17ο Κεφάλαιο - Πόσο ασφαλείς είναι οι βιταμίνες;

Απόσπασμα από το βιβλίο «Πως να ζήσετε 150 χρόνια» του Dr. Δημήτρη Τσουκαλά 17ο Κεφάλαιο - Πόσο ασφαλείς είναι οι βιταμίνες; Ένα από τα πράγματα που φαίνεται να μπερδεύει το μεγαλύτερο μέρος του κοινού, αλλά και των επιστημόνων στον τομέα της υγείας, είναι η ασφάλεια όσον αφορά την πρόσληψη βιταμινών και άλλων μικροθρεπτικών συστατικών, όπως τα μεταλλικά στοιχεία και τα αμινοξέα. Συχνά παρατηρούμε να αναγράφεται πάνω σε κάθε σκεύασμα συμπληρώματος διατροφής, αλλά και σε τροφές, η ένδειξη «Συνιστώμενη Ημερήσια Δόση». Νομίζω ότι είναι σημαντικό να απαντήσουμε στα ακόλουθα ερωτήματα, προκειμένου να έχουμε μια σαφή εικόνα για τις βιταμίνες και τα συμπληρώματα: Ποια είναι η ακριβής έννοια του όρου «συμπλήρωμα»; Μπορούμε να υπερβαίνουμε την «ημερήσια δοσολογία»; Θα μπορούσε αυτό να προκαλέσει κακό στην υγεία μας; Υπάρχει πιθανότητα με τη λήψη βιταμινών να επιβαρύνουμε τη νεφρική ή την ηπατική λειτουργία; 1

Η ιστορία των διατροφικών προτύπων Η ιστορία της εξέλιξης των διατροφικών προτύπων καταγράφηκε και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά από την Dr. Isabella Leitch στο κλασικό πλέον σύγγραμμά της του 1942. Αυτή ήταν η πρώτη φορά που εμφανίστηκε ο όρος ΣΗΠ (Συνιστώμενη Ημερήσια Πρόσληψη) σε επιστημονική δημοσίευση. Η πρώτη επίσημη διάταξη σχετικά με μια διατροφική σύσταση έλαβε χώρα το 1835 από το Αγγλικό Κοινοβούλιο. Η σύσταση αυτή προέβλεπε την προσθήκη χυμού λεμονιού στη διατροφή των ναυτικών, ως προληπτικό μέτρο κατά του σκορβούτου. Η πρώτη όμως γενική διατροφική σύσταση καταγράφηκε κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης του 1862 από τον Dr. Edward Smith, ο οποίος είχε κληθεί από το Βασιλικό Συμβούλιο να καθορίσει την ελάχιστη ποσότητα τροφής που χρειάζεται ένα άτομο για να μην πεθάνει από την πείνα. Ο Smith μέτρησε την ποσότητα του εκπνεόμενου διοξειδίου του άνθρακα και την απέκκριση του αζώτου σε άτομα που εργάζονταν σε μαγκανοπήγαδο (ένα είδος τροχού που κινείται από ανθρώπους και χρησιμοποιούνταν για καταναγκαστική εργασία στις φυλακές), και εκτίμησε ότι η χαμηλότερη δόση τροφής για έναν εργαζόμενο άνδρα ήταν 80 g πρωτεΐνη και 2.800 θερμίδες ανά ημέρα. Αυτή ήταν η πρώτη φορά που εμφανίστηκε ένα διατροφικό πρότυπο βασισμένο σε 2

επιστημονικές μετρήσεις. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ήταν ευρέως αποδεκτό ότι μια διατροφή που καθόριζε μόνο την πρόσληψη της πρωτεΐνης, ενέργειας (λίπη και υδατάνθρακες) και ορισμένων μεταλλικών στοιχείων ήταν επαρκής. Χρειάστηκε να περιμένουμε μέχρι τον 20ό αιώνα για να καταλάβουμε, τελικά, υπό το φως νέων στοιχείων, ότι αυτές οι τροφές περιέχουν απαραίτητα στοιχεία που δεν είχαν ακόμη προσδιοριστεί. Κατά τη διάρκεια του Α Παγκόσμιου Πολέμου (1914-1918) διατυπώθηκαν προτάσεις για το σιτηρέσιο των στρατιωτών. Εκείνη την εποχή ανακαλύφθηκε ότι οι στρατιώτες αρρώσταιναν λόγων διατροφικών ελλείψεων και ότι υπήρχαν τροφές που θα μπορούσαν να αποτρέπουν την εξέλιξη αυτή, τα αποκαλούμενα «προστατευτικά τρόφιμα». Στη συνέχεια, οι βρετανικές αρχές ανακοίνωσαν την προσθήκη γάλακτος στη διατροφή των παιδιών και πράσινων λαχανικών για όλες τις ηλικίες. Με τη Μεγάλη Ύφεση του 1929 δημιουργήθηκαν ειδικές επιτροπές για τη συγκέντρωση πληροφοριών σχετικά με τις ανάγκες του ανθρώπινου σώματος σε βιταμίνες και μεταλλικά στοιχεία. Το 1933, εκδόθηκε η πρώτη διατροφική σύσταση που περιλάμβανε τις τιμές των διάφορων απαραίτητων βιταμινών και μετάλλων (Sherman-Stiebeling). Το 1939, αναθεωρώντας την προηγούμενη σύσταση, ο Sherman δήλωσε ότι οι ελάχιστες τιμές θα έπρεπε να αυξηθούν κατά 50% προκειμένου να είναι κατάλληλες και για τα άτομα που δεν μπορούσαν να καλυφθούν 3

με τις ποσότητες αυτές. Τέλος, κατά τη διάρκεια του Β Παγκόσμιου Πολέμου, διατυπώθηκαν περαιτέρω συστάσεις, που περιλάμβαναν περισσότερα μέταλλα και βιταμίνες, για τη διασφάλιση της ελάχιστης πρόσληψης θρεπτικών συστατικών σε συνθήκες πολέμου. Ποια είναι η κατάσταση σήμερα Βλέπουμε ότι όλες αυτές οι συστάσεις αναφέρονται σε ελάχιστες τιμές μικροθρεπτικών και μακροθρεπτικών συστατικών που αφορούσαν συνθήκες λιμοκτονίας με στόχο να εμποδίζουν την εκδήλωση νοσημάτων λόγω διατροφικών ελλείψεων. Αυτές οι συγκεκριμένες τιμές, στη συνέχεια, χρησιμοποιήθηκαν ως βάση για νομοθετικές ρυθμίσεις στον τομέα της διατροφής και των συμπληρωμάτων διατροφής. Αυτές, όμως, αφορούσαν τις ελάχιστες απαραίτητες ποσότητες για να διατηρηθεί ένας άνθρωπος στη ζωή σε περιόδους όπου υπήρχε έλλειψη τροφίμων. Πράγματι, οι τρέχουσες συστάσεις δεν διαφέρουν (σε κάποιες περιπτώσεις είναι και χαμηλότερες) από εκείνες του 1933 (βλ. πίνακα). Σήμερα ζούμε σε μια εποχή αφθονίας (τουλάχιστον ένα μέρος της ανθρωπότητας), στην οποία οι τροφές είναι διαθέσιμες σε ποσότητες πρωτοφανείς για την ιστορία του ανθρώπου. Αυτές οι τροφές, ωστόσο, είναι σχεδόν τελείως κενές από θρεπτικής 4

άποψης: παρέχουν μόνο επιβλαβείς θερμίδες, χωρίς ούτε καν να πλησιάζουν την ελάχιστη απαιτούμενη ποσότητα μικροθρεπτικών συστατικών. Η εκρηκτική αύξηση της εμφάνισης χρόνιων προβλημάτων υγείας, αυτοάνοσων διαταραχών και γενικής κατάπτωσης του πληθυσμού είναι το αποτέλεσμα αυτών των ελλείψεων. Ποια είναι όμως η φυσική διατροφή του ανθρώπου; Ποια ήταν τα επίπεδα θρεπτικών συστατικών στην τροφή όταν ο άνθρωπος εμφανίστηκε στη Γη; Η αλήθεια είναι ότι δεν έχουμε απαντήσεις σε καμία από αυτές τις ερωτήσεις, αλλά γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι η τροφή μας είναι 10 φορές χειρότερη σε σχέση με μόλις πενήντα χρόνια πριν. Πλέον έχει καταστεί απολύτως αναγκαία η πρόσληψη συμπληρωμάτων διατροφής σε συνδυασμό με μια σωστή διατροφή για την κάλυψη των ελλείψεων σε θρεπτικά συστατικά σε σχέση με τις ιδανικές ποσότητες. Σύμφωνα με τις νέες οδηγίες που αφορούν τη δημόσια υγεία, πρέπει να λαμβάνουμε καθημερινά ένα πολυβιταμινούχο συμπλήρωμα και βιταμίνη D, όπως περιγράφεται από την πυραμίδα τροφίμων της Σχολής Δημόσιας Υγείας του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. Η ασφάλεια των βιταμινών Είναι εύκολο να παρατηρήσει κανείς ότι τα τελευταία χρόνια έχουν αυξηθεί σταθερά οι επιστημονικές δημοσιεύσεις και οι 5

πληροφορίες σχετικά με τα οφέλη για την υγεία που μπορούν να προκύψουν από τη λήψη βιταμινών και συμπληρωμάτων (βλ. βιταμίνη D, βιταμίνη Κ, CoQ10, αντιοξειδωτικά, πολυβιταμίνες). Παρ όλα αυτά, εξακολουθούν να αιωρούνται στον αέρα ερωτήματα σχετικά με την ασφάλεια των συμπληρωμάτων. Αν πάρω πολλές βιταμίνες, θα κάνω κακό στο συκώτι ή στα νεφρά μου; Υπάρχει κίνδυνος εμφάνισης αλλεργιών; Θα πρέπει να σταματάω τη λήψη βιταμινών κάποιες συγκεκριμένες περιόδους; Το σώμα μου μπορεί να συνηθίσει τις βιταμίνες; Όσον αφορά το φορτίο στο ήπαρ και στα νεφρά, η ανησυχία πηγάζει από το γεγονός ότι στο μυαλό μας έχουμε ταυτίσει τις βιταμίνες με τα φάρμακα. Τα τελευταία όντως επιβαρύνουν συχνά το συκώτι και τα νεφρά, επειδή αυτά τα ξενοβιοτικά πρέπει να εξαλειφθούν από το σώμα. Η έννοια των ξενοβιοτικών αναφέρεται σε χημικές ενώσεις που δεν ανήκουν στο ανθρώπινο σώμα και συνεπώς, είναι ξένες προς τη ζωή. Αυτές μπορεί να είναι είτε υδατοδιαλυτές είτε λιποδιαλυτές ενώσεις, όπως για παράδειγμα τα χρώματα (νερομπογιές και λαδομπογιές). Ενώ οι υδατοδιαλυτές ενώσεις αποβάλλονται από τα νεφρά άμεσα χωρίς περαιτέρω επεξεργασία, οι λιποδιαλυτές ενώσεις 6

πρέπει να μετατραπούν σε υδατοδιαλυτές και μόνο τότε απορρίπτονται. Αυτή η διαδικασία λαμβάνει χώρα κυρίως στο ήπαρ και πραγματοποιείται από μια ομάδα 500 ενζύμων, το Ρ450. Για να επιτευχθεί αυτή η μετατροπή απαιτείται μεγάλη ποσότητα βιταμινών και μετάλλων. Μπορούμε λοιπόν να καταλάβουμε ότι οι βιταμίνες και τα μεταλλικά στοιχεία όχι μόνο δεν αποτελούν βάρος για το συκώτι και τα νεφρά, αλλά, αντιθέτως, είναι απολύτως απαραίτητα ώστε και τα δύο αυτά όργανα να μπορούν να διαχειριστούν και να αποβάλουν το τοξικό φορτίο που επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα. Υπάρχουν βέβαια και οι λιποδιαλυτές βιταμίνες (A, D, E) που, αν και είναι πολύ απίθανο, μπορούν να συσσωρευτούν στον οργανισμό και γι αυτόν το λόγο η χορήγησή τους, εάν λαμβάνονται σε υψηλές θεραπευτικές δόσεις, θα πρέπει να γίνεται κάτω από την ιατρική παρακολούθηση και με παράλληλες μετρήσεις των δεικτών που υποδεικνύουν εάν οι ποσότητές τους είναι πλέον επαρκείς ή ακόμη ανεπαρκείς. Όσον αφορά τη βιταμίνη Κ, αν και είναι λιποδιαλυτή, δεν είναι δυνατό να προσδιοριστεί μια τοξική δόση. Η τοξικότητα της βιταμίνη D είναι εξαιρετικά απίθανη, γιατί θα πρέπει να λαμβάνουμε πάνω από 50,000 IU ώστε να παρατηρήσουμε τα πρώτα σημάδια τοξικότητας έπειτα από αρκετούς μήνες. Το ίδιο ισχύει και για τη βιταμίνη Ε. Η βιταμίνη Α περιορίζεται σε λιγότερο από 10,000 IU ανά ημέρα κατά τη διάρκεια της 7

εγκυμοσύνης και φαίνεται ότι, πέραν ενός συγκεκριμένου ορίου, μειώνει την αποτελεσματικότητα της βιταμίνης D. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι μεγαλύτερες εταιρείες που παράγουν βιταμινούχα συμπληρώματα έχουν αφαιρέσει ή μειώσει κατά πολύ την ποσότητα βιταμίνης Α που περιέχεται στις πολυβιταμίνες τους. Είναι μάλιστα αξιοσημείωτο το ότι πολλοί άνθρωποι αισθάνονται ασφαλείς με τη λήψη φαρμάκων, ενώ φοβούνται τις παρενέργειες των βιταμινών. Η αλήθεια είναι ότι θάνατοι που οφείλονται σε βιταμίνες δεν έχουν αναφερθεί, ακόμα κι έπειτα από εσκεμμένη απόπειρα δηλητηρίασης, ενώ οι ετήσιοι θάνατοι που οφείλονται σε ανεπιθύμητες ενέργειες φαρμάκων που λαμβάνονται σωστά είναι 106.000 μόνο στις ΗΠΑ και μόνο σε νοσοκομειακούς ασθενείς. Όταν μιλάμε για βιταμίνες και μικροθρεπτικά συστατικά, πρέπει να γίνεται σαφές ότι αυτά δεν περιλαμβάνουν τα σκευάσματα και τις ορμόνες που μερικές φορές λαμβάνονται για τη βελτίωση των αθλητικών επιδόσεων. Τα εν λόγω προϊόντα έχουν φαρμακευτική δράση και δεν αποτελούν διατροφικά συμπληρώματα. Οι ενώσεις αυτές σχετίζονται με σοβαρούς κινδύνους για την υγεία. Αντίθετα, σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσιεύτηκαν στις ΗΠΑ από το CDC, το 2010, έπειτα από 60 δισεκατομμύρια δόσεις που λήφθηκαν ετησίως, δεν υπήρξε ούτε μία περίπτωση 8

θανάτου και το ίδιο ισχύει και για τα προηγούμενα 27 χρόνια πριν από το 2010. Σύμφωνα με το Συμβούλιο για την Υπεύθυνη Διατροφή, τα συμπληρώματα διατροφής είναι ασφαλή, ωφέλιμα και ελεγχόμενα από τους αντίστοιχους κρατικούς μηχανισμούς σε κάθε χώρα. Εντοπισμός των διατροφικών ελλείψεων Η ταχεία ανάπτυξη στον τομέα των εργαστηριακών εξετάσεων μας επιτρέπει να εκτελούμε μεταβολομικές αναλύσεις με ένα κόστος συγκρίσιμο με αυτό ενός συνήθους τσεκάπ. Οι πληροφορίες που παρέχονται από το γιατρό έχουν πολλαπλάσια χρησιμότητα και μας αποκαλύπτουν τις ανάγκες ενός συγκεκριμένου ατόμου κατά τη δεδομένη χρονική στιγμή. Αυτές οι αναλύσεις μας επιτρέπουν να χορηγούμε τις βιταμίνες και τα υπόλοιπα απαραίτητα μικροθρεπτικά συστατικά με ασφάλεια και σύμφωνα με τις διαφορετικές ελλείψεις του κάθε οργανισμού (εξατομικευμένη ιατρική). Η εφαρμογή αυτών των τεχνικών σε όλο και μεγαλύτερη κλίμακα θα αλλάξει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε σήμερα την πρόληψη και τη θεραπεία, με τη δυνατότητα να παρεμβαίνουμε πολύ πριν από την εμφάνιση των συμπτωμάτων. 9

Φανταστείτε μια ιατρική προσέγγιση ευρέως προσανατολισμένη στον εντοπισμό των αιτίων και όχι στην απλή ανακούφιση των συμπτωμάτων. 10