ΑΜΠΕΛΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΜΕΡΙΚΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΙΚΙΛΙΩΝ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ (Vitis vinifera L.)

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΟΙΝΟΛΟΓΙΑΣ-ΑΜΠΕΛΟΥΡΓΙΑΣ ΑΜΠΕΛΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΜΕΡΙΚΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΙΚΙΛΙΩΝ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ (Vitis vinifera L.) ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΙΑΚΩΒΙΔΟΥ ΣΑΡΑ ΓΕΩΠΟΝΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΖΙΩΖΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2017

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΟΙΝΟΛΟΓΙΑΣ-ΑΜΠΕΛΟΥΡΓΙΑΣ ΑΜΠΕΛΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΜΕΡΙΚΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΙΚΙΛΙΩΝ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ (Vitis vinifera L.) ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΙΑΚΩΒΙΔΟΥ ΣΑΡΑ ΓΕΩΠΟΝΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΖΙΩΖΙΟΥ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΖΙΩΖΙΟΥ Αναπληρώτρια Καθηγήτρια ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Καθηγητής Αμπελουργίας ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΟΥΝΔΟΥΡΑΣ Αναπληρωτής Καθηγητής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1 2017

ΙΑΚΩΒΙΔΟΥ ΣΑΡΑ, 2017 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΜΠΕΛΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΜΕΡΙΚΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΙΚΙΛΙΩΝ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ (Vitis vinifera L.) ISBN Η έγκριση της παρούσης μεταπτυχιακής διατριβής από το Τμήμα Γεωπονίας δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών και απόψεων του συγγραφέως (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2) 2

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ευχαριστώ θερμά την κα. Ελευθερία Ζιώζιου, αναπληρώτρια καθηγήτρια του τομέα Αμπελουργίας της Γεωπονικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανειστημίου Θεσσαλονίκης, επιβλέπουσα στην μεταπτυχιακή μου μελέτη, για την ανάθεση αυτού του θέματος, για την υποστήριξη και βοήθεια που μου προσέφερε καθ όλη την διάρκεια, καθώς και για την επιστημονική υποστήριξη και καθοδήγησή της. Ιδιαίτερες ευχαριστίες αξίζουν στον κ. Νικόλαο Νικολάου πολύ καλή συνεργάσια και την πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφερε. για την Θα ήταν παράλειψη να μην ευχαριστήσω τον κ. Στέφανο Κουνδουρά για τις γνώσεις που μου προσέφερε καθώς και για την συμμετοχή του στη εξεταστική επιτροπή της μεταπτυχιακής μου μελέτης. Ευχαριστώ τους καθηγητές μου, κ. Ευάγγελο Σουφλερό και κ. Δημήτριο Σταύρακα για τις επιστημονικές γνώσεις και συμβουλές που μου προσέφεραν καθ όλη την διάρκεια του μεταπτυχιακού προγράμματος. Ακόμα, θα ηθέλα να ευχαριστήσω τον κ. Νότη Αργυρίου με την βοήθεια του οποίου πραγματοποιήθηκαν οι μοριακές αναλύσεις στο Ινστιτούτο Αγροβιοτεχνολογίας Θεσσαλονίκης. 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ...6 ABSTRACT...7 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...8 1.1 Ιστορικά δ εδομένα...8 1.2 Συστηματική ταξινόμηση Αμπέλου...9 1.3 Διάκριση και ταξινόμηση ποικιλιών...10 1.4 Έννοια και περιεχόμενο αμπελογραφίας...13 1.5 Αμπελογραφικά χαρακτηριστικά...14 1.6 Xαρακτήρες γλεύκους...28 1.7 Διάκριση και ταυτοποίηση ποικιλιών με βιοχημικές μεθόδους...29 1.8 Διάκριση και ταυτοποίηση ποικιλιών με μοριακές μεθόδους...30 1.9 Σκοπός Εργασίας...30 2.ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ...40 2.1 Φαινοτυπικές αναλύσεις των χαρακτηριστικών της σταφυλής...43 2.2 Στατιστική ανάλυση...46 2.3 Φυτικό υλικό...46 2.4 Απομόνωση DNA...48 2.5 Προσθήκη εκκινητών και PCR...50 2.6 Ηλεκτροφόρηση αντίδρασης PCR σε τζέλ αγαρόζης...52 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ...53 3.1 Αμπελογραφικά χαρακτηριστικά...53 3.2 Γενικά χαρακτηριστικά γλεύκους...113 3.3 Αποτελέσματα ανάλυσης με μοριακούς δείκτες...119 4

3.4 Σύγκριση γενετικών, αμπελογραφικών και φαινολικών χαρακτηριστικών...121 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ...123 5. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...125 6. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...128 5

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Κατά την βλαστική περίοδο του 2015, 25 ερυθρές και 34 λευκές ποικιλίες της αμπέλου οι οποίες διατηρούνται στον πειραματικό αμπελώνα του Α.Π.Θ. μελετήθηκαν ως προς τα αμπελογραφικά τους χαρακτηριστικά. Η αμπελογραφική αξιολόγηση έγινε σύμφωνα με ορισμένους κωδικούς περιγραφής του Διεθνούς Οργανισμού Αμπέλου και Οίνου (List of 48 descriptors to use in GRAPEGEN06). Tα χαρακτηριστικά που μελετήθηκαν σε κάθε ποικιλία ξεχωριστά είναι τα εξής: Αμπελογραφική περιγραφή των: Νεαρή κορυφή Νέα φύλλα Αναπτυγμένα φύλλα Χαρακτηριστικά σταφυλιού Χαρακτηριστικά ράγας Χαρακτήρες του γλεύκους: Σάκχαρα Οξύτητα Επιπλέον, μετρήθηκε το βάρος των ραγών, η περιεκτικότητα των φλοιών σε ανθοκυάνες καθώς και τα φαινολικά συστατικά φλοιών και γιγάρτων. Τέλος ακολούθησε η γενετική ανάλυση 16 ερυθρών και 36 λευκών ποικιλιών με μοριακούς δείκτες και πιο συγκεκριμένα, χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος των Μικροδορυφόρων (microsatellites) ή Aπλές Επαναλαμβανόμενες Αλληλουχίες (SSR). Η απομόνωση του DNA έγινε με την εφαρμογή του πρωτοκόλλου NucleoSpinRPlant II, στην συνέχεια προστέθηκαν 10 ζεύγη εκκινητών και πραγματοποιήθηκε η αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης (PCR). Χρησιμοποιώντας τα δεδομένα της ανάλυσης δημιουργήθηκε ένα κυκλικό δενδρόγραμμα το οποίο απεικονίζει τη γενετική συγγένεια των ποικιλιών. 6

ABSTRACT During the vegetative period 2015, 25 red and 34 white Vitis vinifera L. varieties which are maintained in the experimental vineyard of the Aristotle University og Thessaloniki were studied in terms of their ampelographic characteristics. The ampelografic study was done according to the OIV Descriptor List (Office International de la Vigne et du Vin). The characteristics studied in each variety separately are the following: Ampeografic description: Young shoot Young leaves Mature leaves Characteristics of the bunch Characteristics of the berry Characteristics of the grape juice: Sugar content Total acidity Furthermore, the berry weight, the concentration of anthocyanins, the phenolic compounds of skins and seeds were defined. Finally, the genetic analysis of 16 red and 36 white varieties with molecular markers was followed. The molecular markers analysis was done with the Microsatellites/SSR method. The DNA isolation was done with the NucleoSpinRPlant II protocol. After that, 10 pairs of primers were added and the chain reaction og PCR took hold. Using the data analysis a dendrogramm was created, which illustrates the genetic resemblance of varieties. 7

1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Ιστορικά δεδομένα Η αμπελουργία, ως ξεχωριστό επιστημονικό πεδίο της Γεωπονικής επιστήμης προσέλκυσε το ενδιαφέρον των επιστημόνων από τα μέσα του 19 ου αιώνα, όπου από μια συσσωρευμένη εμπειρική γνώση μετεξελίχθη σε ένα σημαντικό εφαρμοσμένο επιστημονικό αντικείμενο της βιολογίας, το οποίο πραγματεύεται την καλλιέργεια της αμπέλου, καθώς και τη μελέτη των διαφόρων βιοτύπων και των σχετικών με την άμπελο γενών και ειδών τα οποία ανήκουν στην οικογένεια των αμπελιδών (Νικολάου, 2011). Η αμπελουργία απαντάται στη διεθνή ορολογία με τις ονομασίες Ampelologie, υπό την ελληνική εκδοχή, ή Viticulture υπό την λατινική εκδοχή. Κατά τον Λογοθέτη (1958) η εξέλιξη της ελληνικής αμπελουργίας και οινοποιίας από την προϊστορική εποχή μέχρι σήμερα διαιρείται σε τέσσερις μεγάλες περιόδους: Α. Προϊστορική εποχή (από την αρχή της γεωργίας μέχρι το 1100 π.χ.) Β. Αρχαίοι χρόνοι (από το 1100 π.χ. μέχρι τον 6 ο μ.χ. αιώνα) Γ. Μέσοι χρόνοι (από το 610 μέχρι το 1453). Είναι η μεταβατική περίοδος από τους αρχαίους στους νέους χρόνους. Αυτή λέγεται και Βυζαντινή ή Μεσαιωνική. Δ. Νέοι χρόνοι (από το 1453 μέχρι σήμερα). Αυτή υποδιαιρείται: α. Μεταβυζαντινή περίοδος (1453-1835), μεγάλο μέρος της οποίας καταλαμβάνει η Τουρκοκρατία (1453-1821) β. Σύγχρονος εποχή (1821 μέχρι σήμερα) και η οποία μετά την εισβολή της φυλλοξήρας στην Ευρώπη (1863) περιλαμβάνει την μεταφυλλοξηρική αμπελουργία. Στην περίοδο αυτή σημειώνονται σοβαρότατες εξελίξεις στην καλλιέργεια της αμπέλου λόγω της εισβολής στην Ελλάδα αφενός των δύο παθογόνων (ωίδιο και περονόσπορος) και αφετέρου της φυλλοξήρας. Όμως, από τις αρχές του παρόντος αιώνος ένα άλλο πρόβλημα που αρχίζει να απασχολεί την αμπελουργία, είναι η προοδευτική εξάπλωση των ιώσεων. Λόγω των επιπτώσεων που έχουν οι ιώσεις στην παραγωγή (ποσοτική και ποιοτική) αποτελούν σήμερα αντικείμενο έρευνας με στόχο 8

την παραγωγή υγιούς πολλαπλασιαστικού υλικού (πολλαπλασιαστικού υλικού απαλλαγμένου ιώσεων). 1.2 Συστηματική Ταξινόμηση Αμπέλου Το γένος Vitis, στο οποίο υπάγονται όλα τα είδη και οι ποικιλίες της αμπέλου, ανήκει στην οικογένεια των Αµπελιδών, Vitaceae, ή Ampelidae. Με τη σειρά της, η οικογένεια Vitaceae ανήκει στην τάξη Rhamnales, στο φύλο Terebinthales Rubiales. ΚΛΑΣΗ..DIKOTYLEDONES ΤΑΞΗ.RAMNALES ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ VITACEAE ΓΕΝΟΣ VITIS ΥΠΟΓΕΝΟΣ EUVITIS ΕΙΔΟΣ.VITIS VINIFERA L. Στην οικογένεια Vitaceae περιλαμβάνονται κυρίως αναρριχώμενοι θάμνοι, µε έλικες απλές ή διακλαδιζόμενες. Τα φύλλα φέρονται κατ εναλλαγή, αντίθετα. Τα άνθη στα είδη της οικογένειας Vitaceae είναι μονογενή ή ερμαφρόδιτα, μικρά, ακτινόµορφα και φέρονται σε κυματοειδείς ή βοτρυώδεις ταξιανθίες, οι οποίες εκφύονται στους ίδιους κόμβους µε τα φύλλα, αλλά απέναντι από αυτά. Πέρα από το 9

γένος Vitis, που είναι αναμφίβολα το σημαντικότερο, στην οικογένεια ανήκουν επίσης κι άλλα γνωστά γένη, όπως τα καλλωπιστικά Parthenocissus, Cissus και Ampelopsis (Βαρδαβάκης, 1993). Το γένος Vitis περιλαμβάνει δύο υπογένη, το Euvitis και το Muscandinia. Το υπογένος Muscandinia περιλαμβάνει τα είδη, V. rotundifolia, V. munsoniana και V. popenoei. Από αυτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το πρώτο, εξαιτίας της αντοχής του σε εχθρούς και ασθένειες της Αμπέλου, κυρίως δε στους νηματώδεις, ιδιότητες οι οποίες μπορούν να το καταστήσουν χρήσιμο σε προγράµµατα βελτίωσης. Ο αριθμός των ειδών του υπογένους Euvitis θεωρείται ότι ξεπερνά τα πενήντα. Τα περισσότερα από αυτά είναι βορειοαμερικανικά είδη, τα οποία καλλιεργούνται είτε για την παραγωγή αμπελουργικών προϊόντων, όπως το V. labrousca, είτε σε προγράµµατα βελτίωσης µε σκοπό την παραγωγή υποκειμένων ανθεκτικών στη ριζόβια μορφή της φυλλοξήρας, όπως τα V. berlandieri, V. riparia, V.champini κ.ά. Στο υπογένος Euvitis ανήκουν επίσης και κάποια είδη αυτόχθονα της Ασίας, χωρίς ιδιαίτερη οικονομική σημασία, που καλλιεργούνται σε μικρές εκτάσεις στην Ιαπωνία, όπως το V. coignetiae και το V. thumbergii. Αναμφίβολα όμως, το πλέον σημαντικό είδος του υπογένους Euvitis είναι το Vitis vinifera L. (Ευρωπαϊκή Άμπελος ή Άμπελος η οινοφόρος), στην οποία περιλαμβάνονται άλλωστε κι όλες σχεδόν οι ποικιλίες αμπέλου, που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή κρασιού, σταφίδας κι επιτραπέζιων σταφυλιών (Σταυρακάκης, 1988). 1.3 Διάκριση και ταξινόμηση ποικιλιών Η διάκριση και η ταξινόμηση των ποικιλιών Αμπέλου παρουσιάζει εξαιρετικές δυσκολίες εξαιτίας του μεγάλου αριθμού τους. Οι Viala-Vermorel στην αµπελογραφία τους περιλαμβάνουν 24.000 ονόματα ή συνώνυμα του είδους Vitis vinifera L. Κατά γενική αποδοχή ο αριθμός των ποικιλιών vinifera υπερβαίνει τις 6.000. Η ύπαρξη του μεγάλου πραγματικά αριθμού ποικιλιών αποδίδεται στην μακραίωνη καλλιέργεια της αμπέλου, στην μεγάλη γεωγραφική εξάπλωσή της, στον 10

έντονο πολυμορφισμό της, στις βλαστικές μεταλλαγές και τέλος στις φυσικές και τεχνητές διασταυρώσεις. Η ανάγκη της διάκρισης και της ταξινόμησης των ποικιλιών αυτών είναι προφανής. Από το 1777 που άρχισαν οι προσπάθειες στην κατεύθυνση αυτή έχουν αναφερθεί περισσότερα από 100 συστήματα ταξινόμησης των ποικιλιών της αμπέλου (Σταυρακάκης, 2004). Το πρώτο σχέδιο ταξινόμησης των ποικιλιών της οινοφόρου αμπέλου έγινε από τον Helbling (1777), ο οποίος τις κατάταξε σε τρεις ομάδες ανάλογα µε το χρώμα των ραγών (λευκές, ροδόχρωμές και ερυθρές) και ακολούθως κάθε ομάδα σε δύο υποομάδες ανάλογα µε το σχήμα των ραγών (στρογγυλές, επιμήκεις). Στην συνέχεια οι προσπάθειες διάκρισης και ταξινόμησης εντατικοποιήθηκαν και κλιμακώθηκαν κατά το δεύτερο µισό του 19 ου αιώνα. Αιτία για αυτήν την εντατικοποίηση φαίνεται ότι υπήρξε η αμπελουργική κρίση που προέκυψε µε την εμφάνιση της Φυλλοξήρας αλλά και των άλλων ασθενειών όπως του ωϊδίου και του περονόσπορου. Στόχος των αµπελογράφων ήταν η διερεύνηση της ανθεκτικότητας των διαφόρων ειδών και ποικιλιών αμπέλου στα παραπάνω παθογόνα (Νταβίδης, 1982). Στη συνέχεια το χρώμα των ραγών, τη γεύση του χυμού, το σχήμα του φύλλου, το σχήμα και την πυκνότητα του σταφυλιού χρησιμοποίησαν για να κατατάξουν τις ποικιλίες σε τάξεις και κλάσεις οι Acerbi (1825), Milano (1829), Findelman (1836) και Liegel (1841). Στο παραπάνω σύνολο χαρακτήρων ο Rovasenda (1877) πρόσθεσε τους χαρακτήρες του χνοασμού των φύλλων και το χρώμα και το χνοασμό της νεαρής βλάστησης. Ο Clemente (1807) βασίστηκε μεταξύ των άλλων κυρίως στην ύπαρξη χνοασμού στα φύλλα, χαρακτήρα που χρησιμοποίησε και ο Dochnahl (1888). Την εποχή ωρίμανσης των σταφυλιών θεώρησαν ως σημαντικό χαρακτήρα και εκεί στήριξαν τα συστήματά τους οι Casparin (1846), Pulliat (1888), Cosmo (1952). (Σταυρακάκης 2004). Οι Metzger (1828), Rondriguez (1938) ως σύστημα ταξινόμησης των ποικιλιών χρησιμοποίησαν την Αµπελοµετρία. Ενώ οι Negrul (1939), Andrasovszky (1925), Pirovano (1943) στηρίχθηκαν στην γεωγραφική κατανομή των ποικιλιών για 11

να κάνουν την ταξινόμηση των ποικιλιών. Συγκεκριμένα ο Nergul βασίστηκε στο είδος που περιλαμβάνει τις οικολογικές-γεωγραφικές ομάδες (φυλές), πόντια, ανατολική και δυτική. Στην πόντια φυλή περιέβαλε μεταξύ των άλλων και τις ελληνικές ποικιλίες αμπέλου. Τέλος ο Galet (1952, 1957) προτείνει σύστημα ταξινόμησης όπου οι ποικιλίες χωρίζονται σε ομάδες µε βάση μορφολογικούς χαρακτήρες της νεαρής βλάστησης, των βλαστών, των φύλλων, των σταφυλιών και των ραγών (φαινοτυπική ταξινόμηση) (Σταυρακάκης, 2004). Μέχρι πρόσφατα η διάκριση και ταυτοποίηση των ποικιλιών στηριζόταν αποκλειστικά στις παραδοσιακές μεθόδους οι οποίες βασίζονται κυρίως στην αμπελογραφική περιγραφή, δηλαδή στους αμπελογραφικούς χαρακτήρες των οργάνων του πρέμνου, στις ιδιότητες της ποικιλίας, στην καλλιεργητική και οικονομική σημασία της ποικιλίας (This et al., 2004). Οι χαρακτήρες πάνω στους οποίους βασίστηκαν αυτά τα συστήματα ταξινόμησης παρουσιάζουν μεγάλη παραλλακτικότητα και επηρεάζονται έντονα από τους περιβαλλοντικούς παράγοντες. Επίσης το γένος Vitis παρουσιάζει ειδικά προβλήματα ως προς την ταξινόμηση του, τα κυριότερα των οποίων είναι: Ο μεγάλος αριθμός χρωμοσωμάτων (19 και 20) και το μικρό τους μέγεθος Η φυσική διασταύρωση μεταξύ των ειδών του γένους Η μεγάλη ετεροζυγία που παρουσιάζει το γένος Για τους παραπάνω λόγους τα τελευταία χρόνια γίνεται εφαρμογή βιοχημικών και μοριακών μεθόδων για την διάκριση και ταυτοποίηση των ποικιλιών, οι οποίες λειτουργούν βοηθητικά ως προς την κλασσική αμπελογραφική περιγραφή. 12

1.4 Έννοια και περιεχόμενο της Αμπελογραφίας Η Αμπελογραφία ως ειδικός κλάδος της Αμπελουργίας έχει ως αντικείμενο είτε με την κλασσική είτε με την σύγχρονη μορφή της την περιγραφή, διάκριση και αξιολόγηση των καλλιεργούμενων ποικιλιών αμπέλου με τελικό σκοπό την ταξινόμηση τους. Για να επιτευχθεί ο παραπάνω σκοπός, η Αµπελογραφία χρησιμοποιεί τρεις μεθοδολογίες: 1.Την αµπελογραφική περιγραφή 2.Την συγκριτική αµπελογραφία 3.Την πειραματική αµπελογραφία. Η αμπελογραφική περιγραφή έχει ως στόχο τον προσδιορισμό της ποικιλίας μέσα από την μελέτη των μορφολογικών χαρακτηριστικών και ιδιοτήτων του υπό μελέτη κλώνου. Η συγκριτική αµπελογραφία έχει ως σκοπό την επίλυση προβλημάτων συνωνυμίας των καλλιεργούμενων ποικιλιών αμπέλου σε διάφορες περιοχές και την έρευνα της κλωνικής συνθέσεως του πληθυσμού των ποικιλιών. Τέλος η πειραματική αµπελογραφία αφορά την έρευνα και την επίλυση προβλημάτων προέλευσης των ποικιλιών µε την βοήθεια µεθόδων γενετικής, φυτογεωγραφίας και µε την χρήση στοιχείων ιστορικών γεγονότων (Νταβίδης, 1982). Από το έτος 1951, µε απόφαση της διεθνής αµπελογραφικής επιτροπής του Διεθνούς Οργανισμού Αμπέλου και Οίνου (Office International de la Vigne et du Vin),αντικείμενο της αµπελογραφικής μελέτης καθιερώθηκε ο κλώνος και όχι η ποικιλία λόγω της μεγάλης παραλλακτικότητας και πολυμορφισμού που εκδηλώνεται στους πληθυσμού της. Η διαφορά του κλώνου µε την ποικιλία είναι άξια αναφοράς. Ως κλώνος ορίζεται το σύνολο πρέμνων που προήλθαν με αγενή πολλαπλασιασμό από ένα αρχικό φυτό, έχουν τον ίδιο γονότυπο και τις ίδιες ιδιότητες με το μητρικό φυτό. Καλλιεργούμενη ποικιλία είναι ένας πληθυσμός φυτών που προέρχεται από ένα ή περισσότερα μητρικά φυτά µε αγενή πολλαπλασιασμό και παρουσιάζουν 13

μορφολογική ενότητα. Παρουσιάζουν, όμως, μεγάλη ετερογένεια στον γονότυπό του (Σταυρακάκης, 2004). Στην Ελλάδα, µε βάση τις αµπελογραφικές περιγραφές που έχουν γίνει από τους Κριµπά, Λογοθέτη, Νταβίδη, Βλάχο έχουν καταγραφεί περισσότερες από 350 ελληνικές ή ελληνογενούς προέλευσης ποικιλίες αμπέλου, χωρίς να υπολογίζονται οι διάφοροι τύποι, οι παραλλαγές (κυρίως χρωματικές) και προπάντων τα συνώνυμα. Αν συνυπολογιστούν, τότε ο αριθμός πλησιάζει τις χίλιες. 1.5 Aμπελογραφικά χαρακτηριστικά 1.5.1 Κορυφή του βλαστού Αυτή συνίσταται από τον κορυφαίο οφθαλμό ο οποίος αναπτύσσεται και προκαλεί την αύξηση του βλαστού. Εμφανίζεται υπό την μορφή ενός συσσωματώματος νεαρών φύλλων τα οποία δεν έχουν ακόμα εκταθεί και περικλείουν λιγότερο ή περισσότερο τον κορυφαίο οφθαλμό (Νικολάου, 2012). Για τον χαρακτηρισμό της κορυφής του βλαστού εξετάζονται τα εξής χαρακτηριστικά κατά την περίοδο που οι βλαστοί έχουν μήκος 10-30 cm: H μορφή (Κωδικός ΟΙV: 001). H κορυφή μπορεί να είναι κλειστή (1), όταν τα παρακείμενα φυλλάρια την κλείνουν στο εσωτερικό τους, ή σε αντίθετη περίπτωση ανοιχτή (5). Η ενδιάμεση κατάσταση αναφέρεται ως μέση και έχει τον κωδικό 3. 14

α. κλειστή β. µέτρια ανοιχτή γ. ανοιχτή Εικόνα 1.1 Μορφή κορυφής Το χνούδι (Κωδικός ΟΙV: 004). Ο χνοασμός προσδιορίζεται από το είδος των τριχιδίων αφενός, αν δηλαδή τα τριχίδια είναι έρποντα ή όρθια, και από την πυκνότητα των τριχιδίων. Έρποντα, ονομάζονται τα τριχίδια μεγάλου μήκους, που έρπουν επάνω στο όργανο στο οποίο φέρονται, ενώ τα όρθια τριχίδια είναι κοντά σε μήκος, όρθια επάνω στο όργανο και λιγότερο ή περισσότερο σκληρά. Δηλαδή μελετάται η πυκνότητα των ερπόντων τριχιδίων και η πυκνότητα των όρθιων τριχιδίων. Και στις δυο περιπτώσεις η πυκνότητα κλιμακώνεται από την παντελή απουσία τριχιδίων, μέχρι την ύπαρξη πολύ πυκνών τριχιδίων, ενώ οι ενδιάμεσες καταστάσεις είναι τα αραιά τριχίδια, µέτρια πυκνά και πυκνά τριχίδια. Η παρουσία αραιών ερπόντων τριχιδίων χαρακτηρίζεται ως αραχνοϋφής χνοασμός, η παρουσία πιο πυκνών ερπόντων τριχιδίων χαρακτηρίζεται ως χνοώδης χνοασμός και η παρουσία πολύ πυκνών ερπόντων τριχιδίων χαρακτηρίζεται ως βαμβακώδης χνοασμός. Αντίστοιχα, η παρουσία αραιών όρθιων τριχιδίων χαρακτηρίζεται ως µεταξώδης χνοασμός ενώ η παρουσία πυκνών όρθιων τριχιδίων ως βελουδοειδής. Όταν δε φέρει καθόλου τριχίδια, το όργανο, και στην προκειμένη περίπτωση η αυξανόμενη κορφή, χαρακτηρίζεται λείο. Οι διάφοροι τύποι του χνοασμού παρουσιάζονται σχηματικά και στην εικόνα. Οι τύποι των τριχιδίων και οι διαβαθμίσεις ως προς την πυκνότητά τους είναι οι εξής: 1: απουσία ή πολύ μικρή 3: μικρή 5: μεσαία 7: υψηλή 15

9: πολύ υψηλή α. αραχνοϋφής β. χνοώδης γ. βαμβακώδης δ. µεταξώδης ε. βελουδοειδής Εικόνα 1.2 Χνούδι Το χρώμα. Εάν το χνούδι είναι εριώδες τότε έχει διάφορους χρωματισμούς, όπως λευκό, ερυθρό διαφόρων αποχρώσεων. Εάν το χνούδι είναι βελουδοϋφές ή δεν υπάρχει, το χρώμα μπορεί να είναι πράσινο, ωχρό πράσινο, ορειχάλκου, ωχρό κίτρινο ή υποκίτρινο. Η κορυφή επίσης πολλές φορές εμφανίζει μικρότερη ή μεγαλύτερη ένταση ανθοκυανικού χρωματισμού, η οποία και καταγράφεται σε 5 βαθμίδες σύμφωνα με τον κωδικός OIV 003: 1: απουσία ή πολύ μικρή 3: μικρή 5: μεσαία 7: υψηλή 9: πολύ υψηλή 16

1.5.2.Νέα Φύλλα Αυτά είναι τα έξι φύλλα τα οποία βρίσκονται αμέσως κάτω από την κορυφή του βλαστού και δεν έχουν φτάσει στο τελικό τους μέγεθος (Νικολάου, 2012). Σε αυτά καταγράφονται: Το χρώμα της πάνω επιφάνειας (Κωδικός OIV: 051) με τις εξής διαβαθμίσεις: 1: πράσινο 2: κίτρινο 3: μπρούτζινο 4:ερυθροχάλκινο H πυκνότητα των ερπόντων τριχιδίων μεταξύ των νευρώσεων στα 4 φύλλα της κορυφής (Κωδικός OIV: 053) με τις εξής διαβαθμίσεις: 1: απουσία ή πολύ μικρή 3: μικρή 5: μεσαία 7: υψηλή 9: πολύ υψηλή 1.5.3.Αναπτυγμένα Φύλλα Τα αναπτυγμένα φύλλα τα οποία επιλέγονται για την αμπελογραφική περιγραφή είναι τα φύλλα τα οποία βρίσκονται πάνω από τους βότρεις και συγκεκριμένα στο μεσαίο τρίτο διάστημα του μήκους του βλαστού. Η αξιολόγηση γίνεται στο στάδιο μεταξύ δεσίματος και περκασμού (Νικολάου, 2012). Σε αυτά καταγράφονται: Σχήμα φύλλου (Κωδικός OIV: 067). Το σχήμα εξαρτάται από τη σχέση του µήκους προς το πλάτος του φύλλου, από τα σχετικά µήκη των κύριων νευρώσεων, καθώς και των γωνιών που σχηματίζουν μεταξύ τους. Το σχήμα μπορεί να είναι: 1: σφηνοειδές, 17

2: καρδιόσχημο 3:πενταγωνικό 4: κυκλικό 5: νεφροειδές α. καρδιόσχημο β. σφηνοειδές γ. πενταγωνικό δ. κυκλικό ε. νεφροειδές Εικόνα 1.3 Σχήμα φύλλου Λοβοί και κόλποι (Κωδικός OIV: 068). Tα φύλλα διακρίνονται ανάλογα με τον αριθμό των λοβών σε : 1: ακέραια 2: τρίλοβα 18

3: πεντάλοβα 4: επτάλοβα 5: με περισσότερους των επτά λοβών α. ολόκληρο β. τρίλοβο γ. πεντάλοβο Εικόνα 1.4 Αριθμός λοβών Καταγράφεται η ένταση του ανθοκυανικού χρωματισμού στις νευρώσεις της άνω (Κωδικός OIV: 070) των φύλλων σε 5 διαβαθμίσεις ανάλογα με την ένταση: 1: απουσία 2: μόνο στην βάση του μισχικού κόλπου 3: μέχρι την πρώτη διακλάδωση 4: μέχρι την δεύτερη διακλάδωση 5: μετά την δεύτερη διακλάδωση Επίσης καταγράφονται οι πτυχώσεις του ελάσματος (Κωδικός OIV: 072) σύμφωνα με τις εξής διαβαθμίσεις: 1: απουσία 3: μικρές 19

5:μεσαίες 7: έντονες 9: πολύ έντονες Το προφίλ του ελάσματος (Κωδικός OIV: 074) μπορεί να είναι επίπεδο (1), µπορεί να παρουσιάζει συστροφή προς τα πάνω κατά µήκος του κύριου νεύρου (προφίλ υδρορροής ) (2), µπορεί να συστρέφεται προς στις άκρες προς τα πάνω (προφίλ βάρκας ) (3) ή προς τα κάτω (4), ή µπορεί να είναι κι εντελώς ακανόνιστο(5). α. επίπεδο β. υδρορροή, γ. συστροφή προς τα πάνω (βάρκα), δ. συστροφή προς τα κάτω, ε. έντονες ανωμαλίες Εικόνα 1.5 Έλασμα φύλλου 20

Τέλος στην πάνω επιφάνεια του ελάσματος μπορεί να υπάρχουν φλυκταινώδεις εξογκώσεις (φύλλα πομφωλυγώδη) (Κωδικός OIV: 075). Διευκρινίζεται ότι µε τον όρο ποµφολύγωση αποδίδεται η ύπαρξη ανωμαλιών σαν φουσκάλες σε όλη την επιφάνεια του ελάσματος, που δίνουν στο φύλλο µια γκοφρέ όψη. 1: απουσία 3: μικρές 5: μεσαίες 7: έντονες 9: πολύ έντονες Xνούδι φύλλου. Εξετάζεται πάντα το χνούδι της κάτω επιφάνειας του ελάσματος τόσο μεταξύ των νευρώσεων (Κωδικός OIV: 084) όσο και πάνω στις κύριες νευρώσεις (Κωδικος OIV 087). Ανάλογα με την πυκνότητα διακρίνονται οι εξής διαβαθμίσεις: 1: απουσία ή πολύ αραιά τριχίδια 3: μικρή πυκνότητα 5: μέση πυκνότητα 7: υψηλή πυκνότητα 9: πολύ υψηλή πυκνότητα Οδόντωση της παρυφής του ελάσματος. Εξετάζεται το σχήμα των δοντιών (Κωδικός OIV: 076). Τα δόντια λοιπόν ανάλογα με τις πλευρές τους χωρίζονται στις εξής κλάσεις: 1: και οι δυο πλευρές κοίλες 2: και οι δυο πλευρές ευθείες 3: και οι δυο πλευρές κυρτές 4: μια πλευρά κοίλη και μια κυρτή 5: μεταξύ (2) και (3) 21

χ α. ευθείες β. κυρτές γ. κοίλες δ. κοίλη -κυρτή ε.διπλήv v φ σειράβοδόντωντβυβ Εικόνα 1.6 Οδόντωση ελάσματος Μισχικός κόλπος (Κωδικός OIV: 079). Διακρίνονται τα παρακάτω σχήματα του μισχικού κόλπου: 1: πάρα πολύ ανοιχτός 3: μισάνοιχτος 5: κλειστός 7: με πλευρές επικαλυπτόμενες 9: με πλευρές πολύ επικαλυπτόμενες ε. µε ν ν ν ν ν α. πολύ β. γ. µέτρια γ νεπικαλυπτόμενες ανοιχτός μισάνανοιχτος βγ ανοιχτός δ. κλειστός β πλευρές (αγκύλη) Εικόνα 1.7 Μισχικός κόλπος 22

είναι: Το σχήμα της βάσης του µισχικού κόλπου (Κωδικός OIV: 080) μπορεί να 1: U 2: αγκύλη 3: V Επιπλέον, επισημαίνεται η ενδεχόμενη παρουσία ιδιαιτεροτήτων στο µισχικό κόλπο. Τέτοιες ιδιαιτερότητες µπορεί να είναι η παρουσία ενός ή και δύο δοντιών (Kωδικός OIV: 081-1): 1: απουσία 9: παρουσία καθώς και η κατάληξη σε νεύρο της βάσης του µισχικού κόλπου (Κωδικός OIV: 081-2): 1: καμία πλεύρα 2: η μια πλευρά 3: και οι δυο πλευρές α. µε δόντι β. κατάληξη σε νεύρο Εικόνα 1.8 Ιδιαιτερότητες 23

Κατά αντίστοιχο τρόπο περιγράφονται και οι ανώτεροι πλευρικοί κόλποι. Μελετάται δηλαδή η παρουσία δοντιού στη βάση τους (Κωδικος OIV 083-2) με τις εξής διαβαθμίσεις: 1: απουσία 9: παρουσία 1.5.4. Ποώδης βλαστός Για τον χαρακτηρισμό των ποωδών βλαστών εξετάζονται τα εξής χαρακτηριστικά: Κατεύθυνση (Κωδικός OIV: 006). Οι παρατηρήσεις σχετικά με την κατεύθυνση των βλαστών πραγματοποιούνται κατά την περίοδο της ανθοφορίας και αφορούν μη υποστηριγμένους βλαστούς. Το χαρακτηριστικό αυτό διαθέτει 5 διαβαθμίσεις: 1: ανερχόμενη 3: ημιανερχόμενη 5: οριζόντια 7: ημιπίπτουσα 9: πίπτουσα Σε ότι αφορά το χρώμα του βλαστού καταγράφεται το χρώμα στην ραχιαία (Κωδικός OIV: 007) και στην κοιλιακή πλευρά (Κωδικός OIV: 008) των μεσογονατίων διαστημάτων. Οι διάφορες διαβαθμίσεις στους κωδικούς του χρωματισμού είναι οι εξής: 1: χρώμα πράσινο 2: χρώμα πράσινο με ερυθροϊώδεις λωρίδες 3:χρώμα ερυθροϊώδες Η ύπαρξη ελίκων στα γόνατα και η κατανομή τους (Κωδικός OIV: 016). Μπορεί να είναι: 24

1: διαλείπουσες, όταν δεν υπάρχουν ποτέ έλικες σε πάνω από δυο συνεχή γόνατα 2: ασυνεχείς, όταν ένας αριθμός γονάτων δεν έχει έλικες και ακολουθούν τουλάχιστον τρία γόνατα με έλικες 1.5.5.Ταξιανθίες Άνθη Οι ταξιανθίες της αμπέλου βρίσκονται πάντα απέναντι από τις μασχάλες των φύλλων και είναι ομόλογα όργανα των ελίκων. Ο συνήθης αριθμός των ταξιανθιών κατά μήκος των βλαστών είναι 2. (Νικολάου, 2012) Το άνθη είναι συνήθως ερμαφρόδιτα αλλά παρατηρούνται συχνά φυσιολογικές και μορφολογικές ανωμαλίες. Έτσι οι τύποι των ανθέων (Κωδικός OIV 151) είναι οι εξής: 1: άνθη άρρενα τα οποία έχουν ωοθήκη τελείως ατροφική 2: άνθη ερμαφρόδιτα τα οποία έχουν στήμονες κανονικούς με γύρη γόνιμη αλλά ωοθήκη ατροφική, με αποτέλεσμα να είναι φυσιολογικώς άρρενα 3: άνθη ερμαφρόδιτα τα οποία έχουν γυναικείο και ανδρείο, με φυσιολογική επάρκεια και μορφολογικώς λειτουργικά 4: άνθη ερμαφρόδιτα, με ωοθήκη κανονική και γύρη γόνιμη, αλλά οι στήμονες έχουν μικρό μήκος ή κάμπτονται προς τα κάτω 5: άνθη φυσιολογικώς θηλυκά, με κανονικό γυναικείο, αλλά οι στήμονες συνήθως κάμπτονται προς τα κάτω και έχουν γύρη άγονη Η γονιμότητα των οφθαλμών της βάσης (Κωδικός OIV: 155) ακολουθεί τις εξής διαβαθμίσεις: 1: πολύ χμηλή 5: μεσαία 9: πολύ υψηλή 25

1.5.6.Καρπός - Ράγα Για τον χαρακτηρισμό των καρπών εξετάζονται τα εξής χαρακτηριστικά: Μέγεθος σταφυλής (Κωδικός OIV 202). Ορίζεται από το μήκος και το πλάτος και αξιολογείται κατά την ωρίμανση. Διακρίνονται 5 κλάσεις: 1: πολύ μικρή 3: μικρή 5: μέτρια 7: μεγάλη 9: πολύ μεγάλη Πυκνότητα ραγών (Κωδικός OIV: 204). Ως προς το χαρακτηριστικό αυτό οι βότρεις διακρίνονται στις εξής κλάσεις: 1: πολύ χαλαροί 3: χαλαροί 5: μέσης πυκνότητας 7: συμπαγείς 9: πολύ συμπαγείς Μήκος και πλάτος ράγας (Κωδικός OIV: 220 και 221 αντίστοιχα). Σε ότι αφορά το μήκος οι ράγες διακρίνονται σε 5 κλάσεις: 1: πολύ μικρές, μήκους < 10 mm 3: μικρές, μήκους 10-17 mm 5: μεσαίες, μήκους 17-24 mm 7: μεγάλες, μήκους 24-31 mm 9: πολύ μεγάλες, μήκους > 31 mm Σχήμα ραγών (Κωδικός OIV: 223). Τις περισσότερες φορές το σχήμα των ραγών πλησιάζει το σφαιρικό αλλά υπάρχουν και ποικιλίες με ράγες διαφορετικού σχήματος: 26

1: πεπλατυσμένο 2: ελαφρώς πεπλατυσμένο 3: σφαιρικό 4: ελλειπτικό 5: ωοειδές 6: αμβλύ-ωοειδές 7: αντωοειδές 8: κυλινδρικό 9: μακρό ελλειπτικό 10: γαμψό α.πεπλατυσμένο β.ελαφρά πεπλατυσμένο γ.σφαιρικό δ.ελλειπτικό ε.ωοειδές στ.αμβλύ ωοειδές ζ.αντωοειδές η.κυλινδρικό θ.μακρό ελλειπτικό ι.γαμψό Εικόνα 1.9 Σχήμα ράγας Ιδιαίτερο άρωμα-γευστικός χαρακτήρας (Κωδικός OIV: 236). Σε ότι αφορά τα γευστικά και αρωματικά χαρακτηριστικά οι διάφορες ποικιλίες ταξινομούνται στις εξής κλάσεις: 1: καμία ιδιαιτερότητα στην γεύση και το άρωμα 2: γεύση μοσχάτη 3: γεύση φράουλας ή βατόμουρου 4: άλλη ιδιαίτερη γεύση 27

Ύπαρξη γιγάρτων (Κωδικός OIV: 241). Ανάλογα με την ύπαρξη γιγάρτψων οι διάφορες ποικιλίες ταξινομούνται στις εξής κλάσεις: 1: Απουσία γιγάρτων 2: Στοιχειώδης παρουσία 3: Ολοκληρωμένη παρουσία Βάρος σταφυλής (Κωδικός OIV: 502). Aνάλογα με το βάρος τους οι σταφυλές ταξινομούνται στις παρακάτω κλάσεις: 1: πολύ μικρό βάρος, <100gr 3: μικρό βάρος, περίπου 200gr 5: μεσαίο βάρος, περίπου 400gr 7: μεγάλο βάρος, περίπου 800gr 9: πολύ μεγάλο βάρος, >1200gr 1.6 Xαρακτηριστικά γλεύκους 1.6.1 Περιεκτικότητα του γλεύκους σε σάκχαρα (Κωδικός OIV: 505) Ανάλογα με την περιεκτικότητα του γλεύκους σε σάκχαρα οι ποικιλίες ταξινομούνται στις εξής κλάσεις: 1: πολύ χαμηλή, <13% 3: χαμηλή, 15-16% 5: μέση, 18-19% 7: υψηλή, 21-22% 9: πολύ υψηλή, >24% 28

1.6.2 Ολική οξύτητα εκφρασμένη σε γραμ. τρυγικού οξέος/λίτρο γλεύκους (Κωδικός OIV: 506) Ανάλογα με την ολική τους οξύτητα οι ποικιλίες ταξινομούνται στις εξής κλάσεις: 1: πολύ χαμηλή (3) 3: χαμηλή (6) 5: μέση (9) 7: υψηλή (12) 9: πολύ υψηλή (15) 1.7 Διάκριση και Ταυτοποίηση ποικιλιών με βιοχημικές μεθόδους Από τα τέλη της δεκαετίας του 70 άρχισαν να χρησιμοποιούνται στην άμπελο οι βιοχημικές σημάνσεις για την επίλυση προβλημάτων διάκρισης και ταυτοποίησης των ποικιλιών. Αρχικά αναπτύχθηκαν μέθοδοι, οι οποίες περιλαμβάνουν αναλύσεις φαινολικών (Ribereau -Gayon 1953, Boubals et al., 1968) ή αρωματικών συστατικών (Rapp et al., 1977, 1980) καθώς και ορολογικές αναλύσεις πρωτεϊνών γύρης (Samann and Wallace, 1981). Μεγαλύτερη εφαρμογή όμως έχει βρει ο ηλεκτροφορητικός διαχωρισμός των πρωτεϊνών στις ισοενζυμικές τους μορφές. Η αρχή της μεθόδου αυτής βασίζεται στο γεγονός ότι οι πρωτεΐνες ως τελικά προϊόντα έκφρασης των γονιδίων, αντανακλούν την γενετική σύσταση του οργανισμού. Ο ηλεκτροφορητικός διαχωρισμός των πρωτεϊνών στις ισοενζυμικές τους μορφές, αποτέλεσε σημαντικό τρόπο γενετικής σήμανσης, διάκρισης και ταυτοποίησης των ποικιλιών της αμπέλου λόγω του πολυμορφισμού που παρουσιάζουν μερικές από τις πρωτεΐνες του φυτού. Στην άμπελο έχουν προσδιοριστεί περίπου 20 ισοενζυματικοί πολυμορφισμοί (Reisch, 1998). Η χρήση τους όμως παρουσίασε ορισμένα προβλήματα και σήμερα έχουν τεθεί σε δευτερεύουσα μοίρα. Τέτοια προβλήματα είναι τα εξής: 29

Ως δείγμα χρησιμοποιείται ένα μικρό κομμάτι του γενώματος με αποτέλεσμα να μεταγράφεται και να μεταφράζεται ένα μέρος μόνο των γονιδίων σε δεδομένη στιγμή Παράγοντες όπως η ηλικία, η κατάσταση του φυτού, οι περιβαλλοντικοί παράγοντες επηρεάζουν την παρουσία των πρωτεϊνών ενός δεδομένου γενοτύπου (Μπινιάρη, 2000). Η ισοενζυμική μέθοδος έχει χρησιμοποιηθεί για την διάκριση της ομάδας των ελληνικών ποικιλιών Μαυρούδια (Σταυρακάκης, 1990) καθώς και για την μελέτη συνωνύμων της ποικιλίας Σαββατιανό (Σταυρακάκης, 1991), αλλά και για την διερεύνηση της γενετικής ποικιλομορφίας των ποικιλιών αμπέλου που καλλιεργούνται στην Σαντορίνη (Σταυρακάκης κ α., 1996). 1.8 Διάκριση και Ταυτοποίηση ποικιλιών με μοριακές μεθόδους Η ηλικία, η κατάσταση των πρέµνων, το περιβάλλον και άλλοι παράγοντες επηρεάζουν την παρουσία των πρωτεϊνών ενός δεδομένου γονοτύπου και κατά συνέπεια µειώνουν την ακρίβεια των βιοχηµικών µεθόδων. Για την άρση τέτοιων προβληµάτων χρειάζεται η ανάπτυξη δεικτών που να µην επηρεάζονται από τέτοιους παράγοντες και να είναι σταθεροί για δεδοµένο γονότυπο. Οι µοριακές µέθοδοι στηρίζονται στη χρήση δεικτών βασισµένων στο DNA που µπορούν να αποκαλύψουν τον πολυμορφισμό του γενετικού υλικού. Οι μοριακοί δείκτες άρχισαν να αναπτύσσονται από την δεκαετία του 1980 και έκτοτε μια τεράστια ποικιλία δεικτών έχει επινοηθεί για την διευκόλυνση της γενετικής ανάλυσης. Η βάση της ανάπτυξης μοριακών δεικτών είναι οι διαφορές στην αλληλουχία του DNA μεταξύ αλληλόμορφων γονιδίων και ο μεγάλος αριθμός κατηγοριών τους οφείλεται στις διάφορες τεχνικές με τις οποίες είναι δυνατή η ανίχνευση αυτών των διαφορών, ενώ συνεχώς νέες τεχνικές επιτρέπουν την ανάπτυξη νέων δεικτών κάθε χρόνο. Οι κύριες τεχνικές ανίχνευσης μοριακών πολυμορφισμών μπορεί να διαχωριστούν σε αυτές που βασίζονται στον υβριδισμό των νουκλεϊκών οξέων και σε αυτές που βασίζονται στον πολλαπλασιασμό μιας αλληλουχίας με PCR. Νεότερες τεχνικές εξελίξεις επέτρεψαν ανάπτυξη συστημάτων 30

μοριακών δεικτών που στηρίζονται στην αλληλούχιση συγκεκριμένων περιοχών ενώ δείκτες που στηρίζονται στην τεχνολογία των μικρο-συστοιχιών ανιχνεύουν πολυμορφισμούς σε επίπεδο γονιδιώματος χωρίς να απαιτείται προηγούμενη γνώση συγκεκριμένων αλληλουχιών. Οι περισσότεροι δείκτες που εφαρμόζονται σήμερα βασίζονται στον πολλαπλασιασμό μιας αλληλουχίας με PCR (Τσαυτάρης κ α., 2012). Οι μοριακοί δείκτες για να μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη διάκριση διαφορετικών γενοτύπων πρέπει να ικανοποιούν τα εξής κριτήρια : α) να είναι πολυμορφικοί β) να κληρονομούνται συγκυρίαρχα (ώστε τα ετερόζυγα άτομα να ξεχωρίζουν από τα ομοζύγωτα) γ) τα χαρακτηριστικά του κάθε αλληλομόρφου να είναι ευδιάκριτα (ώστε τα διαφορετικά αλληλόμορφα να αναγνωρίζονται εύκολα) δ) να είναι ουδέτεροι ε) να ανιχνεύονται εύκολα (ώστε η διαδικασία ανάλυσης να μπορεί να αυτοματοποιηθεί) στ) το κόστος ανάπτυξης και ανάλυσης να είναι χαμηλό ζ) να παρουσιάζουν καλή επαναληψιμότητα (ώστε τα δεδομένα της ανάλυσης σε διαφορετικά εργαστήρια να ταυτίζονται) (Τσαυτάρης, 2012). 1.8.1 Πολυμορφισμός Μεγέθους Περιοριστικών Τμημάτων DNA (Restriction Fragment Leght Polymorphism, RFLP) Το πρώτο σύστημα μοριακών δεικτών που αναπτύχθηκε τη δεκαετία του 1970, οι δείκτες RFLP (Restriction Fragment Leght Polymorphism), βασίστηκαν σε δυο τεχνικές που μόλις είχαν επινοηθεί: την κατεργασία με περιοριστικά ένζυμα και τον υβριδισμό. Αυτοί είναι και οι μόνοι δείκτες που εφαρμόστηκαν βασιζόμενοι στον υβριδισμό και ανιχνεύουν κυρίως μεταλλάξεις σε θέσεις κοπής περιοριστικών ενζύμων και ένθεση ή απαλοιφή μιας αλληλουχίας μεταξύ δυο θέσεων κοπής περιοριστικών ενζύμων. Συνοπτικά η μεθοδολογία περιλαμβάνει την κοπή του συνολικού 31

μεγαλομοριακού DNA των κυττάρων ενός ιστού (π.χ. φύλλο) με ένα ή περισσότερα περιοριστικά ένζυμα με αποτέλεσμα την παραγωγή ενός πληθυσμού μικρότερων μορίων DNA που διαχωρίζονται σύμφωνα με το μήκος τους με ηλεκτροφόρηση σε πηκτή αγαρόζης. Εικόνα 1.10 Διαδικασία ανάλυσης RFLP Παρά το γεγονός ότι τα μόρια αυτά είναι ορατά αν βαφτούν με βρωμιούχο αιθίδιο, δεν είναι ευδιάκριτες οι διαφορές τους καθώς υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός μορίων με συνεχή κατανομή μήκους, από λίγες δεκάδες μέχρι και πάνω από δέκα χιλιάδες βάσεις, που εμφανίζονται σαν συνεχόμενη φωτεινή περιοχή (smear) στην πηκτή, που ενδεχομένως να περιέχει και κάποιες ευδιάκριτες ζώνες συγκεκριμένων μεγεθών που παράγονται από την πέψη επαναλαμβανόμενων αλληλουχιών. Αυτή η πληροφορία δεν επαρκεί για τη διαπίστωση αν δυο διαφορετικά άτομα ενός πληθυσμού παρουσιάζουν πολυμορφισμό στην κοπή του συνόλου του DNA τους με ένα ένζυμο. Έτσι επινοήθηκε μια τεχνική ανίχνευσης διαφορών συγκεκριμένων αλληλουχιών που προέρχονται από την κατεργασία με περιοριστικά ένζυμα. Για την ανίχνευση τέτοιων διαφορών χρησιμοποιούμε την τεχνική του υβριδισμού με έναν ιχνηλάτη που δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα κλωνοποιημένο κομμάτι DNA του ίδιου 32

οργανισμού και διαπιστώνεται αν υπάρχει πολυμορφισμός για το συγκεκριμένο κομμάτι που είναι ομόλογο με τον ιχνηλάτη. Τα διαχωρισμένα τμήματα DNA της ηλεκτροφόρησης μεταφέρονται με νότια μεταφορά σε μια μεμβράνη όπου μετουσιώνονται και σταθεροποιούνται. Ο ιχνηλάτης επισημαίνεται με φθορίζουσες ή ραδιενεργές ουσίες, μετουσιώνεται και αυτός και υβριδίζει με τις συμπληρωματικές του αλυσίδες που είναι σταθεροποιημένες με μεμβράνη. Ανάλογα με την παρουσία ή απουσία αντίστοιχων θέσεων κοπής με το περιοριστικό ένζυμο που χρησιμοποιήσαμε θα δούμε τα ίδια ή διαφορετικά επισημασμένα μόρια στα διάφορα γενετικά υλικά που εξετάζουμε. Επίσης, διαφορές μπορεί να οφείλονται σε προσθήκη/ απαλοιφή βάσεων μεταξύ αλληλόμορφων διαφορετικών γενοτύπων. Οι δείκτες RFLP κληρονομούνται με συγκυρίαρχο τρόπο και μπορεί να είναι απεριόριστοι σε αριθμό. Επίσης αλληλουχία του του κάθε ιχνηλάτη-δείκτη δεν χρειάζεται να είναι γνωστή (Τσαυτάρης κ α., 2012) Η ανάλυση με RFLP επιτυχώς έδωσε ώθηση να διερευνηθεί ειδικότερα το DNA και να γίνει χαρτογράφηση στις ποικιλίες και στα υποκείμενα της αμπέλου. Συγκρινόμενη με την ισοενζυμική ανάλυση, η μέθοδος RFLP πλεονεκτεί στο γεγονός ότι δεν επηρεάζεται από τις περιβαλλοντικές συνθήκες και παρουσιάζει μεγαλύτερο πολυμορφισμό. Ωστόσο παρουσιάζει δυσκολία στην ερμηνεία των αποτελεσμάτων, όταν οι μπάντες δεν έχουν σαφή διαχωρισμό (Striem et al., 1990). Eπιπλέον, αντιμετωπίζονται προβλήματα επειδή απαιτούνται μεγάλες ποσότητες υψηλής ποιότητας DNA, καθώς επίσης από τον χρόνο που απαιτείται και από το κόστος που απαιτείται για την βελτίωση των εκκινητών. 1.8.2 Τυχαία ενισχυμένα πολυμορφικά DNA (Random Amplified Polymorphic DNA, RAPDs) H ανίχνευση δεικτών RAPD (Random Amplified Polymorphic DNA) ήταν η πρώτη εφαρμογή αξιοποίησης της PCR για την ανίχνευση γενετικής 33

παραλλακτικότητας σε επίπεδο DNA. Το σύστημα αυτό βασίζεται στη χρήση ενός μόνο μικρού εκκινητή (συνήθως 10 νουκλεοτιδίων) με τυχαία αλληλουχία, για την ενίσχυση με PCR τυχαίων τμημάτων DNA των ατόμων ενός πληθυσμού. Για να πολλαπλασιαστεί ένα τμήμα με έναν εκκινητή, θα πρέπει ο εκκινητής αυτός να βρει μια συμπληρωματική αλληλουχία και στα δύο άκρα του τμήματος αυτού αλλά με αντίθετες διευθύνσεις (δηλαδή στο ένα άκρο στη μια αλυσίδα του DNA και στο άλλο άκρο στην άλλη). Όταν η περιοχή ανάμεσα στα σημεία υβριδισμού-πρόσδεσης του εκκινητή είναι από 100 έως 3000 βάσεις παράγονται μόρια πολλαπλασιασμένου DNA που εμφανίζονται σαν διακριτές ζώνες στην ηλεκτροφόρηση. Ο πολυμορφισμός μεταξύ των διαφορετικών ατόμων που εμφανίζεται σαν διαφορά στο πρότυπο ζωνών της ηλεκτροφόρησης μπορεί να οφείλεται σε αλλαγές στη θέση πρόσδεσης του εκκινητή, με αποτέλεσμα αποτυχία πολλαπλασιασμού του τμήματος και εμφάνιση ζώνης, και σε προσθήκη/απαλοιφή βάσεων στο ενδιάμεσο των πολλαπλασιασμένων τμημάτων, που οδηγεί στην διαφοροποίηση του μήκους της αλληλουχίας που ενισχύεται. Σε κάθε αντίδραση μπορεί να ενισχύονται περισσότερες από μία ζώνες, γεγονός που υποδηλώνει ότι μπορεί να αναλύονται περισσότερα του ενός αλληλόμορφα. Οι δείκτες RAPD συμπεριφέρονται σαν κυρίαρχοι χαρακτήρες, που σημαίνει ότι ένα αλληλόμορφο που ενισχύεται εμφανίζεται σαν μια ζώνη τόσο σε ομόζυγη όσο και σε ετερόζυγη κατάσταση, ενώ το αλληλόμορφο που δεν ενισχύεται δεν μπορεί να ανιχνευτεί (Τσαυτάρης κ α., 2012). Πλεονεκτήματα RAPDs: Απλή και γρήγορη τεχνική Εμφανίζει περισσότερο πολυμορφισμό από τα RFLPs Δεν κάνει χρήση ραδιοϊσοτόπων Δεν απαιτεί υψηλής καθαρότητας DNA Δημιουργείται μεγάλος αριθμός ζωνών ανά εκκινητή Οι εκκινητές είναι έτοιμοι 34

Μειονεκτήματα RAPDs: Είναι κυρίαρχοι δείκτες άρα δεν είναι δυνατός ο διαχωρισμός ομόζυγων από ετερόζυγα άτομα Η ανίχνευση πολυμορφισμού κυμαίνεται σε χαμηλά επίπεδα Τα αποτελέσματα δεν έχουν υψηλά ποσοστά επαναληψιμότητας Τα αποτελέσματα ηλεκτροφορούνται σε πηκτή αγαρόζης που δεν έχει υψηλή διαχωριστική ικανότητα Ανιχνεύουν κυρίαρχους δείκτες Οι δείκτες RAPD έχουν χρησιμοποιηθεί σε αρκετές έρευνες για την ταυτοποίηση ποικιλιών της αμπέλου (Collins and Symons 1993, Jean-Jaques et al., 1993, Grando et al., 1995, Moreno et al., 1995). Όμως η δυσκολία στην τυποποίηση της διαδικασίας RAPD εξαιτίας της διαφοράς στην ποιότητα DNA, στην συγκέντρωση των εκκινητών, στις DNA πολυμεράσες και στον θερμοκυκλωτή (Buscher et al., 1993, McPearson et al., 1993) παρεμποδίσουν την σύγκριση των αποτελεσμάτων μεταξύ εργαστηρίων. \\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\ \\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\ 35

1.8.3 Πολυμορφισμός Μήκους Ενισχυμένων Τμημάτων (Amlified Fragment Length Polymorphism, AFLP) Για να ξεπεραστεί το μειονέκτημα της επαναληψιμότητας της RAPD αναπτύχθηκε η τεχνολογία πολυμορφισμού μήκους ενισχυμένων τμημάτων AFLP. Το σύστημα των δεικτών AFLP βασίζεται στον πολυμορφισμό των τμημάτων κοπής του συνολικού DNA με περιοριστικά ένζυμα, όπως και οι δείκτες RFLP, με την διαφορά ότι η αναγνώριση των τμημάτων αυτών δεν γίνεται με υβριδισμό αλλά με PCR. Η τεχνική χρησιμοποιεί προσαρμοστές (adapters) που συνδέονται με την βοήθεια του ενζύμου λιγάση με τα άκρα των τμημάτων που προκύπτουν από κατεργασία με δυο συνήθως περιοριστικά ένζυμα, που το ένα αναγνωρίζει θέσεις 4 και το άλλο θέσεις 6 βάσεων. Κατόπιν γίνεται η αντίδραση PCR με μήτρα τα τμήματα αυτά και εκκινητές που είναι συμπληρωματικοί με την αλληλουχία των προσαρμοστών. Τα προϊόντα της αντίδρασης επισημαίνονται με ραδιενεργά ή φθορίζοντα νουκλεοτίδια και οπτικοποιούνται σε ηλεκτροφόρηση πηκτής ακρυλαμίδης. Η τεχνική παράγει μεγάλη πυκνότητα δεικτών αφού στην ηλεκτροφόρηση ξεχωρίζουν 50-100 ζώνες που καθεμιά αντιστοιχεί σε έναν AFLP δείκτη (που επισημαίνει την θέση ενός αλληλόμορφου). Έτσι η τεχνική έχει το πλεονέκτημα να ανιχνεύει μεγάλο αριθμό δεικτών σε μια αντίδραση χωρίς προαπαιτούμενη γνώση της αλληλουχίας ή τη χρήση ιχνηλάτη. Επίσης είναι λιγότερη ευαίσθητη από τα RAPDs σε διακυμάνσεις των συνθηκών της PCR με αποτέλεσμα να έχει καλύτερη επαναληψιμότητα, είναι όμως τεχνικά πιο απαιτητική. Οι δείκτες που ανιχνεύονται είναι όπως και οι RAPDs κυρίαρχοι και μονοαλληλικοί (το ένα αλληλόμορφο ανιχνεύεται ενώ το άλλο όχι). Ο μεγάλος όγκος πληροφοριών που προκύπτει από μια μόνο αντίδραση PCR στο σύστημα δεικτών AFLP έκανε τους δείκτες αυτούς πολύ δημοφιλείς σε μελέτες ανάλυσης της βιοποικιλότητας, ανάλυσης παραλλακτικότητας σε συλλογές τραπεζών γενετικού υλικού, και στην γενετική χαρτογράφηση (Τσαυτάρης κ α., 2012). Με την μέθοδο αυτή, οι Senci et al., (1996) κατάφεραν να διαχωρίσουν 19 κλώνους των ποικιλιών Sαngiovese και Colorino. Οι Cervera et al., (1998), χρησιμοποίησαν την μέθοδο αυτή για να χαρακτηρίσουν 67 διαφορετικά δείγματα σε μια συλλογή της περιοχής Rioja της Ισπανίας. Κατάφεραν να εντοπίσουν ομώνυμες ποικιλίες όπως και να εντοπίσουν χαρακτηριστικά μοτίβα κλώνων, με διαφορετικούς οργανοληπτικούς και αγρονομικούς χαρακτήρες που ανήκουν στην ίδια ποικιλία. 36

1.8.4 Μικροδορυφόροι (microsatellites) ή Απλές Επαναλαμβανόμενες Αλληλουχίες (SSR) Οι ευκαρυωτικοί οργανισμοί έχουν πολλές επαναλαμβανόμενες αλληλουχίες στο DNA τους. Τέτοιες μικρές επαναλήψεις αλληλουχιών 2-5 νουκλεοτιδίων που επαναλαμβάνονται 5-100 φορές έχουν ονομαστεί με πολλά διαφορετικά ονόματα όπως μικροδορυφόροι, απλές επαναλαμβανόμενες αλληλουχίες (Simple Sequence Repeats,SSR), απλές γραμμικές επαναλήψεις (Simple Tandem Repeats, STR), γραμμικές επαναλήψεις ποικίλων νουκλεοτιδίων (Variable Nucleotide Tandem Repeats,VNTR), και αποτελούν εξαιρετική πηγή γενετικών δεικτών καθώς παρουσιάζουν υψηλή παραλλακτικότητα ως προς τον αριθμό επαναλήψεων σε πολλούς οργανισμούς. Έτσι για παράδειγμα, μια αλληλουχία ενός δινουκλεοτιδίου AG μπορεί να επαναλαμβάνεται 20 φορές σε συγκεκριμένη θέση στο DNA ενός αλληλόμορφου ενώ στο άλλο αλληλόμορφο 30 φορές. Η ανίχνευση αυτών των διαφορών μπορεί να γίνει εύκολα με PCR αν ενισχύσουμε την περιοχή των επαναλήψεων χρησιμοποιώντας διαφορετικούς εκκινητές ομόλογους με αλληλουχίες εκατέρωθεν της επανάληψης. Τότε, υποθέτοντας ότι η αλληλουχία της περιοχής είναι η ίδια στα δύο αλληλόμορφα και ότι η μόνη διαφορά οφείλεται στον αριθμό επαναλήψεων του δινουκλεοτιδίου, τα ενισχυμένα τμήματα θα έχουν διαφορά μήκους 20 νουκλεοτίδια που είναι εύκολο να ανιχνευτεί σε μια ειδική πηκτή αγαρόζης υψηλής διαχωριστικής ικανότητας. Βέβαια η κάθε προσθήκη/ απαλοιφή νουκλεοτιδίων που μπορεί να έχει συμβεί ανάμεσα στις θέσεις εκκινητών μπορεί να ανιχνευτεί σαν παραλλακτικότητα. Η τεχνική δίνει απλούς συγκυρίαρχους δείκτες, μιας γονιδιακής θέσης, με μεγάλη παραλλακτικότητα, και υψηλή επαναληψιμότητα, αλλά απαιτεί προηγούμενη γνώση της αλληλουχίας της περιοχής για σχεδιασμό των εκκινητών. Αυτό είναι σημαντικό εγχείρημα και αποτελεί μειονέκτημα της τεχνικής όταν εμφανίζεται σε οργανισμούς που δεν έχουν αλληλουχηθεί (Τσαυτάρης κ α., 2012). Η SSR έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια και έχει αξιοποιηθεί ιδιαίτερα σε μελέτες όπου αναζητείται η καταγωγή ποικιλιών, δηλαδή που διευρύνονται τα ενδεχόμενα μια ποικιλία να είναι γονεϊκή μιας άλλης κ.ο.κ. Εφαρμόστηκε πρώτη φορά το 1993, για τον διαχωρισμό 20 ποικιλιών vinifera και 7 ειδών του γένους Vitis, εκ των οποίων μόνο για τις ποικιλίες Sauvignon και Sauvignon rose δεν προέκυψε αποτέλεσμα που να τις διαφοροποιεί (Thomas, 1993). Tο 1997 οι Sefca et al. 37

κατάφεραν να αποκαλύψουν τις σχέσεις που συνδέουν αρκετές σημαντικές ευρωπαϊκές ποικιλίες, όπως για παράδειγμα ότι η Müller-Thurgau προέκυψε από διασταύρωση των ποικιλιών Rhein riesling και Chasselas de Courtillier. Τέλος το 1997 οι Βowers και Meredith αποδεικνύουν την καταγωγή της ποικιλίας Cabernet Sauvignon. Πίνακας 1.1 Σύγκριση μεθόδων Αφθονί Επαναλη Βαθμός Εξειδίκευση Απαιτούμ Απαιτούμενη Εφαρμογ α ψιμότητα Πολυμορφ γενετικού ενος Ποσότητα ή ισμού τόπου Τεχνικός DNA Εξοπλισμ ός RFLP Υψηλή Χαμηλή Μέτριος Ναι Υψηλός Μεγάλη Φυσική Χαρτογρ ά- φηση SSR Μέτρια Μέτρια Μέτριος Όχι Μέτριος Μικρή Γενετική Ποικιλο- μορφία AFLP Υψηλή Υψηλή Μέτριος Όχι Μέτριος Μέτρια Σήμανση Γονιδίου RAPD Υψηλή Χαμηλή Μέτριος Όχι Χαμηλός Μικρή Σήμανση Γονιδίου RFLP Πολυμορφισμός Μεγέθους Περιοριστικών Τμημάτων Fragment Leght Polymorphism) DNA (Restriction SSR Μικροδορυφόροι (microsatellites) ή Απλές Επαναλαμβανόμενες Αλληλουχίες AFLP Πολυμορφισμός Μήκους Ενισχυμένων Τμημάτων (Amlified Fragment Length Polymorphism) RAPDs Τυχαία ενισχυμένα πολυμορφικά DNA (Random Amplified Polymorphic DNA) 38

1.9. Σκοπός της Εργασίας Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να ταξινομηθούν και να διερευνηθούν μερικές ελληνικές ποικιλίες του είδους Vitis vinifera L. Η μελέτη και η σύγκριση των ποικιλιών αυτών έγινε με βάση τόσο την κλασσική αμπελογραφία (καταγραφή των αμπελογραφικών χαρακτηριστικών), όσο και με την χρήση μοριακών δεικτών, συγκεκριμένα με την χρήση μικροδορυφόρων (microsatellites) ή Απλές Επαναλαμβανόμενες Αλληλουχίες. 39

2.ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 2.1 Aμπελογραφικοί χαρακτήρες OIV Η εκτίμηση των αμπελογραφικών χαρακτηριστικών έγινε κατά το έτος 2015 σε ποικιλίες που βρίσκονται στην Αμπελογραφική Συλλογή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και είναι εμβολιασμένες στο υποκείμενο 110R. Το σύνολο των χαρακτήρων που μελετήθηκαν, υπάρχουν στην λίστα περιγραφής για τις ποικιλίες και τα είδη της αμπέλου του O.I.V (List of 48 descriptors to use in GRAPEGEN06), η οποία και χρησιμοποιήθηκε ως οδηγός για την εκπόνηση της μελέτης. Πιο συγκεκριμένα οι ποικιλίες που μελετήθηκαν είναι οι εξής: Ερυθρές ποικιλίες Αρικαράς Βλάχικο Καραμπραϊμης Καράπαπας Καρυστινό Κατσακούλιας Κοινιάρικο Κόρτσανος Μαύρος Μαντηλαριά Μαύρο Ρόγκας Μαύρο Φλαμουρίου Μοσχόμαυρο Μοσχοφίλερο Νεγκόσκα Νυχάτο Καβάλας Ξερομαχαιρούδα Ρητινιό Σταυροχιώτικο Συκιώτης Τσαπουρνάκος Φιλέρι Λευκές ποικιλιες Αηδάνι Αρκαδινό Ασπρούδα Ζακύνθου Ασπρούδα Σαντορίνης Βαρδέα Βιδιανό Βόσσος Δαφνιά Ζακυνθινό Θειακό Θραψαθήρι Κακοτρύγης Κατσανό Κοζανίτης Κρύσταλλο Άσπρο Λαγόρθι Λαοκρός Μαλαγουζιά Μαλουκάτο Μοσχάτο Ρόδου Μπατίκι 40

Φράουλα Φράουλα Βελτιωμένη Χουρμάς Κόκκινος Cabernet franc Μπελένες Ξινιστέρι Περκνιάρικο Πλατάνι Προέκταση Ραζακί Θράκης Ρομπόλα Σκιαδόπουλο Στροφιλιάτικο Τσαούσι Τσαούσι Γουμένισσας Φράουλα Λευκή Χουρμάς Άσπρος Στις παραπάνω ποικιλίες πραγματοποιήθηκαν οι αμπελογραφικές παρατηρήσεις σύμφωνα με τους εξής κωδικούς OIV: Πίνακας 2.1 Κωδικοί OIV Κωδικός Περιγραφή 001 Σχήμα εκβλαστήματος 003 Ένταση ανθοκυανικού χρωματισμού κορυφής 004 Πυκνότητα έρποντων τριχιδίων της κορυφής 006 Κατεύθυνση ποώδους βλαστού 051 Χρώμα νέου φύλλου Πυκνότητα έρποντων τριχιδίων μεταξύ 053 των νευρώσεων στην κάτω επιφάνεια του νέου φύλλου 067 Σχήμα αναπτυγμένου φύλλου 068 Αριθμός λοβών αναπτυγμένου φύλλου 41

Χρωματισμός κύριων νευρώσεων στην 070 πάνω επιφάνεια του αναπτυγμένου φύλλου 076 Σχήμα δοντιών του φύλλου 079 Σχήμα μισχικού κόλπου 080 Σχήμα βάσης μισχικού κόλπου 081-1 Ύπαρξη δοντιού στον μισχικό κόλπο 081-2 Μισχικός κόλπος που ορίζεται από νευρώσεις 083-2 Ύπαρξη δοντιού στους ανώτερους πλάγιους κόλπους Πυκνότητα έρποντων τριχιδίων μεταξύ 084 των νευρώσεων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου Πυκνότητα όρθιων τριχιδίων στις κύριες 087 νευρώσεις της κάτω επιφάνειας του φύλλου 202 Μέγεθος σταφυλής 204 Πυκνότητα σταφυλής 206 Μήκος μίσχου σταφυλής 220 Μήκος ράγας 221 Πλάτος ράγας 223 Σχήμα ράγας 241 Ύπαρξη γιγάρτων 502 Βάρος σταφυλής 505 Περιεκτικότητα γλεύκους σε σάκχαρα 506 Ολική οξύτητα 42

2.2 Φαινοτυπικές αναλύσεις των χαρακτηριστικών της σταφυλής Για τον προσδιορισμό των χαρακτηριστικών της σταφυλής έγινε προεπιλογή των σταφυλιών. Η συλλογή των δειγμάτων έγινε από την Αμπελογραφική Συλλογή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης το έτος 2015. Για τον καθορισμό της εποχής ωρίμανσης, κάθε εβδομάδα ελήφθησαν δείγματα (50-100 ράγες) και αναλύθηκαν ως προς τους βαθμούς Brix και την ολική οξύτητα. Η πλήρης ωρίμανση διαπιστώθηκε όταν η περιεκτικότητα των σακχάρων σταθεροποιήθηκε και όταν οι πρώτες ράγες παρουσίασαν συμπτώματα αφυδάτωσης. Δειγματοληψία και αναλύσεις κατά την ωρίμανση Συλλέχθηκαν 6-9 αντιπροσωπευτικές σταφυλές και χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες των δύο- τριών σταφυλών. Στη συνέχεια από κάθε ομάδα ελήφθησαν 10 ράγες από το μέσον της σταφυλής κανονικού μεγέθους για τις φαινολικές αναλύσεις (τρεις επαναλήψεις των 10 ραγών). Από το υπόλοιπο των τριών ομάδων σταφυλιών ελήφθησαν δείγματα για τον προσδιορισμό των σακχάρων ( ο Brix) και της ολικής οξύτητας. Οι αναλύσεις έγιναν σε δείγματα 10 ράγων και για 3 επαναλήψεις σε κάθε ποικιλία και είναι οι εξής: 1. Brix: Μετρήθηκε με παρατήρηση στο σακχαροδιαθλασίμετρο. 2. Τιτλοδοτούμενη (ολική) οξύτητα: Τοποθετήθηκαν 7,5ml γλεύκους σε ένα κατάλληλο σκεύος πορσελάνης και προστέθηκαν 5-7ml νερού αποσταγμένου. Προστέθηκαν μερικές σταγόνες δείκτη βρωμοθυμόλης και έγινε εξουδετέρωση σε ph 7 (πράσινο χρώμα) (κίτρινο σε ph όξινο και μπλε σε ph βασικό). Η εξουδετέρωση έγινε με 0,1N Na(OH). Ο όγκος του 0,1N Na(OH) έδωσε και την ολική οξύτητα εκφρασμένη σε ισοδύναμα τρυγικού οξέος. 43

3. Μέγεθος και βάρος ράγας: Ζυγίστηκαν 10 ράγες και με το παχύμετρο μετρήθηκε το μήκος και το πλάτος των ραγών. 4. Αριθμός και βάρος γιγάρτων: Από τις ίδιες 10 ράγες ξεχωρίστηκαν τα γίγαρτα, μετρήθηκε ο αριθμό τους και μετά ζυγίστηκαν. 5. Περιεκτικότητα των φλοιών σε ανθοκυάνες: Αφού ζυγίστηκαν οι φλοιοί τοποθετήθηκαν σε 20ml υδραλκοολικού διαλύματος αιθανόλης και υδροχλωρικού (70% αιθανόλη, 29% νερό, 1% πυκνό HCI 37%) και αφέθηκαν για μια νύχτα. Την επόμενη μέρα ξεχωρίστηκαν τα στερεά συστατικά από το υδραλκοολικό διάλυμα των φλοιών και μετρήθηκαν οι ανθοκυάνες. ( Μετά το ζύγισμα οι φλοιοί τοποθετήθηκαν αμέσως στο υδραλκοολικό διάλυμα για να αποφευχθούν οι οξειδώσεις). Η μέτρηση των ανθοκυανών έγινε σε φασματοφωτόμετρο στα 540nm και χρησιμοποιήθηκαν πλαστικές κυψελίδες. Μια τιμή στη μέτρηση μέχρι 1 είναι αποδεκτή εάν όμως είναι υψηλότερη του 1 τότε πρέπει να γίνει αραίωση με υδραλκοολούχο διάλυμα (70% αιθανόλη, 29% νερό, 1% πυκνό HCI 37%). Υπολογίστηκε η περιεκτικότητα χρησιμοποιώντας την εξίσωση: Ολικές ανθοκυάνες(mg/l)= E540cm X 16,7 X d (d=αραίωση) 6. Περιεκτικότητα των φλοιών και των γιγάρτων σε φαινολικά συστατικά: Αφού ζυγίστηκαν οι φλοιοί και τα γίγαρτα τοποθετήθηκαν σε 20ml υδραλκοολικού διαλύματος αιθανόλης και υδροχλωρικού (70% αιθανόλη, 29% νερό, 1% πυκνό HCI 37%) και αφέθηκαν για μια νύχτα. Την επόμενη μέρα ξεχωρίστηκαν τα στερεά συστατικά από το υδραλκοολικό διάλυμα των φλοιών και των γιγάρτων και μετρήθηκαν τα φαινολικά συστατικά ( μετά το ζύγισμα οι φλοιοί και τα γίγαρτα τοποθετήθηκαν αμέσως στο υδραλκοολικό διάλυμα για να αποφευχθούν οι οξειδώσεις). Στη συνέχεια τοποθετήθηκαν σε έναν ογκομετρικό κύλινδρο των 10ml περίπου 2,5ml νερό και προστέθηκε 44

0,5ml αραιωμένο εκχύλισμα (εάν η τελική μέτρηση της απορρόφησης είναι πάνω από 1 γίνεται μεγαλύτερη αραίωση με υδραλκοολούχο διάλυμα (70%αιθανόλη, 29% νερό, 1% πυκνό HCI 37%) και 0,5ml αντιδραστήριο Folin Ciocalteu. Μετά από 3-5 λεπτά προστέθηκαν 2ml διαλύματος 10% Na 2CO 3. Ο ογκομετρικός κύλινδρος συμπληρώθηκε μέχρι τα 10ml με νερό. Μετά από 90 λεπτά μετρήθηκε στα 700nm (σύγκριση με ένα άχρωμο χωρίς όμως το εκχύλισμα). Οι ολικές φαινόλες εκφράζονται σε mg/l κατεχίνης από τη εξίσωση: Catechin (mg/l)= 186,5 X E700 X d (d= αραίωση) 45

2.3. Στατιστική ανάλυση Με τη βοήθεια του στατιστικού προγράμματος SPSS software (version 23.0, SPSSInc., IL, USA) πραγματοποιήθηκε η ανάλυση της διακύμανσης (ONE-WAY ANOVA, μέθοδος Duncan) των παραμέτρων που μετρήθηκαν. Επίσης μελετήθηκε η συσχέτιση των παραμέτρων που μετρήθηκαν. 2.4 Φυτικό υλικό για την απομόνωση του DNA Η εφαρμογή μοριακών δεικτών απαιτεί το DNA που θα απομονώσουμε από τα φυτά να είναι όσο το δυνατόν πιο καθαρό έτσι ώστε να έχουμε σωστά αποτελέσματα. Σε ορισμένα όμως φυτά, ανάμεσα στα οποία και στην άμπελο, η παρουσία πολυφαινολών και πολυσακχαριτών (Steenkamp et al., 1994) καθιστούν την απομόνωση του DNA και την PCR προβληματικές (Bryant, 1997). Επιπλέον τα χημικά συστατικά ποικίλουν ανάμεσα στις ποικιλίες, στους ιστούς ακόμα και ανάμεσα στις εποχές και για αυτό πρέπει από όλα τα υπό εξέταση φυτά να παίρνουμε το ίδιο δείγμα ιστού και να εφαρμόζουμε την ίδια μέθοδο εξαγωγής του DNA. Για τους λόγους αυτούς, η συλλογή των φυτικών ιστών (φύλλα της κορυφής του βλαστού) έγινε την άνοιξη του έτους 2015 από ποικιλίες της Αμπελογραφικής Συλλογής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Από τα νεαρά αυτά φύλλα είναι ευκολότερο να πάρουμε καλύτερη ποιότητα DNA γιατί τα χημικά συστατικά είναι ακόμα σε πολύ μικρές ποσότητες. Μετά τη συλλογή τα δείγματα διατηρήθηκαν σε κατάψυξη στους -80 ο C. Από τις παρακάτω ποικιλίες απομονώθηκε DNA για την εφαρμογή των μοριακών δεικτών: 46

Ερυθρές ποικιλίες Αρικαράς Καράπαπας Κοινιάρικο Κόρτσανος Μαύρος Μανδηλαριά Μαύρο Ρόγκας Μαύρο Φλαμουρίου Μοσχόμαυρο Μοσχοφίλερο Νεγκόσκα Ξινόγκαλτσο Συκιώτης Τσαπουρνάκος Φράουλα Κόκκινη Χουρμάς Κόκκινος Cabernet franc Λευκές ποικιλίες Αηδάνι Αρκαδινό Ασπρούδα Ζακύνθου Ασπρούδα Σπετσών Βαρδέα Βιδιανό Βόσσος Δαφνιά Ζακυνθινό Θειακό Θραψαθήρι Κακοτρύγης Κατσανό Κοζανίτης Κρύσταλλο Άσπρο Λαγόρθι Λαοκρός Φιλέρι Φράουλα Μαλαγουζιά Μαλουκάτο Μοσχάτο Ρόδου Μπατίκι Μπελένες Ξινιστέρι Περκνιάρικο Πλατάνι Προέκταση Ραζακί Θράκης Σκιαδόπουλο Στροφιλιάτικο Τσαούσι Τσαούσι Γουμένισσας Τσαούσι Λευκάδας Χειμωνιάτικο Χουρμάς Άσπρος 47

2.5 Απομόνωση DNA Αρχικά έγινε λειοτρίβιση των φύλλων σε μικρό πορσελάνινο γουδί, έτσι ώστε να έχουν πλέον την μορφή σκόνης με τη χρήση υγρού αζώτου. Η σκόνη αυτή των φύλλων τοποθετήθηκε σε ειδικά φιαλίδια (tubes). Εικόνα 2.1 Λειοτρίβιση φύλλων Εικόνα 2.2 Δείγμα μετά την λειοτρίβιση των φύλλων και τον καθαρισμό τους Στη συνέχεια η απομόνωση του DNA έγινε με την εφαρμογή του πρωτοκόλλου NucleoSpinRPlant IΙ: Λύση κυττάρων: - Μεταφορά δείγματος σε καινούριο φιαλίδιο (tube), προσθήκη 400μL Buffer PL1 - Προσθήκη 10 μl RNase A και ανακίνηση στο vortex - Τοποθέτηση στον θάλαμο επώασης στους 65 C για 10 λεπτά 48

Φιλτράρισμα του προϊόντος λύσης: - Τοποθέτηση ενός NucleoSpin Filter (φίλτρο με μώβ δαχτυλίδι) σε ένα καινούριο φιαλίδιο (2ml) και φόρτωση του δείγματος - Φυγοκέντρηση για 2 λεπτά στις 11000 x g - Απομάκρυνση φίλτρου Προσαρμογή των προϋποθέσεων δέσμευσης του DNA: - προσθήκη 450 μl Βuffer PC και ανακίνηση με vortex Δέσμευση του DNA: - Τοποθέτηση ενός NucleoSpin Plant II Column (φίλτρο με πράσινο δαχτυλίδι) σε ένα καινούριο φιαλίδιο (2ml) και προσθήκη 700μL δείγματος - Φυγοκέντρηση για 1 λεπτό στις 11000 x g και απομάκρυνση του υγρού που πέρασε από το φίλτρο Πλύση της μεμβράνης πυριτίου: - Πρώτη πλύση: προσθήκη 400μL Buffer PW1 στη στήλη NucleoSpin Plant II. Φυγοκέντρηση για 1 λεπτό στις 11000 x g και απομάκρυνση του υγρού που πέρασε από το φίλτρο. - Δεύτερη πλύση: προσθήκη 700μL Buffer PW2 στη στήλη ΝucleoSpin Plant II. Φυγοκέντρηση για 1 λεπτό στις 11000 x g και απμάκρυνση του υγρού που πέρασε από το φίλτρο. - Τρίτη πλύση: προσθήκη 200μL Buffer PW2 στη στήλη NucleoSpin Plant II. Φυγοκέντρηση για 2 λεπτά στις 11000 x g για να απομακρυνθεί το Buffer και να στεγνώσει τελείως η μεμβράνη. Έκλουση DNA: - Τοποθέτηση της στήλης ΝucleoSpin Plant II σε ένα καινούριο σωληνάκι (1.5ml) - Προσθήκη 50 μl Buffer PE (65 C) - Τοποθέτηση της στήλης για 5 λεπτά στον θάλαμο επώασης στους 65 C - Φυγοκέντρηση για 1 λεπτό στις 11000 x g για έκλουση DNA 49

- Επανάληψη του βήματος με άλλα 50μL Βuffer PE (65 C) και έκλουση του DNA στο ίδιο σωληνάκι. 2.6 Προσθήκη εκκινητών και PCR (αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης) Η PCR πραγματοποιείται έτσι ώστε να γίνει πολλαπλασιασμός του επιλεγμένου τμήματος DNA. Έτσι, σε μικρά φιαλίδια (eppenderf) κατάλληλα για την PCR τοποθετήθηκε: 1μl DNA από το δείγμα που θέλουμε 1,5μl buffer το οποίο είναι ρυθμιστικό διάλυμα το οποίο δημιουργεί το κατάλληλο περιβάλλον για να δράσει το ένζυμο 0,2μ ldntps το οποίο είναι νουκλεοτίδια που δρουν ως δομικά στοιχεία 0,2μl από τον εκκινητή που θα χρησιμοποιήσουμε 0,2μl ένζυμο Taq πολυμεράση το οποίο επεκτείνει τις συμπληρωματικές αλυσίδες 11,9μl H2O Εικόνα 2.3 Ειδικά φιαλίδια για την PCR Εικόνα 2.4 Θερμοκυκλωτής 50

Στην συνέχεια τα φιαλίδια τα μπαίνουν σε θερμοκυκλωτή. Οι εκκινητές που χρησιμοποιήθηκαν είναι οι εξής: VVS2 F cagcccgtaaatgtatccatc R aaattcaaaattctaattcaactgg 52 0 C VrZAG62 F ggtgaaatgggcaccgaacacacgc R ccatgtctctcctcagcttctcagc 50 0 C VrZAG67 F acctggcccgactcctcttgtatgc R Tcctgccggcgataaccaagctatg 52 0 C VrSZAG79 F agattgtggaggagggaacaaaccg R tgcccccattttcaaactcccttcc 52 0 C VVMD5 F ctagagctacgccaatccaa R tataccaaaaatcatattcctaaa 52 0 C VVMD7 F agagttgcggagaacaggat R cgaaccttcacacgcttgat 52 0 C VVMD27 F gtaccagatctgaatacatccgtaagt R acgggtatagagcaaacggtgt 52 0 C VVMD28 F Aacaattcaatgaaaagagagagagaga R tcatcaatttcgtatctctatttgctg 54 0 C VVMD32 F tatgattttttaggggggtgagg R ggaaagatgggatgactcgc 52 0 C VVMD25 F ttccgttaaagcaaaagaaaaagg R ttggatttgaaatttattgagggg 52 0 C Για να πραγματοποιηθεί ο πολλαπλασιασμός του DNA πρέπει να υπάρχουν και οι κατάλληλες συνθήκες στον θερμοκυκλωτή έτσι ώστε να δουλέψουν οι εκκινητές. Οι συνθήκες που είχαμε εμείς είναι: 1) 94 0 C/5min 2) 94 0 C/30sec 3) 50-54 0 C/20-30sec 4) 72 0 C/30sec 5) 72 0 C/5min 6) 4 0 C/For Ever 7) END Η θέρμανση σε αυτές τις υψηλές θερμοκρασίες βοηθάει και στην αποδιάταξη του DNA. Μετά από 36 κύκλους στον θερμοκυκλωτή δημιουργούνται 68 δισεκατομμύρια 51

αντίγραφα του αρχικού DNA. 2.7 Ηλεκτροφόρηση αντίδρασης PCR σε gel αγαρόζης Για να γίνει η ηλεκτροφόρηση προστέθηκαν στα προϊόντα της PCR loading buffer. Το loading buffer είναι ορατό στο φυσικό φως, χρωματίζει το DNA και «τρέχει» στο gel ηλεκτροφόρησης με την ίδια ταχύτητα όπως το DNA. Για το gel ηλεκτροφόρησης διαλύθηκε με θέρμανση 1,4gr αγαρόζης σε 75ml αραιωμένου ρυθμιστικού διαλύματος TAE. Στη συνέχεια προστέθηκε 1,5μl βρωμιούχο αιθίδιο. Το βρωμιούχο αιθίδιο είναι μια χρωστική η οποία μας βοηθάει να διακρίνουμε με την χρήση UV τα προϊόντα της PCR. Αφού λοιπόν τα ετοιμάστηκαν αυτά «φορτώνουμε» τα δείγματα στο στρώμα ηλεκτροφόρησης. 52

3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ 3.1 Αμπελογραφικά χαρακτηριστικά Δίνεται η αμπελογραφική περιγραφή των ποικιλιων που μελετήθηκαν. ΕΡΥΘΡΕΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ Αρικαράς Κορυφή αυξανόμενου βλαστού μισάνοιχτη, λεία και απουσία ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα πράσινα, λεία. Αναπτυγμένα φύλλα καρδιόσχημα, με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές κοίλες. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν πολύ μικρής πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.1 Αρικαράς 53

Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μικρής πυκνότητας, μεγάλου μεγέθους. Ράγα μεγάλου μεγέθους, κυλινδρική. Εικόνα 3.2 Αρικαράς Βλάχικο Κορυφή νεαρού βλαστού μισάνοιχτη, με αραχνοϋφη χνοασμό και μικρής έντασης ανθοκυανικό χρωματισμό. Νέα φύλλα κίτρινα καλυπτόμενα από πυκνά έρποντα τριχίδια μεταξύ των νευρώσεων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με ευθείες πλευρές. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν πυκνά βελουδοΰφη τριχίδια. Εικόνα 3.3 Βλάχικο 54

Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους και ράγα μικρού μεγέθους, οβάλ. Εικόνα 3.4 Βλάχικο Καραμπραϊμης Κορυφή νεαρού βλαστού ανοιχτή, με χνοώδη χνοασμό και ασθενή ένταση ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από αραιά έρποντα τριχίδια μεταξύ των νευρώσεων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με ευθείες πλευρές. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μικρής πυκνότητας βελουδοΰφη τριχίδια. Εικόνα 3.5 Kαραμπραϊμης 55

Εγίγαρτη ποικιλία με πυκνή σταφυλή μεσαίου μεγέθους και βάρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.6 Kαραμπραϊμης Καράπαππας Κορυφή νεαρού βλαστού κλειστή, με χνοώδη χνοασμό και απουσία ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από πυκνά έρποντα τριχίδια μεταξύ των νευρώσεων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με ευθείες πλευρές. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν πυκνά βελουδοΰφη τριχίδια. Εικόνα 3.7 Καράπαππας 56

Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεγάλης πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, ελαφρά πεπλατυσμένη. Εικόνα 3.8 Καράπαππας Καρυστινό Κορυφή νεαρού βλαστού ανοιχτή, με αραχνοϋφη χνοασμό και απουσία ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα ερυθρωπά, καλυπτόμενα από μεσαίας πυκνότητας τριχίδια μεταξύ των νευρώσεων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. έρποντα Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος, ακέραιο. Οδόντες με κυρτές πλευρές. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα είναι λεία. Εικόνα 3.9 Καρυστινό 57

Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μικρής πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους και μικρού βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, πλατιά ελλειψοειδής. Εικόνα 3.10 Καρυστινό Κατσακούλιας Κορυφή νεαρού βλαστού ανοιχτή, με χνοώδη χνοασμό και ασθενή ένταη ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα πράσινα, παρουσία αραιών έρποντων τριχιδίων μεταξύ των νευρώσεων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με επτά λοβούς. Οδόντες με κυρτές πλευρές. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και η κάτω επιφάνεια του φύλλου είναι λεία. Εικόνα 3.11 Κατσακούλιας 58

Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίου μεγέθους και μικρού βάρους. μικρού μεγέθους, ελαφρά πεπλατυσμένη. Ράγα Κοινιάρικο Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, με χνοώδη χνοασμό και απουσία ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα κίτρινα, με βαμβακώδη χνοασμό μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με τρεις λοβούς. Οδόντες με πλευρές κοίλες. Ο μισχικός κόλπος είναι κλειστός και υπερκαλύπτεται έντονα από τους λοβούς, στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μικρή πυκνότητας βελουδοΰφη τριχίδια. Εικόνα 3.12 Κοινιάρικο 59

Εγίγαρτη ποικιλία με πυκνή σταφυλή μεσαίου μεγέθους και μικρού βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους και σφαιρικού σχήματος. Εικόνα 3.13 Κοινιάρικο Κόρτσανος Μαύρος Κορυφή νεαρού βλαστού ανοιχτή, με χνοώδη χνοασμό και απουσία ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα κίτρινα με παρουσία έρποντων τριχιδίων μεσαίας πυκνότητας μεταξύ των νευρώσεων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με ευθείες πλευρές. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας πυκνότητας βελουδοΰφη τριχίδια. Εικόνα 3.14 Κόρτσανος Μαύρος 60

Eγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μικρού μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, ελαφρά πεπλατυσμένη. Εικόνα 3.15 Κόρτσανος Μαύρος Μαντηλαριά Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, με χνοώδη χνοασμό και μεσαίας έντασης ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα κίτρινα καλυπτόμενα από χνοώδη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος U και η κάτω επιφάνεια του φύλλου είναι λεία. 61

Εικόνα 3.16 Μαντηλαριά Εγίγαρτη ποικλία με πυκνή σταφυλή, μεσαίου μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, ελαφρά πεπλατυσμένη. Εικόνα 3.17 Μαντηλαριά Μαύρο Ρόγκας Κορυφή αυξανόμενου βλαστού μισάνοιχτη, με χνοώδη χνοασμό και μεσαίας έντασης ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα κίτρινα, καλυπτόμενα από βαμβακώδη τριχίδια μεταξύ των νευρώσεων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. 62

Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές κοίλες. Ο μισχικός κόλπος είναι κλειστός, σχήματος U και η κάτω επιφάνεια του φύλλου είναι λεία. Εικόνα 3.18 Μαύρο Ρόγκας Εγίγαρτη ποικιλία με πυκνή σταφυλή, μικρού μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.19 Μαύρο Ρόγκας Μαύρο Φλαμουρίου Κορυφή νεαρού βλαστού ανοιχτή, με χνοώδη χνοασμό και ασθενή ένταση ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα πράσινα καλυπτόμενα από αραιά έρποντα τριχίδια μεταξύ των νευρώσεων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. 63

Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με μια πλευρά κυρτή και μια πλευρά κοίλη. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος U και η κάτω επιφάνεια του φύλλου είναι λεία. Εικόνα 3.20 Μαύρο Φλαμουρίου Εγίγαρτη ποικιλία με πυκνή σταφυλή μικρού μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, ελαφρά πεπλατυσμένη. Εικόνα 3.21 Μαύρο Φλαμουρίου 64

Μοσχόμαυρο Κορυφή νεαρού βλαστού κλειστή, με αραχνοΰφη χνοασμό και απουσία ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα πράσινα καλυπτόμενα από πυκνά έρποντα τριχίδια μεταξύ των νευρώσεων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος, ακέραιο. Οδόντες με μια πλευρά κοίλη και μια πλευρά κυρτή. Ο μισχικός κόλπος είναι κλειστός και υπερκαλύπτεται από τους λοβούς. Η κάτω επιφάνεια του φύλλου είναι λεία. Εικόνα 3.22 Μοσχόμαυρο Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μικρού μεγέθους και βάρους. Ράγα μεγάλου μεγέθους, ελαφρά πεπλατυσμένη. Εικόνα 3.23 Μοσχόμαυρο 65

Μοσχοφίλερο Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, με βαμβακώδη χνοασμό και απουσία ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα κίτρινα καλυπτόμενα από βαμβακώδη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές κυρτές. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μικρής πυκνότητας βελουδοΰφη τριχίδια. Εικόνα 3.24 Μοσχοφίλερο Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεγάλης πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους και βάρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, πλατιά ελλειψοειδής. Εικόνα 3.25 Μοσχοφίλερο 66

Νεγκόσκα Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, με βαμβακώδη χνοασμό και απουσία ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα κίτρινα, καλυπτόμενα από βαμβακώδη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές κυρτές. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μικρής πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.26 Νεγκόσκα Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, ελαφρά πεπλατυσμένη. Εικόνα 3.27 Νεγκόσκα 67

Νυχάτο Καβάλας Κορυφή αυξανόμενου βλαστού μισάνοιχτη, χρωματισμού. λεία και απουσία ανθοκυανικού Νέα φύλλα ερυθρωπού χρωματισμού, λεία. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας έντασης όρθια τριχίδια. Εικονα 3.28 Νυχάτο Καβάλας πλατιά ελλειπτική. Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μικρής πυκνότητας, ράγα μεσαίου μεγέθους Εικονα 3.29 Νυχάτο Καβάλας 68

Ξερομαχαιρούδα Κορυφή νεαρού βλαστού ανοιχτή, λεία και υψηλή ένταση ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα απο αραιά έρποντα τριχίδια μεταξύ των νευρώσεων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με ευθείες πλευρές. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν πυκνά βελουδοΰφη τριχίδια Εικόνα 3.30 Ξερομαχαιρούδα Εγίγαρτη ποικιλία, σταφυλή μικρού μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, ελαφρά πεπλατυσμένη. 69

Ρητινιό Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, με αραχνοϋφη χνοασμό και ανθοκυανικό χρωματισμό μεσαίας έντασης. Νέα φύλλα πράσινα με έρποντα τριχίδια μεσαίας πυκνότητας μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.31 Ρητινιό Εγίγαρτη ποικιλία με πυκνή σταφυλή. Ράγα μεσαίου μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.32 Ρητινιό 70

Σταυροχιώτικο Κορυφή νεαρού βλαστού μισάνοιχτη, με αραχνοΰφη χνοασμό και υψηλής έντασης ανθοκυανικό χρωματισμό. Νεαρά φύλλα ερυθρωπά, λεία. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος U και η κάτω επιφάνεια του φύλλου είναι λεία. Εικόνα 3.33 Σταυροχιώτικο Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μικρου μεγέθους και μεσαίου βαρους. Ράγα μεγάλου μεγέθους, πλατιά ελλειψοειδής. 71

Συκιώτης Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, λεία, απουσία ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα πράσινα, απουσία έρποντων τριχιδίων μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές κοίλες. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν πολύ μικρής πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.34 Συκιώτης Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μικρού μεγέθους και μεσαίου βάρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, ελαφρά σφαιρική. Εικόνα 3.35 Συκιώτης 72

Τσαπουρνάκος Κορυφή νεαρού βλαστού κλειστή, με αραχνοΰφη χνοασμό και μεσαίας έντασης ανθοκυανικό χρωματισμό. Νεαρά φύλλα πράσινα με μικρής πυκνότητας έρποντα τριχίδια μεταξύ των νευρώσεων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και η κάτω επιφάνεια του φύλλου είναι λεία. Εικόνα 3.36 Τσαπουρνάκος Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους. Ράγα μικρού μεγέθους, ελαφρά πεπλατυσμένη. Εικόνα 3.37 Τσαπουρνάκος 73

Φιλέρι Κορυφή αυξανόμενου βλαστού ανοιχτή, με αραχνοϋφη χνοασμό και μικρής έντασης ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα ερυθρωπού χρωματισμού, λεία. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος, ακέραιο. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν πολύ μικρής πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.38 Φιλέρι Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μεσαίου βάρους. μεσαίου μεγέθους, σφαιρική. Ράγα Εικόνα 3.39 Φιλέρι 74

Φράουλα Κορυφή αυξανόμενου βλαστού μισάνοιχτη, με αραχνοϋφη χνοασμό και μεσαίας έντασης ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα κίτρινα, λεία. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος U και η κάτω επιφάνεια του φύλλου είναι λεία. Εικόνα 3.40 Φράουλα Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλη μεγάλου μεγέθους και βάρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, ωοειδής. 75

Φράουλα Βελτιωμένη Κορυφή αυξανόμενου βλαστού ανοιχτή, λεία και ανθοκυανικό χρωματισμό υψηλής έντασης. Νέα φύλλα ερυθρωπού χρωματισμού, λεία. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές μια κυρτή μια κοίλη. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.41 Φράουλα Βελτιωμένη Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίου βάρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, ελαφρά πεπλατυσμένη. 76

Χουρμάς Κόκκινος Κορυφή αυξανόμενου βλαστού μισάνοιχτη, με αραχνοϋφη χνοασμό και μεσαίας έντασης ανθοκυανικό χρωματισμό. Νέα φύλλα πράσινα καλυπτόμενα από πολύ μικρής πυκνότητας έρποντα τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα νεφρόσχημου σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος αγκύλης και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μικρής πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.42 Χουρμάς Κόκκινος Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μικρής πυκνότητας και μεσαίου μεγέθους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, ωοειδής. Εικόνα 3.43 Χουρμάς Κόκκινος 77

Cabernet Franc Κορυφή νεαρού βλαστού κλειστή, με χνοώδη χνοασμό και υψηλή ένταση ανθοκυανικό χρωματισμό. Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από χνοώδη έρποντα τριχίδια μεταξύ των νευρώσεων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές κυρτές. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και η κάτω επιφάνεια του φύλλου είναι λεία. Εικόνα 3.44 Cabernet Franc Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μεγάλου μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, σχήματος σφαιρικού. 78

ΛΕΥΚΕΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ Αηδάνι Κορυφή αυξανόμενου βλαστού μισάνοιχτη, ανθοκυανικό χρωματισμό μικρής έντασης. με αραχνοϋφη χνοασμό και Νέα φύλλα ερυθρωπού χρωματισμού, καλυπτόμενα από αραχνοϋφη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα είναι λεία. Εικόνα 3.45 Αηδάνι Εγίγαρτη ποικιλία, μέσης πυκνότητας σταφυλή μεγάλου μεγέθους και βάρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.46 Αηδάνι 79

Αρκαδινό Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, με χνοώδη χνοασμό και ανθοκυανικό χρωματισμό μεσαίας έντασης. Νέα φύλλα ερυθρωπού χρωματισμού, καλυπτόμενα από αραχνοϋφη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος υπερκαλύπτεται απο τους λοβούς και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν πυκνά όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.47 Αρκαδινό Εγίγαρτη ποικιλία με πυκνόρραγη σταφυλή μικρού μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.48 Αρκαδινό 80

Ασπρούδα Ζακύνθου Κορυφή αυξανόμενου βλαστού μισάνοιχτη, με αραχνοϋφη χνοασμό και απουσία ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα κίτρινα, καλυπτόμενα από χνοώδη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.49 Ασπρούδα Ζακύνθου Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μικρού μεγέθους και μικρού βάρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, ωοειδής. Ασπρούδα Σαντορίνης Κορυφή αυξανόμενου βλαστού ανοιχτή, με χνοώδη χνοασμό και ανθοκυανικό χρωματισμό υψηλής έντασης. Νέα φύλλα ερυθρωπά, καλυπτόμενα από χνοώδη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μικρής πυκνότητας όρθια τριχίδια. 81

Εικόνα 3.50 Ασπρούδα Σαντορίνης Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μικρού μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, στενή ελλειψοειδής. Βαρδέα Κορυφή αυξανόμενου βλαστού μισάνοιχτη, ανθοκυανικό χρωματισμό υψηλής έντασης. με βαμβακοϋφη χνοασμό και Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από βαμβακοϋφη νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. τριχίδια μεταξύ των Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές κυρτές. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας πυκνότητας όρθια τριχίδια. 82

Εικόνα 3.51 Βαρδέα Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μέσης πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.52 Βαρδέα Βιδιανό Κορυφή αυξανόμενου βλαστού μισάνοιχτη, ανθοκυανικό χρωματισμό μεσαίας έντασης. με βαμβακοϋφη χνοασμό και Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από βαμβακοϋφη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. 83

Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν υψηλής πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.53 Βιδιανό Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεγάλης πυκνότητας, μικρού μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.54 Βιδιανό 84

Bόσσος Κορυφή αυξανόμενου βλαστού μισάνοιχτη, ανθοκυανικό χρωματισμό μικρής έντασης. με βαμβακοϋφη χνοασμό και Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από βαμβακοϋφη νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. τριχίδια μεταξύ των Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.55 Βόσσος Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μεγάλου μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.56 Βόσσος 85

Δαφνιά Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, μικρής έντασης. λεία και με ανθοκυανικό χρωματισμό Νέα φύλλα πράσινα, λεία. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές κυρτές. Ο μισχικός κόλπος είναι κλειστός, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν πυκνά όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.57 Δαφνιά Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μεγάλου μεγέθους και βάρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.58 Δαφνιά 86

Ζακυνθινό Κορυφή αυξανόμενου βλαστού μισάνοιχτη, ανθοκυανικό χρωματισμό μεσαίας έντασης. με βαμβακοϋφη χνοασμό και Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από βαμβακοϋφη νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. τριχίδια μεταξύ των Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με μια πλευρά κοίλη και μια κυρτή. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.59 Ζακυνθινό Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλη μικρής πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους και μικρού βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, ωοειδής. Εικόνα 3.60 Ζακυνθινό 87

Θειακό Κορυφή αυξανόμενου βλαστού ανοιχτή, με χνοώδη χνοασμό και ανθοκυανικό χρωματισμό μεσαίας έντασης. Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από βαμβακοϋφη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν υψηλής πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.61 Θειακό Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μικρού μεγέθους και μεσαίου βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, σφαιρική. 88

Θραψαθήρι Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, με βαμβακοϋφη χνοασμό και απουσία ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα πράσινα καλυπτόμενα από βαμβακοϋφη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος, ακέραιο. Οδόντες με πλευρές κυρτές. Ο μισχικός κόλπος είναι κλειστός και υπερκαλύπτεται από τους λοβούς. Στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν πυκνά όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.62 Θραψαθήρι Εγίγαρτη ποικιλία με αραιόρραγη σταφυλή μικρού μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.63 Θραψαθήρι 89

Κακοτρύγης Κορυφή αυξανόμενου βλαστού ανοιχτή, ανθοκυανικό χρωματισμό μικρής έντασης. με βαμβακοϋφη χνοασμό και Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από βαμβακοϋφη νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. τριχίδια μεταξύ των Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας έντασης όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.64 Κακοτρύγης 90

Κατσανό Κορυφή αυξανόμενου βλαστού ανοιχτή, με χνοώδη χνοασμό και ανθοκυανικό χρωματισμό μεσαίας έντασης. Νέα φύλλα κίτρινα καλυπτόμενα από αραχνοϋφη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με μια πλευρά κοίλη μια κυρτή. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάανοιχτος, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας έντασης όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.65 Κατσανό Εγίγαρτη ποικιλία με πυκνόρραγη σταφυλή, μεγάλου μεγέθους και μεσαίου βλαρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, πλατιά ελλειψοειδής. Εικόνα 3.66 Κατσανό 91

Κοζανίτης Κορυφή αυξανόμενου βλαστού ανοιχτή, με αραχνοϋφη χνοασμό και απουσία ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από χνοώδη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα σφηνοειδή με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάανοιχτος, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας έντασης όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.67 Κοζανίτης Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίου μεγέθους και βάρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, πλατιά ελλειψοειδής. 92

Κρύσταλλο Άσπρο Κορυφή αυξανόμενου βλαστού μισάνοιχτη, λεία, απουσία ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα πράσινα, λεία. Αναπτυγμένα φύλλα νεφρόσχημα με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος U και η κάτω επιφάνεια του φύλλου είναι λεία. Εικόνα 3.68 Κρύσταλλο Άσπρο σφαιρική. Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας. Ράγα μικρού μεγέθους, Εικόνα 3.69 Κρύσταλλο Άσπρο 93

Λαγόρθι χρωματισμού. Κορυφή αυξανόμενου βλαστού μισάνοιχτη, λεία και απουσία ανθοκυανικού Νέα φύλλα ερυθρωπού χρωματισμού, λεία. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές κυρτές. Ο μισχικός κόλπος είναι κλειστός και υπερκαλύπτεται από τους λοβούς. Στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.70 Λαγόρθι Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μεγάλου μεγέθους και μεσαίου βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, ελαφρά σφαιρική. Εικόνα 3.71 Λαγόρθι 94

Λαοκρός Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, ανθοκυανικό χρωματισμό μεσαίας έντασης. με βαμβακοϋφη χνοασμό και Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από βαμβακοϋφη νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. τριχίδια μεταξύ των Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικά με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές κοίλες. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος U και η κάτω επιφάνεια του φύλλου είναι λεία. Εικόνα 3.72 Λαοκρός Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μικρού μεγέθους και μεσαίου βάρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, ελαφρά πεπλατυσμένη. 95

Μαλαγουζιά Κορυφή αυξανόμενου βλαστού μισάνοιχτη, ανθοκυανικό χρωματισμό μεσαίας έντασης. με χνοώδη χνοασμό και Νέα φύλλα κίτρινα, καλυπτόμενα από χνοώδη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές κυρτές. Ο μισχικός κόλπος υπερκαλύπτεται από τους λοβούς, έχει σχήμα U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.73 Μαλαγουζιά Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεγάλης πυκνότητας, μεγάλου μεγέθους και βάρους. Ράγα μεγάλου μεγέθους, σφαιρική. 96

Μαλουκάτο Κορυφή αυξανόμενου βλαστού ανοιχτή, με χνοώδη χνοασμό και ανθοκυανικό χρωματισμό μικρής έντασης. Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από αραχνοϋφη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μικρής πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.74 Μαλουκάτο Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίου μεγέθους και μικρού βάρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, πλατιά ελλειψοειδής. 97

Μοσχάτο Ρόδου Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, με χνοώδη χνοασμό και ανθοκυανικό χρωματισμό μικρής έντασης. Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από χνοώδη στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. τριχίδια μεταξύ των νεύρων Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι κλειστός, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μικρής πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους και μικρού βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, στενή ελλειψοειδής. Εικόνα 3.75 Μοσχάτο Ρόδου 98

Μπατίκι Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, λεία και ανθοκυανικό χρωματισμό μικρής έντασης. Νέα φύλλα πράσινα, λεία. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος αγκύλης και η κάτω επιφάνεια του φύλλου είναι λεία. Εικόνα 3.76 Μπατίκι Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους. Ράγα μικρού μεγέθους, στενόμακρη. Εικόνα 3.77 Μπατίκι 99

Μπελένες Κορυφή αυξανόμενου βλαστού ανοιχτή, λεία και ανθοκυανικό χρωματισμό υψηλής έντασης. Νέα φύλλα ερυθρωπά, καλυπτόμενα από βαμβακώδη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές κυρτές. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος V και η κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύραν φέρουν μεσαίας πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.78 Μπελένες Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίου μεγέθους και μικρού βάρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, πλατιά ελλειψοειδής. 100

Ξινιστέρι Κορυφή αυξανόμενου βλαστού ανοιχτή, με αραχοϋφη χνοασμό και ανθοκυανικό χρωματισμό πολύ μικρής έντασης. Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από αραχνοϋφη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με επτά λοβούς. Οδόντες με μια πλευρά κοίλη και μια πλευρά κυρτή. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και η κάτω επιφάνεια του φύλλου είναι λεία. Εικόνα 3.79 Ξινιστέρι Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μικρής πυκνότητας, μικρού μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.80 Ξινιστέρι 101

Περκνιάρικο Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, με χνοώδη χνοασμό και μικρής έντασης ανθοκυανικό χρωματισμό. Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από χνοώδη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν αραιά όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.81 Περκνιάρικο Εγίγαρτη ποικιλία με πυκνή σταφυλή, μεσαίου μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.82 Περκνιάρικο 102

Πλατάνι Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, με χνοώδη χνοασμό και μικρής έντασης ανθοκυανικό χρωματισμό. Νέα φύλλα πράσινα καλυπτόμενα από χνοώδη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με μια πλευρές κοίλες. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν αραιά όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.83 Πλατάνι Εγίγαρτη ποικιλία με πολύ πυκνή σταφυλή, μικρού μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.84 Πλατάνι 103

Προέκταση Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, με χνοώδη χνοασμό και ανθοκυανικό χρωματισμό μεσαίας έντασης. Νέα φύλλα ερυθρωπού χρωματισμού, λεία. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν πολύ μικρής πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.85 Προέκταση Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους και βάρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, στενή ελλειψοειδής. Εικόνα 3.86 Προέκταση 104

Ραζακί Θράκης Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, έντασης ανθοκυανικό χρωματισμό. με χνοώδη χνοασμό και μικρής Νέα φύλλα πράσινα, καλυπτόμενα από χνοώδη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με μια πλευρά κοίλη μια κυρτή. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν πυκνά όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.87 Ραζακί Θράκης Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους και μεγάλου βάρους. Ράγα μεγάλου μεγέθους, στενή ελλειψοειδής. Εικόνα 3.88 Ραζακί Θράκης 105

Ρομπόλα Άσπρη Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, με χνοώδη χνοασμό και ανθοκυανικό χρωματισμό υψηλής έντασης. Νέα φύλλα ερυθρωπού χρωματισμού καλυπτόμενα από βαμβακοϋφη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος U και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν αραιά όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.89 Ρομπόλα Άσπρη Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.90 Ρομπόλα Άσπρη 106

Σκιαδόπουλο Κορυφή αυξανόμενου βλαστού ανοιχτή, με αραχνοϋφη χνοασμό και μεσαίας έντασης ανθοκυανικό χρωματισμό. Νέα φύλλα κίτρινα, καλυπτόμενα από βαμβακώδη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με τρεις λοβούς. Οδόντες με πλευρές κυρτές. Ο μισχικός κόλπος είναι κλειστός και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν υψηλής πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.91 Σκιαδόπουλο Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους και βάρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.92 Σκιαδόπουλο 107

Στροφιλιάτικο Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, με χνοώδη χνοασμό και ανθοκυανικό χρωματισμό μικρής έντασης. Νέα φύλλα πράσινα καλυπτόμενα από χνοώδη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με τρεις λοβούς. Οδόντες με πλευρές κυρτές. Ο μισχικός κόλπος είναι κλειστός και υπερκαλύπτεται από τους λοβούς. Στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.93 Στροφιλιάτικο Εγίγαρτη ποικιλία με πολύ πυκνή σταφυλή, μεσαίου μεγέθους και βάρους. Ράγα μεσαίου μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.94 Στροφιλιάτικο 108

Τσαούσι Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, λεία και μικρής έντασης. ανθοκυανικό χρωματισμό Νέα φύλλα πράσινα, λεία. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές κυρτές. Ο μισχικός κόλπος είναι μισάνοιχτος, σχήματος V και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν μεσαίας πυκνότητας όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.95 Τσαούσι Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεσαίας πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους και βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους, σφαιρική. Εικόνα 3.96 Τσαούσι 109

Τσαούσι Γουμένισσας Κορυφή αυξανόμενου βλαστού κλειστή, ανθοκυανικό χρωματισμό μικρής έντασης. με βαμβακοϋφη χνοασμό και Νέα φύλλα ερυθρωπού χρωματισμού, καλυπτόμενα από βαμβακοϋφη τριχίδια μεταξύ των νεύρων στην κάτω επιφάνεια του φύλλου. Αναπτυγμένα φύλλα κυκλικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές ευθείες. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός, σχήματος U και η κάτω επιφάνεια του φύλλου είναι λεία. Εικόνα 3.97 Τσαούσι Γουμένισσας σφαιρική. Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μικρού μεγέθους. Ράγα μικρού μεγέθους, 110

Φράουλα Λευκή Κορυφή αυξανόμενου βλαστού ανοιχτή, λεία και ανθοκυανικό χρωματισμό μεσαίας έντασης. Νέα φύλλα ερυθρωπού χρωματισμού, λεία. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με επτά λοβούς. Οδόντες με πλευρές κοίλες. Ο μισχικός κόλπος είναι πολύ ανοιχτός σχήματος U. Εικόνα 3.98 Φράουλα Λευκή Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μεγάλου μεγέθους και μεσαίου βάρους. Ράγα μεγάλη, κυλινδρική. 111

Χουρμάς Άσπρος Κορυφή αυξανόμενου βλαστού ανοιχτή, λεία και απουσία ανθοκυανικού χρωματισμού. Νέα φύλλα πράσινα, λεία. Αναπτυγμένα φύλλα πενταγωνικού σχήματος με πέντε λοβούς. Οδόντες με πλευρές κυρτές. Ο μισχικός κόλπος υπερκαλύπτεται από τους λοβούς και στην κάτω επιφάνεια του φύλλου τα νεύρα φέρουν πολύ αραιά όρθια τριχίδια. Εικόνα 3.99 Χουρμάς Άσπρος Εγίγαρτη ποικιλία με σταφυλή μικρής πυκνότητας, μεσαίου μεγέθους και μικρού βάρους. Ράγα μικρού μεγέθους στενή ελλειπτική. Εικόνα 3.100 Χουρμάς Άσπρος 112

Καράπαπας Ξερομαχαιρούδα Κόρτσανος Μαύρος Καραμπραϊμης Κατσακούλιας Σταυροχιώτικο Μαύρο Φλαμουρίου Τσαπουρνάκος Cabernet franc Κοινιάρικο Μαύρο Ρόγκας Μοσχοφίλερο Νεγκόσκα Μανδηλαριά 3.2 Γενικά χαρακτηριστικά γλεύκους 3.2.1 Περιεκτικότητα ραγών σε σάκχαρα Στα σχήματα 3.2.1 και 3.2.2 δίνεται η περιεκτικότητα των ραγών σε σάκχαρα από 14 ερυθρές και 13 λευκές ποικιλίες αντίστοιχα. Παρατηρούμε πως οι τιμές δεν παρουσιάζουν μεγάλη διακύμανση. Όσον αφορά τις ερυθρές ποικιλίες ο Τσαπουρνάκος παρουσίασε την υψηλότερη τιμή και η Νεγκόσκα την χαμηλότερη. Αντίστοιχα όσον αφορά τις λευκές ποικιλίες το Κατσανό παρουσίασε την υψηλότερη τιμή και το Άσπρο Σαντορίνης την χαμηλότερη. Ο Brix 25 20 15 10 5 0 Ποικιλίες Σχήμα 3.2.1 Περιεκτκότητα ραγών σε σάκχαρα ( ο brix) 14 ερυθρών ποικιλιών της αμπέλου 113

Ασπρούδα Σαντορίνης Αρκαδινό Βαρδέα Βιδιανό Θραψαθήρι Άσπρο Σπετσών Μαλαγουζιά Θειακό Τσαούσι Κατσανό Περκνιάρικο Λαοκρός Μοσχάτο Ρόδου o Brix 30 25 20 15 10 5 0 Ποικιλίες Σχήμα 3.2.2 Περιεκτικότητα ραγών σε σάκχαρα ( 0 brix) 13 λευκών ποικιλιών της αμπέλου 3.2.2 Ολική οξύτητα Όπως φαίνεται στα σχήματα 3.2.3 και 3.2.4 οι ποικιλίες που παρουσίασαν την μεγαλύτερη ολική οξύτητα ήταν το Κοινιάρικο και Cabernet franc από τις ερυθρές ποικιλίες. Αντίστοιχα την μεγαλύτερη ολική οξύτητα απο τις λευκές ποικιλίες παρουσίασαν η Βαρδέα και η Μαλαγουζιά. 114

Ασπρούδα Σαντορίνης Αρκαδινό Βαρδέα Βιδιανό Θραψαθήρι Ασπρούδα Σπετσών Μαλαγουζια Θειακό Τσαούσι Κατσανό Περκνιάρικο Λαοκρός Μοσχάτο Ρόδου Ολική οξύτητα Καράπαπας Ξερομαχαιρούδα Κόρτσανος Μαύρος Καραμπραϊμης Κατσακούλιας Σταυροχιώτικο Μαύρο Φλαμουρίου Τσαπουρνάκος Cabernet franc Κοινιάρικο Μαύρο Ρόγκας Μοσχοφίλερο Νεγκόσκα Μανδηλαριά Ολική οξύτητα 6 5 4 3 2 1 0 Ποικιλίες Σχήμα 3.2.3 Ολική οξύτητα (gr τρυγικού οξέος/l) 14 ερυθρών ποικιλιών της αμπέλου 7 6 5 4 3 2 1 0 Ποικιλίες Σχήμα 3.2.4 Ολική οξύτητα (gr τρυγικού οξέος/l) 13 λευκών ποικιλιών της αμπέλου 3.2.3 Βάρος ραγών Το βάρος των ραγών παρουσίασε μεγαλύτερες διακυμάνσεις σε σχέση με τις δυο προηγούμενες παραμέτρους. Οπως φαίνεται στο σχήμα 3.2.5 η ποικιλίες Νεγκόσκα και Καραμπραϊμης παρουσιάσαν το μεγαλύτερο βάρος ραγών από τις 115

Μαλαγουζιά Θειακό Τσαούσι Κατσανό Ασπρούδα Σαντορίνης Αρκαδινό Βαρδέα Ασπρούδα Σπετσών Βιδιανό Θραψαθήρι Περκνιάρικο Λαοκρός Μοσχάτο Ρόδου gr Ξερομαχαιρούδα Καράπαπας Κόρτσανος Μαύρος Κατσακούλιας Καραμπραϊμης Νεγκόσκα Μανδηλαριά Μοσχοφίλερο Μαύρο Ρόγκας Τσαπουρνάκος Κοινιάρικο Cabernet franc Μοσχόμαυρο Μαύρο Φλαμουρίου Σταυροχιώτικο gr ερυθρές. Αντίστοιχα όπως φαίνεται στο σχήμα 3.2.6 οι ποικιλίες Τσαούσι και Μοσχάτο Ρόδου είχαν το μεγαλύτερο βάρος ραγών από τις λευκές ποικιλίες. 60 50 40 30 20 10 0 Ποικιλίες Σχήμα 3.2.5 Βάρος 10 ραγών (gr) 15 ερυθρών ποικιλιών της αμπέλου 60 50 40 30 20 10 0 Ποικιλίες Σχήμα 3.2.6. Βάρος 10 ραγών (gr) 13 λευκών ποικιλιών της αμπέλου 116

Ξερομαχαιρούδα Κατσακούλιας Καράπαππας Κόρτσανος Μαύρος Καραμπραϊμης Cabernet franc Μαύρο Φλαμουρίου Μοσχόμαυρο Κοινιάρικο Τσαπουρνάκος Μαύρο Ρόγκας Μαντηλαριά Νεγκόσκα Μοσχοφίλερο mg/l 3.2.5 Ανθοκυάνες φλοιών Όπως παρατηρούμε στο σχήμα 3.2.7 υπήρξε πολύ μεγάλη διακύμανση μεταξύ των ποικιλιών στην παράμετρο αυτή. Η ποικιλίες Καραμπραϊμης και Μαύρο Ρόγκας εμφάνισαν τις υψηλότερες τιμές ολικών ανθοκυανών ενώ η ποικιλία Ξερομαχαιρούδα την μικρότερη. 1200 1000 800 600 400 200 0 Ποικιλίες Σχήμα 3.2.7 Ανθοκυάνες φλοιών (mg/l) 14 ερυθρών ποικιλιών της αμπέλου 3.2.6 Φαινολικά συστατικά φλοιών Συγκρίνοντας τα σχήματα 3.2.7 και 3.2.8 παρατηρούμε πως η ποικιλία Μαύρο Ρόγκας έχει υψηλή συγκέντρωση ανθοκυανών καθώς και φαινολικών συστατικών των φλοιών, αντίθετα η ποικιλία Καραμπραϊμης ενώ έχει υψηλή συγκέντρωση ανθοκυανών η συγκέντρωση των φαινολικών συστατικών των φλοιών της είναι πολύ χαμηλή. 117

Ξερομαχαιρούδα Κατσακούλιας Καράπαππας Κόρτσανος Mαύρος Καραμπραϊμης Cabernet franc Μαύρο Φλαμουρίου Μοσχόμαυρο Κοινιάρικο Τσαπουρνάκος Μαύρο Ρόγκας Μαντηλαριά Νεγκόσκα Μοσχοφίλερο mg/l Ξερομαχαιρούδα Κατσακούλιας Καράπαππας Κόρτσανος Mαύρος Καραμπραϊμης Cabernet franc Μαύρο Φλαμουρίου Μοσχόμαυρο Κοινιάρικο Τσαπουρνάκος Μαύρο Ρόγκας Μαντηλαριά Νεγκόσκα Μοσχοφίλερο mg/l 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 Ποικιλίες Σχήμα 3.2.8 Φαινολικά συστατικά φλοιών (mg/l) 14 ερυθρών ποικιλιών της αμπέλου 3.2.7 Φαινολικά συστατικά γιγάρτων Στο σχήμα 3.2.8 δίνονται τα φαινολικά συστατικά των γιγάρτων. Οι ποικιλίες Κατσακούλιας και Μοσχοφίλερο παρουσίασαν τις υψηλότερες συγκεντρώσεις φαινολικών συστατικών στα γίγαρτα. Επίσης η ποικιλία Μοσχόμαυρο είναι η μόνη που παρουσιάζει την ίδια περίπου συγκέντρωση φαινολικών συστατικών στους φλοιούς και στα γίγαρτα. 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 Ποικιλίες Σχήμα 3.2.8 Φαινολικά συστατικά γιγάρτων (mg/l) 14 ερυθρών ποικιλιών της αμπέλου 118

3.3 Αποτελέσματα ανάλυσης με μοριακούς δείκτες Η ανάλυση έγινε με τους μοριακούς δείκτες SSR και τα αποτελέσματα απεικονίζονται στο παρακάτω κυκλικό δενδρόγραμμα (Εικόνα 3.15), το οποίο περιλαμβάνει 52 ποικιλίες. Έγινε η ομαδοποίηση των ποικιλιών και προσδιορίστηκε η γενετική τους συγγένεια. Σύμφωνα με το δενδρόγραμμα: Οι ποικιλίες Λαοκρός και Χειμωνιάτικο δεν είχαν όμοιο γενετικό προφίλ με καμία άλλη ποικιλία. Οι ποικιλίες Κοινιάρικο και Μαύρο Ρόγκας, Cabernet franc και Τσαπουρνάκος καθώς και οι ποικιλίες Κατσανό και Πλατάνι είχαν τις περισσότερες ομοιότητες μεταξύ τους στο γενετικό προφίλ. Οι ποικιλίες Κρύσταλλο Άσπρο και Δαφνιά είχαν παρόμοια γενετικά προφίλ. Το ίδιο ισχύει και για τις ποικιλίες Κατσανό και Πλατάνι, Ραζακί Θράκης 1 και Φράουλα Άσπρη καθώς και Ξινόγκαλτσο και Μοσχόμαυρο. 119

Kozanitis Belenes 2 Εικόνα 3.15 Γενετική ανάλυση 120