και φέρει μόνο τονικές ιδιότητες (Ράλλη, 2011: 45). Εκτός βέβαια από το επίθημα σ που χρησιμοποιείται στην ενεργητική φωνή, αντίστοιχα κλιτικά επιθήματα όψης υπάρχουν και για την παθητική όπως φαίνεται από τον τύπο «λύθηκα». Αναλύοντας τη λέξη στα μορφήματά της «λύ-θηκ-α» βλέπουμε ότι το θηκ είναι το κλιτικό επίθημα που λειτουργεί ως φορέας της όψης. Ακόμη, υπάρχουν και περιπτώσεις στις οποίες η συνοπτική όψη δηλώνεται στο ρήμα είτε μέσω αλλομορφίας είτε μέσω εγγενούς παραλλαγής του (Ράλλη, 2011: 66, 69). Ως αλλόμορφα ορίζονται οι διαφορετικές μορφές του ίδιου μορφήματος οι οποίες ποικίλουν ανάλογα με το περιβάλλον στο οποίο εμφανίζονται (Ράλλη, 2011: 65). Ας δούμε για παράδειγμα τον συνοπτικό τύπο «έτρεξα» του ρήματος «τρέχω». Αν και το θέμα του ρήματος είναι τρεχ- στη συνοπτική μορφή εμφανίζεται το θέμα τρεξ-. Το θέμα αυτό θεωρείται αλλόμορφο και προκύπτει από την προσθήκη του κλιτικού επιθήματος σ στο θέμα τρεχ- και την επίδραση φωνολογικών κανόνων κατά το σχηματισμό της συνοπτικής όψης (Ράλλη, 2011: 66). Σχετικά με την εγγενή παραλλαγή ενός θέματος, αυτή θεωρούμε ότι συμβαίνει σε περιπτώσεις όπου μεταβάλλεται η μορφή ενός θέματος χωρίς όμως αυτό να μπορεί να εξηγηθεί από την επίδραση φωνολογικών κανόνων, τουλάχιστον σε συγχρονικό επίπεδο (Ράλλη, 2011: 69). Παράδειγμα εγγενούς αλλομορφίας αποτελεί το ρήμα «φεύγω» που σχηματίζει τον συνοπτικό τύπο «έφυγα» και έτσι προκύπτουν δύο διαφορετικά θέματα το φευγ- και το φυγ-. Τέλος υπάρχουν και ρήματα που εμφανίζουν κενούς τύπους κατά την κλίση τους, τους οποίους συμπληρώνουν με τύπους άλλων λημμάτων όπως το ρήμα «λέω», που για να σχηματίσει τον συνοπτικό του τύπο χρησιμοποιεί τη λέξη «είπα» ή το ρήμα «είμαι» που συμπληρώνει το κλιτικό παράδειγμά του με τον τύπο «υπήρξα». Οι περιπτώσεις αυτές εξηγούνται σύμφωνα με ένα φαινόμενο ακραίας αλλομορφίας που ονομάζεται υποκατάσταση (Ράλλη, 2011: 73). Ως υποκατάσταση ορίζεται η μορφοσυντακτική Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 6

σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο θέμα (ρίζα) κλιτών τύπων που δεν έχουν φωνολογική ομοιότητα (Ράλλη, 2011:51). 1.1.2.Μη συνοπτική όψη 1.1.2.1.Σημασιολογικά χαρακτηριστικά Αντίθετα με τη συνοπτική όψη, η μη συνοπτική παρουσιάζει μία ενέργεια δίνοντας έμφαση στην εσωτερική της δομή και όχι στην ολότητά της και για το λόγο αυτό δεν μπορεί να αναφερθεί και σε ενέργειες που στερούνται εσωτερικής δομής (Holton et al., 2010:113, 218; Smith, 1991:302; Comrie, 1976:16, 24). Η μη συνοπτική όψη μας οδηγεί στο να ερμηνεύσουμε μία ενέργεια ως ένα εξελισσόμενο γεγονός (3) ή μία επαναλαμβανόμενη συνήθεια (4, 5), (Moser, 2013: 113; Holton et al., 2010: 218; Comrie, 1976: 27-28): 3) Αυτή τη στιγμή λύνω την άσκηση. 4) Πήγαινα στο γιατρό κάθε βδομάδα. 5) Έμενα στην Αθήνα για δύο χρόνια. Στο (3) εκτός από το ρήμα που βρίσκεται σε μη συνοπτική μορφή στην ερμηνεία της πρότασης ως μίας εξελισσόμενης ενέργειας μας βοηθά και η επιρρηματική φράση «αυτή τη στιγμή». Ίδια λειτουργία με αυτή την επιρρηματική φράση έχουν όλα τα επιρρήματα ή φράσεις που δηλώνουν συγκεκριμένη χρονική στιγμή πχ. τώρα (Holton et al., 2010: 219). Αντίθετα, προτάσεις όπως η (4) αναφέρονται σε μία επαναλαμβανόμενη κατάσταση. Πιο ειδικά, ο χρόνος του ρήματος (παρατατικός), η μη συνοπτική όψη και η επιρρηματική φράση «κάθε βδομάδα» υποδηλώνουν μία ενέργεια-συνήθεια που συνέβαινε κατ επανάληψη στο παρελθόν. Στην ερμηνεία μίας ενέργειας ως επαναλαμβανόμενης συνήθειας βοηθούν επιρρήματα και επιρρηματικές φράσεις που δηλώνουν συχνότητα πχ. συχνά, κάθε μέρα (Holton et al., 2010:218). Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις όπου μία ενέργεια επαναλήφθηκε στο παρελθόν για συγκεκριμένο αριθμό φορών, ωστόσο δεν αποτελούσε συνήθεια, και για τη δήλωσή της χρησιμοποιείται η συνοπτική όψη (Moser, 2013: 113; Dahl, 2000). Για παράδειγμα, «Πήγα στο γιατρό μόνο πέντε φορές πέρυσι», όπου βλέπουμε ότι η χρήση της συνοπτικής όψης υποδηλώνει ότι παρόλο που η πράξη γινόταν κατ επανάληψη στο παρελθόν δεν συνεχίστηκε μετά το πέρας της χρονικής περιόδου που δηλώνει η φράση «πέντε φορές». Επιπλέον, όπως φαίνεται στο (5) μπορεί ένα γεγονός να αποτελεί Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 7

συνήθεια χωρίς ωστόσο να επαναλαμβάνεται (Comrie, 1976: 28). Ο μη συνοπτικός τύπος «έμεινα» ουσιαστικά δηλώνει μία συνήθεια η οποία δεν γινόταν κατ επανάληψη αλλά θεωρείται χαρακτηριστικό μίας ολόκληρης εκτεταμένης περιόδου (δύο χρόνια). Τέλος, μέσω της μη συνοπτικής όψης μπορεί να δηλωθεί ικανότητα (6) ή έλλειψή της (7), (Holton et al., 2010: 219; Dahl, 2000). 6) Το μαχαίρι κόβει. 7) Το μολύβι δεν γράφει. Οι χρόνοι στους οποίους απαντά η μη συνοπτική όψη είναι οι εξής: ενεστώτας, παρατατικός και μη συνοπτικός μέλλοντας. Τα (8), (9) και (10) αποτελούν παράδειγμα για κάθε χρόνο αντίστοιχα. 8) Τώρα, λύνω την άσκηση. 9) Χθες, έλυνα όλη μέρα την άσκηση. 10) Αύριο, θα λύνω όλη μέρα την άσκηση. 1.1.2.2.Μορφολογικά χαρακτηριστικά Σχετικά με τη διαδικασία σχηματισμού της μη συνοπτικής όψης πρέπει να αναφέρουμε πως δεν παρατηρούνται μορφοφωνολογικές αλλαγές (Holton et al., 2010:218) και χρησιμοποιείται το βασικό θέμα του ρήματος στο οποίο προστίθεται το κλιτικό επίθημα. Για παράδειγμα το ρήμα «λύνω» απαντά στον παρατατικό χρόνο ως «έλυνα» και για το σχηματισμό του χρησιμοποιείται απλά το βασικό θέμα του ρήματος με τη μορφή που αυτό εμφανίζεται στον ενεστώτα χρόνο, λυν-. 1.1.3.Μαρκάρισμα Όταν σε μία κατηγορία, όπως αυτή της γραμματικής όψης, υπάρχουν δύο αντίθετα διαφορετικά στοιχεία (συνοπτικό, μη συνοπτικό) τότε ένα από αυτά θεωρείται μαρκαρισμένο και ένα αμαρκάριστο-μη μαρκαρισμένο (Comrie, 1976: 111). Υπάρχουν διάφορα κριτήρια διαχωρισμού των στοιχείων σε μαρκαρισμένα ή αμαρκάριστα όπως για παράδειγμα, η συχνότητα, η σημασιολογία ή η μορφολογία. Σχετικά με τη μορφολογία υπάρχουν κάποιες ιδιότητες που τείνουν να σχετίζονται με τη διάκριση των μαρκαρισμένων ή αμαρκάριστων στοιχείων. Πιο ειδικά, ο Comrie Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 8

(1976: 114) αναφέρει ότι σε μία γλώσσα αμαρκάριστος θεωρείται ο τύπος που έχει τα λιγότερα μορφολογικά στοιχεία σε σχέση με τον μαρκαρισμένο. Με βάση το κριτήριο αυτό μπορούμε να διακρίνουμε τη συνοπτική και τη μη συνοπτική όψη σε μαρκαρισμένο και αμαρκάριστο στοιχείο αντίστοιχα, καθώς η πρώτη μαρκάρεται μορφολογικά ενώ η δεύτερη όχι. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, για τον σχηματισμό της μη συνοπτικής όψης, στην Ελληνική, δεν απαιτούνται μορφοφωνολογικές αλλαγές σε αντίθεση με το σχηματισμό της συνοπτικής. Για παράδειγμα, το «λύνω» για το σχηματισμό του μη συνοπτικού τύπου «έλυνα» κρατάει το ίδιο θέμα λυν- και προσθέτει απλά σε αυτό το κλιτικό επίθημα α και το πρόθημα ε- για τονικούς λόγους. Αντίθετα, ο συνοπτικός τύπος «έλυσα» φαίνεται να είναι πιο περίπλοκος μορφολογικά αφού προκαλεί αλλαγές στο θέμα του ρήματος και προσθέτει σε αυτό το κλιτικό επίθημα όψης σ μαζί με το κλιτικό επίθημα α και το πρόθημα ε. 1.1.4.Γραμματική όψη-επιλογή Όπως θα δούμε στα παραδείγματα που ακολουθούν οι δύο όψεις, συνοπτική (11) και μη συνοπτική (12) είναι εναλλάξιμες, μπορούν δηλαδή να χρησιμοποιηθούν εξίσου για να περιγράψουν το ίδιο γεγονός και οι προτάσεις στις οποίες περιλαμβάνονται να είναι γραμματικά αποδεκτές (Moser, 2013: 108). 11) Ο Γιάννης έλυσε την άσκηση. 12) Ο Γιάννης έλυνε την άσκηση. Αυτό σημαίνει ότι ο ομιλητής είναι κάθε φορά αυτός που επιλέγει ποια από τις δύο θα χρησιμοποιήσει, ανάλογα με την οπτική του και τον τρόπο που επιθυμεί να περιγράψει μία ενέργεια ή κατάσταση (Smith, 1991: 6; Moser, 2013: 108). Έτσι λοιπόν, αν κάποιος θέλει να δώσει έμφαση και να επικεντρωθεί στη διάρκεια που είχε το γεγονός στο οποίο αναφέρεται συνήθως επιλέγει τη μη συνοπτική όψη, ενώ για να παρουσιάσει το γεγονός ως ολοκληρωμένο επιλέγει τη συνοπτική (Moser, 2013: 108). Η επιλογή των ομιλητών περιορίζεται σε ένα βαθμό από την πραγματολογία και από τη γραμματική της κάθε γλώσσας (Smith, 1991: 8). Κάθε φορά που ένας ομιλητής επιλέγει μία από τις δύο όψεις διαλέγει και τα διαθέσιμα στοιχεία-εργαλεία στη γλώσσα του (μορφολογία, επιρρηματικοί προσδιορισμοί κλπ.) για να την αποδώσει και να την εκφράσει. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 9

1.2.Συμφωνία Η συμφωνία είναι μία κατηγορία που δημιουργεί δομικές σχέσεις μεταξύ των στοιχείων μίας πρότασης, όπως αυτή του υποκειμένου και του ρήματος. Ελέγχει τα χαρακτηριστικά των όρων που αφορούν την πτώση, το πρόσωπο, τον αριθμό και το γένος και πρόκειται για μη ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό αφού δεν σχετίζεται με σημασιολογικό περιεχόμενο και δεν συνεισφέρει στην ερμηνεία της πρότασης (Chomsky, 1995, 2000, 2001). Τα μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά μίας πρότασης για να νομιμοποιηθούν και να ερμηνευτούν μέσα σε αυτή πρέπει να συνδυαστούν με ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά. Ας δούμε για παράδειγμα την πρόταση «Οι μαθητές γράφουν διαγώνισμα». Το ρήμα της πρότασης αυτής όπως φαίνεται από την κατάληξή του ουν φέρει τα χαρακτηριστικά του προσώπου (3 Ο πρόσωπο), του αριθμού (πληθυντικός αριθμός) και της πτώσης (ονομαστική). Τα χαρακτηριστικά αυτά όμως δεν είναι ερμηνεύσιμα καθώς δεν φέρουν σημασιολογικές πληροφορίες για το ρήμα αφού η πράξη που περιγράφεται μέσω αυτού δεν έχει πρόσωπο, αριθμό ή πτώση. Επομένως, τα χαρακτηριστικά αυτά για να ερμηνευτούν και να νομιμοποιηθούν πρέπει να ταιριάξουν με κάποια άλλα ίδια μέσα στην πρόταση, τα οποία όμως να είναι ερμηνεύσιμα. Τα ίδια χαρακτηριστικά με αυτά του ρήματος φέρει και η ονοματική φράση της πρότασης «μαθητές» η οποία λειτουργεί ως υποκείμενο και όπως φαίνεται από την κατάληξή της ες βρίσκεται σε 3 Ο πρόσωπο, πληθυντικό αριθμό και ονομαστική πτώση. Στην ονοματική φράση τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ερμηνεύσιμα και έχουν σημασιολογική υπόσταση καθώς αυτή μπορεί να δηλώνει πρόσωπο και επίσης να έχει τιμή, να δηλώνει ένα (ενικός) ή πολλά (πληθυντικός) πρόσωπα ή αντικείμενα. Όταν ταιριάξουν μεταξύ τους τα στοιχεία του αριθμού και προσώπου που φέρουν τόσο το ρήμα όσο και η ονοματική φράση της πρότασης στη συνέχεια συμφωνεί και η πτώση του ρήματος με αυτή της ονοματικής φράσης και επιτυγχάνεται η συμφωνία ρήματος και υποκειμένου. 1.3.Χρόνος Ο χρόνος είναι μία γραμματική κατηγορία που φέρει σημασιολογικές πληροφορίες και σχετίζεται με τη χρονική στιγμή κατά την οποία λαμβάνει χώρα η ενέργεια ή κατάσταση που περιγράφεται από το ρήμα (Holton et al, 2010: 112). Συγκεκριμένα, η γραμματική αυτή κατηγορία τοποθετεί μία ενέργεια ή κατάσταση στο χρόνο και συνδέει τη χρονική στιγμή εκτέλεσής της με κάποια άλλη, συνήθως με το χρονικό παρόν εκφώνησης-ομιλίας (Moser, 2013: 104, 2009, 1994; Holton et al., 2010: 223; Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 10

Smith, 1991: 97; Comrie, 1976: 9). Διακρίνονται τρία είδη χρόνου: παρελθόν, παρόν και μέλλον. Το παρελθόν δείχνει ότι μία πράξη προηγείται του χρόνου εκφώνησης, το παρόν ότι ταυτίζεται με το χρόνο εκφώνησης της πρότασης, ενώ το μέλλον τοποθετεί μία πράξη μετά το χρόνο εκφώνησης (Comrie, 1976: 9). Στην ελληνική γλώσσα για να αναφερθούμε στο παρελθόν, το παρόν ή το μέλλον χρησιμοποιούμε έναν από τους παρακάτω χρόνους (Holton et al.,2010: 223-233): ενεστώτας, παρατατικός, αόριστος (απλός παρελθοντικός), μέλλοντας (συνοπτικός, μη συνοπτικός). Ο ενεστώτας (λύνω) περιγράφει είτε μία εξελισσόμενη ενέργεια ή κατάσταση είτε μία συνήθεια που επαναλαμβάνεται και ταυτίζει το χρόνο που λαμβάνει χώρα με αυτόν κατά τον οποίο ο ομιλητής εκφωνεί την πρόταση πχ. Αυτή τη στιγμή γράφω ένα ποίημα. Ο παρατατικός (έλυνα) τοποθετεί μία πράξη στο παρελθόν και την περιγράφει ως γεγονός που γινόταν κατ επανάληψη πχ. Τα παιδιά χόρευαν όλη νύχτα. Ο αόριστος αν και αναφέρεται στο παρελθόν διαφέρει από τον παρατατικό γιατί περιγράφει την ενέργεια ως ολοκληρωμένη μέσα σε μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή πχ. Χθες το βράδυ έγραψα ένα ποίημα. Ο μη συνοπτικός μέλλοντας (θα λύνω) δηλώνει μία ενέργεια ή κατάσταση που θα λαμβάνει χώρα στο μέλλον ως εξελισσόμενο ή επαναλαμβανόμενο γεγονός πχ. Αύριο θα γράφω την εργασία όλη μέρα. Αντίθετα, ο συνοπτικός μέλλοντας (θα λύσω) αναφέρεται σε ένα γεγονός που θα ολοκληρωθεί σε κάποια μελλοντική στιγμή πχ. Αύριο θα γράψω την εργασία μέσα σε μία ώρα. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι οι χρόνοι που θα εξεταστούν και θα μελετηθούν στα πλαίσια της παρούσας εργασίας είναι κατά βάση οι παρελθοντικοί (παρατατικός, αόριστος) και οι μελλοντικοί (συνοπτικός και μη συνοπτικός μέλλοντας) και για το λόγο αυτό δεν έγινε εκτενής αναφορά σε άλλους χρόνους που χρησιμοποιούνται στην Ελληνική, όπως ο παρακείμενος (έχω λύσει) και ο υπερσυντέλικος (είχα λύσει) (βλ. σχετικά Holton et al., 2010: 229-232). Επιπλέον, για να ερμηνεύσουμε μία πρόταση και να καταλάβουμε πότε συνέβη μέσα στο χρόνο εκτός από την κατηγορία του χρόνου παίρνουμε πληροφορίες και από τους χρονικούς επιρρηματικούς προσδιορισμούς πχ: αύριο, χθες, τώρα κλπ. (Smith, 1991: 97). Τέλος, ο χρόνος αποτελεί ένα ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό καθώς έχει σημασιολογική υπόσταση και βοηθάει στην ερμηνεία της πρότασης (Chomsky, 1995, 2000, 2001). Όπως φαίνεται από την πρόταση «Εγώ έβαψα το σπίτι» η χρονική αναφορά στο παρελθόν εντοπίζεται και ερμηνεύεται πάνω στο ίδιο το ρήμα και δεν χρειάζεται το χαρακτηριστικό του χρόνου που φέρει το ρήμα να συνδυαστεί με κάποιο Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 11

άλλο στοιχείο μέσα στην πρόταση. Συγκεκριμένα ο παρελθοντικό χρόνος εντοπίζεται στο θέμα του ρήματος βαψ- (συνοπτικό θέμα Αορίστου) αλλά και στην κατάληξή του α (κλιτικό επίθημα). Ακολουθεί πίνακας με το παράδειγμα του ρήματος «λύνω» σε όλους του χρόνους και τις κατηγορίες γραμματικής όψης: Πίνακας 1: διάκριση χρόνων και γραμματικής όψης Συνοπτικό Μη συνοπτικό Παρόν Δεν σχηματίζει Λύνω Παρελθόν Έλυσα Έλυνα Μέλλον Θα λύσω Θα λύνω 1.4.Λεξική όψη Η λεξική όψη είναι μία σημασιολογική και έμφυτη στο ρήμα κατηγορία που σχετίζεται με την εσωτερική του ερμηνεία-σημασία (Moser, 2013: 108; Comrie, 1976: 41). Στη συνέχεια, θα δούμε τα βασικά χρονικά χαρακτηριστικά των ρημάτων και τις κατηγορίες στις οποίες διακρίνονται με βάση αυτά. 1.4.1.Χρονικά χαρακτηριστικά Σχετικά με τα χρονικά χαρακτηριστικά των ρημάτων και την εσωτερική τους δομή υπάρχουν οι ακόλουθες κατηγορίες: α) ρήματα που δηλώνουν ακρίβεια (punctuality) ή διάρκεια (durativity) μέσα στο χρόνο, β) ρήματα τελικά (telic) ή μη τελικά (atelic) και γ) ρήματα στατικά (state) ή δυναμικά (dynamic). Τα ρήματα ακρίβειας (punctuality) είναι συνήθως αυτά τα οποία διαρκούν μία και μόνο στιγμή, δεν έχουν διάρκεια μέσα στο χρόνο και ως εκ τούτου δεν μπορούν να έχουν μη συνοπτικούς τύπους (Comrie, 1976: 42). Ως τέτοιο μπορεί να χαρακτηριστεί Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 12

το ρήμα «βήχω», το οποίο αναφέρεται σε μία στιγμιαία και χωρίς εσωτερική δομή ενέργεια πχ. Χθες έβηξα μία φορά. Το ρήμα στην προηγούμενη πρόταση βρίσκεται στο συνοπτικό τύπο του ρήματος «βήχω» και δηλώνει ότι η πράξη δεν είχε διάρκεια στο χρόνο συνέβη μόνο μία φορά και δεν επαναλήφθηκε. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις παρά το γεγονός ότι τα ρήματα ακρίβειας είναι κατά κύριο λόγο στιγμιαία και συνδυάζονται περισσότερο με τη συνοπτική όψη, μπορούμε να τα δούμε και στο μη συνοπτικό τους τύπο όταν δηλώνουν ενέργεια που γινόταν σε επανάληψη. Για παράδειγμα, στην πρόταση «Χθες έβηχα όλη νύχτα.» βλέπουμε ότι το «έβηχα» ως μη συνοπτικός τύπος δίνει στην πρόταση την ερμηνεία της επανάληψης της ενέργειας που περιγράφεται. Αντίθετα, διάρκεια (durativity) δείχνουν όσα περιγράφουν μία ενέργεια που διήρκησε κάποιο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, όπως το ρήμα «μαγειρεύω» που δείχνει πως η πράξη χρειάζεται κάποιο χρόνο μέχρι να ολοκληρωθεί (Comrie, 1976: 41). Σχετικά με τα τελικά (telic) και μη τελικά ρήματα (atelic) αυτά αναφέρονται σε πράξεις που έχουν διάρκεια, διαφέρουν ωστόσο ως προς την εσωτερική τους δομή (Comrie, 1976: 44). Πιο αναλυτικά, τελικές θεωρούνται οι ενέργειες που έχουν κάποιο σημείο ολοκλήρωσης και δεν μπορούν να συνεχιστούν μετά από αυτό. Για παράδειγμα, τελικό είναι το ρήμα «χτίζω». Στην πρόταση «Ο Γιάννης χτίζει το σπίτι.», το «χτίζει» αναφέρεται σε μία ενέργεια που ναι μεν έχει διάρκεια μέσα στο χρόνο αλλά δεν μπορεί να συνεχιστεί επ αορίστου καθώς στο σημείο όπου το σπίτι τελικά θα χτιστεί αυτόματα θα ολοκληρωθεί-λήξει και η ενέργεια που περιγράφεται από το ρήμα. Ως μη τελικές λογίζονται οι ενέργειες που δεν φαίνεται να έχουν κάποιο σημείο ολοκλήρωσης μέσα στο χρόνο, ενώ ακόμα και αν σταματήσουν οποιαδήποτε στιγμή δεν επηρεάζουν την ενέργεια και την αλήθεια της πραγμάτωσής της (Comrie, 1976: 44). Για παράδειγμα, όταν κάποιος τραγουδάει είτε πει ένα ολόκληρο τραγούδι είτε σταματήσει στη μέση του τραγουδιού δεν αναιρείται η ενέργεια καθώς η απουσία κάποιου συγκεκριμένου σημείου ολοκλήρωσής της δίνει τη δυνατότητα αυτή να διακοπεί ανά πάσα ώρα και στιγμή ή να συνεχιστεί χωρίς τέλος αφού δεν περιορίζεται χρονικά από κάτι. Βέβαια, αυτό δεν είναι απόλυτο καθώς σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα εμφάνισης μία μη τελική πράξη μπορεί να γίνει τελική (Comrie, 1976: 45). Ας εξετάσουμε την πρόταση «Ο Γιάννης θα τραγουδήσει δύο τραγούδια.». Όπως έχει αναφερθεί, το ρήμα «τραγουδάω» δεν έχει κάποιο σημείο ολοκλήρωσης κάτι που όμως στην συγκεκριμένη πρόταση αναιρείται εξαιτίας της φράσης «δυο τραγούδια». Αυτό σημαίνει πως η Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 13

ενέργεια έχει ένα συγκεκριμένο σημείο ολοκλήρωσης και δεν θα συνεχιστεί μετά από αυτό, μόλις τελειώσουν τα δύο τραγούδια θα σταματήσει να τραγουδάει και ο Γιάννης. Επιπλέον, κάποιες ενέργειες-καταστάσεις μπορεί να είναι στατικές (state) ή δυναμικές (dynamic). Στατικά είναι τα ρήματα που περιγράφουν μία κατάσταση η οποία δεν εμφανίζει αλλαγές μέσα στο χρόνο, όπως για παράδειγμα το ρήμα «ξέρω» (Comrie, 1976: 48). Στην πρόταση «Ξέρω να διαβάζω» το ρήμα αναφέρεται σε μία κατάσταση και μια γνώση που δεν αλλάζει μέσα στο χρόνο και μένει σταθερή, αν διαβάζω τώρα θα μπορώ να διαβάζω γενικότερα. Δυναμικά είναι τα ρήματα που περιγράφουν ενέργειες οι οποίες μέσα στο χρόνο εξέλιξής τους εμφανίζουν αλλαγές, όπως το «τρέχω» αφού θα μπορούσε για παράδειγμα να αλλάξει η ταχύτητα με την οποία τρέχει κάποιος επομένως η ενέργεια δεν είναι πάντα ίδια (Comrie, 1976: 48). Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζονται συγκεντρωμένα όλα τα χρονικά χαρακτηριστικά που μπορεί να έχουν τα ρήματα, η ερμηνεία τους και παραδείγματα ρημάτων για κάθε ένα από αυτά. Πίνακας 2: χρονικά χαρακτηριστικά Χρονικά χαρακτηριστικά Ερμηνεία Παραδείγματα Ρημάτων Ακρίβεια (punctuality) Δηλώνει ακρίβεια, περιγράφει στιγμιαία γεγονότα. ρίχνω, χτυπάω, σπάω, βήχω. Διάρκεια (durativity) Δηλώνει διάρκεια, περιγράφει πράξεις διήρκησαν κάποιο χρονικό διάστημα. τρέχω, χτίζω, χορεύω, τρώω. Τελικά (telic) Περιγράφουν πράξεις που έχουν τέλος και ολοκληρώνονται. ζωγραφίζω, φουσκώνω, λύνω. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 14

Μη τελικά (atelic) Περιγράφουν πράξεις που δεν έχουν κάποια φυσική ολοκλήρωση. κολυμπάω, παίζω, μιλάω, συζητάω. Στατικά (state) Περιγράφουν καταστάσεις που παραμένουν σταθερές και δεν αλλάζουν στο χρόνο. ξέρω, κοιμάμαι, αγαπώ, μισώ. Δυναμικά (dynamic) Περιγράφουν ενέργειες που εμφανίζουν αλλαγές κατά το χρόνο εξέλιξής τους. ξυρίζω, τρέχω, σκάβω, βάφω. 1.4.2.Κατηγορίες ρημάτων Ανάλογα με το ποια από τα παραπάνω χρονικά χαρακτηριστικά φέρουν τα ρήματα εγγενώς στη σημασιολογία τους διακρίνονται στης ακόλουθες πέντε κατηγορίες: ρήματα δραστηριότητας (activity), ρήματα ολοκλήρωσης (accomplishment), ρήματα επίτευξης (achievement), ρήματα κατάστασης (stative, state) και στιγμιαία ρήματα (semelfactive). 1.4.2.1.Ρήματα Δραστηριότητας Στην κατηγορία αυτή ανήκουν ρήματα που περιγράφουν σωματικές ή πνευματικές δραστηριότητες (Smith, 1991: 23). Τα ρήματα δραστηριότητας δεν έχουν κάποιο φυσικό σημείο ολοκλήρωσης αλλά είτε τερματίζονται είτε σταματούν, ποτέ όμως δεν ολοκληρώνονται (Smith, 1991: 23). Ακόμη, χαρακτηρίζονται από εσωτερικότητα καθώς δεν μπορούμε να πούμε ότι λαμβάνουν χώρα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα και για την πραγμάτωσή τους απαιτούν κάποιες συγκεκριμένες κινήσεις (Smith, 1991: 23). Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι τα χρονικά χαρακτηριστικά που φέρουν τα ρήματα της κατηγορίας αυτής είναι τα ακόλουθα: διάρκεια (durativity), μη τελικά (atelic) και δυναμικά (dynamic). Για παράδειγμα, το ρήμα «τρέχω» ως προς τα χρονικά χαρακτηριστικά του, δεν έχει κάποια συγκεκριμένη στιγμή ολοκλήρωσης, έχει διάρκεια στο χρόνο και παρουσιάζει αλλαγές κατά την εξέλιξή του. Η μόνη περίπτωση στην οποία ένα ρήμα δραστηριότητας φαίνεται να έχει κάποιο συγκεκριμένο σημείο λήξης-ολοκλήρωσης είναι όταν συνδυαστεί με κάποιους συγκεκριμένους χρονικούς Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 15

επιρρηματικούς προσδιορισμούς (Smith, 1991:24). Ας δούμε την πρόταση «Έτρεξα δύο χιλιόμετρα μέσα σε δέκα λεπτά.». Η επιρρηματική φράση «μέσα σε δέκα λεπτά» δίνει τελική (telic) ερμηνεία στην πρόταση και την ενέργεια που περιγράφεται καθώς αυτή δεν αναμένεται να συνεχίστηκε μετά το πέρας του χρονικού αυτού διαστήματος. 1.4.2.2.Ρήματα Ολοκλήρωσης Τα ρήματα αυτής της κατηγορίας περιγράφουν δραστηριότητες που έχουν κάποιο αποτέλεσμα και οδηγούν σε αλλαγές (Smith, 1991: 26). Φέρουν τα χαρακτηριστικά των τελικών (telic) και δυναμικών (dynamic) ρημάτων και έχουν διάρκεια (durativity) στο χρόνο. Τα ρήματα ολοκλήρωσης αποτελούνται από διάφορα στάδια κατά τα οποία η δραστηριότητα εξελίσσεται προς το φυσικό τέλος της (Smith, 1991: 26). Το φυσικό τέλος μίας τέτοιας δραστηριότητας υποδηλώνει την ολοκλήρωσή της και μετά από αυτό δεν μπορεί να συνεχιστεί. Για παράδειγμα, στην πρόταση «Ο Γιάννης φτιάχνει μία καρέκλα.», βλέπουμε ότι υπάρχουν κάποια ξεχωριστά στάδια κατά τα οποία εξελίσσεται η ενέργεια αλλά μόλις φτιαχτεί η καρέκλα αυτή αυτόματα θα λήξει. Βέβαια, δεν είναι πάντα βέβαιο ότι μία ενέργεια θα ολοκληρωθεί καθώς μπορεί εξωτερικοί παράγοντες να την επηρεάσουν και τελικά να σταματήσει (Smith, 1991: 26). Επιπλέον, τα ρήματα αυτής της κατηγορίας χωρίζονται σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα με το αποτέλεσμά τους (Smith, 1991: 27). Έτσι λοιπόν, υπάρχουν ενέργειες που είτε επηρεάζουν αρνητικά ένα αντικείμενο πχ. καταστρέφω, είτε δημιουργούν ένα αντικείμενο πχ. χτίζω, είτε τέλος οδηγούν στην εκπλήρωση ενός στόχου πχ. μαθαίνω. 1.4.2.3.Ρήματα Επίτευξης Τα ρήματα επίτευξης είναι στιγμιαία και οδηγούν στην αλλαγή μίας κατάστασης. Αν και σχετίζονται με την κατάσταση αυτή δεν αποτελούν μέρος της και εκλαμβάνονται ως μεμονωμένα γεγονότα (Smith, 1991: 30). Τα βασικά χαρακτηριστικά τους είναι ότι είναι τελικά (telic), δυναμικά (dynamic), στιγμιαία (instantaneous) και έχουν ακρίβεια (punctuality). Στην πρόταση «ο Γιάννης έκοψε το ψωμί» το ρήμα «κόβω» αναφέρεται σε μία στιγμιαία ενέργεια που επέφερε κάποιες αλλαγές. Ανάλογα το αποτέλεσμα που μπορεί να έχουν διακρίνονται σε διάφορες κατηγορίες (Smith, 1991: 31). Υπάρχουν τα ρήματα που επηρεάζουν αυτόν που βιώνει μία κατάσταση πχ. λιποθυμώ, αυτά που οδηγούν στην εκπλήρωση ενός στόχου πχ. βρίσκω, αυτά που δημιουργούν μία κατάσταση πχ. ανάβω και τέλος αυτά που επηρεάζουν μία κατάσταση πχ. κόβω. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 16

Σύμφωνα με τη Moser (2013: 109) επειδή τα ρήματα αυτά είναι στιγμιαία είναι δύσκολο να συνδυαστούν με τη μη συνοπτική όψη καθώς για να θεωρήσουμε ότι τα ρήματα επίτευξης έχουν εξέλιξη μέσα στο χρόνο θα πρέπει να έχουν και διάρκεια κάτι που δεν υπάρχει στα χαρακτηριστικά τους. Οι περιπτώσεις στις οποίες απαντούν τα ρήματα αυτά στη μη συνοπτική όψη είναι όταν δηλώνουν συνήθεια (13) ή λειτουργούν σαν σκηνικό (14) για κάποιο άλλο γεγονός. 13) Έβρισκα τα κλειδιά μου πάντα μέσα στην καφέ τσάντα. 14) Την ώρα που έβρισκα τα κλειδιά μου, μου μίλησε η Μαρία. 1.4.2.4. Ρήματα Κατάστασης Τα ρήματα αυτά αναφέρονται σε σταθερές καταστάσεις που διαρκούν είτε για μία στιγμή είτε για κάποιο διάστημα, ενώ δεν είναι δυναμικά, δεν έχουν δηλαδή εσωτερική δομή (Smith, 1991: 32). Τα αρχικά και τα τελικά σημεία μίας κατάστασης δεν αποτελούν μέρος της. Τα χρονικά χαρακτηριστικά τους είναι: στατικά (static) και διαρκή (durative), (Smith, 1991: 32). Έτσι το ρήμα «μπορώ» στην πρόταση «Εγώ μπορώ να κολυμπήσω» δηλώνει μία κατάσταση, μία ικανότητα η οποία παραμείνει σταθερή, δεν εμφανίζει αλλαγές και μπορεί να διαρκέσει κάποιο χρονικό διάστημα. Τα ρήματα κατάστασης μπορούν να δηλώνουν συγκεκριμένες ή αφηρημένες ιδιότητες όπως: κατοχή (έχω), πεποίθηση (πιστεύω, θεωρώ), πνευματική κατάσταση (γνωρίζω, ξέρω), διάθεση (φοβάμαι), τοποθεσία (μένω, βρίσκομαι) κλπ. Τα ρήματα κατάστασης συνδυάζονται κυρίως με τη μη συνοπτική όψη και η χρήση της συνοπτικής με αυτά μπορεί, όπως αναφέρεται στη Moser (2013: 110), να δηλώνει είτε την έναρξη της κατάστασης (15), είτε να παρουσιάζει την κατάσταση στην ολότητά της (16). 15) Κοιμήθηκα στις δύο το μεσημέρι. 16) Κοιμήθηκα πέντε ώρες. 1.4.2.5.Στιγμιαία Ρήματα Πρόκειται για ρήματα που υποδηλώνουν ένα μεμονωμένο, μοναδικό γεγονός το οποίο δεν επιφέρει κάποια αλλαγή σε μία κατάσταση και δεν έχει κάποιο αποτέλεσμα (Smith, 1991: 29). Η ενέργεια που περιγράφουν τα ρήματα αυτά συμβαίνει πάρα πολύ γρήγορα και ουσιαστικά έχει στιγμιαία διάρκεια (Smith, 1991: 29). Ένα τέτοιο ρήμα είναι το Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 17

«βήχω», το οποίο περιγράφει ένα μοναδικό γεγονός που συνέβη για μία στιγμή. Τα χαρακτηριστικά τους είναι: μη τελικά (atelic), δυναμικά (dynamic) και στιγμιαία (instantaneous). Εξαιτίας της στιγμιαίας φύσης τους συνήθως δεν εμφανίζονται σε μη συνοπτικές μορφές και όταν αυτό γίνεται θα υπάρχουν στην πρόταση επιρρηματικοί προσδιορισμοί που θα δίνουν την ερμηνεία της επανάληψης. Πιο ειδικά, τα στιγμιαία ρήματα στο κατάλληλο επιρρηματικό περιβάλλον μπορεί να συμβαίνουν σαν επαναλαμβανόμενες αλληλουχίες (Smith, 1991: 30) όπως φαίνεται στην πρόταση «Έβηχα όλη νύχτα», όπου η επιρρηματική φράση «όλη νύχτα» δίνει στην ενέργεια την ερμηνεία της επανάληψης και δεν την παρουσιάζει σαν μεμονωμένο γεγονός. Στον πίνακα που ακολουθεί συνοψίζονται όλες οι κατηγορίες ρημάτων, μαζί με την ερμηνεία τους, τα βασικά χαρακτηριστικά τους και αντίστοιχα παραδείγματα. Πίνακας 3: λεξική όψη, κατηγορίες ρημάτων Λεξική όψη Ερμηνεία Χρονικά χαρακτηριστικά Παραδείγματα Ρήματα φυσικές ή πνευματικές Δυναμικά γράφω, διαβάζω, ποτίζω, οδηγώ. δραστηριότητας (activity) ιδιότητες που δεν ολοκληρώνονται. Διάρκεια Μη τελικά Ρήματα ολοκλήρωσης (accomplishment) ενέργειες που έχουν φυσική ολοκλήρωση και αποτέλεσμα. Έχουν στάδια και εξέλιξη στο χρόνο. Δυναμικά Διάρκεια Τελικά σπουδάζω (επίτευξη στόχου) γκρεμίζω (επιρροή σε αντικείμενο) πλέκω (δημιουργία αντικειμένου) Στιγμιαία ρήματα μεμονωμένα, στιγμιαία Δυναμικά φτύνω, στάζω, (semelfactive) γεγονότα χωρίς αποτέλεσμα. Στιγμιαία γλιστράω, γλείφω. Μη τελικά Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 18

Ρήματα σταθερές, προσωρινές Στατικά σκέφτομαι, πεινάω, κατάστασης καταστάσεις χωρίς εσωτερική Διάρκεια κοιμάμαι, πονάω. (state) δομή. λιποθυμώ (επηρεάζεται αυτός που βιώνει την Ρήματα επίτευξης στιγμιαίες ενέργειες που Δυναμικά κατάσταση) (achievement) οδηγούν στην αλλαγή μιας Τελικά σπάω (επηρεάζει μια κατάστασης αλλά δεν Στιγμιαία κατάσταση) αποτελούν μέρος της. ανάβω (δημιουργεί μια κατάσταση) λύνω (επίτευξη στόχου) 2.Άνοια Σύμφωνα με το DSM-V (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) και το ICD-10 (International Classification of Diseases) η άνοια είναι ένας γενικός όρος που περιγράφει τη χρόνια ή προοδευτική εκφυλιστική ασθένεια του εγκεφάλου που πλήττει τη νόηση αλλά και τη συμπεριφορά. Η άνοια μπορεί να προκαλέσει διαταραχές σε διάφορους γνωστικούς τομείς όπως: μνήμη, κατανόηση, σκέψη, μάθηση, γλώσσα, προσανατολισμός κλπ., επηρεάζοντας έτσι την καθημερινή και κοινωνική ζωή του ατόμου. Η άνοια μπορεί να εντοπίζεται τόσο την περιοχή του φλοιού (νόσος Alzheimer) όσο και στις υποφλοιϊκές περιοχές (νόσος Parkinson). 2.1.Νόσος Alzheimer Η νόσος Alzheimer αποτελεί μία από τις πιο διαδεδομένες μορφές άνοιας (Visser et al, 1999; Terry και Katzman, 1983). Πιο ειδικά, το Alzheimer είναι ένα είδος φλοιϊκής άνοιας και πρόκειται για μία εκφυλιστική και μη θεραπεύσιμη νόσο που εμφανίζεται κυρίως σε ανθρώπους ηλικίας άνω των 65 ετών (Mckhann et al, 1984). Όπως αναφέρεται στους Taler και Phillips (2007) προκαλείται από τη συσσώρευση πρωτεϊνών β-αμυλοειδούς και tau, οι οποίες δημιουργούν αντίστοιχα πλάκες και νευροϊνιδιακά συμπλέγματα στον ανθρώπινο εγκέφαλο (Gomez και Hyman, 2003; Albert et al, 2001; Fox et al, 1996). Η παρουσία τόσο των πλακών όσο και των Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 19

νευροϊνιδιακών συμπλεγμάτων στον εγκέφαλο διαταράσσει την ικανότητα των νευρώνων να επικοινωνούν μεταξύ τους και έχει ως αποτέλεσμα τον εκφυλισμό των νευρικών κυττάρων και την ατροφία του φλοιού (Mckhann et al,1984). Νευρολογικές αλλοιώσεις παρατηρούνται κατά κύριο λόγο στις κροταφο-βρεγματικές περιοχές, τον ιππόκαμπο αλλά και τις γύρω φλοιϊκές περιοχές, επηρεάζοντας έτσι τις ικανότητες μνήμης αλλά και μάθησης (Braaten et al, 2006; Storey et al, 2002; Visser et al, 1999; Fox et al, 1996). Τέλος, ο πρώτος που περιέγραψε την παθολογία και τα κλινικά συμπτώματα της νόσου ήταν ο Γερμανός ψυχίατρος και νευροπαθολόγος Aloysius Alzheimer το 1906 από τον οποίο πήρε και το όνομά της. Το 1901, ο Aloysius παρατήρησε σε ένα άσυλο της Φρανκφούρτης την Auguste Deter, μία ασθενή που εμφάνιζε παράξενη συμπεριφορά και απώλεια βραχυπρόθεσμης μνήμης, ενώ η οριστική διάγνωση της νόσου έγινε το 1906, μετά το θάνατό της και τις έρευνες που ακολούθησαν. 2.1.1.Συμπτώματα - γλωσσικό προφίλ Σχετικά με τα συμπτώματα και την εξέλιξη της νόσου παρατηρούμε πως διακρίνονται τρία στάδια: ήπιο, μέτριο και προχωρημένο. Σε ένα πρώτο στάδιο, πλήττεται η βραχυπρόθεσμη μνήμη-μνήμη εργασίας (Braaten et al., 2006; Kensinger et al., 2003; Macdonald et al., 2001). Όπως αναφέρουν ο Kensinger και συνεργάτες (2003) η μνήμη εργασίας (working memory) είναι το τμήμα που αποθηκεύει, συγκρατεί και χειρίζεται τις πληροφορίες που λαμβάνει ο εγκέφαλος για ένα σύντομο χρονικό διάστημα. Σύμφωνα με το μοντέλο των Baddeley και Hitch (1974) η μνήμη εργασίας αποτελείται από τρία διαφορετικά συστήματα: α) κεντρικός εκτελεστής (central executive) β) οπτικοχωρική αποθήκη (visuospatial sketch pad) και γ) φωνολογικό κύκλωμα (phonological loop). Στην οπτικοχωρική αποθήκη δημιουργούνται και διατηρούνται οι πληροφορίες που σχετίζονται με οπτικά ερεθίσματα, ενώ αντίθετα το φωνολογικό κύκλωμα χειρίζεται περισσότερο λεκτικές πληροφορίες. Ο κεντρικός εκτελεστής είναι ένα σύστημα που έχει πρόσβαση και στη μακροπρόθεσμη μνήμη, ελέγχει την προσοχή, συντονίζει τις πληροφορίες από διαφορετικές πηγές και σχετίζεται με την ικανότητα συντονισμού των δράσεων και των γενικότερων διαδικασιών σκέψης (Baddeley, 1996, 1992). Εξαιτίας αυτών των λειτουργιών του ο κεντρικός εκτελεστής παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην επιτέλεση πολλαπλών καθηκόντων, διεργασιών δηλαδή που τα άτομα πρέπει να εκτελέσουν ταυτόχρονα. Βλάβη λοιπόν στη μνήμη εργασίας έχει ως Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 20

αποτέλεσμα ο ασθενής να αδυνατεί να ανακαλέσει ένα πρόσφατο γεγονός, χωρίς όμως να παρουσιάζει πρόβλημα στην ανάκληση μίας παλαιότερης μνήμης. Παράλληλα, η βλάβη στη βραχυπρόθεσμη μνήμη και τις κροταφικές περιοχές εξηγεί γιατί οι ασθενείς δυσκολεύονται να συγκρατήσουν νέες πληροφορίες, εμφανίζουν μειωμένη ικανότητα εκμάθησης και γλωσσικά προβλήματα (Storey et al., 2002; Visser et al., 1999; Welsh et al., 1992). Εξαιτίας της προοδευτικής επιδείνωσης της νόσου βλάβες παρουσιάζει τελικά και η μακροπρόθεσμη μνήμη η οποία, σε αντίθεση με τη βραχυπρόθεσμη, διατηρεί και αποθηκεύει πληροφορίες για μεγάλα χρονικά διαστήματα και διακρίνεται στην διαδικαστική, την επεισοδιακή και τη σημασιολογική. Πιο ειδικά, η διαδικαστική μνήμη αποθηκεύει και ανακαλεί αυτοματοποιημένες διεργασίες πχ. πώς κάνουμε ποδήλατο, ενώ η επεισοδιακή μνήμη κατά την Tulving (1984), όπως αναφέρεται στους Becker και Overman (2002), είναι υπεύθυνη για την αποθήκευση, κωδικοποίηση και ανάκτηση πληροφοριών και προσωπικών εμπειριών που σχετίζονται με συγκεκριμένο χρόνο και χώρο πχ. το μέρος στο οποίο πήγε κάποιος διακοπές δύο χρόνια πριν. Σχετικά με τη σημασιολογική μνήμη, αυτή αποτελεί το δίκτυο των πληροφοριών και γνώσεων που έχουμε αποκτήσει καθ όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Σχετίζεται με τις γνώσεις μας για τον κόσμο (πχ. πρωτεύουσα μιας χώρας) και περιλαμβάνει γλωσσικές και λεξικές πληροφορίες όπως είναι η σημασία των λέξεων και οι κανόνες μίας γλώσσας (Vogel et al., 1999). Έτσι λοιπόν, η βλάβη στη μακροπρόθεσμη μνήμη οδηγεί στη γενικότερη πλήξη των γνωστικών και εκτελεστικών ικανοτήτων του ατόμου και επηρεάζει τις καθημερινές ενέργειές του (Albert et al., 2001; Chen et al., 2001; Perry, Watson & Hodges, 2000; Visser et al., 1999). Συγκεκριμένα, οι ασθενείς παρουσιάζουν αδυναμία αναγνώρισης αντικειμένων, οικείων προσώπων και επιτέλεσης καθημερινών δραστηριοτήτων (Vogel et al., 2005; Chen et al., 2001). Επιπλέον, κατά την εξέλιξη της νόσου σύμφωνα με την Allison (1962) και όπως αυτό αναφέρεται στους Appell και Kertesz (1982) παρουσιάζονται και διαταραχές προσανατολισμού. Ακόμη, η νόσος προκαλεί διαταραχές προσοχής, συμπεριφοράς και λόγου (Taler και Phillips, 2007). Στο τελικό στάδιο της νόσου ο ασθενής πλέον δεν επικοινωνεί, προκαλείται απώλεια ομιλίας και αδυναμία αυτοεξυπηρέτησης. Εκτός βέβαια από τις εκτελεστικές ικανότητες, πλήττονται και οι αντιληπτικές όπως είναι οι οπτικοακουστικές (Albert et al., 2001; Chen et al., 2001). Όπως αναφέρθηκε παραπάνω η γλωσσική ικανότητα των ασθενών φαίνεται να πλήττεται σχετικά νωρίς κατά την εξέλιξη της νόσου με τους ασθενείς να εμφανίζουν Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 21

προβλήματα στην παραγωγή αλλά και την κατανόηση της γλώσσας (Taler και Phillips, 2007). Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της νόσου είναι η δυσκολία των ασθενών στη διαδικασία κατονομασίας που σχετίζεται με την παραγωγή και την εύρεση μεμονωμένων λέξεων (Tarel και Phillips, 2007; Adlam et al., 2006; Braaten et al., 2006; Henry et al., 2004; Mendez και Cummings 2003; Convit et al., 2000; Appell & Kertesz, 1982; Constantinidis et al., 1978). Η γλωσσική αυτή συμπεριφορά ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα της διαταραχής της μακροπρόθεσμης μνήμης και πιο ειδικά της σημασιολογικής καθώς ο ασθενής δεν έχει πρόσβαση στα σημασιολογικά πεδία του νοητικού λεξικού και δεν μπορεί να ανακαλέσει τις απαραίτητες πληροφορίες για την επιλογή της κατάλληλης λέξης (Adlam et al., 2006; Garrad et al., 2005; Giffard et al., 2005; Henry et al., 2004; De Jager et al., 2003; Chen et al., 2001; Chertkow & Bub 1990; Murdoch et al., 1987; Appell et al., 1982; Constantinidis et al., 1978). Αξίζει να αναφέρουμε ότι παρόμοια γλωσσική συμπεριφορά έχουν και οι ασθενείς με αφασία Wernicke (Appell et al., 1982) με τη διαφορά ότι αυτοί δεν μπορούν να επεξεργαστούν καλά λέξεις χαμηλής συχνότητας, σε αντίθεση με αυτούς που πάσχουν από άνοια. Επιπρόσθετα, οι ασθενείς παρουσιάζουν προβλήματα και στην παραγωγή αυθόρμητου λόγου. Ο λόγος τους χαρακτηρίζεται ρέων με σχετικά καλή σύνταξη αλλά, κενός περιεχομένου, χωρίς νόημα και συνοχή (Kemper et al., 1993; Murdoch et al., 1987; Appell et al., 1982). Ακόμη, διαταραγμένες φαίνεται να είναι και οι ικανότητες γραφής και ανάγνωσης (Murdoch et al., 1987). Όπως αναφέρουν οι Taler και Phillips (2007) οι ασθενείς συνήθως παράγουν μικρά και όχι συντακτικά περίπλοκα κείμενα με πληροφορίες ωστόσο που μπορεί να είναι άσχετες μεταξύ τους (Kemper et al., 1993). Σχετικά με τη φωνολογία και τη σύνταξη αυτές σε ένα βαθμό φαίνεται να παραμένουν άθικτες (Taler & Philipes, 2007; Kemper et al., 1993; Appell et al., 1982; Bayles, 1982). Πιο αναλυτικά, οι ασθενείς διατηρούν την ικανότητά τους να παράγουν ορθά γραμματικές προτάσεις, δεν δυσκολεύονται στην παραγωγή αρνητικών προτάσεων και δεν έχουν πρόβλημα στην επιλογή του σωστού χρόνου, προσώπου και κλιτικών επιθημάτων που χρειάζονται για το σχηματισμό μίας πρότασης (Appell et al., 1982; Bayles, 1982). 2.2.Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή Ως Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή (ΗΓΔ) ορίζεται το μεταβατικό στάδιο μεταξύ της φυσιολογικής γήρανσης και της νόσου Alzheimer ή κάποιου άλλου τύπου άνοιας (Taler Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 22

και Philips, 2007; Petersen, 2004; Winblad, 2004; Petersen et al., 2001α, β). Πιο ειδικά, όπως αναφέρουν ο Petersen και συνεργάτες (2001β) πρόκειται για μία νόσο η οποία χαρακτηρίζεται από απώλεια γνωστικών και λειτουργικών ικανοτήτων χωρίς ωστόσο το άτομο να πληροί τα κριτήρια διάγνωσης άνοιας. Προχωρώντας σε μία ιστορική αναδρομή του όρου ΗΓΔ, αυτός καθιερώθηκε από τους Flicker, Ferris και Reisberg (1991), ενώ όπως αναφέρεται στους Taler και Philips (2007) πριν από αυτόν είχαν χρησιμοποιηθεί και άλλοι για να περιγράψουν το φάσμα μεταξύ φυσιολογικής γήρανσης και άνοιας μεταξύ των οποίων είναι: α) η διαταραχή μνήμης που σχετίζεται με την ηλικία (AAMI: age-associated memory impairment, Crook et al., 1986), β) έκπτωση γνωσιακών λειτουργιών που σχετίζεται με την ηλικία (AACD: age-associated cognitive decline, Levy, 1994) και γ) γνωσιακή διαταραχή, όχι άνοια (CIND: cognitive impairment no dementia, Graham et al., 1997). Ο λόγος για τον οποίο η ΗΓΔ αποτελεί αντικείμενο μελέτης είναι ότι μπορεί να αποτελέσει βασικό στοιχείο για την εξερεύνηση πρώιμων δεικτών της νόσου Alzheimer ή άλλης μορφής άνοιας (Taler & Philips, 2007; Petersen, 2004; Morris et al., 2001; Petersen et al., 2001α, β). Βέβαια αυτό δεν ισχύει απόλυτα καθώς τα άτομα με ΗΓΔ μπορεί να παραμείνουν σταθερά και δεν είναι απαραίτητο ότι θα εξελιχθούν σε ανοϊκά με την πάροδο του χρόνου (Winblad et al., 2004; Chertkow et al., 2001). Αναλυτικά, ο Petersen και συνεργάτες (2001α) σε εκτεταμένη τους έρευνα παρατήρησαν ποσοστό μετατροπής σε NA 10-15% συγκριτικά με το 1-2% του γενικότερου πληθυσμού. Παρόμοια, και ο Morris και συνεργάτες (2001) μετά από μακροχρόνια έρευνα διατύπωσαν την άποψη ότι η ΗΓΔ αποτελεί πάντα πρόδρομο της ΝΑ, καθώς το ποσοστό μετατροπής που παρατήρησαν μετά από περίπου 10 χρόνια ήταν 100%. Αντίθετα με τις παραπάνω μελέτες είναι τα αποτελέσματα του Chertkew και συνεργατών (2001) οι οποίοι παρατήρησαν ότι το 25% των ασθενών με ΗΓΔ δεν εξελίχθηκε σε ανοϊκο ακόμα και μετά την πάροδο 10 ετών από την εμφάνιση των συμπτωμάτων και τη διαταραχή μνήμης. Τα αμφιλεγόμενα αυτά αποτελέσματα μπορεί να οφείλονται στα κριτήρια διάγνωσης της ΗΓΔ καθώς επίσης και στην ετερογένεια της νόσου (Chertkew, 2002). Οι πρώτοι που διατύπωσαν τα κριτήρια διάγνωσης της ΗΓΔ ήταν ο Petersen και συνεργάτες (1999). Σύμφωνα με αυτά ένα άτομο για να διαγνωστεί με ΗΓΔ πρέπει να υπάρχουν ενδείξεις απώλειας μνήμης είτε από το ίδιο το άτομο είτε από αντικειμενικές μετρήσεις, να είναι διατηρημένες οι γνωστικές λειτουργίες, ανεπηρέαστες οι Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 23

καθημερινές δραστηριότητες και τέλος το άτομο να μην είναι ανοϊκό. Τα κριτήρια αυτά ωστόσο αναθεωρήθηκαν από τον Winblad και τους συνεργάτες του (2004). Τα ανανεωμένα κριτήρια προβλέπουν ότι α) το άτομο δεν είναι ούτε υγιές ούτε ανοϊκό, β) παρατηρείται έκπτωση των γνωστικών λειτουργιών η οποία είναι εμφανής με την πάροδο του χρόνου είτε από αντικειμενικές μετρήσεις είτε από αναφορές του ίδιου το ατόμου ή κάποιου πληροφορητή και γ) οι καθημερινές δραστηριότητες δεν επηρεάζονται, ενώ πιο περίπλοκες λειτουργίες είτε παραμένουν άθικτες είτε είναι μερικώς διαταραγμένες. Οι Antero, Petersen, Touchon και Richie (2006), αξιολογώντας αυτά τα κριτήρια, συμπέραναν ότι μέσω αυτών μπορούμε να προβλέψουμε την εξέλιξη της ΗΓΔ σε άνοια πιο αποτελεσματικά από ότι χρησιμοποιώντας τα κριτήρια του Petersen και συνεργατών (1999), καθώς μέσω αυτών φαίνεται ότι ο βαθμός της διαταραχής και η μνήμη αποτελούν μέσο για την πρόβλεψη των ασθενών που θα μεταβούν στην άνοια. Σχετικά με τη διάγνωση της ΗΓΔ έχει παρατηρηθεί ετερογένεια στην ομάδα των ασθενών. Κατά τον Petersen και συνεργάτες (2001α) υπάρχουν τρεις διαφορετικοί τύποι ΗΓΔ οι οποίοι μπορούν να εξελιχθούν και σε διαφορετικές μορφές άνοιας. Το πιο συνηθισμένο είδος είναι η αμνησιακή ΗΓΔ (amnestic MCI), η οποία χαρακτηρίζεται από απώλεια μνήμης, που έχει παρατηρηθεί είτε από το ίδιο το άτομο είτε από κάποιο πληροφορητή. Οι καθημερινές δραστηριότητες και οι γνωστικές λειτουργίες του ατόμου διατηρούνται. Άτομα με αμνησιακή ΗΓΔ μπορεί να εξελιχθούν σε ασθενείς με Alzheimer (Petersen, 2003). Ακόμη, τα κριτήρια του Petersen (1999) φαίνεται να αντανακλούν περισσότερο αυτό το είδος ΗΓΔ. Ένας άλλος τύπος ΗΓΔ (multiple domain MCI) είναι αυτός στον οποίο επηρεάζονται πολλαπλές γνωστικές λειτουργίες (γλώσσα, αντιληπτική ικανότητα κλπ.) με ή χωρίς διαταραχές στη μνήμη. Τα άτομα αυτά διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο να εξελιχθούν σε ασθενείς με Alzheimer (Petersen, 2003) κυρίως αν εμφανίζουν και προβλήματα στη γλώσσα (Alexopoulos et al., 2006). Η αγγειακή άνοια είναι μία ακόμη ασθένεια στην οποία μπορεί να μεταβούν τέτοιοι ασθενείς (Petersen, 2003). Ο τελευταίος τύπος ΗΓΔ είναι αυτός στον οποίο παρατηρείται διαταραχή σε μία μόνο γνωστική λειτουργία χωρίς όμως να επηρεάζεται η μνήμη (single non-memory MCI). Κατά τον Petersen (2003) η εξέλιξη της νόσου αυτής μπορεί να είσαι σε άνοια με σωματίδια Lewy, μετωποκροταφική άνοια, πρωτοπαθής προοδευτική αφασία (ΠΠΑ) και αγγειακή άνοια. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 24

Σχετικά με τη γλωσσική συμπεριφορά και τις διαταραχές των ασθενών με ΗΓΔ έχουν γίνει πολλές μελέτες οι οποίες στηρίζονται σε τυποποιημένα εργαλεία αξιολόγησης (βλ. αναλυτικά Taler & Philips, 2007), ωστόσο δεν έχουν πραγματοποιηθεί αρκετές ψυχογλωσσολογικές μελέτες. Σύμφωνα με τις μελέτες Manouilidou et al. (2014) καθώς επίσης και Manouilidou et al. (2016) τα αποτελέσματα κάποιων ψυχογλωσσολογικών μελετών (Duong et al., 2006; Taler & Jarema, 2006; Davie et al., 2004; Puregger et al., 2003; Olichney et al., 2002) έχουν δείξει ότι οι ασθενείς με ΜΓΔ παρουσιάζουν διαταραχές τόσο σε λεξικό όσο και σε σημασιολογικό επίπεδο κάτι που υποδηλώνει γενικότερη βλάβη στο σημασιολογικό δίκτυο αυτού του πληθυσμού. Επιπλέον, η Manouilidou και συνεργάτες (2016) αναφέρουν ότι οι διαταραχές που παρουσιάζουν οι ασθενείς με ΗΓΔ σε γνωστικές και γλωσσικές δοκιμασίες μπορεί να οφείλονται και στη δυσλειτουργία των εκτελεστικών ικανοτήτων τους οι οποίες βοηθούν στην αξιολόγηση και τη συλλογή των απαραίτητων κάθε φορά πληροφοριών ανάλογα με τις απαιτήσεις της εκάστοτε δοκιμασίας. Οι Taler και Philips (2007) κάνουν λόγο για ανάγκη στροφής των ερευνών στην εύρεση διαγνωστικών εργαλείων και κριτηρίων που θα βοηθούν τους μελετητές να διαγνώσουν την HΓΔ και να παρατηρήσουν τις διαταραχές που προκαλεί με αποτέλεσμα να προσφέρουν μεγαλύτερη προγνωστική και διαγνωστική ακρίβεια. Στο πλαίσιο αυτό οι δοκιμασίες που σχεδιάστηκαν για τις ανάγκες της παρούσας μελέτης μπορούν να αναδείξουν τα σημασιολογικά και γλωσσικά ελλείματα ασθενών με ΗΓΔ, αποτελώντας έτσι, μελλοντικά, τη βάση για την εύρεση διαγνωστικών εργαλείων και την εδραίωση των γλωσσικών συμπτωμάτων του συγκεκριμένου παθολογικού πληθυσμού. Τέλος, ο Petersen και συνεργάτες (2001α) αναφέρουν ότι οι μέχρι τώρα κλινικές μελέτες-δοκιμές δεν σχετίζονται με τη θεραπεία της ΗΓΔ, αλλά με την πρόληψή της και την καθυστέρηση της εξέλιξής της σε κάποια μορφή άνοιας. 3.Παρουσίαση προηγούμενης ερευνητικής μελέτης Όπως έχει ήδη αναφερθεί, στη νόσο Alzheimer θεωρείται ότι η σύνταξη παραμένει άθικτη (Kemper et al., 1993; Appelle et al., 1982; Bayles, 1982). Ωστόσο, όπως αναφέρεται στους Fyndanis και συνεργάτες (2013) δεν έχουν γίνει αρκετές έρευνες σχετικά με τι επιδόσεις των ασθενών στον τομέα αυτό και επιπλέον πολλές φορές τα αποτελέσματά τους είναι αντιφατικά δεδομένου ότι ορισμένες αναφέρουν πως κατηγορίες όπως αυτή της συμφωνίας ή του χρόνου δεν πλήττονται στη νόσο (βλ. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 25

ενδεικτικά Kaprinis & Stavrakaki, 2007; Kavé & Levy, 2003), ενώ αντίθετα άλλες υποστηρίζουν ότι οι ασθενείς παρουσιάζουν αγραμματικό προφίλ και κάνουν τόσο συντακτικά όσο και μορφοσυντακτικά λάθη (βλ. ενδεικτικά (Salis & Saddy, 2011; Altmann, Kempler & Andersen, 2001). Παρακινούμενοι από αυτό οι Fyndanis, Manouilidou, Koufou, Karampekios & Tsapakis (2013) διεξήγαγαν έρευνα με σκοπό να εξετάσουν την ικανότητα των ασθενών με Alzheimer να επεξεργαστούν τις λειτουργικές κατηγορίες του χρόνου, της γραμματικής όψης και της συμφωνίας υποκειμένου-ρήματος, που σχετίζονται με τη ρηματική μορφολογία στην ελληνική γλώσσα. Ο σχεδιασμός, οι προβλέψεις και τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας θα παρουσιαστούν εκτενώς σε αυτό το κεφάλαιο καθώς αυτή αποτέλεσε τη βάση για το σχεδιασμό και τη διεξαγωγή της παρούσας έρευνας. 3.1.Συμμετέχοντες Στο πείραμα συμμετείχαν 10 ασθενείς, που βρίσκονταν στο ήπιο στάδιο της νόσου και στην πλειοψηφία τους σύμφωνα με νευροαπεικονίσεις είχαν υποστεί βλάβη σε εκτεταμένες περιοχές του εγκεφάλου. Παράλληλα, οι ερευνητές προκειμένου να έχουν μία καλύτερη εικόνα σχετικά με τις γνωστικές και γλωσσικές ικανότητες των ασθενών τους είχαν υποβάλει και σε πρόσθετες δοκιμασίες οι οποίες εξέταζαν τις ικανότητές τους στη μνήμη εργασίας, την κατονομασία και τη σημασιολογία. Οι ασθενείς παρουσίασαν άθικτες ικανότητες κατονομασίας σε αντίθεση με αυτές της μνήμης εργασίας και της σημασιολογίας σε σχέση με τους υγιείς συμμετέχοντες. Εκτός από τους 10 ασθενείς στο πείραμα συμμετείχαν και ως ομάδα ελέγχου 6 υγιή άτομα. Γενικότερα οι υγιείς και ασθενείς συμμετέχοντες είχαν κατά κύριο λόγο τα ίδια χαρακτηριστικά. Όλοι ήταν μονόγλωσσοι με μητρική την ελληνική γλώσσα, ήταν δεξιόχειρες και ηλικίας μεταξύ 58-84 ετών. Τέλος, όλοι είχαν περίπου 6 χρόνια εκπαίδευσης. 3.2.Πρόβλεψεις Οι ερευνητές προέβλεψαν ότι οι ασθενείς θα σημειώσουν καλύτερες επιδόσεις στην κατηγορία της συμφωνίας σε σχέση με το χρόνο και την όψη, ότι θα προτιμήσουν μελλοντικούς και όχι τόσο παρελθοντικούς χρόνους και τέλος ότι στην κατηγορία της όψης θα αποδώσουν καλύτερα στους μη συνοπτικούς τύπους (έλυνα) σε σχέση με τους συνοπτικούς (έλυσα). Οι παραπάνω προβλέψεις βασίστηκαν σε προηγούμενες μελέτες, Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 26

στο γενικότερο γλωσσικό προφίλ των ασθενών και στα χαρακτηριστικά που φέρουν οι προς εξέταση κατηγορίες. Σύμφωνα με προηγούμενες μελέτες σε αγραμματικούς ασθενείς η κατηγορία της συμφωνίας φάνηκε να έχει διατηρηθεί καλύτερα σε σχέση με το χρόνο και την όψη (Fyndanis et al., 2012α; Nanousi et al., 2006; Varlokosta et al., 2006; Stavrakaki & Kouvava, 2003). Σύμφωνα με τον Fyndanis et al. (2013) αυτό συμβαίνει γιατί κατά τον Kok και τους συνεργάτες του (2007) η συμφωνία είναι λιγότερο απαιτητική ως προς την επεξεργασία της καθώς απαιτεί την ενεργοποίηση μόνο γραμματικών πληροφοριών σε αντίθεση με το χρόνο και την όψη που απαιτούν την επεξεργασία τόσο γραμματικών όσο και εξωγλωσσικών-αντιληπτικών πληροφοριών. Παράλληλα, η συμφωνία ως μη ερμηνεύσιμη κατηγορία (Chomsky, 1995, 2000, 2001) έχει λιγότερο κόστος επεξεργασίας σε σχέση με τις ερμηνεύσιμες κατηγορίες (Chomsky, 1995, 2000, 2001) του χρόνου και της όψης, οι οποίες συμβάλλουν στη γενικότερη ερμηνεία της πρότασης και είναι πιο απαιτητικές (Fyndanis et al., 2010; Fyndanis et al., 2012α; Nanousi et al., 2006; Varlokosta et al., 2006). Οι μειωμένες ικανότητες επεξεργασίας και η βλάβη στη μνήμη εργασίας των ασθενών με Alzheimer (Baddeley, 1996, 1992) οδήγησε τους ερευνητές στην πρόβλεψη ότι και αυτοί όπως και οι αγραμματικοί θα σημειώσουν χαμηλές επιδόσεις στην κατηγορία της όψης. Στην κατηγορία του χρόνου, οι ερευνητές προέβλεψαν ότι η αναφορά στο παρελθόν θα δυσκολέψει περισσότερο τους ασθενείς σε σχέση με την αναφορά στο μέλλον βασιζόμενοι στην έρευνα της Bastiaanse και των συνεργατών της (2011). Η αναφορά στο παρελθόν θεωρήθηκε ότι είχε περισσότερο κόστος επεξεργασίας και είναι πιο απαιτητική γιατί συνδέεται και με το γενικότερο πλαίσιο του λόγου-περικείμενο. Τέλος, ο Lapointe (1985) είχε υποστηρίξει ότι οι αμαρκάριστες πληροφορίες διατηρούνται καλύτερα σε σχέση με τις μαρκαρισμένες και για το λόγο αυτό οι ερευνητές περίμεναν ότι οι ασθενείς θα προτιμήσουν τη μη συνοπτική όψη (αμαρκάριστη, έλυνα) σε σχέση με τη συνοπτική (μαρκαρισμένη, έλυσα), κάτι που έχει επιβεβαιωθεί και από έρευνες σε αγραμματικό πληθυσμό (Koukoulioti & Stavrakaki, 2014; Nanousi et al., 2006; Stavrakaki & Kouvara, 2003) 3.3.Πειραματικές δοκιμασίες Με σκοπό να εξεταστεί η ικανότητα παραγωγής και κρίσης/κατανόησης των ασθενών στις κατηγορίες του χρόνου, της συμφωνίας και της όψης σχεδιάστηκαν τρεις Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 27

διαφορετικές δοκιμασίες κατά τα πρότυπα προηγούμενων ερευνών (Fyndanis, Varlokosta & Tsapkini 2012β; Fyndanis, 2009). Οι δοκιμασίες είναι οι εξής: συμπλήρωση κενών προτάσεων, κρίση γραμματικότητας και αντιστοίχιση πρότασης εικόνας. Στις δοκιμασίες χρησιμοποιήθηκαν τα ίδια 30 ρήματα. 3.3.1.Συμπλώρηση κενών προτάσεων Για τη συγκεκριμένη δοκιμασία σχεδιάστηκαν 90 ζεύγη προτάσεων εκ των οποίων 30 εξέταζαν το χρόνο, 30 τη συμφωνία και 30 την γραμματική όψη. Κάθε ζεύγος προτάσεων αποτελούταν από μία πρόταση ερέθισμα (ΠΕ) και από μία πρόταση στόχο (ΠΣ). Από την πρόταση στόχο απουσίαζε το ρήμα καθώς αυτό ήταν που καλούνταν οι ασθενείς να συμπληρώσουν, ενώ η πρόταση ερέθισμα ήταν έτσι σχεδιασμένη ώστε να πυροδοτεί κάθε φόρα τον προς εξέταση ρηματικό τύπο. Σχετικά με τα ζεύγη προτάσεων στην κατηγορία της συμφωνίας τα μισά εξέταζαν το πρόσωπο (18 α) και τα άλλα μισά τον αριθμό (18 β). Οι προτάσεις για την κατηγορία του χρόνου ήταν σε παρελθοντική ή μελλοντική αναφορά καθώς στα ελληνικά δεν είναι εύκολο να εξετάσουμε τον χρόνο με αναφορά στο παρόν αφού σε συνδυασμό με αυτόν μπορούν να χρησιμοποιηθούν εξίσου και παρελθοντικοί και μελλοντικοί τύποι πχ. Τώρα θα φάω, Τώρα έφαγα. Το ίδιο ισχύει και για τις προτάσεις στην κατηγορία της όψης αφού στο παρόν δεν διακρίνεται συνοπτικό και μη συνοπτικό. Τα (17), (18 α, β) και (19) είναι παραδείγματα για τις κατηγορίες του χρόνου, της συμφωνίας και της όψης αντίστοιχα. 17) ΠΕ: Αύριο εμείς θα λούσουμε τα μαλλιά μας. ΠΣ: Χθες εμείς λούσαμε τα μαλλιά μας. 18) α. ΠΕ: Εσύ χύνεις το γάλα. ΠΣ: Το παιδί χύνει το γάλα. β. ΠΕ: Οι αγρότες ανεβάζουν τα κιβώτια. ΠΣ: Ο αγρότης ανεβάζει τα κιβώτια. 19) ΠΕ: Αύριο τα παιδιά επί μία ώρα θα ποτίζουν τον κήπο. ΠΣ: Αύριο τα παιδιά μέσα σε μία ώρα θα ποτίσουν τον κήπο. 3.3.2.Κρίση γραμματικότητας Για τις ανάγκες αυτής της δοκιμασίας σχεδιάστηκαν 90 προτάσεις, 30 για κάθε κατηγορία προς εξέταση. Από τις 30 προτάσεις που αντιστοιχούσαν σε κάθε κατηγορία 15 από αυτές ήταν γραμματικά ορθές και 15 ήταν μη γραμματικές. Στην κατηγορία της συμφωνίας από τις μη γραμματικές προτάσεις 7 αντιστοιχούσαν στο πρόσωπο και 8 Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 28

στον αριθμό. Σχετικά με την κατηγορία της όψης 15 στόχευαν στην εξέταση της συνοπτικής όψης και 15 στην εξέταση της μη συνοπτικής όψης. Και σε αυτή την περίπτωση από τις 15 προτάσεις για κάθε όψη υπήρχαν και κάποιες που δεν ήταν γραμματικές. Στην κατηγορία του χρόνου αλλά και τις όψης οι προτάσεις που χρησιμοποιήθηκαν ήταν είτε σε παρελθοντικό είτε σε μελλοντικό χρόνο. Τα (20), (21) και (22) αποτελούν παραδείγματα γραμματικών και μη γραμματικών προτάσεων για τη συμφωνία, το χρόνο και την όψη αντίστοιχα. 20) α. Εσύ συνδέεις τα καλώδια. β. *Εσείς χτίζουν ένα σπίτι. 21) α. Σε λίγο η κυρία θα ταΐσει το παιδί. β.* Αύριο εγώ έψησα μπριζόλες. 22) α. Χθες τα παιδιά επί δύο λεπτά κούρδιζαν τα ρολόγια. β. *Αύριο εσύ επί μία ώρα θα μοιράσεις τα δώρα. 3.3.3.Αντιστοίχιση πρότασης-εικόνας Σχεδιάστηκε μετά την ολοκλήρωση των δύο προηγούμενων δοκιμασιών. Οι ασθενείς στη δοκιμασία αυτή έπρεπε να αντιστοιχίσουν μία εμπρόθετη φράση με αναφορά στο παρελθόν ή το μέλλον (πχ. πριν το πότισμα, μετά το πότισμα) με ένα από τα 3 διαθέσιμα ασπρόμαυρα γραμμικά σχέδια που απεικόνιζαν ένα γεγονός είτε στο παρόν είτε στο παρελθόν είτε στο μέλλον. Για τις ανάγκες τις δοκιμασίας σχεδιάστηκαν 12 σχέδια και κάποια από αυτά χρησιμοποιήθηκαν δύο φόρες. Οι εμπρόθετες φράσεις που καλούνταν να αντιστοιχίσουν οι ασθενείς με τις εικόνες ήταν στο σύνολο 19, οι 7 από αυτές είχαν αναφορά στο παρελθόν και οι 12 στο μέλλον. 3.4.Αποτελέσματα Τα αποτελέσματα έδειξαν πως οι προβλέψεις των ερευνητών επιβεβαιώθηκαν σε ένα βαθμό. Γενικά σε όλες τις δοκιμασίες οι ασθενείς έδειξαν σημαντικά χαμηλότερες επιδόσεις σε σχέση με την ομάδα ελέγχου (υγιείς) και φάνηκε πως και οι τρεις κατηγορίες (χρόνος, συμφωνία, όψη) ήταν λιγότερο ή περισσότερο διαταραγμένες. Η κατηγορία της όψης ήταν αυτή στην οποία σημείωσαν τις χαμηλότερες επιδόσεις σε σχέση με το χρόνο και τη συμφωνία σε όλες τις δοκιμασίες. Ωστόσο, φάνηκε να δυσκολεύονται περισσότερο στη δοκιμασία συμπλήρωσης κενών προτάσεων που αφορούσε την παραγωγή της όψης παρά στην περίπτωση κρίσης γραμματικότητας. Επιπλέον, όπως θα δούμε παρακάτω στην παραγωγή της όψης φάνηκε να προτιμούν Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 29

συνοπτικούς (έλυσα) τύπους σε σχέση με τους μη συνοπτικούς (έλυνα). Σχετικά με την κατηγορία του χρόνου, αυτή ήταν πιο διαταραγμένη στην παραγωγή, ενώ οι ασθενείς δεν φάνηκε να προτιμούν τους μελλοντικούς χρόνους σε σχέση με τους παρελθοντικούς. Στη συμφωνία σημείωσαν χαμηλότερες επιδόσεις στη δοκιμασία κρίσης γραμματικότητας σε σχέση με την παραγωγή της στη συμπλήρωση κενών προτάσεων. Ακόμη, πρέπει να αναφερθεί ότι οι διαφοροποιήσεις που παρατηρήθηκαν στις επιδόσεις των ασθενών οφείλονται στο γεγονός ότι στο ήπιο στάδιο της νόσου αυτοί μπορεί να έχουν υποστεί βλάβες σε διαφορετικό βαθμό κάτι που εξαρτάται από την ηλικία τους αλλά και από τις ικανότητες της μνήμης εργασίας του εγκεφάλου. 3.4.1.Συμπλήρωση κενών προτάσεων Στη δοκιμασία αυτή στην κατηγορία της όψης οι ασθενείς έδωσαν τις λιγότερες σωστές απαντήσεις (37%) σε σχέση με την κατηγορία του χρόνου (77,4%) και της συμφωνίας (90%). Η συμφωνία ήταν σημαντικά διατηρημένη, ενώ οι ασθενείς απέδωσαν σχεδόν το ίδιο και στις περιπτώσεις συμφωνίας προσώπου και σε αυτές συμφωνίας αριθμού. Ως λάθος δεν υπολογίστηκαν οι απαντήσεις στις οποίες ο ασθενείς έπρεπε να συμπληρώσει το 2 ο ενικό πρόσωπο και εκείνος συμπλήρωνε με το 1 ο ή αντίστροφα. Οι απαντήσεις αυτές θεωρήθηκε από τους ερευνητές ότι απλά παραβίαζαν τους κανόνες διεξαγωγής της δοκιμασίας και δεν ήταν πραγματικά λάθη. Πιο ειδικά, οι ασθενείς είναι πολύ πιθανό να αντιλαμβανόντουσαν την δοκιμασία ως μία συνομιλία με την ερευνητή και ότι έπρεπε να μιλήσουν προσωπικά για τον εαυτό τους. Για παράδειγμα, σε περιπτώσεις που είχαμε προτάσεις ερεθίσματα «Ο αγρότης ποτίζει το χωράφι» και προτάσεις στόχους «Εσύ ποτίζεις το χωράφι» είναι πολύ πιθανό ο ασθενείς να αντιλαμβανόταν στην προσωπική αντωνυμία εσύ ως πρόσκληση για να μιλήσει για τον ίδιο και έτσι συμπλήρωνε με το 1 ο ενικό πρόσωπο και όχι το 2 ο. Επιπλέον, οι ασθενείς δεν αντικατέστησαν ποτέ το 3 ο πρόσωπο με το 1 ο ή το 2 ο κάτι που συνηγορεί στην παραπάνω ερμηνεία. Στο χρόνο δεν έδειξαν σημαντική διαφορά ως προς την προτίμηση παρελθοντικών (80%) ή μελλοντικών (74%) τύπων. Τέλος, στην όψη φάνηκε να προτιμούν τη συνοπτική (45,2%) έναντι της μη συνοπτικής (29,9%), όπου για παράδειγμα στην πρόταση «Αύριο τα παιδιά επί μία ώρα θα ποτίζουν τον κήπο», ήταν πιθανό να συμπληρώσουν τον συνοπτικό τύπο «ποτίσουν». Ακολουθούν διαγράμματα παρουσίασης των αποτελεσμάτων σύμφωνα με τα ποσοστά που δίνονται στο άρθρο των Fyndanis, Manouilidou, Koufou, Karampekios & Tsapakis (2013). Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 30

Διάγραμμα 1: συμπλήρωση κενών προτάσεων, ποσοστά σωστών απαντήσεων 100,00% 90,00% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% 90% 77,40% 37% Ποσοστά Σωστών Απαντήσεων χρόνος όψη συμφωνία Διάγραμμα 2: συμπλήρωση κενών προτάσεων, επιλογή όψης 50,00% 45,00% 45,20% 40,00% 35,00% 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% 30% Ποσοστά Απαντήσεων συνοπτική όψη μη συνοπτική όψη 3.4.2.Κρίση γραμματικότητας Στη δοκιμασία αυτή οι ασθενείς παρουσίασαν χαμηλές επιδόσεις στην κατηγορία της όψης (57%) σε σχέση με τις κατηγορίες του χρόνου (72%) και της συμφωνίας (70%). Και εδώ δεν φάνηκε να έχουν σημαντικές διαφορές σχετικά με τη συμφωνία-αριθμού και τη συμφωνία-προσώπου. Στη δοκιμασία αυτή είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι οι ασθενείς έτειναν να αποδέχονται ως γραμματικές μη γραμματικές προτάσεις παρά να απορρίπτουν ως μη γραμματικές αυτές που ήταν ορθά σχηματισμένες. Αυτό σημαίνει ότι υπήρχαν πολλές πιθανότητες να αποδεχτούν ως γραμματική μία πρόταση στην Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 31

οποία να ήταν για παράδειγμα λάθος ο τύπος της όψης «Αύριο εσύ επί μία ώρα θα *μοιράσεις τα δώρα» παρά να χαρακτηρίσουν ως μη γραμματική την αντίστοιχη ορθά σχηματισμένη πρόταση «Αύριο εσύ επί μία ώρα θα μοιράζεις τα δώρα». Ακολουθούν διαγράμματα με την παρουσίαση των αποτελεσμάτων σύμφωνα με τα ποσοστά που δίνονται στο άρθρο των Fyndanis, Manouilidou, Koufou, Karampekios & Tsapakis (2013). Διάγραμμα 3: κρίση γραμματικότητας, σωστές απαντήσεις 100,00% 90,00% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 72,00% 57% 70% χρόνος όψη συμφωνία 0,00% Ποσοστά Σωστών Απαντήσεων Διάγραμμα 4: κρίση γραμματικότητας, αποδοχή μη γραμματικών προτάσεων 100,00% 90,00% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% 61,30% 45,60% 40,60% 34,70% 21% 24,70% 19,30% 21,80% Χρόνος Όψη Συμφωνία Συνολικά Ποσοστά αποδοχή μη γραμματικών προτάσεων απόρριψη γραμματικών προτάσεων Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 32

3.4.3.Αντιστοίχιση πρότασης-εικόνας Οι ασθενείς παρουσίασαν πολύ υψηλές επιδόσεις 95,4% σωστές απαντήσεις και για το λόγο αυτό δεν χρειάστηκε να υποβληθεί και η ομάδα ελέγχου στη δοκιμασία αυτή. Η επίδοση των ασθενών ουσιαστικά έδειξε στους ερευνητές ότι αυτοί δεν είχαν πρόβλημα με την κατανόηση των φράσεων που λειτουργούν ως προσδιορισμού του χρόνου. 3.5.Συζήτηση Αποτελεσμάτων Τα αποτελέσματα της παραπάνω έρευνας δείχνουν ότι οι ασθενείς με Alzheimer παρουσιάζουν αγραμματικό προφίλ. Και οι τρεις κατηγορίες είναι διαταραγμένες και τα αποτελέσματα αυτά φαίνεται να ευθυγραμμίζονται με προηγούμενες έρευνες, σύμφωνα με τις οποίες οι ασθενείς κάνουν μορφοσυντακτικά λάθη και η συμφωνία διατηρείται καλύτερα από το χρόνο και την όψη (Fyndanis et al., 2012 α; Nanousi et al., 2006; Varlokosta et al., 2006; Stavrakaki & Kouvara, 2003; Altmann et al., 2001). Οι ερευνητές θεωρούν ότι η καλή επίδοση στη συμφωνία οφείλεται στο γεγονός ότι ως μη ερμηνεύσιμη κατηγορία απαιτεί λιγότερο κόστος επεξεργασίας σε σύγκριση με τις ερμηνεύσιμες κατηγορίες του χρόνου και της όψης. Η συμφωνία για την κατανόηση και την παραγωγή της απαιτεί την επεξεργασία μόνο γραμματικών πληροφοριών αφού όπως έχει ήδη αναφερθεί (βλ. κεφάλαιο 1.2) δημιουργεί δομικές σχέσεις μεταξύ των στοιχείων μίας πρότασης και δεν συμβάλλει στην ερμηνεία της. Αντίθετα ο χρόνος και η όψη σαν μη ερμηνεύσιμες πληροφορίες συμβάλλουν στην ερμηνεία της πρόταση και απαιτούν την επεξεργασία τόσο γραμματικών όσο και εξωγλωσσικών πληροφοριών. Όπως αναφέρουν οι Wenzlaff και Clahsen (2005) για να μιλήσει κανείς για ένα γεγονός πρέπει να φτιάξει ένα νοητικό πλαίσιο στο οποίο θα τοποθετεί χρονικά το γεγονός στο οποίο αναφέρεται σε σχέση με το χρονικό παρόν ομιλίας και παράλληλα θα ανακαλεί και την σωστή κλιτική μορφολογία που χρειάζεται για την πραγμάτωση του ρηματικού τύπου. Παρόμοια συμβαίνει και με την κατηγορία της όψης η οποία σύμφωνα με τους ερευνητές φάνηκε να είναι η πιο διαταραγμένη σε σχέση με τη συμφωνία αλλά και το χρόνο καθώς είναι ακόμη πιο απαιτητική. Η όψη, όπως έχει ήδη αναφερθεί (βλ. ενότητα 1.1), είναι μια κατηγορία που δείχνει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο ομιλητής τη διάρκεια ενός γεγονότος μέσα στο χρόνο (ολοκληρωμένο ή εξελισσόμενο). Αυτό σημαίνει πως σαν κατηγορία είναι υποκειμενική (Smith, 1991:6) και όταν κάποιος θέλει να αναφερθεί σε ένα γεγονός πρέπει πρώτα να εξετάσει και να αντιληφθεί τη διάρκεια που είχε αυτό μέσα στο χρόνο και έπειτα να την αποδώσει λεξικά μέσω της κατάλληλης ρηματικής μορφολογίας. Η βλάβη στην μνήμη εργασίας Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 33

και τον κεντρικό εκτελεστή που είναι υπεύθυνος για την πραγμάτωση πολλαπλών καθηκόντων κατά τους Fyndanis, Manouilidou, Koufou, Karampekios & Tsapakis (2013) μπορεί να ερμηνεύσει τη γλωσσική συμπεριφορά των ασθενών και την καλύτερη επίδοση τους στη συμφωνία σε σχέση με τι πιο απαιτητικές κατηγορίες του χρόνου και της όψης. Επιπλέον, οι ερευνητές διατύπωσαν την άποψη ότι για τη γλωσσική συμπεριφορά των ασθενών μπορεί να ευθύνονται και σημασιολογικά προβλήματα σε συνδυασμό με τη βλάβη στη μνήμη εργασίας. Σχετικά με την χαμηλή επίδοση στην κατηγορία του χρόνου, αυτή, όπως φάνηκε από τη δοκιμασία αντιστοίχισης εικόνας-φράσης δεν οφείλεται στην δυσκολία κατανόησης των επιρρηματικών προσδιορισμών του χρόνου αλλά μάλλον στη ρηματική μορφολογία. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι εξαιτίας της δυσλειτουργίας της βραχυπρόθεσμης μνήμης και του κεντρικού εκτελεστή (Kensinger et al., 2003) παρουσιάζονται δυσκολίες στην πρόσβαση στη μακροπρόθεσμη μνήμη με αποτέλεσμα οι ασθενείς να αδυνατούν να ανακαλέσουν τα σωστά κλιτικά μορφήματα με βάση τους επιρρηματικούς προσδιορισμούς της πρότασης. Με παρόμοιο τρόπο ίσως δικαιολογούνται και οι επιδόσεις των ασθενών στην κατηγορία της όψης. Επιπλέον, όπως είδαμε οι ερευνητές δεν επιβεβαιώθηκαν ως προς την πρόβλεψή τους ότι οι ασθενείς θα προτιμήσουν τους μελλοντικούς τύπους σε σχέση με τους παρελθοντικούς. Αυτό μάλλον οφείλεται στο γεγονός ότι εκτός από το παρελθόν και η αναφορά στο μέλλον αν και αφορά ένα γεγονός που δεν έχει συμβεί είναι συνδεδεμένη με το πλαίσιο λόγου-περικείμενο. Για την ακρίβεια οι Fyndanis, Manouilidou, Koufou, Karampekios & Tsapakis (2013) υποστηρίζουν πως όταν κάποιος θέλει να αναφερθεί στο μέλλον βλέπει το γεγονός σαν μια προβολή που είναι πιθανό να συμβεί σε κάποιο αόριστο χρόνο ο οποίος όμως είναι υποκείμενος στο χρόνο ομιλίας. Επιπρόσθετα, τα αποτελέσματα της έρευνας των Fyndanis, Manouilidou, Koufou, Karampekios & Tsapakis (2013) δείχνουν πως υπάρχουν διάφορα ζητήματα γύρω από τη γλωσσική πραγμάτωση των ασθενών με νόσο Alzheimer που χρειάζονται περαιτέρω διερεύνηση. Ένα από αυτά είναι η επίδοση των ασθενών στην κατηγορία της γραμματικής όψης (συνοπτικό, μη συνοπτικό). Οι ερευνητές παρατήρησαν πως οι ασθενείς με Alzheimer σε αντίθεση με τους αφασικούς (Nanousi et al., 2006) προτιμούν να χρησιμοποιούν συνοπτικούς τύπους παρά μη συνοπτικούς. Αυτό όμως δεν επιβεβαιώνει τις αρχικές τους προβλέψεις σύμφωνα με τις οποίες οι ασθενείς θα προτιμούσαν τους μη συνοπτικούς τύπους (έλυνα) σε σχέση με τους συνοπτικούς Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 34

(έλυσα). Ο λόγος για τον οποίο οι ερευνητές περίμεναν αυτά τα αποτελέσματα είναι ότι έχει διατυπωθεί η άποψη ότι στη νόσο Alzheimer διατηρούνται καλύτερα τα αμαρκάριστα στοιχεία (μη συνοπτικό) σε σχέση με τα μαρκαρισμένα (συνοπτικό), κάτι που τελικά δεν επιβεβαιώνεται από τα παραπάνω. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί πως η μελέτη των Fyndanis, Manouilidou, Koufou, Karampekios & Tsapakis (2013) έπαιξε σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό της παρούσας έρευνας. Συγκεκριμένα, μέσω των αποτελεσμάτων και της ερμηνείας τους συγκεντρώθηκαν χρήσιμες πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο θεωρούμε ότι ασθενείς με Alzheimer επεξεργάζονται κατηγορίες όπως η συμφωνία, η όψη (συνοπτικό, μη συνοπτικό) και ο χρόνος ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους (μαρκαρισμένο-αμαρκάριστο, ερμηνεύσιμο-μη ερμηνεύσιμο). Σύμφωνα με όλα αυτά μπορέσαμε να σχεδιάσουμε την παρούσα έρευνα και να προσανατολιστούμε ως προς τους βασικούς στόχους και τις υποθέσεις της. 4.Παρούσα έρευνα Στόχο αυτού του κεφαλαίου αποτελεί η πειραματική διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο ασθενείς με ΗΓΔ και νόσο Alzheimer στο ήπιο στάδιο επεξεργάζονται κατά κύριο λόγο την κατηγορία της λεξικής αλλά και της γραμματικής όψης. Ακόμη, θα δούμε τα βασικά ερευνητικά ερωτήματα και τις προβλέψεις που διατυπώθηκαν, τον τρόπο με τον οποίο σχεδιάστηκε η πειραματική διαδικασία και τέλος τα αποτελέσματά της. 4.1.Υπόθεση Στην ενότητα αυτή θα διατυπωθούν κάποιες υποθέσεις σχετικά με τα αποτελέσματα της έρευνας των Fyndanis, Manouilidou, Koufou, Karampekios & Tsapakis (2013). Το σημείο στο οποίο θα επικεντρωθούμε περισσότερο και όπως αναφέρουν και οι ίδιοι οι ερευνητές χρήζει περαιτέρω μελέτης είναι η επίδοση των ασθενών στην κατηγορία της γραμματικής όψης και πιο συγκεκριμένα η μη αναμενόμενη προτίμηση που έδειξαν για τη συνοπτική όψη (έλυσα) σε σχέση με τη μη συνοπτική (έλυνα). Αρχικά, οι ερευνητές εξέφρασαν την άποψη ότι ίσως, όπως και στην κατηγορία του χρόνου έτσι και στην γραμματική όψη, η χαμηλή επίδοση των ασθενών οφείλεται στη ρηματική μορφολογία. Η βλάβη στον κεντρικό εκτελεστή πιθανόν δεν διευκόλυνε την πρόσβαση στη μακροπρόθεσμη μνήμη και κατ επέκταση στην κλιτική μορφολογία που χρειάζεται Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 35

για το σχηματισμό της όψης καθώς αυτή όπως είδαμε σε προηγούμενες ενότητες στην ελληνική εκφράζεται πάνω στο ρήμα. Ωστόσο, θεωρώ πως η ρηματική μορφολογία δεν επαρκεί για την ερμηνεία αυτής της γλωσσικής συμπεριφοράς των ασθενών. Η συνοπτική όψη είναι μορφολογικά περίπλοκη καθώς ο σχηματισμός της προκαλεί μορφοφωνολογικές αλλαγές στο θέμα του ρήματος (πχ. προσθήκη κλιτικών επιθημάτων, βλ. αναλυτικά υποενότητα 1.1.1.2), σε αντίθεση με τη μη συνοπτική που είναι απλή μορφολογικά και διατηρεί το θέμα του ρήματος χωρίς αλλαγές (βλ. αναλυτικά υποενότητα 1.1.2.2). Με βάση αυτά, η βλάβη στον κεντρικό εκτελεστή θα είχε ως αποτέλεσμα τη δυσκολία στην ανάκληση κατά κύριο λόγο της μορφολογίας που σχετίζεται με τη συνοπτική και όχι με τη μη συνοπτική όψη, αρά οι ασθενείς θα απέδιδαν όπως είχε προβλεφθεί χειρότερα στην πρώτη και όχι στην τελευταία. Το ζήτημα που τέθηκε στην πορεία της έρευνας που παρουσιάστηκε παραπάνω και σε αυτό στηρίζεται και η παρούσα έρευνα είναι αν προβλήματα σημασιολογίας μπορούν να ερμηνεύσουν τη γλωσσική συμπεριφορά των ασθενών. Πιο αναλυτικά, οι ασθενείς μετά από δοκιμασίες φάνηκε πως εμφανίζουν βλάβη στη σημασιολογική μνήμη κάτι που επηρεάζει κυρίως τις λέξεις που ανήκουν στην ανοιχτή τάξη (πχ. ρήματα, επίθετα, ουσιαστικά). Οι ερευνητές θεώρησαν πως η βλάβη αυτή θα μπορούσε να έχει επηρεάσει και τις σημασιολογικές αναπαραστάσεις των κατηγοριών της συμφωνίας, του χρόνου και της όψης και σε συνδυασμό με την διαταραγμένη μνήμη εργασίας και τη βλάβη στον κεντρικό εκτελεστή εξηγεί τη χαμηλή επίδοση των ασθενών στις πειραματικές δοκιμασίες. Η άποψη των Fyndanis, Manouilidou, Koufou, Karampekios και Tsapakis (2013) ότι η σημασιολογική διαταραχή και η βλάβη στη μνήμη εργασίας επηρέασαν τις επιδόσεις των ασθενών, πιστεύω ότι μπορεί να εξηγήσει και την τάση τους να προτιμούν τη συνοπτική από τη μη συνοπτική όψη. Σύμφωνα με όσα είδαμε σε προηγούμενη ενότητα (βλ. αναλυτικά υποενότητες 1.1.1.1 και 1.1.2.1) σχετικά με τη λειτουργία τόσο της συνοπτικής (έλυσα) όσο και της μη συνοπτικής όψης (έλυνα) φαίνεται πως η τελευταία είναι σημασιολογικά πιο περίπλοκη σε σχέση με την πρώτη. Όταν ένας ασθενής καλείται είτε να παράγει είτε να κατανοήσει-κρίνει ένα ρήμα στο μη συνοπτικό του τύπο αυτό σημαίνει πως πρέπει να αντιληφθεί και να επεξεργαστεί την ενέργεια που περιγράφεται ως προς την εσωτερική της δομή και τα στάδιά της (αρχή-μέση-τέλος). Αντίθετα, στην παραγωγή και την κατανόηση της συνοπτικής όψης ο ασθενής αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει μία ενέργεια ως ένα ενιαίο και ολοκληρωμένο γεγονός. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 36

Επιπρόσθετα, η σημασιολογική περιπλοκότητα της μη συνοπτικής όψης εντείνεται και με τη χρήση διάφορων επιρρηματικών προσδιορισμών που κάθε φορά προσδίδουν και άλλη ερμηνεία στην ενέργεια που περιγράφεται (πχ. εξελισσόμενο γεγονός, συνήθεια κλπ.). Από αυτά καταλαβαίνουμε ότι η μη συνοπτική όψη είναι αρκετά απαιτητική κατηγορία σε σχέση με τη συνοπτική και η βλάβη στη μνήμη εργασίας καθώς επίσης και στη σημασιολογική μνήμη θα μπορούσαν να αποτελέσουν πρόβλημα για την παραγωγή και την επεξεργασία της. Έτσι, όταν ένας ασθενής καλείται να συμπληρώσει έναν μη συνοπτικό τύπο σε μία πρόταση, όπως για παράδειγμα «Χθες, τα παιδιά τραγουδούσαν όλη μέρα» πρέπει πρώτα να τοποθετήσει την ενέργεια στο παρελθόν σύμφωνα με το επίρρημα «χθες», ενώ παράλληλα πρέπει να ερμηνεύσει την επιρρηματική φράση «όλη μέρα» ως στοιχείο που δείχνει διάρκεια μέσα στο χρόνο, να αντιληφθεί ότι η πράξη που περιγράφεται έχει εσωτερική δομή και δεν είναι μία ολοκληρωμένη ενέργεια και να ανακαλέσει τον κατάλληλο ρηματικό τύπο ώστε αυτός να φέρει τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά. Μία τέτοια διαδικασία φαίνεται να έχει μεγάλο κόστος επεξεργασίας και είναι αρκετά περίπλοκη καθώς απαιτεί την ταυτόχρονη επεξεργασία όλων των χρονικών προσδιορισμών της πρότασης προκειμένου να επιλεγεί και να συμπληρωθεί ο κατάλληλος τύπος που θα φέρει τα χαρακτηριστικά του παρελθόντος και της διάρκειας. Σε αυτό το σημείο υποθέτω ότι η βλάβη στη σημασιολογική μνήμη μπορεί να έχει επηρεάσει τις αναπαραστάσεις επιρρηματικών προσδιορισμών όπως αυτών της πρότασης που προηγήθηκε με αποτέλεσμα ο ασθενής να μην είναι σε θέση να τους ερμηνεύσει σωστά και κατ επέκταση να επιλέξει τον κατάλληλο τύπο ώστε να φέρει τα ίδια σημασιολογικά χαρακτηριστικά με αυτούς. Επιπρόσθετα, η διαταραχή στον κεντρικό εκτελεστή υπάρχει πιθανότητα να δυσκολεύει τον ασθενή ως προς την ταυτόχρονη επεξεργασία τέτοιων πληροφοριών ή ακόμη να δυσκολεύει την πρόσβαση στη σημασιολογική μνήμη. Επομένως, η βλάβη στη σημασιολογική μνήμη και τον κεντρικό εκτελεστή μπορούν να οδηγήσουν τον ασθενή σε λανθασμένη απάντηση και στην επιλογή ενός λιγότερο σημασιολογικά περίπλοκου τύπου όπως είναι η συνοπτική όψη. 4.2.Ζητούμενο-Ερευνητικό ερώτημα Προκειμένου να ελεγχθεί η παραπάνω υπόθεση και να διαπιστωθεί αν η προτίμηση που έδειξαν οι ασθενείς στη συνοπτική όψη μπορεί να οφείλεται σε σημασιολογικές διαταραχές, προχωρήσαμε στην εκπόνηση μίας νέας πειραματικής μελέτης. Το γλωσσικό φαινόμενο που θα εξεταστεί στην παρούσα μελέτη είναι η λεξική όψη (βλ. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 37

αναλυτικά ενότητα 1.4) καθώς αυτή αποτελεί εκ φύσεως σημασιολογική κατηγορία και υπάρχει εγγενώς στα ρήματα. Για τις ανάγκες της παρούσας έρευνας σχεδιάστηκαν δύο δοκιμασίες: δοκιμασία κατονομασίας και δοκιμασία συμπλήρωσης κενών προτάσεων. Στόχος είναι η μελέτη της επίδοσης των ασθενών (ήπιο στάδιο Alzheimer, ΗΓΔ) στην κατηγορία της λεξικής όψης. Σχετικά με τη δοκιμασία συμπλήρωσης κενών προτάσεων πρέπει να αναφερθεί ότι παρόλο που σε αυτή οι ασθενείς θα δοκιμαστούν και στη γραμματική όψη (συνοπτικό, μη συνοπτικό) οι προβλέψεις που έχουν διατυπωθεί για την πιθανή επίδοσή τους έγιναν με βάση την κατηγορία λεξικής όψης στην οποία ανήκει το κάθε ρήμα (ρήματα ολοκλήρωσης, δραστηριότητας, κατάστασης, στιγμιαία, επίτευξης). Αν το πρόβλημα των ασθενών είναι όντως σημασιολογικό αναμένεται ότι η λεξική όψη (λεξική κατηγορία στην οποία ανήκει κάθε ρήμα βλ. αναλυτικά ενότητα 1.4.2) θα επηρεάσει τόσο την ικανότητα κατονομασίας όσο και την επιλογή γραμματικής όψης (συνοπτικό ή μη συνοπτικό). Πιο ειδικά, στην κατονομασία οι ασθενείς θα έχουν υψηλότερες επιδόσεις σε λιγότερο σημασιολογικά περίπλοκα ρήματα ενώ στη συμπλήρωση κενών προτάσεων θα προτιμήσουν τους συνοπτικούς τύπους (στην ενότητα 4.7. παρουσιάζονται αναλυτικά οι προβλέψεις για τις δύο πειραματικές δοκιμασίες της παρούσας μελέτης). 4.3.Μεθοδολογία Στην ενότητα αυτή θα μιλήσουμε για τις πειραματικές διαδικασίες που σχεδιάστηκαν για τις ανάγκες διεξαγωγής της παρούσας έρευνας. 4.3.1.Κατονομασία Η ικανότητα ανάκλησης των λέξεων ορίζεται ως κατονομασία και οι δοκιμασίες με τις οποίες αυτή ελέγχεται ονομάζονται πειράματα κατονομασίας. Όπως αναφέρεται στους Tarel & Phillips (2007) διάφορες έρευνες σχετικά με τη νόσο έχουν δείξει ότι οι ασθενείς παρουσιάζουν διαταραχές σε επίπεδο ανάκλησης και κατονομασίας, οι οποίες σχετίζονται κατά κύριο λόγο με βλάβες στη σημασιολογική μνήμη (Adlam et al, 2006; Braaten et al 2006; Kim & Thompson, 2004; Henry et al, 2004; Mendez και Cummings 2003; Whatmough & Chertkow, 2003; Convit et al, 2000; Appell et al 1982; Constantinidis et al 1978). Ακόμη, αν και, όπως αναφέρεται σε έρευνα των Fyndanis et al. (2013), είχε διατυπωθεί η άποψη ότι η κατηγορία των ουσιαστικών πλήττεται περισσότερο στη νόσο (Whatmough & Chertkow, 2003), τελικά πλήττεται εξίσου και η κατηγορία των ρημάτων σε επίπεδο κατονομασίας (Druks et al., 2006; Kim & Thompson, 2004). Σχετικά με την κατηγορία των ρημάτων όπως αναφέρουν η Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 38

Manouilidou και συνεργάτες (2009) οι ασθενείς παρουσιάζουν αδυναμία στην επεξεργασία των σημασιολογικών πληροφοριών που φέρει το ρήμα (Kim & Thompson, 2004; Cotelli et al., 2007; Waters at al., 1998). Τα λάθη που κάνουν πιο συχνά οι ασθενείς στην κατονομασία κατά το ήπιο στάδιο της νόσου είναι: ανομία (αδυναμία ανάκλησης της λέξης), περιφράσεις (χειροκροτώ βαράω παλαμάκια) και σημασιολογικές ή φωνολογικές (αεροπλάνο αρεοπλάνο) παραφασίες. Σχετικά με τις σημασιολογικές παραφασίες, αυτές αφορούν απαντήσεις που δίνουν οι ασθενείς οι οποίες σχετίζονται σημασιολογικά με τη λέξη-στόχο. Ανάλογα με τη σχέση που μπορεί να έχουν μεταξύ τους η λέξη-στόχος και η απάντηση υπάρχουν διάφορα είδη σημασιολογικών παραφασιών. Για παράδειγμα, υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες οι δύο λέξεις μπορεί να ανήκουν στην ίδια σημασιολογική κατηγορία ή να μοιάζουν οπτικά (πχ. μήλο μπανάνα, σφουγγαρίζω σκουπίζω). Επιπλέον, μπορεί να υπάρχει σχέση υπωνυμίας μεταξύ των δύο λέξεων και η απάντηση να είναι υπερώνυμη στη λέξη-στόχο (μήλο φρούτο, σκουπίζω καθαρίζω). Στη σχέση υπωνυμίας η υπερώνυμη λέξη είναι αυτή η οποία αποτελεί μία γενική κατηγορία που περιλαμβάνει στο σύνολό της την υπώνυμη λέξη (πχ. το τριαντάφυλλο είναι υπώνυμος όρος στη λέξη λουλούδι η οποία ως υπερώνυμος είναι μια ευρεία κατηγορία και περιλαμβάνει όλα τα διαφορετικά είδη λουλουδιών). Τέλος, οι δύο λέξεις μπορεί να μην ανήκουν απαραίτητα στην ίδια κατηγορία όμως να σχετίζονται μεταξύ τους βάσει ενός σεναρίου (πχ. ποντίκι τυρί, πυροβολώ σκοτώνω). Η διαδικασία της κατονομασίας αποτελείται από τρία στάδια: αντιληπτικό, σημασιολογικό και φωνολογικό (Τσολάκη, 2002). Το αντιληπτικό στάδιο αφορά την αναγνώριση του οπτικού ή λεξικού ερεθίσματος, το δεύτερο σχετίζεται με το σημασιολογικό σύστημα και την αναζήτηση των κατάλληλων πληροφοριών για την επιλογή της σωστής λέξης (σημασιολογική αναπαράσταση λέξης) και το τρίτο σχετίζεται με τη φωνολογική αναπαράσταση της λέξης η οποία συγκρατείται για ένα ελάχιστο χρονικό διάστημα στη φωνολογική αποθήκη και έπειτα μέσω τις ενεργοποίησης των αρθρωτικών μηχανισμών περνάμε στην ομιλία. Όπως βλέπουμε από τα παραπάνω η κατονομασία συνδέει άμεσα τη γλώσσα και τη μνήμη και για το λόγο αυτό τα πειράματα κατονομασίας αποτελούν σημαντικό εργαλείο για τον έλεγχο των ικανοτήτων ομάδων που εμφανίζουν γλωσσικές διαταραχές. Πιο αναλυτικά, αντιληπτικά προβλήματα μπορεί να οδηγήσουν σε ακουσία, αδυναμία δηλαδή αναγνώρισης του ερεθίσματος και ως εκ τούτου αδυναμία κατονομασίας. Επιπλέον, Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 39

δυσκολία πρόσβασης στη σημασιολογική μνήμη ή βλάβη σε αυτή μπορεί να εμποδίσουν το άτομο να ανακαλέσει τις απαιτούμενες λεξικές πληροφορίες και να δημιουργήσουν προβλήματα κατονομασίας, κάτι που θεωρούμε ότι συμβαίνει στους ασθενείς με Alzheimer. Το πιο διαδεδομένο πείραμα κατονομασίας είναι το BNT (Boston Naming Test) το οποίο περιλαμβάνει οπτικά και λεξικά ερεθίσματα (Kaplan, Goodglass & Weintraub, 1983). Υπάρχουν τρεις τρόποι να διεξάγει κάποιος ένα πείραμα κατονομασίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις παρουσιάζεται ως ερέθισμα μία εικόνα και ζητείται από τον ασθενή να ονομάσει αυτό που απεικονίζεται (κατονομασία εικόνας). Ακόμη, μπορεί να δοθεί στον ασθενή κάποιο αντικείμενο και εκείνος να πρέπει να το κατονομάσει (κατονομασία αντικειμένου). Τέλος, η κατονομασία μέσω ορισμού είναι μια διαδικασία κατά την οποία δίνεται στον ασθενή ο ορισμός ή περιγραφή μίας λέξης και του ζητείται να βρει τη λέξη στην οποία αυτός αναφέρεται. Για τις ανάγκες της παρούσας έρευνας όπως θα δούμε στη συνέχεια σχεδιάστηκε πείραμα κατονομασίας εικόνας. 4.3.2.Συμπλήρωση κενών προτάσεων Εκτός από τα πειράματα κατονομασίας, άλλη μία δοκιμασία που μας βοηθά να εξετάσουμε τις γλωσσικές ικανότητες των ασθενών είναι η συμπλήρωση κενών προτάσεων. Στις δοκιμασίες αυτές δημιουργούνται ζεύγη προτάσεων και σε αυτά η μία πρόταση λειτουργεί ως ερέθισμα (ΠΕ) και η άλλη ως στόχος (ΠΣ). Η πρόταση ερέθισμα χρησιμοποιείται με σκοπό να προκαλέσει την παραγωγή της λέξης που έχει παραλειφθεί από την πρόταση στόχο. Στην παρούσα έρευνα εξετάζουμε την ικανότητα παραγωγής ρημάτων και πιο συγκεκριμένα την ικανότητα παραγωγής της γραμματικής όψης καθώς οι ασθενείς θα πρέπει να συμπληρώσουν τις προτάσεις με το σωστό συνοπτικό (έλυσα) ή μη συνοπτικό (έλυνα) τύπο. Παράδειγμα: 23) ΠΕ: Χθες, εγώ πότιζα τα λουλούδια όλη μέρα. ΠΣ: Xθες, εγώ πότισα τα λουλούδια μέσα σε μία ώρα. 4.4.Συλλογή υλικού Στην ενότητα αυτή γίνεται λόγος για το πειραματικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα εργασία. Πιο ειδικά, θα μιλήσουμε για τον τρόπο με τον οποίο αυτό συλλέχθηκε και ελέγχθηκε προκειμένου να είναι κατάλληλο για τις δοκιμασίες κατονομασίας και συμπλήρωσης κενών προτάσεων. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 40

4.4.1.Κατάρτιση πειραματικού υλικού Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε για την παρούσα έρευνα αποτελείται από ρήματα. Για τα ρήματα αυτά, μέσω ηλεκτρονικών εργαλείων, συγκεντρώθηκαν πληροφορίες σχετικά με τη συχνότητα εμφάνισής τους, το μήκος τους (γράμματα, συλλαβές), τα φωνήματα που τα αποτελούν και τους φωνολογικούς ή ορθογραφικούς γείτονες που μπορεί να έχουν. Τέτοιες πληροφορίες είναι πολύ σημαντικές καθώς μπορεί να επηρεάσουν τον τρόπο με τον οποίο ανακαλείται μία λέξη (Aherns, 1977; Rochford & Williams, 1965). Επομένως, σε μία τέτοια έρευνα πρέπει οι παράγοντες αυτοί να είναι σταθμισμένοι προκειμένου να είμαστε βέβαιοι ότι η δυσκολία στην κατανόηση ή παραγωγή των ρημάτων θα είναι περίπου ίδια για όλους τους συμμετέχοντες οι οποίοι θα απαντούν με βάση τις υπάρχουσες γνώσεις τους και δεν θα επηρεάζονται από άλλους εξωγενείς παράγοντες όπως η συχνότητα ή το μήκος μίας λέξης. Για να βεβαιωθώ ότι τα ρήματα που είχαν επιλεγεί ήταν κατάλληλα και μπορούσαν να συμμετέχουν ισάξια στην πειραματική διαδικασία προχώρησα στο στατιστικό έλεγχό τους. Για το στατιστικό έλεγχο χρησιμοποιήθηκε το λογισμικό «SPSS» και μέσω αυτού πραγματοποιήθηκε t-τεστ ανεξάρτητων δειγμάτων. Ο λόγος για τον οποίο επέλεξα αυτή τη μέθοδο ελέγχου είναι γιατί τα τεστ αυτά συγκρίνουν δύο ξεχωριστά δείγματα και ελέγχουν τις υποθέσεις που σχετίζονται με τη διαφορά των μέσων τιμών τους. Οι κατηγορίες που ελέγχθηκαν ως προς τη συχνότητά τους ήταν οι εξής: ρήματα επίτευξης vs. ρήματα δραστηριότητας ρήματα επίτευξης vs. στιγμιαία ρήματα ρήματα επίτευξης vs. ρήματα ολοκλήρωσης ρήματα επίτευξης vs. ρήματα κατάστασης ρήματα δραστηριότητας vs. στιγμιαία ρήματα ρήματα δραστηριότητας vs. ρήματα ολοκλήρωσης ρήματα δραστηριότητας vs. ρήματα κατάστασης στιγμιαία ρήματα vs. ρήματα ολοκλήρωσης στιγμιαία ρήματα vs. ρήματα κατάστασης ρήματα ολοκλήρωσης vs. ρήματα κατάστασης Στο σημείο αυτό, πρέπει να αναφερθεί πως επειδή τα ρήματα, λόγω του μεγάλου όγκου τους, χωρίστηκαν σε δύο Λίστες (Λίστα 1, Λίστα 2) ο στατιστικός έλεγχος των παραπάνω κατηγοριών πραγματοποιήθηκε και για τις δύο ξεχωριστά. Η μηδενική υπόθεση που διατυπώθηκε ήταν ότι οι μέσοι όροι των συχνοτήτων κάθε κατηγορίας δεν διέφεραν μεταξύ τους σημαντικά. Η εναλλακτική υπόθεση ήταν ότι οι μέσοι όροι Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 41

θα διέφεραν μεταξύ τους. Σχετικά με τις μεταβλητές, ως ανεξάρτητη μεταβλητή λειτούργησαν οι κατηγορίες των ρημάτων και ως εξαρτημένη η συχνότητα εμφάνισής τους. Τα αποτελέσματα του τεστ επιβεβαίωσαν τη μηδενική υπόθεση και έδειξαν ότι δεν υπάρχει σημαντικά στατιστική διαφορά μεταξύ των συχνοτήτων των κατηγοριών (p> 0.05). Οι μόνες περιπτώσεις στις οποίες υπάρχει διαφορά και στις δύο ομάδες ρημάτων είναι μεταξύ των ρημάτων ολοκλήρωσης και των ρημάτων κατάστασης αλλά και μεταξύ των στιγμιαίων και των ρημάτων κατάστασης (p<0.05). Τα ρήματα κατάστασης είναι πιο συχνά και από τα ρήματα ολοκλήρωσης και από τα στιγμιαία ρήματα και στις δυο Λίστες ρημάτων. Το ίδιο τεστ πραγματοποιήθηκε και για τα γράμματα και τις συλλαβές των ρημάτων, καθώς επίσης και για τους συνοπτικούς και μη συνοπτικούς τύπους τους. Ακόμη, στη Λίστα 2, τα ρήματα δραστηριότητας είχαν πιο πολλές συλλαβές από αυτά των ρημάτων ολοκλήρωσης (p<0,05). Σχετικά με τους συνοπτικούς τύπους των ρημάτων που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα εργασία, στη Λίστα 1 τα ρήματα κατάστασης είναι πιο συχνά από τα ρήματα δραστηριότητας (p<0.05). Σχετικά με τη Λίστα 2 τα ρήματα κατάστασης είναι πιο συχνά από τα ρήματα δραστηριότητας και ολοκλήρωσης (p<0.05). Στους μη συνοπτικούς τύπους των ρημάτων στη Λίστα 1 παρατηρήθηκε ότι η κατάσταση είναι πιο συχνή από τα ρήματα ολοκλήρωσης και επίσης τα ρήματα δραστηριότητας είναι πιο συχνά από τα στιγμιαία ρήματα και τα ρήματα ολοκλήρωσης. Στη Λίστα 2 η μη συνοπτική μορφή των ρημάτων επίτευξης είναι πιο συχνή από αυτή των ρημάτων ολοκλήρωσης το ίδιο και η μη συνοπτική μορφή των ρημάτων δραστηριότητας. Τα αποτελέσματα και οι τιμές των p- values παρουσιάζονται αναλυτικά στο Παράρτημα Β. 4.4.2.Πειρατικό υλικό Το πειραματικό υλικό αποτελείται συνολικά από 100 ρήματα που αναζητήθηκαν στο «ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ» (Μπαμπινιώτης, 2012). Τα ρήματα αυτά χωρίστηκαν σε δύο λίστες των 50 και κάθε μία από αυτές περιλάμβανε τις πέντε βασικές κατηγορίες ρημάτων όπως αυτές έχουν διακριθεί σε προηγούμενη ενότητα (βλ. αναλυτικά ενότητα 1.4.2: ρήματα ολοκλήρωσης, επίτευξης, κατάστασης, στιγμιαία, δραστηριότητας). Κάθε μία από αυτές τις κατηγορίες, και για τις δύο λίστες, απαρτίζεται από 10 ρήματα για τα οποία, όπως έχει ήδη αναφερθεί, δίνονται πληροφορίες σχετικά με τη συχνότητα εμφάνισής τους, των αριθμό γραμμάτων, Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 42

φωνημάτων και συλλαβών που τα αποτελούν αλλά και για τους φωνολογικούςορθογραφικούς γείτονες που εμφανίζουν. Η αναζήτηση των ρημάτων και η οργάνωση τους σε πίνακες πραγματοποιήθηκε σταδιακά καθώς βασικός παράγοντας ήταν πάντα όσο το δυνατόν γινόταν να παραμένουν σταθεροί οι μέσοι όροι συχνότητας, συλλαβών, γραμμάτων, φωνημάτων και φωνολογικών- ορθογραφικών γειτόνων. Αυτό σημαίνει πως πολλές φορές ένα ρήμα απορρίφθηκε ή αντικαταστάθηκε στην πορεία είτε επειδή μείωνε κατά πολύ το μέσο όρο είτε επειδή ο μέσος όρος παρουσίαζε μεγάλη αύξηση. Παράλληλα, αρκετές φορές για τα ρήματα που είχαν επιλεγεί δεν ήταν δυνατό να βρεθούν οι πληροφορίες συχνότητας, γραμμάτων και λοιπών χαρακτηριστικών γιατί δεν υπήρχαν στις βάσεις αναζήτησης και έτσι αυτά δεν μπορούσαν να συμπεριληφθούν στο υλικό. Επιπλέον, η αναζήτηση των ρημάτων δεν ήταν τυχαία αλλά προσανατολισμένη στο να βρεθούν ρήματα που να ανήκουν σε συγκεκριμένη κατηγορία λεξικής όψης. Ακόμη, σημαντικό ρόλο στην αναζήτηση έπαιξε το γεγονός ότι τα ρήματα προορίζονταν για δοκιμασία κατονομασίας επομένως έπρεπε να είναι εύκολα ως προς την απεικόνισή τους. Τα ρήματα για τα οποία δεν βρέθηκε εικόνα αντικαταστάθηκαν με άλλα τα οποία διατηρούσαν σταθερούς τους μέσους όρους. Τέλος, όλα τα ρήματα σχηματίζουν τη συνοπτική όψη ομαλά με χρήση κλιτικού επιθήματος εκτός από τα πίνω, τρώω και βλέπω που σχηματίζουν ανώμαλα με υποκατάσταση τους τύπους ήπια, έφαγα και είδα αντίστοιχα. Στο παράρτημα Α.1 παρουσιάζονται όλα τα ρήμα που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα έρευνα μαζί με τις πληροφορίες για τη συχνότητα, τον αριθμό των γραμμάτων και συλλαβών τους αλλά και τον αριθμό των φωνολογικών και ορθογραφικών γειτόνων τους. Σχετικά με τις εικόνες που θα αποτελέσουν το οπτικό ερέθισμα στη διαδικασία κατονομασίας πρέπει να αναφέρουμε πως προέρχονται από διαδικτυακές πηγές (google, fotosearch, shutterstock). Πρόκειται για 100 έγχρωμες φωτογραφίες οι οποίες απεικονίζουν την ενέργεια ή την κατάσταση που περιγράφει το ρήμα που καλούνται να κατονομάσουν οι ασθενείς. Oι φωτογραφίες επιλέχθηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε να απεικονίζουν όσο πιο πιστά γίνεται την ενέργεια που περιγράφει το ρήμα και παράλληλα να μην περιλαμβάνουν στοιχεία που μπορεί να αποσπάσουν την προσοχή του ασθενή από το στόχο (πχ. απέφυγα εικόνες που απεικόνιζαν πολλά πρόσωπα ή εικόνες που μπορεί να απεικόνιζαν παράλληλα και κάποια άλλη ενέργεια εκτός από Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 43

την προς εξέταση). Στο παράρτημα Α.2 παρουσιάζεται ένα μέρος του συνολικού δείγματος εικόνων που χρησιμοποιήθηκαν για τις ανάγκες της παρούσας έρευνας. 4.5.Συμμετέχοντες Στην παρούσα έρευνα συμμετείχαν συνολικά τέσσερις ασθενείς. Οι τρεις από αυτούς έχουν διαγνωστεί με Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή, ενώ ο ένας βρίσκεται στο ήπιο στάδιο της νόσου Alzheimer. Παράλληλα, συμμετείχαν και τέσσερα υγιή άτομα τα οποία λειτούργησαν ως ομάδα ελέγχου. Όλοι οι συμμετέχοντες ήταν μονόγλωσσοι με μητρική την ελληνική γλώσσα, δεξιόχειρες, ηλικίας 70-79 ετών. Η πλειοψηφία των συμμετεχόντων είχε τουλάχιστον έξι χρόνια εκπαίδευσης, ενώ δύο από τους ασθενείς είχαν δώδεκα με δεκατέσσερα χρόνια. Στην ομάδα ελέγχου συμμετείχαν τρεις γυναίκες και ένας άντρας, ενώ από τους ασθενείς μόνο μία ήταν γυναίκα και οι υπόλοιποι ήταν άντρες. Επιπλέον, οι ασθενείς πριν την υποβολή τους στις πειραματικές δοκιμασίες υποβλήθηκαν και σε κάποιες επιπλέον προκειμένου να ελεγχθούν οι γνωστικές τους λειτουργίες, οι εκτελεστικές τους λειτουργείες και η λεκτική τους ευχέρεια-ικανότητα. Πιο ειδικά, στο διαγνωστικό MOCA 3 οι επιδόσεις όλων των ασθενών ήταν κάτω από 30, γεγονός που δείχνει ότι εμφανίζουν γνωστικές διαταραχές. Σχετικά με τη δοκιμασία drawing CLOCK 4 που εξετάζει τις εκτελεστικές ικανότητες, μόνο δύο ασθενείς με ήπια γνωσιακή διαταραχή σημείωσαν υψηλές επιδόσεις. Οι επιδόσεις των ασθενών στη δοκιμασία Verbal Fluency Phonemic 5 έδειξαν ότι αυτοί έχουν μειωμένες λεκτικές ικανότητες. Τέλος, πρέπει να αναφερθεί πως, πριν την ομάδα ελέγχου, στις δοκιμασίες εξετάστηκαν και επιπλέον τέσσερα άτομα, με μέσο όρο ηλικίας τα 25 έτη, φοιτητές 3 Το MOCA είναι ένα διαγνωστικό εργαλείο που εξετάζει την έκπτωση των γνωστικών λειτουργιών (μνήμη εργασίας, οπτικοακουστικές ικανότητες, επανάληψη, προσανατολισμός κλπ.). Η μέγιστη βαθμολογία που μπορεί να συγκεντρώσει κάποιος είναι 30 και οποιαδήποτε βαθμολογία μικρότερη αυτής υποδηλώνει βλάβη των γνωστικών λειτουργιών. 4 Το drawing CLOCK είναι μία δοκιμασία που λειτουργεί ως διαγνωστικό εργαλείο για την άνοια και τη νόσο Alzheimer και εξετάζει τις εκτελεστικές λειτουργείες των ασθενών. Στη δοκιμασία αυτή ζητείται από τους ασθενείς να ζωγραφίσουν ένα ρολόι, στη συνέχεια να τοποθετήσουν τους αριθμούς με τη σωστή σειρά μέσα σε αυτό και στο τέλος να υποδείξουν μία συγκεκριμένη 5 Στη δοκιμασία Verbal Fluency Phonemic εξετάζονται οι λεκτικές ικανότητες των ασθενών από τους οποίους ζητείται να κατονομάσουν μέσα σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα (συνήθως 60 δευτερόλεπτα) όσες περισσότερες λέξεις μπορούν, οι οποίες πρέπει να αρχίζουν με ένα συγκεκριμένο γράμμα πχ. ρ. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 44

πανεπιστημίου. Οι απαντήσεις τους ήταν 100% σωστές. Αυτό έγινε προκειμένου να ελεγχθεί η καταλληλότητα του πειραματικού υλικού και να βεβαιωθώ ότι τα οπτικά ερεθίσματα είναι αναγνωρίσιμα και οι προτάσεις εύκολο να κατανοηθούν και να συμπληρωθούν από τους συμμετέχοντες. Πίνακας 4: πληροφορίες συμμετεχόντων Συμμετέχοντες Όνομα Φύλο Ηλικία Τύπος Χρόνια MOCA VERBAL FLUENCY CLOCK ασθένειας εκπαίδευσης PHON Ασθενείς 1 ΒΠ γυναίκα 70 ΗΓΔ 6 24 43 15/15 2 ΑΧ άνδρας 73 ΗΓΔ 12 23 25 15/15 3 ΓΜ άνδρας 75 ΝΑ 14 16 13 6/15 4 ΙΣ άνδρας 77 ΗΓΔ 6 22 30 8/15 Ομάδα ελέγχου 1 ΕΓ γυναίκα 78-9 - - - 2 ΙΚ γυναίκα 71-6 - - - 3 ΑΚ γυναίκα 71-6 - - - 4 ΑΣ άνδρας 79-6 - - - 4.6.Πειραματική Διαδικασία Σε αυτή την ενότητα θα γίνει αναφορά στον τρόπο με τον οποίο σχεδιάστηκαν και πραγματοποιήθηκαν οι πειραματικές δοκιμασίες. Όπως έχει ήδη αναφερθεί για τις ανάγκες της παρούσας έρευνας χρησιμοποιήθηκαν 100 ρήματα της ΚΝΕ. Καθώς ο όγκος του πειραματικού υλικού ήταν μεγάλος κρίθηκε σκόπιμο τα ρήματα να χωριστούν σε δύο Λίστες (50 ρήματα σε κάθε Λίστα, λίστα 1 και Λίστα 2) και κατ επέκταση να δημιουργηθούν και δύο διαφορετικές ομάδες (ομάδα Α και Β) για τις δοκιμασίες κατονομασίας και συμπλήρωσης κενών προτάσεων. Αυτό έγινε προκειμένου να αποφύγουμε μια χρονοβόρα πειραματική διαδικασία η οποία θα δυσκόλευε και θα κούραζε τους ασθενείς. Πιο αναλυτικά, από τους τέσσερις ασθενείς οι τρεις εξετάστηκαν στην ομάδα Α και ένας στην ομάδα Β. Τονίζουμε ότι παρά το γεγονός ότι τα ρήματα χωρίστηκαν σε δύο διαφορετικές λίστες και οι τέσσερις ασθενείς εξετάστηκαν ως προς την επίδοσή τους και στα 100 ρήματα καθώς τα 50 ρήματα που κλήθηκαν να κατονομάσουν ανήκαν σε διαφορετική λίστα από τα 50 που έπρεπε να συμπληρώσουν στη δοκιμασία συμπλήρωσης κενών προτάσεων. Για Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 45

παράδειγμα, ο ασθενής που εξετάστηκε στις δοκιμασίες που ανήκαν στην ομάδα Α στη δοκιμασία κατονομασίας εξετάστηκε στα ρήματα της λίστας 2, ενώ στη συμπλήρωση κενών προτάσεων στα ρήματα της λίστας 1. Για το σχεδιασμό και των δύο πειραματικών δοκιμασιών χρησιμοποιήθηκε ηλεκτρονικός υπολογιστής. Οι εικόνες που είχαν συγκεντρωθεί για τη δοκιμασία κατονομασίας μέσω του προγράμματος Microsoft Office και συγκεκριμένα του Microsoft Power Point οργανώθηκαν σε ένα αρχείο και μπορούσαν να παρουσιαστούν η μία μετά την άλλη στους ασθενείς. Το ίδιο έγινε και για τη δοκιμασία συμπλήρωσης κενών προτάσεων όπου κάθε ζεύγος παρουσιάζονταν το ένα μετά το άλλο στους ασθενείς μέσω της προβολής Power Point. Επιπρόσθετα, πρέπει να αναφερθεί πως και τα δύο πειράματα ήταν offline. Πιο ειδικά, τα offline πειράματα δεν περιορίζουν χρονικά τον ασθενή και του δίνουν όσο χρόνο χρειάζεται προκειμένου να δώσει την απάντησή του. Ο στόχος μέσω τέτοιων πειραμάτων είναι εξετάσουμε μετέπειτα τον αριθμό και τη φύση των λαθών που έκαναν οι ασθενείς. Αντίθετα, τα online πειράματα στοχεύουν στην εξέταση των γλωσσικών ικανοτήτων των ασθενών στα πλαίσια συγκεκριμένου χρονικού διαστήματος. Τέλος, πριν υποβληθούν οι ασθενείς στις δοκιμασίες προηγήθηκε η δοκιμασία των υγειών συμμετεχόντων προκειμένου να βεβαιωθούμε πως το πειραματικό υλικό είναι κατάλληλο, δηλαδή τα οπτικά ερεθίσματα να είναι αναγνωρίσιμα και οι προτάσεις κατανοητές και εύκολο να συμπληρωθούν από τους συμμετέχοντες. Στην περίπτωση που οι υγιείς συμμετέχοντες δεν εμφανίσουν προβλήματα στην απόδοσή τους στις δοκιμασίες τότε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τα αποτελέσματά τους για να τα συγκρίνουμε με αυτά των ασθενών και να οδηγηθούμε σε όσο το δυνατόν γίνεται πιο ασφαλή συμπεράσματα για την έρευνα. 4.6.1.Πείραμα κατονομασίας Για το σχεδιασμό και τη διεξαγωγή της δοκιμασίας κατονομασίας στηρίχθηκα στο πρότυπο των Τσάνταλη, Λέκκα, Τσολάκη, Κάζη, Κάζης (2003) το οποίο προσαρμόστηκε για τις ανάγκες τις παρούσας έρευνας. Η μελέτη των Τσάνταλη, Λέκκα, Τσολάκη, Κάζη, Κάζης (2003) αποτελεί μία προσαρμογή του Boston Naming Test (Kaplan, Goodglass, Weintraub, Segal, 1983) στα ελληνικά δεδομένα και εφαρμόστηκε σε υγιείς συμμετέχοντες, ασθενείς με Alzheimer και ασθενείς με άλλου τύπου άνοια. Σε αντίθεση με την παρούσα έρευνα η κατηγορία που εξεταζόταν ήταν Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 46

τα ουσιαστικά και τα αποτελέσματά της έδειξαν πως οι ασθενείς με Alzheimer φαίνεται να έχουν πρόβλημα στον κεντρικό εκτελεστή κα στη σημασιολογική μνήμη. Και στην έρευνα του Fyndanis και συνεργατών (2013) η γλωσσική συμπεριφορά των ασθενών ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα των διαταραχών της σημασιολογικής μνήμης κάτι που αποτελεί και κεντρικό ερώτημα της παρούσας μελέτης γι αυτό και επιλέχθηκε ως πειραματική δοκιμασία η κατονομασία. Το συγκεκριμένο πείραμα αφορά διαδικασία κατονομασίας εικόνας. Οι ασθενείς έπρεπε να κατονομάσουν με μία λέξη (ρήμα) την ενέργεια που απεικονίζεται στην εικόνα που λειτουργούσε ως οπτικό ερέθισμα. Πριν την υποβολή τους στη διαδικασία αυτή οι ασθενείς ενημερώθηκαν για το τι ακριβώς καλούνται να κάνουν. Επιπλέον, έγιναν και κάποιες δοκιμές προκειμένου να βεβαιωθούμε ότι είχαν κατανοήσει πλήρως τις οδηγίες που τους είχαν δοθεί. Τα αποτελέσματα των δοκιμών αυτών δεν συμπεριλήφθηκαν στην ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνας. Κατά τη διεξαγωγή της διαδικασίας το οπτικό ερέθισμα παρουσιάζονταν μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή στους ασθενείς και εκείνοι καλούνταν να κατονομάσουν το ρήμα που αντιστοιχεί στην εικόνα. Ο ασθενής είχε όσο χρόνο χρειαζόταν στη διάθεσή του για να απαντήσει. Σε περίπτωση που κάποιος δεν αναγνώριζε το ερέθισμα (ακουσία) τότε προχωρούσαμε στην παρουσίαση της επόμενης εικόνας. 4.6.2.Πείραμα συμπλήρωσης κενών προτάσεων Η δοκιμασία συμπλήρωσης κενών προτάσεων σχεδιάστηκε για να εξετάσει την απόδοση των ασθενών στην παραγωγή της γραμματικής όψης σε σχέση με τη λεξική κατηγορία στην οποία ανήκει το κάθε ρήμα. Ο σχεδιασμός της διαδικασίας βασίζεται στην έρευνα των Fyndanis, Manouilidou, Koufou, Karampekios & Tsapakis (2013). Και σε αυτή την δοκιμασία δόθηκαν στους ασθενείς οδηγίες σχετικά με το τι έπρεπε να κάνουν και έγιναν δοκιμές με σκοπό να ελεγχθεί αν τις έχουν κατανοήσει πλήρως. Τα ζεύγη προτάσεων παρουσιάζονταν ξεχωριστά μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή στους ασθενείς. Ωστόσο, για κάθε ζεύγος η πρόταση ερέθισμα (ΠΕ) και η πρόταση στόχος (ΠΣ) παρουσιάζονταν ταυτόχρονα. Οι ασθενείς είχαν στη διάθεσή τους όσο χρόνο χρειάζονταν για να απαντήσουν. Η ΠΕ περιλάμβανε το ρήμα που καλούταν να συμπληρώσει ο ασθενής και βρισκόταν στον ίδιο χρόνο με την ΠΣ. Για κάθε ζεύγος ο ασθενής καλούταν να συμπληρώσει στην κενή πρόταση το ρήμα που έλειπε στο σωστό Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 47

τύπο γραμματικής όψης (συνοπτική, μη συνοπτική). Ακολουθούν ενδεικτικά παραδείγματα: 24) ΠΕ: Αύριο, η Μαρία θα μαγειρέψει για το τραπέζι μέσα σε μία ώρα. ΠΣ: Αύριο, η Μαρία θα όλη μέρα. 25) ΠΕ: Αύριο, εγώ θα απλώνω τα ρούχα όλο το απόγευμα. ΠΣ: Αύριο το απόγευμα, εγώ θα τα ρούχα μέσα σε μία ώρα. Ακόμη οι προτάσεις που χρησιμοποιήθηκαν βρίσκονταν είτε σε παρελθοντικό είτε σε μελλοντικό χρόνο καθώς στην ελληνική γλώσσα μπορούν να χρησιμοποιηθούν εξίσου και οι δύο κατηγορίες όψης όταν αναφερόμαστε στο παρόν και έτσι δεν θα μπορούσαμε να έχουμε αξιόπιστα αποτελέσματα. Αυτό φαίνεται από τις προτάσεις «Τώρα λύνω την άσκηση» (μη συνοπτικό), αλλά και, «Τώρα έλυσα την άσκηση» (συνοπτικό) όπου και οι δύο αναφέρονται στο παρόν ωστόσο η χρήση διαφορετικής γραμματικής όψης κάθε φορά δίνει άλλη ερμηνεία στην πρόταση. 4.7.Προβλέψεις Στην ενότητα αυτή θα διατυπώσουμε τις προβλέψεις σχετικά με την επίδοση που αναμένεται να έχουν οι ασθενείς στις πειραματικές δοκιμασίες κατονομασίας και συμπλήρωσης κενών προτάσεων. Οι προβλέψεις βασίζονται σε όσα έχουν μέχρι τώρα αναφερθεί σχετικά με τις διαταραχές που εμφανίζουν οι ασθενείς αλλά και με τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά που φέρουν τα προς εξέταση ρήματα. 4.7.1..Πείραμα Κατονομασίας Παρόμοια με την έρευνα των Fyndanis et al. (2013), όπου σημασιολογικές διαταραχές επηρέασαν την επίδοση των ασθενών με Alzheimer στην κατηγορία της γραμματικής όψης, έτσι και σε αυτή τη μελέτη οι σημασιολογικοί περιορισμοί που εμφανίζουν τόσο ασθενείς με ΗΓΔ όσο και με νόσο Alzheimer (βλ. ενδεικτικά Manouilidou et al., 2016; Kim & Thompson 2004) αναμένεται να επηρεάσουν την επίδοση των ασθενών στη δοκιμασία κατονομασίας ρημάτων. Επιπρόσθετα, στην ΗΓΔ και τη νόσο Alzheimer οι ασθενείς έχουν μειωμένες εκτελεστικές ικανότητες (βλ. ενδεικτικά Manouilidou et al., 2016; Albert et al., 2001) οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο οι ασθενείς αξιολογούν και συλλέγουν τις απαραίτητες κάθε φορά πληροφορίες σύμφωνα με την εκάστοτε δοκιμασία. Σε συνδυασμό με τις σημασιολογικές διαταραχές και τη μειωμένη εκτελεστική ικανότητα σημαντικό ρόλο μπορεί να παίξει και η κατηγορία στην οποία ανήκει το κάθε ρήμα (λεξική όψη) καθώς κάθε κατηγορία φέρει τα δικά της Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 48

σημασιολογικά χαρακτηριστικά και πιθανόν όσο πιο περίπλοκα είναι αυτά τόσο πιο δύσκολο να είναι για τους ασθενείς να τα επεξεργαστούν και να τα ανακαλέσουν. Στη δοκιμασία αυτή οι κατηγορίες που αναμένεται να διατηρηθούν καλύτερα είναι τα ρήματα επίτευξης (achievement, σπάω) και στιγμιαία ρήματα (semelfactive, βήχω). Το κοινό χαρακτηριστικό αυτών των ρημάτων είναι ότι περιγράφουν στιγμιαίες πράξεις οι οποίες έλαβαν χώρο σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και δεν είχαν εξέλιξη ή διάρκεια μέσα στο χρόνο. Αυτό ίσως καθιστά εύκολη την επεξεργασία τους από τους ασθενείς ακόμη και αν υπάρχουν βλάβες στη σημασιολογική μνήμη και μειωμένες εκτελεστικές ικανότητες. Πιο ειδικά, θεωρώ ότι ερχόμενοι σε επαφή με το οπτικό ερέθισμα, οι ασθενείς δεν θα χρειαστεί να επεξεργαστούν σημασιολογικά περίπλοκες πληροφορίες προκειμένου να αναγνωρίσουν την ενέργεια που απεικονίζεται και να κατονομάσουν το ρήμα που αντιστοιχεί σε αυτή. Τα ρήματα επίτευξης και τα στιγμιαία ρήματα στερούνται εσωτερικής δομής και επομένως οι ασθενείς δεν θα χρειαστεί να επεξεργαστούν πολλές πληροφορίες (πχ. στάδια: αρχή-μέση-τέλος) για να τα αντιληφθούν και να τα κατονομάσουν, αντίθετα θα τα ερμηνεύσουν χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία ως ενιαία και ολοκληρωμένα γεγονότα. Για τους ίδιους λόγους εύκολα ως προς την επεξεργασία τους φαίνεται να είναι και τα ρήματα κατάστασης (state, σκέφτομαι) καθώς αναφέρονται σε ένα σταθερό γεγονός το οποίο δεν έχει εσωτερική δομή. Ωστόσο, έχει παρατηρηθεί ότι στη νόσο πλήττονται αισθήσεως και ψυχικού πάθους τα οποία ανήκουν στην παραπάνω κατηγορία και επομένως σε αυτά μπορεί να παρατηρηθούν δυσκολίες (Μανουηλίδου, 2013). Τα ρήματα αυτά περιγράφουν πολύ αφηρημένες έννοιες οι οποίες δεν αντιστοιχούν άμεσα σε κάποια ενέργεια ή αποτέλεσμα ώστε να γίνονται άμεσα αντιληπτά από τους συμμετέχοντες μέσω του οπτικού ερεθίσματος και έτσι θα πρέπει να επεξεργαστούν πολλές πληροφορίες ταυτόχρονα για την αναγνώρισή τους κάτι που μπορεί να είναι δύσκολο για τους ασθενείς. Αντίθετα, πιο απαιτητικές ως προς την επεξεργασία τους πιστεύω ότι είναι οι κατηγορίες των ρημάτων δραστηριότητας και ολοκλήρωσης. Οι κατηγορίες αυτές φέρουν πιο περίπλοκες σημασιολογικές πληροφορίες συγκριτικά με τις τρεις προηγούμενες οι οποίες μάλιστα είναι παρόμοιες με αυτές της μη συνοπτικής όψης (πχ. έλυνα), κατηγορία που σύμφωνα με προηγούμενες μελέτες (Fyndanis et al., 2013) φάνηκε να είναι διαταραγμένη σε ασθενείς με Alzheimer. Αναλυτικότερα, σχετικά με τα ρήματα δραστηριότητας (τρέχω) θεωρώ ότι οι ασθενείς θα χρειαστεί να Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 49

επεξεργαστούν ταυτόχρονα πολλές πληροφορίες για την αναγνώριση και κατονομασία τους καθώς πρόκειται για ρήματα που δεν περιγράφουν ολοκληρωμένες ή στιγμιαίες ενέργειες, αλλά αναφέρονται σε ενέργειες που δεν προσδιορίζονται χρονικά, έχουν διάρκεια στο χρόνο και δεν έχουν κάποιο φυσικό σημείο ολοκλήρωσης (Smith, 1991; Comrie, 1976). Τέλος, τα ρήματα που είναι πιθανόν να δυσκολέψουν περισσότερο τους ασθενείς είναι τα ρήματα ολοκλήρωσης (accomplishment, χτίζω). Τα ρήματα αυτά περιγράφουν ενέργειες που έχουν εσωτερική δομή και οδηγούν σε κάποια ολοκλήρωση-αποτέλεσμα. Έτσι λοιπόν, για να τα αντιληφθούν και να τα κατανοήσουν οι ασθενείς πρέπει να εξετάσουν την ενέργεια στο σύνολό της, από την αρχή μέχρι το τέλος, πράγμα που σημαίνει ότι θα πρέπει να επεξεργαστούν παράλληλα πολλές πληροφορίες ακόμη και εκτός της εικόνας που τους δίνεται. Ωστόσο, εξαιτίας των διαταραχών που εμφανίζουν το κόστος επεξεργασίας θα είναι ιδιαίτερα υψηλό και είναι πολύ πιθανό να προκαλέσει διαταραχές στην αναγνώριση των ρημάτων αυτής της κατηγορίας. 4.7.2.Πείραμα Συμπλήρωσης Κενών Προτάσεων Στη δοκιμασία συμπλήρωσης κενών προτάσεων οι ασθενείς αναμένεται να έχουν την ίδια γλωσσική συμπεριφορά με τους συμμετέχοντες στη μελέτη του Fyndanis και συνεργατών (2013). Ειδικότερα, μεταξύ των δύο τύπων γραμματικής όψης (συνοπτική, μη συνοπτική) οι σημασιολογικοί περιορισμοί των ασθενών θα τους οδηγήσουν στην προτίμηση της συνοπτικής όψης (πχ. έλυσα), στην οποία θα σημειώσουν υψηλότερες επιδόσεις και είναι πιθανό να την επιλέγουν ακόμη και σε μη συνοπτικά περιβάλλον, καθώς όπως έχει ήδη αναφερθεί φαίνεται να είναι λιγότερο περίπλοκη ως προς τη σημασιολογία της σε σχέση με τη μη συνοπτική (πχ. έλυνα). Ακόμη, με βάση τα χρονικά χαρακτηριστικά που φέρει κάθε κατηγορία ρημάτων μπορούμε ν αναφέρουμε και σε ποια μορφή γραμματικής όψης (συνοπτική, μη συνοπτική) απαντούν συνήθως τα διάφορα ρήματα. Αυτό θα μας διευκολύνει στο να διατυπώσουμε προβλέψεις σχετικά με τον τρόπο που πιθανόν αλληλεπιδρούν η λεξική με τη γραμματική όψη και σε συνδυασμό με τις σημασιολογικές διαταραχές των ασθενών μπορούν να επηρεάσουν την επίδοσή τους στη δοκιμασία συμπλήρωσης κενών προτάσεων. Όπως έχει ήδη αναφερθεί ρήματα που δηλώνουν ακρίβεια και περιγράφουν ένα στιγμιαίο γεγονός εμφανίζονται κυρίως σε συνοπτικές μορφές (Moser, 2013; Comrie, Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 50

1976). Τέτοια ρήματα είναι τα στιγμιαία (semelfactive, φτερνίζομαι) και τα ρήματα επίτευξης (achievement, σπάω). Η μόνη περίπτωση στην οποία τα ρήματα αυτά απαντούν σε μη συνοπτική μορφή είναι όταν συνδυάζονται με επιρρηματικούς προσδιορισμούς που δηλώνουν επανάληψη ή κάποια άλλη ερμηνεία (Moser, 2013; Comrie, 1976). Τα (26) και (27) αποτελούν παραδείγματα τόσο για τα ρήματα επίτευξης όσο και για τα στιγμιαία και στους δύο τύπους γραμματικής όψης. 26) α. Χθες, εγώ έσπασα ένα βάζο. (συνοπτική όψη) β. Χθες, εγώ έσπαγα βάζα όλη μέρα. (μη συνοπτική όψη, δηλώνει επανάληψη) 27) α. Χθες, η Μαρία έβηξε μία φορά. (συνοπτική όψη) β. Χθες, η Μαρία έβηχε όλη νύχτα. (μη συνοπτική όψη, δηλώνει επανάληψη) Το γεγονός ότι τα στιγμιαία ρήματα και τα ρήματα επίτευξης απαντούν κυρίως σε συνοπτικούς τύπους (26 α, 27 α) σημαίνει ότι θα είναι δύσκολο για τους ασθενείς να αποδώσουν διάρκεια (26 β, 27 β) σε τέτοια ρήματα αφού αυτά εκ φύσεως στη σημασιολογία τους φέρουν τις πληροφορίες της ακρίβειας και του στιγμιαίου. Προκειμένου οι ασθενείς να συμπληρώσουν σε μία πρόταση το μη συνοπτικό τύπο τέτοιων ρημάτων θα πρέπει πρώτα, εκτός από το να ανακαλέσουν τις απαραίτητες πληροφορίες που χρειάζονται για το ρήμα, να ερμηνεύσουν και τον επιρρηματικό προσδιορισμό της πρότασης ο οποίος είναι και αυτός που συμβάλλει στην απόδοση διάρκειας στην ενέργεια που περιγράφει το ρήμα. Αυτό όπως καταλαβαίνουμε έχει μεγάλο κόστος επεξεργασίας κάτι που μπορεί λόγω των σημασιολογικών και εκτελεστικών διαταραχών που έχουν οι ασθενείς να τους δυσκολέψει. Επομένως, στις παραπάνω κατηγορίες ρημάτων αναμένουμε οι ασθενείς να σημειώσουν καλύτερες επιδόσεις στη συμπλήρωση των συνοπτικών τύπων παρά των μη συνοπτικών. Παράλληλα, οι ασθενείς είναι πιθανό στις κατηγορίες αυτές να συμπληρώνουν συνοπτικούς τύπους ακόμη και σε περιβάλλοντα που δεν το επιτρέπουν γραμματικά και απαντούν μόνο με μη συνοπτικούς. Αντίθετα, ρήματα τα οποία έχουν διάρκεια και εξέλιξη στο χρόνο εμφανίζονται κυρίως σε μη συνοπτικές μορφές (Comrie, 1976) εκτός από τις περιπτώσεις που Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 51

εμφανίζονται σε περιβάλλον που δηλώνει συγκεκριμένο χρονικό διάστηκα ή αποδίδονται σε αυτά άλλες ερμηνείες (πχ. έναρξη κατάστασης, ολοκλήρωση) και έτσι απαντούν σε συνοπτική μορφή. Ρήματα που έχουν διάρκεια στο χρόνο είναι αυτά που δηλώνουν δραστηριότητα (activity, κολυμπάω), κατάσταση (state, κοιμάμαι) ή ολοκλήρωση (accomplishment, χτίζω). Τα (28), (29) και (30) αποτελούν παραδείγματα για τα ρήματα δραστηριότητας, κατάστασης και ολοκλήρωσης αντίστοιχα στους συνοπτικούς και μη συνοπτικούς τύπους τους. 28) α. Χθες, οι αθλητές έτρεχαν επί δύο ώρες στο στάδιο. (μη συνοπικό, διάρκεια) β. Οι αθλητές έτρεξαν μέσα σε δύο ώρες όλο το στάδιο. (συνοπτικό, συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, ολοκλήρωση) 29) α. Χθες, το μωρό έκλαιγε όλη νύχτα. (μη συνοπτικό, διάρκεια) β. Χθες, το μωρό έκλαψε μόνο δύο φορές (συνοπτικό, καθορισμένος αριθμός φορών, ολοκλήρωση) 30) α. Οι μάστορες έχτιζαν το σπίτι επί δύο χρόνια. (μη συνοπτικό, διάρκεια) β. Οι μάστορες έχτισαν το σπίτι μέσα σε δύο χρόνια. (συνοπτικό, συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, ολοκλήρωση) Οι προτάσεις 28α, 29α και 30α αντιπροσωπεύουν τους μη συνοπτικούς τύπους των ρημάτων που είναι και αυτοί στους οποίους τα συναντάμε συνήθως, αρά και περιμένουμε οι ασθενείς να μην αντιμετωπίσουν δυσκολίες όταν κληθούν κατά την πειραματική διαδικασία να συμπληρώσουν προτάσεις στο μη συνοπτικό τύπο του ρήματος. Σε περίπτωση όμως που οι ασθενείς έχουν σημασιολογικά προβλήματα θα είναι δύσκολο για αυτούς να ερμηνεύσουν και να επεξεργαστούν τη σημασιολογία των ρημάτων, να αντιληφθούν δηλαδή τη χρονική περιπλοκότητα και τα πιθανά στάδια των ενεργειών που αυτά περιγράφουν. Ένα τέτοιο πρόβλημα θα είχε ως αποτέλεσμα οι ασθενείς να προτιμήσουν τη συνοπτική όψη, ακόμα και σε προτάσεις που θα έπρεπε να συμπληρωθεί η μη συνοπτική, καθώς αυτή είναι λιγότερο περίπλοκη σημασιολογικά και αναφέρεται στο γεγονός στην ολότητά του και όχι στα ξεχωριστά στάδια και τη διάρκειά του. Στον πίνακα που ακολουθεί συνοψίζονται οι προβλέψεις που έχουν διατυπωθεί και για τις πειραματικές δοκιμασίες κατονομασίας και συμπλήρωσης κενών προτάσεων. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 52

Πίνακας 5 Πειραματική Δοκιμασία Κατονομασία Επίτευξη Λιγότερο σημασιολογικά περίπλοκη κατηγορία, αναμένεται να διατηρηθεί Στιγμιαία Ρήματα Λιγότερο Σημασιολογικά περίπλοκη κατηγορία, αναμένεται να διατηρηθεί Λεξική Όψη Κατάσταση Δραστηριότητα Ολοκλήρωση Λιγότερο Σημασιολογικά περίπλοκη κατηγορία, αναμένεται να διατηρηθεί Σημασιολογικά περίπλοκη κατηγορία, διαταραγμένη Σημασιολογικά περίπλοκη κατηγορία Συμπλήρωση κενών προτάσεων Καλύτερη απόδοση στο συνοπτικό και συμπλήρωση ακόμα και σε μη συνοπτικά περιβάλλοντα Καλύτερη απόδοση στο συνοπτικό και συμπλήρωση ακόμα και σε μη συνοπτικά περιβάλλοντα Αν και τα ρήματα αυτά εμφανίζονται κυρίως σε μη συνοπτικές μορφές, αναμένεται καλύτερη απόδοση στη συνοπτική όψη και συμπλήρωσή της ακόμα σε μη συνοπτικό περιβάλλον Αν και τα ρήματα αυτά εμφανίζονται κυρίως σε μη συνοπτικές μορφές, αναμένεται καλύτερη απόδοση στη συνοπτική όψη και συμπλήρωσή της ακόμα σε μη συνοπτικό περιβάλλον Αν και τα ρήματα αυτά εμφανίζονται κυρίως σε μη συνοπτικές μορφές, αναμένεται καλύτερη απόδοση στη συνοπτική όψη και συμπλήρωσή της ακόμα σε μη συνοπτικό περιβάλλον 4.8.Αποτελέσματα Στην ενότητα αυτή θα παρουσιαστούν τα αποτελέσματα από τις δύο πειραματικές δοκιμασίες στις οποίες υποβλήθηκαν οι ασθενείς. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι τα αποτελέσματα βασίζονται στη συγκέντρωση και την παρατήρηση των συνολικών απαντήσεων που έδωσαν οι ασθενείς που εξετάστηκαν τόσο στην ομάδα Α όσο και στην ομάδα Β. Τα αποτελέσματα αναλύθηκαν βάσει του αριθμού και του είδους των λαθών. Παράλληλα, μέσω αυτών ελέγχθηκαν οι προβλέψεις που είχαν διατυπωθεί και προέκυψαν κάποια συμπεράσματα σχετικά με την γλωσσική συμπεριφορά των ασθενών. 4.8.1.Πείραμα κατονομασίας Στη δοκιμασία κατονομασίας οι ΙΣ, ΒΠ και ΑΧ (ασθενείς με HΓΔ) δεν παρουσίασαν διαφορές στις επιδόσεις τους (p>0.05, ΒΠ VS ΑΧ p=.484, ΒΠ VS ΙΣ p=.828, ΑΧ VS ΙΣ p=.186). Σχετικά με τον ΓΜ (ασθενής Alzheimer) αυτός διέφερε μόνο με τον ΑΧ (p=.027< 0.05) και όχι με τους άλλους δύο συμμετέχοντες (p>0.05, ΓΜ VS ΙΣ p=.296, ΓΜ VS ΒΠ p=.195). Για το λόγο αυτό θα γίνει συνολική παρουσίαση των αποτελεσμάτων και των τεσσάρων ασθενών. Στη δοκιμασία κατονομασίας παρατηρήθηκε ότι κάποιες εικόνες δεν αναγνωρίστηκαν από κανέναν από τους υγιείς Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 53

συμμετέχοντες (6 από την ομάδα Α, κλειδώνω, φτύνω, προσπερνάω, υπογράφω, ιδρώνω, καίγομαι και 3 από την ομάδα Β, τρομάζω, σβήνω, πεινάω). Βάσει αυτού, δεν συμπεριέλαβα στην ανάλυση τις απαντήσεις, σωστές ή λάθος, που έδωσαν οι ασθενείς για τις ίδιες εικόνες, καθώς δεν θα μπορούσα να είμαι απόλυτα βέβαιη κατά πόσο τυχόν οι λάθος απαντήσεις τους οφείλονται όντως σε διαταραχές που εμφανίζουν οι ίδιοι ή στο γεγονός ότι η εικόνα δεν απεικονίζει ξεκάθαρα την ενέργεια που περιγράφει το ζητούμενο ρήμα. Αντίθετα, στην ανάλυση συμπεριλήφθηκαν και θεωρήθηκαν σωστές απαντήσεις των ασθενών όπου τα ρήματα βρισκόντουσαν στην μεσοπαθητική φωνή (ξυρίζω ξυρίζεται), σε διαφορετικό από το α πρόσωπο ενικού (ψήνω ψήνει) ή ακόμα και σε άλλον από τον ενεστώτα χρόνο (σπάω έσπασα). Στη δοκιμασία αυτή εξεταζόταν αποκλειστικά η ικανότητα κατονομασίας των ασθενών και όχι γλωσσικές κατηγορίες όπως είναι αυτές του χρόνου, της συμφωνίας ή της φωνής για αυτό και περιπτώσεις απαντήσεων όπως αυτές που αναφέρθηκαν ενδεικτικά προηγουμένως δεν εκλαμβάνονταν ως λάθος. Στο σημείο αυτό θα παρουσιαστούν οι συνολικές επιδόσεις των τεσσάρων ασθενών που συμμετείχαν στη δοκιμασία κατονομασίας και στη συνέχεια θα γίνει εκτενής περιγραφή των αποτελεσμάτων. Αν και οι ασθενείς σημείωσαν χαμηλότερες επιδόσεις από την ομάδα ελέγχου (100%, σωστές απαντήσεις) γενικά το σύνολο των σωστών απαντήσεων τους ήταν μεγαλύτερο από αυτό των λάθος. Συγκεκριμένα, το ποσοστό των σωστών απαντήσεων τους είναι 63%, ενώ των λάθος 37%. Στο διάγραμμα που ακολουθεί παρουσιάζονται τα ποσοστά των συνολικών επιδόσεων των ασθενών. Διάγραμμα 5: κατονομασία, συνολικά αποτελέσματα 100% 90% 80% Ποσοστά συνολικών απαντήσεων 70% 60% 50% 40% 63% 37% Σωστές απαντήσεις Λάθος απαντήσεις 30% 20% 10% 0% Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 54

Στη συνέχεια, εξετάζοντας τις επιδόσεις των ασθενών σε κάθε κατηγορία ρημάτων ξεχωριστά παρατηρήθηκε ότι οι πιο διαταραγμένες κατηγορίες είναι αυτές των ρημάτων επίτευξης και κατάστασης στις οποίες οι ασθενείς είχαν το μικρότερο ποσοστό επιτυχίας (50% και 43,75% σωστές απαντήσεις αντίστοιχα). Τα αποτελέσματα των ασθενών στις δύο αυτές κατηγορίες δεν διαφέρουν στατιστικά μεταξύ τους (p>0.05), παρουσιάζουν όμως στατιστικές διαφορές με τις κατηγορίες των ρημάτων ολοκλήρωσης και δραστηριότητας (p<0.05) στις οποίες οι ασθενείς φάνηκε να έχουν τα μεγαλύτερα ποσοστά σωστών απαντήσεων. Ανάμεσα σε αυτές τις δύο κατηγορίες δεν υπάρχει στατιστική διαφορά (p>0.05) και τα ποσοστά επίδοσής των ασθενών σε αυτές είναι 80% για τα ρήματα ολοκλήρωσης και 78% για τα ρήματα δραστηριότητας. Σχετικά με την κατηγορία των στιγμιαίων ρημάτων αυτά παρουσίασαν στατιστική διαφορά μόνο με τα ρήματα ολοκλήρωσης και όχι με τις υπόλοιπες τρεις κατηγορίες (p>0.05) και το ποσοστό των σωστών απαντήσεων ήταν 56,75%. Στο διάγραμμα που ακολουθεί δίνονται τα ποσοστά τόσο των σωστών όσο και των λάθος απαντήσεων που έδωσαν οι ασθενείς για κάθε κατηγορία ρημάτων. Επιπλέον, παρατίθεται πίνακας στον οποίο συνοψίζονται τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης (Fisher s exact test) που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της παρούσας δοκιμασίας. Διάγραμμα 6: ποσοστά ανά κατηγορία ρημάτων 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Ποσοστά απαντήσεων ανά κατηγορία ρημάτων 78% 80% 56,75% 56,25% 50% 50% 43,75% 43,24% 23% 20% Σωστές απαντήσεις Λάθος απαντήσεις Δραστηριότητα Κατάσταση Ολοκλήρωση Επίτευξη Στιγμιαία Ρήματα Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 55

Πίνακας 6: στατιστική ανάλυση αποτελεσμάτων, Fisher s exact test Συμμετέχοντες Κατάσταση Ολοκλήρωση Δραστηριότητα Επίτευξη Στιγμιαία Ρήματα Ασθενής 1, ΗΓΔ (ΒΠ) 3/8 10/10 7/10 4/7 5/9 Ασθενής 2, ΗΓΔ (ΑΧ) 5/8 8/10 9/10 4/7 7/9 Ασθενής 3, Alzheimer (ΓΜ) 1/8 7/10 6/10 4/7 4/9 Ασθενής 4, ΗΓΔ (ΙΣ) 5/8 7/10 9/10 3/9 5/10 Συνολικές απαντήσεις 14/32 32/40 31/40 15/30 21/37 Επίτευξη VS Ολοκλήρωση p=.011 Επίτευξη VS Στιγμιαία p= 0.628 Επίτευξη VS Κατάσταση p=.799 Επίτευξη VS Δραστηριότητα p=.023 Ολοκλήρωση VS Στιγμιαία p=.048 Ολοκλήρωση VS Κατάσταση p=.003 Ολοκλήρωση VS Δραστηριότητα p= 1.000 Στιγμιαία VS Κατάσταση p=.338 Στιγμιαία VS Δραστηριότητα p=.087 Κατάσταση VS Δραστηριότητα p=.028 4..8.1.1.Παρουσίαση Λάθος Απαντήσεων Σημαντικό ρόλο στην ανάλυση των αποτελεσμάτων παίζουν και οι λάθος απαντήσεις που έδωσαν οι ασθενείς στη δοκιμασία κατονομασίας. Κατά την ανάλυση των αποτελεσμάτων επικεντρώθηκα και στο είδος των λαθών που έκαναν οι ασθενείς στη δοκιμασία κατονομασίας. Οι ασθενείς σε ένα πολύ μικρό ποσοστό δεν έδωσαν καμία απάντηση (4%). Οι περιπτώσεις αυτές μπορεί να οφείλονται είτε σε οπτική ακουσία, αδυναμία δηλαδή αναγνώρισης του οπτικού ερεθίσματος, είτε σε ανομία, η οποία υποδηλώνει την αδυναμία ανάκλησης την κατάλληλης λέξης. Ένα άλλο είδος απάντησης που εντοπίστηκε, αν και σε δύο μόνο περιπτώσεις, είναι η περίφραση (αιμορραγώ τρέχει η μύτη, κολυμπάω κάνει μπάνιο). Όπως βλέπουμε, οι απαντήσεις δείχνουν ότι οι ασθενείς είναι πολύ πιθανό να αντιλήφθηκαν την ενέργεια ή την κατάσταση που απεικονιζόταν στην εικόνα που τους παρουσιάστηκε, ωστόσο δεν ήταν σε θέση να ανακαλέσουν το ρήμα που αντιστοιχούσε σε αυτή. Επιπλέον, υπήρχαν περιπτώσεις στις οποίες οι ασθενείς απαντούσαν με ένα ουσιαστικό το οποίο αν και δεν ήταν παράγωγο του ζητούμενου ρήματος συσχετιζόταν άμεσα σημασιολογικά με αυτό. Οι απαντήσεις «τρακάρισμα» και «παλαμάκια» αντί για Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 56

«συγκρούομαι» και «χειροκροτώ» αντίστοιχα, υποδηλώνουν ότι οι ασθενείς ήταν σε θέση να αναγνωρίσουν και να αντιληφθούν την ενέργεια αλλά πιθανές βλάβες στη σημασιολογική μνήμη εμπόδιζαν την ανάκληση του αντίστοιχου με αυτές ρήματος. Στις λάθος απαντήσεις των ασθενών δεν εντοπίστηκαν περιπτώσεις φωνολογικών παραφασιών (πχ. αεροπλάνο αρεοπλάνο). Αντίθετα, υπήρχαν αρκετές περιπτώσεις σημασιολογικών παραφασιών, όπου οι ασθενείς έδιναν ως απάντηση ένα ρήμα το οποίο σχετίζεται σημασιολογικά με τη λέξη-στόχο. Στα λάθη των ασθενών εντοπίστηκαν περιπτώσεις στις οποίες οι ασθενείς έδιναν ως απάντηση τον υπερώνυμο όρο της λέξης-στόχου, όπως για παράδειγμα δαγκώνω τρώω, γλείφω τρώω και σκουπίζω καθαρίζει. Σχέση υπωνυμίας υπάρχει και στην περίπτωση καθαρίζω σκουπίζω όπου ο ασθενής απάντησε με έναν υπώνυμο όρο στη λέξη-στόχο. Επιπλέον, αρκετές από τις απαντήσεις των ασθενών σχετίζονταν είτε σημασιολογικά είτε οπτικά με τη λέξη-στόχο (πχ. συγκρούομαι τρακάρω, σημαδεύω σκοπεύω, σκουπίζω σφουγγαρίζω). Στις απαντήσεις υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες η απάντηση συσχετιζόταν με τη λέξη στόχο βάσει ενός σεναρίου (πχ. χασμουριέμαι νύσταξε, σκοντάφτω πέφτω). Τέλος, όλες οι υπόλοιπες λάθος απαντήσεις δεν ήταν συναφείς με τη λέξη-στόχο και δεν σχετίζονταν με κάποιο τρόπο μαζί της (πχ. μαγειρεύω κάνω, σκάβω φτιάχνει), ενώ κάποιες από αυτές ίσως να προέρχονται από άλλα ερεθίσματα που μπορεί να υπήρχαν στην εικόνα που παρουσιάστηκε στους ασθενείς, τα οποία και οδήγησαν στην ανάκληση άλλης από της ζητούμενης λέξης. 4.8.2.Πείραμα Συμπλήρωσης Κενών Προτάσεων Στο πείραμα αυτό δεν παρουσιάστηκαν διαφορές μεταξύ του ΓΜ (Alzheimer) και των ΙΣ, ΒΠ (ΗΓΔ) (ΓΜ VS ΙΣ p=.165, ΓΜ VS ΒΠ p=.056) καθώς επίσης και μεταξύ των ΒΠ και ΑΧ (ασθενείς με ΗΓΔ) (p=.059) αλλά και ΒΠ και ΙΣ (ασθενείς με ΗΓΔ) (p=.786). Οι ασθενείς που παρουσίασαν διαφορές ήταν ο ΑΧ (ασθενής με ΗΓΔ) με τον ΓΜ (ασθενής με Alzheimer) (p=.000) και ο ΑΧ με τον ΙΣ (ασθενείς με ΗΓΔ) (p=.016). Καθώς, οι διαφορές που εμφάνισαν οι ασθενείς δεν ήταν πολύ έντονες τα αποτελέσματά τους στην παρούσα δοκιμασία θα παρουσιαστούν συνολικά. Επιπλέον, πριν προχωρήσουμε στην παρουσίαση των αποτελεσμάτων, πρέπει να αναφερθεί ότι οι απαντήσεις στις οποίες οι ασθενείς συμπλήρωναν το σωστό τύπο όψης αλλά σε λάθος πρόσωπο (πχ. καπνίζουμε καπνίζω) λογίζονταν ως σωστές κατά την ανάλυση καθώς στη συγκεκριμένη πειραματική δοκιμασία εξετάστηκε μόνο η γραμματική όψη Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 57

(συνοπτικό, μη συνοπτικό) και όχι η συμφωνία. Το ίδιο συνέβη και με απαντήσεις που βρισκόντουσαν σε άλλον από το χρόνο της πρότασης αλλά ήταν στη σωστή όψη (πχ. ζωγράφιζα ζωγραφίζω). Αυτό έγινε γιατί, όπως και προηγουμένως, εξετάστηκε μόνο η γραμματική όψη και όχι η κατηγορία του χρόνου. Τέλος, ως σωστοί εκλαμβάνονταν και διαφορετικοί μορφολογικά τύποι της ίδιας όψης (πχ. γελούσαν γέλαγαν). Στη συνέχεια, όπως θα δούμε παρακάτω οι προβλέψεις σχετικά με τη δοκιμασία αυτή επιβεβαιώθηκαν μερικώς. Αναλύοντας το σύνολο των απαντήσεων που έδωσαν οι ασθενείς παρατηρήθηκε ότι, αν και χαμηλότερες από τους υγιείς (100%, σωστές απαντήσεις), είχαν αρκετά υψηλές επιδόσεις (83,5%, σωστές απαντήσεις). Όσον αφορά τους δύο διαφορετικούς τύπους όψης η γενικότερη εικόνα των σωστών απαντήσεων που έδωσαν οι ασθενείς δείχνει ότι αυτοί απέδωσαν καλύτερα στη συμπλήρωση της μη συνοπτικής όψης με μικρή ωστόσο διαφορά σε σχέση με τη συνοπτική. Τα ποσοστά συμπλήρωσης για τη συνοπτική όψη και τη μη συνοπτική είναι αντίστοιχα 82% και 85%. Η διαφορά αυτή δεν είναι στατιστικά σημαντική (Fisher s exact test, p=.704) και επομένως δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι οι ασθενείς φάνηκε να προτιμούν τη μη συνοπτική όψη σε σχέση με τη συνοπτική. Ακολουθούν διαγράμματα στα οποία παρουσιάζονται τα ποσοστά των συνολικών απαντήσεων των ασθενών και τα ποσοστά των σωστών απαντήσεων στη συνοπτική και τη μη συνοπτική όψη. Διάγραμμα 7: ποσοστά συνολικών απαντήσεων 100,00% 80,00% 60,00% 40,00% 20,00% 0,00% Ποσοστά συνολικών απαντήσεων 83,50% 16,50% Ποσοστά Σωστές απαντήσεις Λάθος απαντήσεις Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 58

Διάγραμμα 8: ποσοστά σωστών απαντήσεων ανά τύπο όψης 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Ποσοστά απαντήσεων ανά τύπο όψης 82% 85% Ποσοστά Συνοπτική Όψη Μη συνοπτική Όψη Όσον αφορά τις κατηγορίες ρημάτων και την επίδοση των ασθενών σε αυτές τα αποτελέσματα έδειξαν ότι εκτός από την κατηγορία των στιγμιαίων ρημάτων (πχ. βήχω) στα οποία είχαν μικρότερο ποσοστό επιτυχίας (77,5% σωστές απαντήσεις), σε όλες τις υπόλοιπες κατηγορίες παρουσίασαν ακριβώς τις ίδιες επιδόσεις (85% σωστές απαντήσεις). Στο διάγραμμα που ακολουθεί παρουσιάζονται τα ποσοστά επιτυχίας των ασθενών για κάθε κατηγορία ρημάτων ξεχωριστά και στον πίνακα η στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων. Διάγραμμα 9: ποσοστά σωστών απαντήσεων ανά κατηγορία ρημάτων Ποσοστά σωστών απαντήσεων ανά κατηγορία ρημάτων 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 85% 85% 85% 85% Ποσοστά 77,50% Δραστηριότητα Κατάσταση Ολοκλήρωση Επίτευξη Στιγμιαία Ρήματα Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 59

Πίνακας 7: στατιστική ανάλυση αποτελεσμάτων, Fisher s exact test Ασθενείς Ασθενής 1 (ΒΠ), ΗΓΔ Ασθενής 2 (ΑΧ), ΗΓΔ Ασθενής 3(ΓΜ), Alzheimer Ασθενής 4 (ΙΣ), ΗΓΔ Συνολικές απαντήσεις Συνοπτική Όψη Μη Συνοπτική Όψη Κατάσταση Δραστηριότητα Ολοκλήρωση Επίτευξη Στιγμιαία Ρήματα 23/25 20/25 5/10 8/10 9/10 9/10 7/10 24/25 25/25 9/10 10/10 10/10 10/10 10/10 16/25 18/25 7/10 7/10 7/10 8/10 6/10 19/25 22/25 9/10 9/10 8/10 7/10 8/10 82/100 85/100 34/40 34/40 34/40 34/40 31/40 Επίτευξη VS Ολοκλήρωση Επίτευξη VS Στιγμιαία Επίτευξη VS Κατάσταση Επίτευξη VS Δραστηριότητα Ολοκλήρωση VS Στιγμιαία Ολοκλήρωση VS Κατάσταση Ολοκλήρωση VS Δραστηριότητα Στιγμιαία VS Κατάσταση Στιγμιαία VS Δραστηριότητα Συνοπτικό VS μη συνοπτικό p= 1.000 p=.568 p= 1.000 p= 1.000 p=.568 p= 1.000 p= 1.000 p=.568 p=.568 p=. 704 4.8.2.1.Παρουσίαση Λάθος Απαντήσεων Στη συνέχεια εξετάστηκαν οι λάθος απαντήσεις των ασθενών για κάθε κατηγορία ρημάτων προκειμένου να ελεγχθεί η πρόβλεψη σύμφωνα με την οποία οι ασθενείς θα σημείωναν υψηλότερες επιδόσεις στη συνοπτική όψη σε σχέση με τη μη συνοπτική και θα την επέλεγαν ακόμη και σε μη συνοπτικά περιβάλλοντα. Όπως φαίνεται από τα αποτελέσματα και τη στατιστική ανάλυσή τους η πρόβλεψη αυτή δεν επιβεβαιώθηκε καθώς σε κάθε κατηγορία ρημάτων δε υπήρξε στατιστική διαφορά μεταξύ των δύο τύπων όψης (p> 0.05). Αναλυτικά στην κατηγορία των στιγμιαίων ρημάτων το ποσοστό των σωστών απαντήσεων για τη συνοπτική όψη ήταν 80%, ενώ με πολύ μικρή διαφορά ακολουθούσε η μη συνοπτική όψη (75%). Στα ρήματα επίτευξης οι ασθενείς Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 60

σημείωσαν τα ίδια ποσοστά σωστών απαντήσεων για κάθε τύπο όψης (85%). Στα ρήματα δραστηριότητας το ποσοστό των σωστών απαντήσεων για τη μη συνοπτική όψη ήταν λίγο υψηλότερο από αυτό για τη συνοπτική, 90% και 80% αντίστοιχα. Στα ρήματα κατάστασης στη μη συνοπτική όψη είχαν ποσοστό επίδοσης 95% ενώ στη μη συνοπτική 75% και τέλος στα ρήματα ολοκλήρωσης το ποσοστό συμπλήρωσης συνοπτικής όψης ήταν 90%, ενώ της μη συνοπτικής 80% σωστές απαντήσεις. Στον παρακάτω πίνακα δίνονται τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης σχετικά με την επιλογή γραμματικής όψης για κάθε κατηγορία ρημάτων ξεχωριστά. Πίνακας 8: στατιστική ανάλυση, Fisher s exact test Κατηγορίες Ρημάτων Συνοπτική Όψη Μη Συνοπτική Όψη Συνοπτική VS Μη συνοπτική Όψη Στιγμιαία 16/20 15/20 p=1.000 Κατάσταση 15/20 19/20 p=.182 Δραστηριότητα 16/20 18/20 p=.661 Επίτευξη 17/20 17/20 p=1.000 Ολοκλήρωση 18/20 16/20 p=.661 5.Συζήτηση-Συμπεράσματα Η παρούσα έρευνα μας έδωσε τη δυνατότητα να εξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούν οι κατηγορίες της λεξικής και γραμματικής όψης και πως επηρεάζουν τη γλωσσική συμπεριφορά ασθενών με Alzheimer και Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή. Συγκεκριμένα, ελέγξαμε την ικανότητα κατονομασίας ρημάτων και παραγωγής γραμματικής όψης μέσω δοκιμασιών κατονομασίας εικόνας και συμπλήρωσης κενών προτάσεων αντίστοιχα. Οι μέχρι τώρα έρευνες έχουν επικεντρωθεί στην εξέταση της ικανότητας κατονομασίας των ασθενών (βλ. ενδεικτικά Tarel & Phillips, 2007; Adlam et al., 2006; Kim & Thompson, 2004), ωστόσο δεν έχουν εξετάσει την επίδραση που μπορεί να έχει η λεξική κατηγορία στην οποία ανήκει ένα ρήμα στον τρόπο με τον οποίο το επεξεργάζονται και το ανακαλούν παθολογικοί πληθυσμοί. Παρόμοια, συμβαίνει και με την κατηγορία της γραμματικής όψης όπου οι μέχρι τώρα έρευνες τόσο σε Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 61

αφασικούς όσο και σε ανοϊκούς πληθυσμούς (βλ. ενδεικτικά Fyndanis et al., 2013; Nanousi et al., 2006) δεν έχουν εξετάσει τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούν οι λεξική και η γραμματική όψη και πως η πρώτη μπορεί να επηρεάσει την επίδοση των ασθενών και να τους οδηγήσει στην προτίμηση συνοπτικής ή μη συνοπτικής όψης. Με βάση λοιπόν το κλινικό προφίλ και τα γλωσσικά ελλείματα που παρουσιάζουν ασθενείς με ΗΓΔ και νόσο Alzheimer, καθώς επίσης και σύμφωνα με τα πορίσματα προηγούμενων ερευνών, η παρούσα εργασία αποτέλεσε μία απόπειρα μελέτης, όπως έχει ήδη αναφερθεί, της ικανότητας κατονομασίας ρημάτων και της ικανότητας παραγωγής γραμματικής όψης από ασθενείς που πάσχουν από τις προαναφερόμενες νόσους. Στόχος είναι ο έλεγχος των προβλέψεων που έχουν διατυπωθεί σχετικά με τις επιδόσεις των ασθενών, η διεξαγωγή συμπερασμάτων και η σύγκρισή τους με αυτά προηγούμενων ερευνών. Για το σκοπό αυτό πραγματοποιήθηκε διεξαγωγή δοκιμασίων κατονομασίας εικόνας και συμπλήρωσης κενών προτάσεων. Από τη συλλογή των απαντήσεων των ασθενών, τη παρατήρηση και την ανάλυσή τους προέκυψαν τα ακόλουθα συμπεράσματα. Σχετικά με τη δοκιμασία κατονομασίας εικόνας φαίνεται ότι οι ασθενείς εμφανίζουν μειωμένες ικανότητες παραγωγής (63%) και εύρεσης μίας μεμονωμένης λέξης. Η παρατήρηση αυτή ευθυγραμμίζεται και με τα πορίσματα της τρέχουσας βιβλιογραφίας σύμφωνα με τα οποία ασθενείς με Alzheimer και Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή παρουσιάζουν διαταραχές κατονομασίας και ανάκλησης (Tarel και Phillips, 2007; Adlam et al., 2006; Braaten et al., 2006; Henry et al., 2004; Mendez και Cummings 2003; Convit et al., 2000; Appell & Kertesz, 1982; Constantinidis et al., 1978). Επιπρόσθετα, τα αποτελέσματα της δοκιμασίας αυτής δείχνουν όπως και προηγούμενες έρευνες ότι στη νόσο Alzheimer πλήττονται εξίσου με τα ουσιαστικά (Whatmough & Chertkow, 2003) και τα ρήματα (Druks et al., 2006; Kim & Thompson, 2004). Η γλωσσική αυτή συμπεριφορά των ασθενών θεωρώ πως οφείλεται κατά κύριο λόγο σε βλάβη της σημασιολογικής μνήμης. Η σημασιολογική μνήμη φέρει όλες τις πληροφορίες που σχετίζονται με μία λέξη (πχ. σημασία) και επομένως βλάβη σε αυτή μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα τη δυσκολία πρόσβασης στα σημασιολογικά πεδία του νοητικού λεξικού και κατ επέκταση της πρόσβασης στις απαραίτητες πληροφορίες για την επιλογή και την ανάκληση της κατάλληλης κάθε φορά λέξης. Η άποψη αυτή Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 62

υποστηρίζεται και από προηγούμενες μελέτες που αποδίδουν τις διαταραχές κατονομασίας σε σημασιολογικά προβλήματα (Manouilidou et al., 2016; Tarel και Phillips, 2007; Adlam et al., 2006; Braaten et al., 2006; Henry et al., 2004; Mendez και Cummings 2003; Convit et al., 2000; Appell & Kertesz, 1982; Constantinidis et al., 1978). Επιπλέον, στην ενίσχυση της άποψης αυτής με οδήγησε και το είδος των λαθών που έκαναν οι ασθενείς. Ειδικότερα, εξαιρώντας τις περιπτώσεις όπου οι λάθος απαντήσεις τους δεν συσχετίζονταν με κάποιο τρόπο με το ζητούμενο ρήμα, σε ένα μεγάλο βαθμό τα λάθη των ασθενών ήταν σημασιολογικές παραφασίες, ενώ υπήρξαν και λίγες περιφραστικές απαντήσεις. Αυτό υποδηλώνει πως οι ασθενείς σε ένα βαθμό αντιλαμβάνονταν την ενέργεια που τους απεικονιζόταν ωστόσο βλάβη στη σημασιολογική μνήμη είτε είχε επηρεάσει τις αναπαραστάσεις των ρημάτων-στόχων είτε δεν επέτρεπε στους ασθενείς να έχουν πρόσβαση στις απαραίτητες λεξικές πληροφορίες προκειμένου να ανακαλέσουν και να κατονομάσουν το κατάλληλο ρήμα. Έτσι λοιπόν, οι ασθενείς είτε προσπαθούσαν να περιγράψουν την εικόνα για να δώσουν την απάντησή τους (περίφραση) είτε έδιναν ως απάντηση ένα ρήμα το οποίο έφερε παρόμοια σημασιολογικά χαρακτηριστικά και έμοιαζε με το ζητούμενο είτε κατονόμαζαν ένα ρήμα «ομπρέλα» (υπερώνυμος όρος) το οποίο περιλάμβανε στο εύρος του και το ζητούμενο. Όσον αφορά τη λεξική όψη και το κατά πόσο αυτή μπορεί να επηρεάσει την ικανότητα κατονομασίας ρημάτων παθολογικών πληθυσμών, από τα δεδομένα της παρούσας έρευνας φαίνεται ότι η λεξική κατηγορία στην οποία ανήκει ένα ρήμα, σε συνδυασμό με τη διαταραχή στη σημασιολογική μνήμη, μπορεί να παίξει ρόλο στον τρόπο με τον οποίο αυτό ανακαλείται και επεξεργάζεται από ασθενείς με Alzheimer και ΗΓΔ. Αν και δεν επιβεβαιώθηκαν οι προβλέψεις που ήθελαν τους ασθενείς να αποδίδουν καλύτερα στις κατηγορίες των στιγμιαίων ρημάτων, των ρημάτων επίτευξης και των ρημάτων κατάστασης τα συνολικά αποτελέσματα του πειράματος κατονομασίας έδειξαν ότι η λεξική όψη ίσως και να έχει κάποια επίδραση στις επιδόσεις των ασθενών. Αναλυτικότερα, οι ασθενείς είχαν υψηλότερες επιδόσεις στις κατηγορίες των ρημάτων δραστηριότητας και ολοκλήρωσης, ενώ χειρότερες ήταν οι επιδόσεις τους στα στιγμιαία ρήματα, τα ρήματα επίτευξης και τα ρήματα που δηλώνουν κατάσταση. Προχωρώντας στη δοκιμασία συμπλήρωσης κενών προτάσεων, μέσω της οποίας εξετάστηκε η ικανότητα παραγωγής γραμματικής όψης, παρατηρούμε ότι η κατηγορία Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 63

αυτή πλήττεται τόσο στη νόσο Alzheimer όσο και στην ΗΓΔ. Η παρατήρηση αυτή έρχεται σε αντίθεση με παλαιότερες απόψεις ότι η σύνταξη δεν επηρεάζεται και παραμένει άθικτη (Appell et al., 1982; Bayles, 1982) και ευθυγραμμίζεται περισσότερο με τα πορίσματα άλλων ερευνών. Πιο ειδικά, ο Fyndanis και συνεργάτες (2013) σε έρευνα τους κατέληξαν ότι ασθενείς με Alzheimer έχουν αγραμματικό προφίλ και κάνουν μορφοσυντικά λάθη αφού και αυτοί όπως και αγραμματικοί ασθενείς (Fyndanis et al., 2012α; Nanousi et al., 2006; Varlokosta et al., 2006) σημείωσαν χαμηλές επιδόσεις στην κατηγορία της γραμματικής όψης. Η γλωσσική αυτή συμπεριφορά ερμηνεύεται από τους σημασιολογικούς περιορισμούς που παρουσιάζουν οι ασθενείς οι οποίοι και τους οδηγούν σε αδυναμία επεξεργασίας της κατηγορίας της γραμματικής όψης η οποία ως ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό (Chomsky, 1995, 2000,2001) πλήττεται σε παθολογικούς πληθυσμού καθώς είναι σημασιολογικά περίπλοκη και απαιτητική ως προς την επεξεργασία της (Fyndanis et al., 2010; Fyndanis et al., 2012α; Nanousi et al., 2006; Varlokosta et al., 2006). Παράλληλα, η πρόβλεψη ότι οι ασθενείς θα έχουν υψηλότερες επιδόσεις στη συνοπτική σε σχέση με τη μη συνοπτική όψη και ότι θα την επιλέγουν ακόμη και σε μη συνοπτικά περιβάλλοντα φαίνεται να μην επιβεβαιώθηκε. Όπως έχει ήδη αναφερθεί οι απαντήσεις των ασθενών τόσο για τη συνοπτική όσο και για τη μη συνοπτική όψη δεν φάνηκε να διαφέρουν σημαντικά (στατιστικός έλεγχος, p>0.05) και επομένως δεν μπορούμε να πούμε ότι αυτοί έδειξαν προτίμηση σε κάποιον από τους δύο τύπους όψης. Έτσι λοιπόν, δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η γλωσσική αυτή συμπεριφορά μοιάζει, όπως αναμενόταν, με αυτή των ασθενών που εξετάστηκαν στα πλαίσια της έρευνας του Fyndanis και συνεργατών (2013) όπου οι ασθενείς απέδωσαν καλύτερα στη συνοπτική σε σχέση με τη μη συνοπτική παρά το γεγονός ότι η πρώτη είναι μαρκαρισμένο στοιχείο και η τελευταία αμαρκάριστο και αναμενόταν να διατηρηθεί καλύτερα (Lapoint, 1985). Επιπρόσθετα, μας απασχόλησε και ο τρόπος που αλληλεπιδρά η λεξική με τη γραμματική όψη και συγκεκριμένα πως η πρώτη μπορεί να επηρεάσει τους ασθενείς ως προς την επιλογή συνοπτικών ή μη συνοπτικών τύπων στη δοκιμασία συμπλήρωσης κενών προτάσεων. Τα αποτελέσματα της δοκιμασίας έδειξαν ότι η λεξική όψη δεν επηρεάζει την επίδοση των ασθενών καθώς δεν παρατηρήθηκαν διαφορές στις απαντήσεις των ασθενών σχετικά με τις διαφορετικές κατηγορίες ρημάτων (στιγμιαία ρήματα, δραστηριότητα, κατάσταση, επίτευξη, ολοκλήρωση). Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 64

Τέλος, τα γλωσσικά προβλήματα που παρουσίασε ο ΓΜ (ασθενής με Alzheimer) μας δείχνουν την άμεση σχέση γλώσσας και άνοιας καθώς φαίνεται ότι τα γλωσσικά ελλείματα εμφανίζονται από τα πρώτα κιόλας στάδια αφού ο ασθενής βρίσκεται στο ήπιο στάδιο της νόσου. Σχετικά με τους ΒΠ, ΑΧ και ΙΣ (ασθενείς με ΗΓΔ) οι γλωσσικές τους διαταραχές μπορεί να αποτελέσουν ένδειξη για πιθανή εξέλιξή τους σε ανοϊκούς καθώς έχει διατυπωθεί η άποψη ότι τα άτομα με ΗΓΔ που εμφανίζουν και προβλήματα στη γλώσσα διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο να εξελιχθούν σε ασθενείς με Alzheimer (Petersen, 2003). 6.Επίλογος Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας έγινε μία προσπάθεια εξέτασης της ικανότητας κατονομασίας ρημάτων και παραγωγής γραμματικής όψης σε ασθενείς με Alzheimer και ΗΓΔ, μέσω δοκιμασιών κατονομασίας εικόνας και συμπλήρωσης κενών προτάσεων. Παράλληλα, έγινε και μια απόπειρα να ελέγξουμε κατά πόσο η λεξική όψη, η λεξική δηλαδή κατηγορία στην οποία ανήκει κάθε ρήμα, μπορεί να επηρεάσει τις ικανότητες των ασθενών τόσο στην κατονομασία όσο και στην επιλογή της όψης. Η ανάλυση των αποτελεσμάτων έδειξε ότι οι ασθενείς έχουν μειωμένες γλωσσικές ικανότητες και αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην κατονομασία καθώς επίσης και στην παραγωγή γραμματικής όψης. Ακόμη, από τα αποτελέσματα των δύο δοκιμασιών φαίνεται η λεξική όψη να παίζει ρόλο σε ό,τι αφορά την ικανότητα κατονομασίας, ωστόσο δεν φαίνεται να αλληλεπριδρά και με την κατηγορία της γραμματικής όψης. Διαταραχές στη σημασιολογική μνήμη μπορούν να ερμηνεύσουν τη γλωσσική συμπεριφορά των ασθενών. Επιπρόσθετα, δεδομένου ότι η παρούσα εργασία αποτελεί μία πρώτη απόπειρα συσχέτισης της λεξικής όψης με την ικανότητα κατονομασίας ρημάτων αλλά και με τη γραμματική όψη, προκειμένου να έχουμε μία περισσότερο πλήρη εικόνα και πιο ασφαλή συμπεράσματα, κρίνεται σημαντική η περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος. Τέλος, καθώς η νόσος Alzheimer απότελεί μία από τις πιο διαδεδομένες μορφές άνοιας, με επιπτώσεις τόσο στο ίδιο το άτομο όσο και στην κοινωνία, κρίνεται αναγκαία η πρώιμη διάγνωσή της και κατ επέκταση η στροφή της επιστημονικής κοινότητας στην εύρεση μεθόδων που θα επιτρέπουν στους ειδικούς να προβλέψουν έγκαιρα ακόμα και ποιες ομάδες ασθενών θα εξελιχθούν και θα προσβληθούν τελικά από τη συγκεκριμένη νόσο προκειμένου να αναπτύξουν Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 65

στρατηγικές πρόληψης και καθυστέρησης της εκδήλωσής της (Taler και Phillips, 2007; Albert et al., 2001). Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 66

Βιβλιογραφία Adlam, A. L. R., Bozeat, S., Arnold, R., Watson, P., & Hodges, J. R. (2006). Semantic knowledge in mild cognitive impairment and mild Alzheimer's disease. Cortex, 42(5), 675-684. Ahrens, R. (1977). Wortfindungsstörungen für zusammengesetzte Worte (Nomina composita) bei Aphasien. Archiv für Psychiatrie und Nervenkrankheiten, 224(1), 73-87. Albert, M. S., Moss, M. B., Tanzi, R., & Jones, K. (2001). Preclinical prediction of AD using neuropsychological tests. Journal of the International Neuropsychological Society, 7(05), 631-639. Alexopoulos, P., Grimmer, T., Perneczky, R., Domes, G., & Kurz, A. (2006). Progression to dementia in clinical subtypes of mild cognitive impairment. Dementia and geriatric cognitive disorders, 22(1), 27-34. Allison, R. S. (1962). The senile brain: a clinical study. London: Arnold. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5 ). American Psychiatric Pub. Appell, J., Kertesz, A., & Fisman, M. (1982). A study of language functioning in Alzheimer patients. Brain and language, 17(1), 73-91. Artero, S., Petersen, R., Touchon, J., & Ritchie, K. (2006). Revised criteria for mild cognitive impairment: validation within a longitudinal population study. Dementia and geriatric cognitive disorders, 22(5-6), 465-470. Baddeley, A. (1992). Working memory. Science, 255, 556 559. doi:10.1126/science.1736359 Baddeley, A. (1996). Exploring the central executive. The Quarterly Journal of Experimental Psychology: Section A, 49(1), 5-28. Baddeley, A. D., & Hitch, G. (1974). Working memory. Psychology of learning and motivation, 8, 47-89. Bastiaanse, R., Bamyaci, E., Hsu, C. J., Lee, J., Duman, T. Y., & Thompson, C. K. (2011). Time reference in agrammatic aphasia: A cross-linguistic study. Journal of Neurolinguistics, 24(6), 652-673. Bayles, K. A. (1982). Language function in senile dementia. Brain and language, 16(2), 265-280. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 67

Becker, J. T., & Overman, A. A. (2004). The memory deficit in Alzheimers disease. 2011) The Essential Handbook of Memory Disorders for Clinicians. Hoboken NY: Wiley, 113-133. Braaten, A. J., Parsons, T. D., McCUE, R. O. B. E. R. T., Sellers, A., & Burns, W. J. (2006). Neurocognitive differential diagnosis of dementing diseases: Alzheimer's dementia, vascular dementia, frontotemporal dementia, and major depressive disorder. International Journal of Neuroscience, 116(11), 1271-1293. Chen, P., Ratcliff, G., Belle, S. H., Cauley, J. A., DeKosky, S. T., & Ganguli, M. (2001). Patterns of cognitive decline in presymptomatic Alzheimer disease: a prospective community study. Archives of general psychiatry, 58(9), 853-858. Chertkow, H. (2002). Mild cognitive impairment. Current opinion in neurology, 15(4), 401-407. Chertkow, H. M., Verret, L., Bergman, H., Wolfson, C., & McKelvey, R. (2001, April). Predicting progression to dementia in elderly subjects with mild cognitive impairment: A multidisciplinary approach. In Neurology (Vol. 56, No. 8, pp. A216- A217). 530 WALNUT ST, PHILADELPHIA, PA 19106-3621 USA: LIPPINCOTT WILLIAMS & WILKINS. Chertkow, H., & Bub, D. (1990). Semantic memory loss in dementia of Alzheimer's type. Brain, 113(2), 397-417. Chomsky, N. (1995). The minimalist program (Vol. 28). Cambridge, MA: MIT press. Chomsky, N. (2000). Minimalist inquiries: The framework. In R. Martin, D. Michaels, & J. Uriagereka (Eds.), Step by step (pp. 89 155). Cambridge, MA: MIT Press. Chomsky, N. (2001). Derivation by phase. In K. Kenstowicz (Ed.), Ken Hale: A life in language (pp. 1 52). Cambridge, MA: MIT Press. Comrie, B. (1976). Aspect. New York, NY: Cambridge University Press. Constantinidis, J., Richard, J., & De Ajuriaguerra, J. (1978). Dementias with senile plaques and neurofibrillary changes. Studies in geriatric psychiatry, 119-152. Convit, A., De Asis, J., De Leon, M. J., Tarshish, C. Y., De Santi, S., & Rusinek, H. (2000). Atrophy of the medial occipitotemporal, inferior, and middle temporal gyri in non-demented elderly predict decline to Alzheimer s disease. Neurobiology of aging, 21(1), 19-26. Cotelli, M., Borroni, B., Manenti, R., Ginex, V., Calabria, M., Moro, A.,... & Padovani, A. (2007). Universal grammar in the frontotemporal dementia spectrum: evidence Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 68

of a selective disorder in the corticobasal degeneration syndrome. Neuropsychologia, 45(13), 3015-3023. Crook, T., Bartus, R. T., Ferris, S. H., Whitehouse, P., Cohen, G. D., & Gershon, S. (1986). Age associated memory impairment: Proposed diagnostic criteria and measures of clinical change report of a national institute of mental health work group. Dahl, O (ed). (2000). Tense and Aspect in the Languages of Europe. Empirical Approaches to Language Typology, EYROTYP 20-6. Berlin/New York: Mouton de Gruyter. Davie, J. E., Azuma, T., Goldinger, S. D., Connor, D. J., Sabbagh, M. N., & Silverberg, N. B. (2004). Sensitivity to expectancy violations in healthy aging and mild cognitive impairment. Neuropsychology, 18(2), 269. de Jager, C. A., Hogervorst, E., Combrinck, M., & Budge, M. M. (2003). Sensitivity and specificity of neuropsychological tests for mild cognitive impairment, vascular cognitive impairment and Alzheimer's disease. Psychological medicine, 33(06), 1039-1050. Druks, J., Masterson, J., Kopelman, M., Clare, L., Rose, A., & Rai, G. (2006). Is action naming better preserved (than object naming) in Alzheimer s disease and why should we ask?. Brain and Language, 98(3), 332-340. Duong, A., Whitehead, V., Hanratty, K., & Chertkow, H. (2006). The nature of lexicosemantic processing deficits in mild cognitive impairment. Neuropsychologia, 44(10), 1928-1935. Flicker, C., Ferris, S. H., & Reisberg, B. (1991). Mild cognitive impairment in the elderly predictors of dementia. Neurology, 41(7), 1006-1006. Fox, N. C., Warrington, E. K., Freeborough, P. A., Hartikainen, P., Kennedy, A. M., Stevens, J. M., & Rossor, M. N. (1996). Presymptomatic hippocampal atrophy in Alzheimer's disease. Brain, 119(6), 2001-2007. Fyndanis, V. (2009). Functional categories in Greek agrammatism. Unpublished PhD thesis, Aristotle University of Thessaloniki. Fyndanis, V., Varlokosta, S., & Tsapkini, K. (2010). Exploring wh-questions in agrammatism: Evidence from Greek. Journal of Neurolinguistics, 23(6), 644-662. Fyndanis, V., Varlokosta, S., & Tsapkini, K. (2012α). Agrammatic production: Interpretable features and selective impairment in verb inflection. Lingua, 122(10), 1134-1147. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 69

Fyndanis, V., Varlokosta, S., & Tsapkini, K. (2012β). (Morpho)syntactic comprehension in agrammatic aphasia: Evidence from Greek. Manuscript submitted for publication. Fyndanis, V., Manouilidou, C., Koufou, E., Karampekios, S., & Tsapakis, E. M. (2013). Agrammatic patterns in Alzheimer's disease: Evidence from tense, agreement, and aspect. Aphasiology, 27(2), 178-200. Garrard, P., Ralph, M. A. L., Patterson, K., Pratt, K. H., & Hodges, J. R. (2005). Semantic feature knowledge and picture naming in dementia of Alzheimer s type: a new approach. Brain and language, 93(1), 79-94. Giffard, B., Desgranges, B., & Eustache, F. (2005). Semantic memory disorders in Alzheimer's disease: clues from semantic priming effects. Current Alzheimer Research, 2(4), 425-434. Gómez-Isla, T. E. R. E. S. A., Hyman, B. T., & Petersen, R. C. (2003). Neuropathological changes in normal aging, mild cognitive impairment, and Alzheimer s disease. Mild Cognitive Impairment. Aging to Alzheimer s disease. Oxford University Press, New York, 191-204. Graham, J. E., Rockwood, K., Beattie, B. L., Eastwood, R., Gauthier, S., Tuokko, H., & McDowell, I. (1997). Prevalence and severity of cognitive impairment with and without dementia in an elderly population. The Lancet, 349(9068), 1793-1796. Henry, J. D., Crawford, J. R., & Phillips, L. H. (2004). Verbal fluency performance in dementia of the Alzheimer s type: a meta-analysis. Neuropsychologia, 42(9), 1212-1222. Holton D., Mackridge P.και Φιλιππάκη-Warburton Ε., 2010. Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας (Δέκατη Τέταρτη Έκδοση). Σπυρόπουλος Βασίλης (μετάφραση). Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Kaplan, E. F., Goodglass, H., & Weintraub, S. (1983). Boston Naming Test. Philadelphia: Lea & Febiger. Kaprinis, S., & Stavrakaki, S. (2007). Morphological and syntactic abilities in patients with Alzheimer s disease. Brain and language, 103(1), 59-60. Kavé, G., & Levy, Y. (2003). Sensitivity to gender, person, and tense inflection by persons with Alzheimer s disease. Brain and language, 87(2), 267-277. Kemper, S., LaBarge, E., Ferraro, F. R., Cheung, H., Cheung, H., & Storandt, M. (1993). On the preservation of syntax in Alzheimer's disease: Evidence from written sentences. Archives of Neurology, 50(1), 81-86. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 70

Kensinger, E. A., Shearer, D. K., Locascio, J. J., Growdon, J. H., & Corkin, S. (2003). Working memory in mild Alzheimer's disease and early Parkinson's disease. Neuropsychology, 17(2), 230 Kim, M., & Thompson, C. K. (2004). Verb deficits in Alzheimer s disease and agrammatism: Implications for lexical organization. Brain and language, 88(1), 1-20. Kok, P., van Doorn, A., & Kolk, H. (2007). Inflection and computational load in agrammatic speech. Brain and Language, 102(3), 273-283. Koukoulioti, V., & Stavrakaki, S. (2014). Producing and inflecting verbs with different argument structure: Evidence from Greek aphasic speakers. Aphasiology, 28(11), 1320-1349. Lapointe, S. G. (1985). A theory of verb form use in the speech of agrammatic aphasics. Brain and Language, 24(1), 100-155. Levy, R. (1994). Aging-associated cognitive decline. International Psychogeriatrics, 6(01), 63-68. MacDonald, M. C., Almor, A., Henderson, V. W., Kempler, D., & Andersen, E. S. (2001). Assessing working memory and language comprehension in Alzheimer's disease. Brain and language, 78(1), 17-42. Manouilidou, C., de Almeida, R. G., Schwartz, G., & Nair, N. P. V. (2009). Thematic roles in Alzheimer's disease: Hierarchy violations in psychological predicates. Journal of Neurolinguistics, 22(2), 167-186. Manouilidou, C., Kordouli, K., Papanagiotou, A., Messinis, L., & Papathanassopoulos, P. (2014). Lexical-semantic deficits in mild cognitive impairment: The case of abstract vs. concrete nouns. Stem-, Spraak-en Taalpathologie, 19(S01), 92-95. Manouilidou, C., Dolenc, B., Marvin, T., & Pirtošek, Z. (2016). Processing complex pseudo-words in mild cognitive impairment: The interaction of preserved morphological rule knowledge with compromised cognitive ability. Clinical linguistics & phonetics, 30(1), 49-67. McKhann, G., Drachman, D., Folstein, M., Katzman, R., Price, D., & Stadlan, E. M. (1984). Clinical diagnosis of Alzheimer's disease Report of the NINCDS ADRDA Work Group* under the auspices of Department of Health and Human Services Task Force on Alzheimer's Disease. Neurology, 34(7), 939-939. Mendez, M. F., & Cummings, J. L. (2003). Dementia: A clinical approach. Butterworth-Heinemann. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 71

Morris, J. C., Storandt, M., Miller, J. P., McKeel, D. W., Price, J. L., Rubin, E. H., & Berg, L. (2001). Mild cognitive impairment represents early-stage Alzheimer disease. Archives of neurology, 58(3), 397-405. Moser, A. (2013). Aspect and Aktionsart: A Study on the Nature of Grammatical Categories. N. Lavidas, Th. Alexiou & A. Sougari (Eds). Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics: Selected Papers from the 20th International Symposium on Theoretical and Applied Linguistics (April 1-3, 2011). Berlin: Versita (de Gruyter), 99-121. Murdoch, B. E., Chenery, H. J., Wilks, V., & Boyle, R. S. (1987). Language disorders in dementia of the Alzheimer type. Brain and language, 31(1), 122-137. Nanousi, V., Masterson, J., Druks, J., & Atkinson, M. (2006). Interpretable vs. uninterpretable features: Evidence from six Greek-speaking agrammatic patients. Journal of Neurolinguistics, 19(3), 209-238. Olichney, J. M., Morris, S. K., Ochoa, C., Salmon, D. P., Thal, L. J., Kutas, M., & Iragui, V. J. (2002). Abnormal verbal event related potentials in mild cognitive impairment and incipient Alzheimer's disease. Journal of Neurology, Neurosurgery & Psychiatry, 73(4), 377-384. Perry, R. J., Watson, P., & Hodges, J. R. (2000). The nature and staging of attention dysfunction in early (minimal and mild) Alzheimer s disease: relationship to episodic and semantic memory impairment. Neuropsychologia, 38(3), 252-271. Petersen, R. C. (2003). Mild cognitive impairment. New York: Oxford University Press. Petersen, R. C. (2004). Mild cognitive impairment as a diagnostic entity. Journal of internal medicine, 256(3), 183-194. Petersen, R. C., Doody, R., Kurz, A., Mohs, R. C., Morris, J. C., Rabins, P. V.,... & Winblad, B. (2001α). Current concepts in mild cognitive impairment. Archives of neurology, 58(12), 1985-1992. Petersen, R. C., Smith, G. E., Waring, S. C., Ivnik, R. J., Tangalos, E. G., & Kokmen, E. (1999). Mild cognitive impairment: clinical characterization and outcome. Archives of neurology, 56(3), 303-308. Petersen, R. C., Stevens, J. C., Ganguli, M., Tangalos, E. G., Cummings, J. L., & DeKosky, S. T. (2001β). Practice parameter: Early detection of dementia: Mild cognitive impairment (an evidence-based review) Report of the Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology. Neurology, 56(9), 1133-1142. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 72

Püregger, E., Walla, P., Deecke, L., & Dal-Bianco, P. (2003). Magnetoencephalographic features related to mild cognitive impairment. Neuroimage, 20(4), 2235-2244. Rochford, G., & Williams, M. (1965). Studies in the development and breakdown of the use of names. IV. The effects of word frequency. Journal of Neurology, Neurosurgery & Psychiatry, 28(5), 407-413. Salis, C., & Saddy, J. D. (2011). Comprehension of wh-questions in a case of mixed dementia. Journal of Neurolinguistics, 24(2), 156-162. Smith, C. (1991). The parameter of aspect. 2nd. Stavrakaki, S., & Kouvava, S. (2003). Functional categories in agrammatism: Evidence from Greek. Brain and Language, 86(1), 129-141. Storey, E., Slavin, M. J., & Kinsella, G. J. (2002). Patterns of cognitive impairment in Alzheimer s disease: assessment and differential diagnosis. Front Biosci, 7, 155-184. Taler, V., & Jarema, G. (2006). On-line lexical processing in AD and MCI: An early measure of cognitive impairment?. Journal of neurolinguistics, 19(1), 38-55. Taler, V., & Phillips, N. A. (2008). Language performance in Alzheimer's disease and mild cognitive impairment: a comparative review. Journal of clinical and experimental neuropsychology, 30(5), 501-556. Terry, R. D., & Katzman, R. K. (1983). Senile dementia of the Alzheimer type. Annals of Neurology, 14(5), 497-506. Tulving, E. (1984). Relations among components and processes of memory. Behavioral and Brain Sciences, 7(02), 257-268. Varlokosta, S., Valeonti, N., Kakavoulia, M., Lazaridou, M., Economou, A., & Protopapas, A. (2006). The breakdown of functional categories in Greek aphasia: Evidence from agreement, tense, and aspect. Aphasiology, 20(8), 723-743. Visser, P. J., Scheltens, P., Verhey, F. R., Schmand, B., Launer, L. J., Jolles, J., & Jonker, C. (1999). Medial temporal lobe atrophy and memory dysfunction as predictors for dementia in subjects with mild cognitive impairment. Journal of neurology, 246(6), 477-485. Vogel, A., Gade, A., Stokholm, J., & Waldemar, G. (2005). Semantic memory impairment in the earliest phases of Alzheimer s disease. Dementia and geriatric cognitive disorders, 19(2-3), 75-81. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 73

Waters, G., & Caplan, D. (2002). Working Memory and Online Syntactic Processing in Alzheimer's Disease Studies With Auditory Moving Window Presentation. The Journals of Gerontology Series B: Psychological Sciences and Social Sciences, 57(4), P298-P311. Welsh, K. A., Butters, N., Hughes, J. P., Mohs, R. C., & Heyman, A. (1992). Detection and staging of dementia in Alzheimer's disease: Use of the neuropsychological measures developed for the Consortium to Establish a Registry for Alzheimer's Disease. Archives of neurology, 49(5), 448-452. Wenzlaff, M., & Clahsen, H. (2005). Finiteness and verb-second in German agrammatism. Brain and Language, 92(1), 33-44. Whatmough, C., & Chertkow, H. (2002). Category-specific recognition impairments in Alzheimer s disease. Category specificity in brain and mind, 181-210. Winblad, B., Palmer, K., Kivipelto, M., Jelic, V., Fratiglioni, L., Wahlund, L. O.,... & Arai, H. (2004). Mild cognitive impairment beyond controversies, towards a consensus: report of the International Working Group on Mild Cognitive Impairment. Journal of internal medicine, 256(3), 240-246. World Health Organization. (1993). The ICD-10 classification of mental and behavioural disorders: diagnostic criteria for research. Μανουηλίδου, Χ (2013). Νευρογλωσσολογία: σημειώσεις μαθήματος. Πανεπιστήμιο Πατρών. Μπαμπινιώτης, Γ. (2012). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε. Ράλλη, A (2011). Μορφολογία ( Δ Έκδοση). Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. ΤΣΑΝΤΑΛΗ, Ε., ΛΕΚΚΑ, Σ., ΤΣΟΛΑΚΗ, Μ., ΚΑΖΗ, Ε., & ΚΑΖΗΣ, Α. (2003). Παρουσίαση και προσαρμογή του Boston Naming Test (ΒΝΤ) στα ελληνικά δεδομένα και η ικανότητα αξιοπιστίας και εγκυρότητάς του σε σχέση με το MMSE. Διαθέσιμο ηλεκτορινικά: http://www.encephalos.gr/full/40-4-05g.htm Τσολάκη, M. (2002). Εισαγωγή στη Ψυχο-Νευρογλωσσολογία. Εκδόσεις Επιστημονικών Βιβλίων και Περιοδικών, Θεσσαλονίκη. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 74

Διαδικτυακές Πηγές http://speech.ilsp.gr/iplr/numtool.aspx http://www.bcbl.eu/bcbl-corporativa/wp-content/uploads/2013/01/subtlex- GR_CD.txt http://www.fotosearch.com/ https://www.google.gr/ https://www.shutterstock.com/?kw=shutterstock&dclid=cmd5_pb52nacfayc0wod t6updg Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 75

Α. Πειραματικό Υλικό Α.1.Πίνακες ρημάτων Α.1.1.Πίνακες ρημάτων όπως αυτά απαντούν στο λεξικό Λίστα 1 Ρήματα Όψη Συχνότητα Γράμματα Φωνήματα Συλλαβές Φωνολογικοί γείτονες Ορθογραφικοί γείτονες φοράω επίτευξη 2,6955 5 5 3 6 3 σκίζω επίτευξη 1,2304 5 5 2 8 2 πληρώνω επίτευξη 2,6138 7 7 3 3 2 σβήνω επίτευξη 1,3802 5 5 2 2 2 κόβω επίτευξη 2,1106 4 4 2 12 1 κουμπώνω επίτευξη 0,6021 8 6 3 2 1 σηκώνω επίτευξη 1,9685 6 6 3 2 1 χύνω επίτευξη 1,1761 4 4 2 17 5 συλλαμβάνω επίτευξη 1,8573 10 9 4 2 2 αγκαλιάζω επίτευξη 1,5051 9 7 4 2 1 φοράω επίτευξη 1,71396 6,3 5,8 2,8 5,6 2 σκίζω επίτευξη 2,6955 5 5 3 6 3 1,2304 5 5 2 8 2 γράφω δραστηριότητα 2,6096 5 5 2 7 3 λούζομαι δραστηριότητα 0,9542 8 6 3 1 0 οδηγώ δραστηριότητα 2,4362 5 5 3 4 2 ποτίζω δραστηριότητα 0,8451 6 6 3 2 0 τρέχω δραστηριότητα 2,2945 5 5 2 8 7 κολυμπάω δραστηριότητα 1,5798 8 7 4 2 1 καπνίζω δραστηριότητα 2,2648 7 7 3 3 1 πίνω δραστηριότητα 2,1461 4 4 2 33 5 τρώω δραστηριότητα 2,6702 4 4 2 7 1 απλώνω δραστηριότητα 0,8451 6 6 3 4 3 1,86456 5,8 5,5 2,7 7,1 2,3 χτυπάω στιγμιαία 2,0607 6 6 3 4 3 φωτογραφίζω στιγμιαία 1,4610 11 11 5 4 1 πηδάω στιγμιαία 2,0212 5 5 3 4 2 ξύνω στιγμιαία 0,9542 4 5 2 9 2 φτερνίζομαι στιγμιαία 0,6021 11 10 5 1 0 στάζω /ει στιγμιαία 1,8808 5 5 2 4 3 πατάω στιγμιαία 1,9395 5 5 3 4 3 σπρώχνω στιγμιαία 1,4314 7 7 2 1 0 σφυρίζω στιγμιαία 1,0414 8 8 3 1 0 γλιστράω στιγμιαία 1,1761 8 8 3 3 2 Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 76

1,45684 7 7 3,1 3,5 1,6 μαγειρεύω ολοκλήρωση 2,1761 9 8 4 1 0 βράζω ολοκλήρωση 0,8451 5 5 2 10 7 κατεβαίνω ολοκλήρωση 2,0086 9 8 4 1 0 ξυρίζω ολοκλήρωση 1,0000 7 7 3 3 1 πλένω ολοκλήρωση 1,9138 5 5 2 3 0 φυτεύω ολοκλήρωση 1,0000 6 6 3 1 0 ανεβαίνω ολοκλήρωση 1,8129 8 7 4 2 1 σκαρφαλώνω ολοκλήρωση 1,2553 10 10 4 2 1 ζωγραφίζω ολοκλήρωση 1,7482 9 9 4 2 1 πλέκω ολοκλήρωση 0,9542 5 5 2 4 4 1,47142 7,3 7 3,2 2,9 1,5 κλαίω κατάσταση 2,2856 5 4 2 7 1 λιώνω κατάσταση 1,1761 5 4 2 13 3 κοροϊδεύω κατάσταση 1,8573 9 9 5 1 0 κοιμάμαι κατάσταση 2,6274 8 6 3 8 2 ακούω κατάσταση 3,2620 5 4 3 4 3 πεινάω κατάσταση 2,5809 6 5 3 7 4 κρυώνω κατάσταση 1,9294 6 6 3 3 0 γελάω κατάσταση 2,3201 5 5 3 5 3 τρομάζω κατάσταση 1,8633 7 7 3 1 1 προσεύχομαι κατάσταση 2,1399 11 10 4 1 0 2,2042 6,7 6 3,1 5 1,7 Λίστα 2 Ρήματα Όψη Συχνότητα Γράμματα Φωνήματα Συλλαβές Φωνολογικοί γείτονες Ορθογραφικοί γείτονες ανοίγω επίτευξη 2,1461 6 5 3 3 1 ανάβω επίτευξη 1,5798 5 5 3 1 1 συγκρούομαι επίτευξη 1,1761 11 8 4 1 0 κλειδώνω επίτευξη 1,3424 8 7 3 2 1 υπογράφω επίτευξη 1,9138 8 8 4 4 2 καρφώνω επίτευξη 1,3802 7 7 3 2 1 σημαδεύω επίτευξη 1,7482 8 8 4 1 0 σπάω επίτευξη 1,8513 4 4 2 6 3 τρυπάω επίτευξη 0,6021 6 6 3 3 2 προσπερνώ επίτευξη 1,0414 9 9 3 1 1 ανοίγω επίτευξη 1,47814 7,2 6,7 3,2 2,4 1,2 ανάβω επίτευξη 2,1461 6 5 3 3 1 1,5798 5 5 3 1 1 τραγουδάω δραστηριότητα 2,0170 9 8 4 2 1 εξετάζω δραστηριότητα 1,5563 7 8 4 2 1 Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 77

ταΐζω δραστηριότητα 1,3222 5 5 3 2 1 σκάβω δραστηριότητα 1,4914 5 5 2 7 5 ψαρεύω δραστηριότητα 1,4624 6 7 3 1 0 καθαρίζω δραστηριότητα 2,0864 8 8 4 3 2 φιλάω δραστηριότητα 2,0170 5 5 3 7 4 σκουπίζω δραστηριότητα 1,4314 8 7 3 2 1 σφουγγαρίζω δραστηριότητα 0,7782 11 9 4 2 2 χτενίζω δραστηριότητα 0,9542 7 7 3 1 0 1,5117 7,1 6,9 3,3 2,9 1,7 χαιρετώ στιγμιαία 1,8573 7 6 3 2 1 χειροκροτώ στιγμιαία 0,7782 10 9 4 2 1 δαγκώνω στιγμιαία 1,6812 7 6 3 2 1 χασμουριέμαι στιγμιαία 0,6021 12 10 4 1 1 πέφτω στιγμιαία 2,2014 5 5 2 3 0 φτύνω στιγμιαία 1,5682 5 5 2 6 3 βήχω στιγμιαία 0,8451 4 4 2 7 1 φυσάω στιγμιαία 0,9031 5 5 3 6 3 σκοντάφτω στιγμιαία 0,8451 9 8 3 1 0 γλείφω στιγμιαία 1,4314 6 5 2 2 0 1,27131 7 6,3 2,8 3,2 1,1 σιδερώνω ολοκλήρωση 0,8451 8 8 4 1 0 δένω ολοκλήρωση 1,3802 4 4 2 6 2 φουσκώνω ολοκλήρωση 1,5315 8 7 3 3 2 κουρεύω ολοκλήρωση 1,0000 7 6 3 1 0 βάφω ολοκλήρωση 1,1461 4 4 2 7 4 χτίζω ολοκλήρωση 1,2788 5 5 2 4 2 ψήνω ολοκλήρωση 1,1461 4 5 2 9 1 στεγνώνω ολοκλήρωση 1,2304 8 8 3 3 2 γεννάω ολοκλήρωση 1,1461 6 5 3 6 3 ράβω ολοκλήρωση 1,3617 4 4 2 11 5 1,2066 5,8 5,6 2,6 5,1 2,1 αηδιάζω κατάσταση 1,5315 7 7 5 1 0 κρύβομαι κατάσταση 2,0000 8 7 3 5 0 πονάω κατάσταση 2,1673 5 5 3 4 2 πνίγομαι κατάσταση 1,7324 8 7 3 4 0 ζαλίζομαι κατάσταση 1,5563 9 8 4 2 0 καίγομαι κατάσταση 1,4914 8 6 3 3 1 αιμορραγώ κατάσταση 1,4771 9 7 4 0 1 ιδρώνω κατάσταση 1,5682 6 6 3 2 1 θυμώνω κατάσταση 1,7482 6 6 3 5 3 κάθομαι κατάσταση 2,6749 7 6 3 5 0 1,79473 7,3 6,5 3,4 3,1 0,8 Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 78

Α.1.2.Πίνακες: Συνοπτική Όψη Λίστα 1, τύποι συνοπτικής όψης Ρήματα Όψη Συχνότητα Γράμματα Φωνήματα Συλλαβές Φωνολογικοί γείτονες Ορθογραφικοί γείτονες φόρεσα επίτευξη 1,9345 6 6 3 6 4 έσκισα επίτευξη 1,5798 6 6 3 7 4 πλήρωσα επίτευξη 2,3385 7 7 3 9 8 έσβησα επίτευξη 0,6536 6 6 3 4 4 έκοψα επίτευξη 2,2833 5 6 3 3 5 κούμπωσα επίτευξη 0,6021 8 6 3 3 2 σήκωσα επίτευξη 1,7709 6 6 3 6 5 έχυσα επίτευξη 0,6021 5 5 3 10 9 συνέλαβα επίτευξη 1,5051 8 8 4 2 2 αγκάλιασα επίτευξη 1,2553 9 7 4 3 4 φόρεσα επίτευξη 1,45252 6,6 6,3 3,2 5,3 4,7 έσκισα επίτευξη 1,9345 6 6 3 6 4 1,5798 6 6 3 7 4 έφαγα δραστηριότητα 1,1461 5 5 3 2 3 άπλωσα δραστηριότητα 0,1997 6 6 3 4 5 λούστηκα δραστηριότητα 0,6990 8 7 3 1 2 κολύμπησα δραστηριότητα 0,1634 9 8 4 2 2 κάπνισα δραστηριότητα 0,5447 7 7 3 3 4 οδήγησα δραστηριότητα 1,1983 7 7 3 5 5 πότισα δραστηριότητα 0,0908 6 6 3 8 5 έτρεξα δραστηριότητα 0,6990 6 7 3 3 6 ήπια δραστηριότητα 0,7782 4 4 2 5 6 έγραψα δραστηριότητα 2,6484 6 7 3 2 3 0,81676 6,4 6,4 3 3,5 4,1 φωτογράφισα στιγμιαία 1,1461 11 11 5 9 6 χτύπησα στιγμιαία 6,2273 7 7 3 5 4 πήδηξα στιγμιαία 2,2331 6 7 3 3 4 έξυσα στιγμιαία 0,7782 5 6 3 8 6 φτερνίστηκα στιγμιαία 0,1634 11 11 4 0 0 έσταξα/ε στιγμιαία 0,6021 6 7 3 4 5 πάτησα στιγμιαία 2,8867 6 6 3 7 4 έσπρωξα στιγμιαία 1,6812 7 8 3 2 2 γλίστρησα στιγμιαία 0,5447 9 9 3 3 3 σφύριξα στιγμιαία 0,699 7 8 3 3 2 1,69618 7,5 8 3,3 4,4 3,6 ζωγράφισα ολοκλήρωση 1,4624 9 9 4 4 5 Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 79

μαγείρεψα ολοκλήρωση 1,2788 9 9 4 2 4 ανέβηκα ολοκλήρωση 1,9542 7 7 4 1 2 κατέβηκα ολοκλήρωση 1,8573 8 8 4 1 2 σκαρφάλωσα ολοκλήρωση 1,1139 10 10 4 4 4 έπλεξα ολοκλήρωση 0,6021 8 7 3 3 3 έβρασα ολοκλήρωση 0,6990 6 6 3 4 4 ξύρισα ολοκλήρωση 0,6671 6 7 3 3 5 έπλυνα ολοκλήρωση 1,5315 6 6 3 7 4 φύτεψα ολοκλήρωση 1,3424 6 7 3 2 3 1,25087 7,5 7,6 3,5 3,1 3,6 έλιωσα κατάσταση 1,0000 6 5 3 7 1 πείνασα κατάσταση 1,30 7 6 3 6 3 κρύωσα κατάσταση 1,1461 6 6 3 5 4 προσευχήθηκα κατάσταση 1,5441 12 12 5 1 2 έκλαψα κατάσταση 1,6812 6 7 3 6 7 γέλασα κατάσταση 1,6335 6 6 3 3 4 κοιμήθηκα κατάσταση 2,0374 9 8 4 4 2 τρόμαξα κατάσταση 2,2405 7 8 3 2 3 κορόιδεψα κατάσταση 1,3424 9 10 5 0 0 άκουσα κατάσταση 3,2307 6 5 3 6 7 1,7157 7,4 7,3 3,5 4 3,3 Λίστα 2, τύποι συνοπτικής όψης Ρήματα Όψη Συχνότητα Γράμματα Φωνήματα Συλλαβές Φωνολογικοί γείτονες Ορθογραφικοί γείτονες συγκρούστηκα επίτευξη 0,6021 12 10 4 1 2 κλείδωσα επίτευξη 1,6628 8 7 3 6 5 υπέγραψα επίτευξη 1,9243 8 9 4 3 4 προσπέρασα επίτευξη 0,2723 10 10 4 2 3 σημάδεψα επίτευξη 1,3802 8 9 4 2 4 κάρφωσα επίτευξη 1,5563 7 7 3 4 3 άνοιξα/ Α επίτευξη 0,0908 6 6 3 7 7 τρύπησα επίτευξη 1,0414 7 7 3 5 4 άναψα επίτευξη 1,6232 5 6 3 2 4 έσπασα επίτευξη 0,0726 6 6 3 5 7 1,0226 7,7 7,7 3,4 3,7 4,3 τραγούδησα δραστηριότητα 0,2179 10 9 4 3 3 εξέτασα δραστηριότητα 1,4472 7 8 4 5 5 καθάρισα δραστηριότητα 1,5432 8 8 4 5 6 φίλησα δραστηριότητα 1,8700 6 6 3 8 5 τάϊσα δραστηριότητα 0,7782 5 5 4 5 1 έσκαψα δραστηριότητα 0,9542 6 7 3 4 8 ψάρεψα δραστηριότητα 0,1271 6 8 3 2 4 Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 80

χτένισα δραστηριότητα 0,1089 7 7 3 2 4 σφουγγάρισα δραστηριότητα 0,6990 11 9 4 1 3 σκούπισα/ε δραστηριότητα 0,4902 8 7 3 4 4 0,82359 7,4 7,4 3,5 3,9 4,3 χειροκρότησα στιγμιαία 0,1271 12 11 5 3 3 χασμουρήθηκα στιγμιαία 0,6021 12 11 5 0 1 έγλειψα στιγμιαία 1,0000 7 7 3 4 4 σκόνταψα στιγμιαία 0,3631 8 8 3 2 2 φύσηξα στιγμιαία 0,0545 6 8 4 1 2 χαιρέτησα στιγμιαία 0,3268 9 7 3 4 3 έπεσα στιγμιαία 2,4579 5 6 3 9 7 έφτυσα στιγμιαία 0,2179 6 6 3 7 5 δάγκωσα στιγμιαία 1,3617 7 6 3 4 4 έβηξα στιγμιαία 0,0545 5 6 3 7 4 0,65656 7,7 7,6 3,5 4,1 3,5 σιδέρωσα ολοκλήρωση 0,8451 8 8 4 3 3 κούρεψα ολοκλήρωση 0,6990 7 7 3 2 4 φούσκωσα ολοκλήρωση 0,6990 7 6 3 4 3 στέγνωσα ολοκλήρωση 0,6990 8 8 3 4 4 γέννησα ολοκλήρωση 1,5682 7 6 3 7 6 έψησα ολοκλήρωση 1,1461 5 6 3 4 3 έβαψα ολοκλήρωση 1,6990 5 6 3 6 10 έχτισα ολοκλήρωση 1,5185 6 6 3 6 4 έραψα ολοκλήρωση 1,0414 5 6 3 7 8 έδεσα ολοκλήρωση 1,6232 5 5 3 8 8 1,15385 6,3 6,4 3,1 5,1 5,3 αηδίασα κατάσταση 0,9542 7 7 5 4 3 κάθισα κατάσταση 1,1761 6 6 3 3 4 φοβήθηκα κατάσταση 2,2014 8 8 4 1 2 πνίγηκα κατάσταση 0,9031 7 7 3 1 1 ίδρωσα κατάσταση 0,8451 6 6 3 5 5 κάηκα κατάσταση 1,3802 5 5 3 3 3 αιμορράγησα κατάσταση 1,4771 11 9 5 0 0 κρύφτηκα κατάσταση 1,4771 8 8 3 2 2 ζαλίστηκα κατάσταση 1,2041 9 9 4 1 2 πόνεσα κατάσταση 1,8062 6 6 3 2 2 1,3425 7,3 7,1 3,6 2,2 2,4 Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 81

Α.1.3.Πίνακες: Μη Συνοπτική Όψη Λίστα 1, τύποι μη συνοπτικής όψης Ρήματα Όψη Συχνότητα Γράμματα Φωνήματα Συλλαβές Φωνολογικοί Ορθογραφικοί γείτονες γείτονες φορούσα επίτευξη 2,2253 7 6 3 4 2 έσκιζα επίτευξη 1,7610 6 6 3 4 4 κούμπωνα επίτευξη 0,6021 8 6 3 3 3 πλήρωνα επίτευξη 1,9243 7 7 3 5 5 έσβηνα επίτευξη 0,6990 6 6 3 3 4 συνελάμβανα επίτευξη 0,6990 11 11 5 2 2 έκοβα επίτευξη 1,7634 5 5 3 2 3 σήκωνα επίτευξη 1,3424 6 6 3 8 4 αγκάλιαζα επίτευξη 1,3424 9 7 4 4 3 έχυνα επίτευξη 0,6990 5 5 3 12 7 φορούσα επίτευξη 1,30579 7 6,5 3,3 4,7 3,7 έσκιζα επίτευξη 2,2253 7 6 3 4 2 1,7610 6 6 3 4 4 κολυμπούσα δραστηριότητα 1,2788 10 8 4 2 2 οδηγούσα δραστηριότητα 1,9138 8 7 4 3 2 πότιζα/ε δραστηριότητα 1,0000 6 6 3 5 3 έτρεχα δραστηριότητα 1,9191 6 6 3 3 5 κάπνιζα δραστηριότητα 1,5315 7 7 3 4 3 έγραφα δραστηριότητα 2,1004 6 6 3 4 5 λουζόμουν δραστηριότητα 0,6990 9 7 3 0 0 έπινα δραστηριότητα 2,0828 5 5 3 13 5 έτρωγα δραστηριότητα 2,1106 6 6 3 1 2 άπλωνα/ε δραστηριότητα 0,8451 6 6 3 6 6 1,54811 6,9 6,4 3,2 4,1 3,3 έλιωνα κατάσταση 0,9031 6 5 3 6 0 προσευχόμουν κατάσταση 1,5185 12 11 4 0 0 τρόμαζα κατάσταση 1,0792 7 7 3 2 3 πεινούσα κατάσταση 1,4624 8 6 3 7 3 κρύωνα κατάσταση 0,7782 6 6 3 4 3 έκλαιγα κατάσταση 1,7160 7 6 3 3 3 γελούσα κατάσταση 1,4472 7 6 3 4 3 κοιμόμουν κατάσταση 2,2380 9 7 3 3 2 κορόιδευα κατάσταση 1,4472 9 9 5 0 0 άκουγα κατάσταση 2,4281 6 5 3 2 3 1,50179 7,7 6,8 3,3 3,1 2 Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 82

ανέβαινα ολοκλήρωση 1,3802 8 7 4 3 2 κατέβαινα ολοκλήρωση 1,2304 9 8 4 2 2 φύτευα ολοκλήρωση 0,699 6 6 3 2 2 έβραζε ολοκλήρωση 0,9031 6 6 3 6 6 σκαρφάλωνα ολοκλήρωση 1,0000 10 10 4 4 4 έπλεκα ολοκλήρωση 0,6021 6 6 3 5 7 ζωγράφιζα ολοκλήρωση 1,3424 9 9 4 4 3 μαγείρευα ολοκλήρωση 1,3617 9 8 4 3 3 έπλενα ολοκλήρωση 1,3424 6 6 3 5 6 ξύριζα ολοκλήρωση 0,8451 6 7 3 4 4 1,07064 7,5 7,3 3,5 3,8 3,9 φτερνιζόμουν στιγμιαία 0,0000 12 11 4 0 0 σφύριζα στιγμιαία 0,699 7 7 3 3 0 πηδούσα στιγμιαία 1,7853 7 6 3 4 2 φωτογράφιζα στιγμιαία 0,9031 11 11 5 4 3 χτυπούσα στιγμιαία 1,7793 8 7 3 3 3 έξυνα στιγμιαία 0,7782 5 6 3 9 5 έσταζα στιγμιαία 1,2041 6 6 3 5 5 γλιστρούσα/ε στιγμιαία 0,9542 10 9 3 2 2 έσπρωχνα στιγμιαία 1,1139 8 8 3 2 2 πατούσα στιγμιαία 0,9031 7 6 3 7 7 1,0120 8,1 7,7 3,3 3,9 2,9 Λίστα 2, τύποι μη συνοπτικής όψης Ρήματα Όψη Συχνότητα Γράμματα Φωνήματα Συλλαβές Φωνολογικοί Ορθογραφικοί γείτονες γείτονες συγκρουόμουν επίτευξη 0,6021 12 9 4 0 0 κλείδωνα επίτευξη 0,9542 8 7 3 5 4 υπέγραφα επίτευξη 1,1139 8 8 4 2 3 σημάδευα επίτευξη 1,2553 8 8 4 4 4 κάρφωνα επίτευξη 1,2304 7 7 3 4 4 έσπαγα επίτευξη 1,5563 6 6 3 4 5 άνοιγα επίτευξη 1,5798 6 5 3 4 5 άναβα επίτευξη 1,0792 5 5 3 6 4 τρυπούσα επίτευξη 0,8451 8 7 3 2 2 προσπερνούσα επίτευξη 1,0000 12 11 4 2 2 αηδίαζα κατάσταση 0,9542 7 7 5 4 3 καθόμουν κατάσταση 2,1875 8 7 3 2 2 πνιγόμουν κατάσταση 1,2788 9 8 3 1 1 αιμορραγούσα κατάσταση 0,9542 12 9 5 2 3 καιγόμουν κατάσταση 0,6990 9 7 2 2 1 ίδρωνα κατάσταση 0,6990 6 6 3 6 4 κρυβόμουν κατάσταση 1,5563 9 8 3 1 1 Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 83

θύμωνα κατάσταση 1,1461 6 6 4 4 3 ζαλιζόμουν κατάσταση 0,6021 10 9 2 2 2 πονούσα κατάσταση 1,2788 7 6 3 5 5 1,1356 8,3 7,3 3,3 2,9 2,5 τραγουδούσα δραστηριότητα 1,5185 11 9 4 2 2 εξέταζα δραστηριότητα 1,1139 7 8 4 4 4 καθάριζα δραστηριότητα 1,7709 8 8 4 4 4 φιλούσα δραστηριότητα 1,6990 7 6 3 7 3 τάϊζα/αν δραστηριότητα 0,6021 5 5 3 5 1 έσκαβα δραστηριότητα 1,0000 6 6 3 5 7 ψάρευα δραστηριότητα 0,9542 6 7 3 3 3 σκούπιζα δραστηριότητα 1,0000 8 7 3 4 3 χτένιζα δραστηριότητα 0,7782 7 7 3 4 4 σφουγγάριζα δραστηριότητα 0,6990 11 9 4 3 3 1,11358 7,6 7,2 3,4 4,1 3,4 χειροκροτούσα στιγμιαία 0,6021 13 11 5 2 2 χασμουριόμουν στιγμιαία 0,6021 13 11 4 0 0 έγλειφα στιγμιαία 0,9542 7 6 3 3 3 σκόνταφτα στιγμιαία 0,6990 9 8 3 2 2 φυσούσα στιγμιαία 0,6021 7 6 3 5 3 χαιρετούσα στιγμιαία 0,8541 10 8 4 3 3 έπεφτα στιγμιαία 1,8261 6 6 3 2 3 έφτυνα στιγμιαία 0,9031 6 6 3 6 5 δάγκωνα στιγμιαία 0,9542 7 6 3 4 4 έβηχα/ε στιγμιαία 0,7782 5 5 3 3 2 0,87752 8,3 7,3 3,4 3 2,7 σιδέρωνα ολοκλήρωση 0,6021 8 8 4 2 2 κούρευα ολοκλήρωση 0,6990 7 6 3 4 3 φούσκωνα/ε ολοκλήρωση 0,6990 8 7 3 5 5 στέγνωνα ολοκλήρωση 0,6990 8 8 3 4 4 γεννούσα ολοκλήρωση 0,7782 8 6 3 4 4 έψηνα ολοκλήρωση 0,9542 5 6 3 6 3 έβαφα ολοκλήρωση 1,0414 5 5 3 6 7 έχτιζα ολοκλήρωση 1,1139 6 6 3 3 3 έραβα/ε ολοκλήρωση 0,6990 5 5 3 6 4 έδενα ολοκλήρωση 0,8551 5 5 3 7 6 0,81409 6,5 6,2 3,1 4,7 4,1 Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 84

Α.2.Εικόνες πειράματος κατονομασίας Α.2.1.Ρήματα Δραστηριότητας (σκουπίζω) (τρέχω) Α.2.2.Στιγμιαία Ρήματα (χασμουριέμαι) (βήχω) Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 85

Α.2.3.Ρήματα Επίτευξης (σκίζω) (κόβω) Α.2.4.Ρήματα Ολοκλήρωσης (βάφω) (χτίζω) Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 91

Α.2.5.Ρήματα Κατάστασης (κλαίω) (κοιμάμαι) Α.3.Συμπλήρωση Κενών Προτάσεων, Ζεύγη προτάσεων Α.3.1.Συμπλήρωση Συνοπτικής όψης Α) ΠΕ: Χθες, ο φούρναρης ζύμωνε το ψωμί όλη νύχτα. ΠΣ: Χθες, ο φούρναρης το ψωμί μέσα σε μία νύχτα. Β) ΠΕ: Πέρυσι, τα παιδιά έψηναν σουβλάκια κάθε βράδυ. ΠΣ: Πέρυσι, τα παιδία σουβλάκια δύο φορές. Α.3.2.Συμπλήρωση Μη συνοπτικής όψης Γ) ΠΕ: Όταν το παιδί κατέβηκε τη σκάλα, έπεσε. ΠΣ: Κάθε φορά που το παιδί κατέβαινε τη σκάλα,. Δ) ΠΕ: Χθες το απόγευμα, εγώ καθάρισα το σπίτι. ΠΣ: Χθες, εγώ το σπίτι όλο το απόγευμα. Γεωργία Ρουμπέα_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 92