Ανάπτυξη Ολοκληρωµένου Συστήµατος ανάλυσης ιατρικών εικόνων: Εφαρµογή στην απεικόνιση αγγείων µε υπερήχους ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΜΕΤΑ ΟΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΥΛΙΚΩΝ Ανάπτυξη Ολοκληρωµένου Συστήµατος ανάλυσης ιατρικών εικόνων: Εφαρµογή στην απεικόνιση αγγείων µε υπερήχους ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ιωάννης Α. ηµητρακόπουλος Επιβλέπων : Κωνσταντίνα Νικήτα Καθηγήτρια Ε.Μ.Π. Αθήνα, Νοέµβριος 006

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΜΕΤΑ ΟΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΥΛΙΚΩΝ Ανάπτυξη Ολοκληρωµένου Συστήµατος ανάλυσης ιατρικών εικόνων: Εφαρµογή στην απεικόνιση αγγείων µε υπερήχους ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ιωάννης Α. ηµητρακόπουλος Επιβλέπων : Κωνσταντίνα Νικήτα Καθηγήτρια Ε.Μ.Π. Εγκρίθηκε από την τριµελή εξεταστική επιτροπή την 6 η Νοεµβρίου 006.... Κ. Νικήτα Καθηγήτρια Ε.Μ.Π..... Κουτσούρης Καθηγητής Ε.Μ.Π.... Ν. Ουζούνογλου Καθηγητής Ε.Μ.Π. Αθήνα, Νοέµβριος 006

... Ιωάννης Α. ηµητρακόπουλος ιπλωµατούχος Ηλεκτρολόγος Μηχανικός και Μηχανικός Υπολογιστών Ε.Μ.Π. Copyright Ιωάννης Α. ηµητρακόπουλος, 006 Με επιφύλαξη παντός δικαιώµατος. All rights reserved. Απαγορεύεται η αντιγραφή, αποθήκευση και διανοµή της παρούσας εργασίας, εξ ολοκλήρου ή τµήµατος αυτής για εµπορικό ή κερδοσκοπικό σκοπό. Επιτρέπεται η ανατύπωση, αποθήκευση και διανοµή για σκοπό µη κερδοσκοπικό, εκπαιδευτικής ή ερευνητικής φύσης. Σε αυτή την περίπτωση, η αναφορά της πηγής προέλευσης θα ήταν απλά ικανοποίηση για τον συγγραφέα. Ερωτήµατα που αφορούν τη χρήση της εργασίας για κερδοσκοπικό σκοπό πρέπει να απευθύνονται προς τον συγγραφέα. Οι απόψεις και τα συµπεράσµατα που περιέχονται σε αυτό το έγγραφο εκφράζουν τον συγγραφέα και δεν πρέπει να ερµηνευθεί ότι αντιπροσωπεύουν τις επίσηµες θέσεις του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. 4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη...7 Abstrat...8 Ευχαριστίες...9 1 Εισαγωγή...10 1.1 Απεικόνιση αγγείων και Επεξεργασία Ιατρικής Εικόνας...10 1. Αθηροσκλήρωση...11 1.3 Απεικόνιση Υπερήχων...14 1.3.1 Βασικές αρχές...14 1.3. Χαρακτηριστικά υπερήχων...15 1.3.3 Αλληλεπίδραση υπερήχων µε βιολογικούς ιστούς...16 1.3.4 Συστήµατα Υπερηχογραφικής Aπεικόνισης...19 1.3.5 Μέθοδοι απεικόνισης υπέρηχων...4 1.4 Σκοπός της εργασίας...8 Συστήµατα ανάλυσης ιατρικών εικόνων...9.1 Εισαγωγή...9. Βασικές αρχές...31.3 Αρχιτεκτονική...33.3.1 Υποµονάδα προεπεξεργασίας δεδοµένων...33.3. Υποµονάδα τµηµατοποίησης / επιλογής περιοχών ενδιαφέροντος...33.3.3 Υποµονάδα ανάλυσης /εξαγωγής χαρακτηριστικών...34 3 Μέθοδοι ανάλυσης εικόνων υπερήχων β-σάρωσης...35 3.1 Προεπεξεργασία δεδοµένων...35 3. Κατάτµηση...36 3..1 Ανίχνευση Ακµών...36 3.. Κατωφλίωση...39 3..3 Μορφολογικοί Τελεστές...40 3..4 Αναγνώριση γραµµής σε εικόνα µε χρήση του µετασχηµατισµού Hough...4 3..5 Αναγνώριση κύκλου σε εικόνα µε χρήση του µετασχηµατισµού Hough...45 3.3 Ανάλυση κίνησης...46 3.3.1 Μέθοδος Blok Mathing and Region Traking...46 3.3. Μέθοδος οπτικής ροής ( Optial flow...48 3.4 Ανάλυση υφής...54 5

3.4.1 Στατιστικές µέθοδοι...55 3.4. Υπολογισµός κλασµατικής διάστασης...57 4 Σχεδίαση και Ανάπτυξη ολοκληρωµένου συστήµατος επεξεργασίας ιατρικών εικόνων...6 4.1 Αρχιτεκτονική...6 4. Εισαγωγή δεδοµένων...63 4.3 Υποµονάδα προεπεξεργασίας...65 4.4 Υποµονάδα ανάλυσης κίνησης...66 4.4.1 Ανάλυση κίνησης µε τη µέθοδο Blok Mathing...66 4.4. Ανάλυση κίνησης µε τη µέθοδο Optial Flow...67 4.5 Υποµονάδα τµηµατοποίησης...68 4.6 Υποµονάδα ανάλυσης υφής...69 4.7 Υλοποίηση συστήµατος...70 5 Ολοκληρωµένο σύστηµα ανάλυσης ιατρικών εικόνων: Εφαρµογή σε εικόνες υπερήχων β-σάρωσης...71 5.1 Κανονικοποίηση εικόνας ηπερήχου β-σάρωσης...71 5. Υπολογισµός Intimal Media Thikness...73 5.3 Ανίχνευση περιγράµµατος της καρωτίδας σε εγκάρσιες εικόνες υπερήχων β- σάρωσης...74 5.4 Ανίχνευση περιγράµµατος της καρωτίδας σε διαµήκεις εικόνες υπερήχων β- σάρωσης...75 5.5 Εκτίµηση της κίνησης του τοιχώµατος µε τη µέθοδο Blok mathing...75 5.6 Εκτίµηση της κίνησης του τοιχώµατος µε τη µέθοδο Optial Flow...83 5.7 Υπολογισµός χαρακτηριστικών υφής...85 6 Συµπεράσµατα...87 6.1 υσκολίες και πως αντιµετωπίσθηκαν...87 6. Μελλοντικές επεκτάσεις...88 7 Αναφορές...89 6

Περίληψη Η συγκεκριµένη διπλωµατική εργασία ασχολείται µε αλγορίθµους επεξεργασίας και ανάλυσης εικόνων υπερήχων B-Mode για βελτιστοποίηση της διάγνωσης της αθηροσκλήρωσης στην καρωτιδική αρτηρία. Για τον σκοπό αυτό αναπτύχθηκε ολοκληρωµένο υπολογιστικό σύστηµα σε γραφικό περιβάλλον ως λογισµικό πακέτο, σε γλώσσα Visual C++.NET. Το υπολογιστικό σύστηµα αυτό δέχεται ως είσοδο είτε εικόνες σε οποιοδήποτε από τα γνωστά format είτε αρχεία κατά το πρότυπο DICOM. Το σύστηµα αποτελείται από 4 υποµονάδες: την υποµονάδα προ-επεξεργασίας, την υποµονάδα ανάλυσης κίνησης, την υποµονάδα τµηµατοποίησης και την υποµονάδα ανάλυσης υφής. Κατά την προεπεξεργασία γίνεται κανονικοποίηση των εικόνων για την εξάλειψη θορύβου και για να είναι συγκρίσιµα τα αποτελέσµατα ανεξάρτητα από τον τρόπο λήψης των δεδοµένων. Στην ανάλυση κίνησης µέσω των αλγορίθµων blok mathing και optial flow γίνεται εκτίµηση της αξονικής και ακτινικής µετατόπισης του τοιχώµατος της καρωτίδας. Η τµηµατοποίηση ασχολείται µε τεχνικές ανίχνευσης περιγραµµάτων καρωτίδας είτε εγκάρσιας είτε διαµήκους τοµής. Στην ανάλυση υφής µέσω του υπολογισµού των στατιστικών πρώτης τάξης και της κλασµατικής διάστασης αναλύεται η υφή των υπο εξέταση περιοχών. Όλα τα παραπάνω δίνονται µέσω µιάς ιδιαίτερα φιλικής προς τον χρήστη διεπαφής προς την κατεύθυνση µίας αρχικής αποτίµησης των παραµέτρων που θα συντελέσουν στην υποστήριξη της διάγνωσης αθηροσκλήρωσης στην καρωτίδα. Λέξεις κλειδιά Υπολογιστικό ιαγνωστικό Σύστηµα, Επεξεργασία και Ανάλυση Ιατρικής Εικόνας, Υπέρηχοι Β-σάρωσης, Αθηροσκλήρωση, Ανάλυση Κίνησης, Ανάλυση Υφής, Μετασχηµατισµός Hough, IMT, Ανίχνευση Περιγραµµάτων 7

Abstrat The present thesis deals with proessing and analysis algorithms of B-mode ultrasound images for the optimization of diagnosis of arotid atheroslerosis. It was developed an integrated omputational software system in graphi environment written in language visual this C ++. This system has as inputs or pitures in anyone from the known format or DICOM files. It ontains 4 subunits: the subunit of pre-proessing, the subunit of motion analysis, the subunit of segmentation and the subunit of texture analysis. During preproessing the pitures are normalized in order to remove noise and in order the results to be omparable regardless of their way of aquisition. In motion analysis the algorithms blok mathing and optial flow examine the axial and radial shift of arotid wall. Segmentation deals with tehniques of detetion of outlines of arotid in a traverse or longitudinal setion. In texture analysis first lass statistis and fratal dimension are alulated in order to analyze the texture of image regions. All above harateristis are presented via a user friendly GUI in order to be easy the initial assessment of parameters that will ontribute in the support of diagnosis of arotid atheroslerosis. Key Words Computer Aided Diagnosti System, Proessing and Analysis of Medial Image, B- Mode Ultrasound Images, Atheroslerosis, Motion Analysis, Texture Analysis, Hough Transform, IMT, Outline Detetion 8

Ευχαριστίες Η παρούσα διπλωµατική εργασία εκπονήθηκε το χρονικό διάστηµα από τον Μάρτιο ως τον Νοέµβριο του 006 στη Μονάδα Βιοϊατρικών Προσοµοιώσεων και Απεικονιστικής Τεχνολογίας της Σχολής Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Θα ήθελα πραγµατικά να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα καθηγήτρια Κωνσταντίνα Νικήτα για την καθοδήγησή της σε όλη την διάρκεια της παρούσας διπλωµατικής εργασίας. Η βοήθειά της ήταν σηµαντική τόσο σε επιστηµονικά θέµατα όσο και για την άµεση και αποτελεσµατική υπέρβαση τεχνικών δυσκολιών. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον υποψήφιο διδάκτορα Γιάννη Στοϊτση για την στενή και ειλικρινή του συνεργασία. Τόσο οι συµβουλές του που ήταν επιστηµονικά πλήρεις όσο και η ψυχολογική του στήριξη ήταν πολύτιµη για µένα. 9

1 Εισαγωγή 1.1 Απεικόνιση αγγείων και Επεξεργασία Ιατρικής Εικόνας Τα τελευταία χρόνια, η ιατρική απεικόνιση αποτελεί ένα πολύ ισχυρό εργαλείο στην εξέλιξη της ιατρικής διαδικασίας. Η ανάπτυξη της οφείλεται τόσο στην βελτίωση των απεικονιστικών συστηµάτων όσο και στην εξέλιξη της τεχνολογία υπολογιστών και την υπολογιστική ισχύ. Ένα από τα βασικά βήµατα στην ιατρική απεικόνιση σχετίζεται µε την τοµογραφική απεικόνιση, δηλαδή εικόνες από νοητές τοµές του ανθρώπινου σώµατος. Οι ιατρικές εικόνες είναι η απεικονίσεις µιας ανατοµικής δοµής του ανθρώπινου σώµατος σε ένα φιλµ ή µία οθόνη υπολογιστή. Πρόκειται για ένα δισδιάστατο ή τρισδιάστατο σήµα ανάλογα µε το αν η απεικόνιση θα είναι στο επίπεδο ή στον χώρο. Η αξία της ιατρικής εικόνας είναι αναµφίβολη τόσο στην υποβοήθηση διάγνωσης (εντοπισµός µορφής/διαστάσεων όγκων, στένωσης αρτηριών κλπ όσο και στον σχεδιασµό θεραπείας (συγκέντρωση φαρµάκου στον ανθρώπινο οργανισµό, κατανόηση του τρόπου ανάρρωσης του κεντρικού νευρικού συστήµατος σε µετεγχειρητικό επίπεδο κλπ. Για να εξαχθεί η πληροφορία που εµπεριέχει µία ιατρική εικόνα είναι απαραίτητη η επεξεργασία της προκειµένου να εξαχθούν ασφαλή ιατρικά συµπεράσµατα. Η επεξεργασία των οπτικών πληροφοριών µιας ιατρικής εικόνας µε την βοήθεια υπολογιστικού συστήµατος ονοµάζεται ψηφιακή επεξεργασία ιατρικής εικόνας. Η ψηφιακή επεξεργασία εικόνας διακρίνεται σε κάποιες βασικές κατηγορίες, οι κυριότερες των οποίων είναι Ανακατασκευή εικόνας από διάφορα απεικονιστικά συστήµατα (CT, PET, MRI και τοµογραφία υπερήχων Εξαγωγή χαρακτηριστικών από εικόνα Αναγνώριση προτύπων (pattern reognition Kατάταξη (lassifiation ενός αντικειµένου σε µια κατηγορία προτύπων (lass pattern, (πχ. εφαρµογή στην ταξινόµηση χρωµατοσωµάτων Η χρήση του υπερήχου στη διάγνωση και την αξιολόγηση των αγγείων του ανθρώπινου σώµατος έχει αναπτυχθεί αρκετά τα τελευταία χρόνια. Λόγω της µη επεµβατικής φύσης και των συνεχών βελτιώσεών στην ποιότητα απεικόνισης, η απεικόνιση υπερήχου παίζει σηµαντικό ρόλο στην αξιολόγηση και το χαρακτηρισµό των καρωτιδικών πλακών. Το κύριο µειονέκτηµα του υπερήχου είναι ότι δεν λειτουργεί καλά παρουσία 10

κόκαλου ή αερίου, οπότε τότε χρειάζεται ένα υψηλό επίπεδο ικανότητας και στην απόκτηση και στην ερµηνεία εικόνας για να πραγµατοποιηθεί κλινική αξιολόγηση. Η κλασσική αγγειογραφία δεν µπορεί να δώσει τις αξιόπιστες πληροφορίες για τη διατοµική (ross-setional δοµή των αρτηριών. Αυτό την καθιστά µη αποτελεσµατική στην ακριβή αποτίµηση σχετικά µε δηµιουργία πλάκας κατά µήκος των τοιχωµάτων των αρτηριών. Εδώ και µερικά χρόνια, η απεικόνιση υπερήχου β-σάρωσης ή ο ενδοαγγειακός υπέρηχος (IVUS χρησιµοποιούνται ευρέως για την απεικόνιση των καρωτιδικών πλακών και της αξιολόγησης των χαρακτηριστικών των πλακών που σχετίζονται µε την απαρχή των καρδιακών και νευρολογικών συµπτωµάτων. 1. Αθηροσκλήρωση Η αθηροσκλήρωση είναι µια ασθένεια των µεγάλου και µεσαίου µεγέθους αρτηριών που χαρακτηρίζεται από την σταδιακή συσσώρευση λιπιδίων, πρωτεϊνών και χοληστερινούχων εστέρων, η οποία οδηγεί σε σηµαντική µείωση της ροής του αίµατος. Η αθηροσκλήρωση µπορεί να εµφανιστεί σε διάφορα σηµεία του σώµατος όπως την στεφανιαία αρτηρία, την επιφανειακή µηριαία αρτηρία, την νεφρική αορτή και τις αρτηρίες της καρωτίδας στην περιοχή της κοινής διακλάδωσης (βλ. Σχήµα 1-1. Σχήµα 1-1: Το σύστηµα της καρωτίδας Στο Σχήµα 1-1 φαίνεται το σύστηµα της καρωτίδας, το οποίο βρίσκεται στο λαιµό και περιέχει την κοινή αρτηρία (ommon arotid artery - CCA, η οποία διακλαδίζεται στην εσωτερική αρτηρία (internal arotid artery - ICA και την εξωτερική (ECA - external 11

arotid artery. Η εσωτερική αρτηρία παρέχει αίµα στις εσωτερικές δοµές του εγκεφάλου. Επίσης παρέχει αίµα στους βολβούς των µατιών στα αυτιά και το εξωτερικό της µύτης. Αντίθετα η εξωτερική αρτηρία παρέχει αίµα στο εξωτερικό µέρος του κρανίου. Η καρωτιδική πλάκα ορίζεται ως ένα τοπικό πύκνωµα που περιλαµβάνει το εσωτερικό (intima και το µεσαίο (media στρώµα του βολβού, την εσωτερική καρωτίδα, την εξωτερική καρωτίδα ή τις κοινές µηριαίες αρτηρίες. Ο σχηµατισµός αθηρωµατικής πλάκας (βλ. Σχήµα 1- α,β, αρχικά προκαλεί βαθµιαία µια διεύρυνση του αγγείου µε λίγη ή καθόλου συµπίεση της κοιλότητας. Ο κίνδυνος καρδιακής προσβολής αυξάνει ανάλογα µε τον βαθµό καρωτιδικής στένωσης (η στένωση της αρτηρίας προκαλείται από την πλάκα (βλ. Σχήµα 1-. Σχήµα 1-: Τοµή καρωτιδικής αρτηρίας µε παρεµβολή (αριστερά και πλάκα (δεξία Ο βαθµός στένωσης της εσωτερικής αρτηρίας της καρωτίδας είναι το µόνο καλά διατυπωµένο µέτρο που χρησιµοποιείται για την εκτίµηση της πιθανότητας καρδιακής προσβολής και είναι ουσιαστικά το κυριότερο κριτήριο για το κατά πόσο είναι ενδεδειγµένη ή όχι µια επέµβαση καθαρισµού αρτηρίας. Έτσι όλο και περισσότερο γίνεται αποδεκτό ότι οι µετρήσεις του πάχους της καρωτιδικής αρτηριακής πλάκας µπορούν να χρησιµεύσουν ως πρώιµες ενδείξεις εµφάνισης καρδιαγγειακών παθήσεων όπως το καρδιακό έµφραγµα και το εγκεφαλικό επεισόδιο. Ένα εγκεφαλικό επεισόδιο συνήθως συµβαίνει όταν η παροχή αίµατος σε µέρη του εγκεφάλου ξαφνικά διακόπτεται ή εµποδίζεται (ισχαιµικό επεισόδιο. Τα ισχαιµικά επεισόδια προκαλούνται από αρτηριακή στένωση για το περίπου 75% των επεισοδίων. Όταν υπάρχει εµπόδιση από την σταδιακή ανάπτυξη λιπωδών σωµάτων τότε αναφερόµαστε 1

σε αθηροσκλήρωση. Η αθηροσκλήρωση αλλάζει τις µηχανικές ιδιότητες των αγγειακών τοιχωµάτων προκαλώντας ανάπτυξη πλάκας και κάνοντάς τα κάνει περισσότερο άκαµπτα. Η πλάκα συσσωρεύεται στο εσωτερικό µέρος των αγγείων του αίµατος και έχει ως αποτέλεσµα την στένωση και την µη κανονική λειτουργία της αρτηρίας (βλ. Σχήµα 1-3(α(β. (α (β Σχήµα 1-3: (αεγκάρσια τοµή καρωτιδικής αρτηρίας µε πλάκα (β σταθερή και µη σταθερή πλάκα Στην περίπτωση της στένωσης µίας στεφανιαίας αρτηρίας που επέρχεται αργά και προοδευτικά σε διάσηµα εβδοµάδων, µηνών ή ετών, αναπτύσσονται παράπλευρα αγγεία. Αυτά είναι πιθανό να παρέχουν ικανή ποσότητα αίµατος στο µυοκάρδιο, αποτρέποντας ή ελαττώνοντας την έκταση της βλάβης του. Τα παράπλευρα αγγεία δηµιουργούνται µεταξύ κλάδων των αποφραγµένων και µη αποφραγµένων αρτηριών. Αυτά προέρχονται από προϋπάρχοντα µικρά αγγεία που υφίστανται αλλαγές αντιδρώντας πιθανώς στην καταπόνηση του τοιχώµατος και σε χηµικούς παράγοντες προερχόµενους από τους ιστούς. Η απόφαση για θεραπεία της στένωσης της καρωτιδικής αρτηρίας δεν είναι πάντοτε απλή. Τα δυνητικά οφέλη της επέµβασης πρέπει να αντισταθµίζονται µε τον κίνδυνο που ελλοχεύει η χειρουργική επέµβαση. Ο βαθµός της στένωσης της αρτηρίας της καρωτίδας, το πάχος του εσωτερικού µέσου (intima-media thikness - IMT, το οποίο είναι και το πάχος των αρτηριακών τοιχωµάτων (Σχήµα 1- και η παρουσία ή απουσία συµπτωµάτων είναι σηµαντικοί παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψη για τη λήψη της απόφασης. Τελικά µετρήσεις του IMT είναι οι καλύτεροι παράγοντες πρόβλεψης του κινδύνου από κάθε άλλο συνδυασµό συµβατικών παραγόντων. 13

Πρόσφατες έρευνες που εµπλέκουν την αθηρωµατική πλάκα ως τον υπεύθυνο µηχανισµό για την ανάπτυξη εγκεφαλοαγγειακών παθήσεων έχουν οδηγήσει στην ανάπτυξη διαφόρων µεθόδων όπως η αγγειογραφία, η θροµβολυτική θεραπεία, η µοριακή βιολογία και οι υπέρηχοι υψηλής ανάλυσης. 1.3 Απεικόνιση Υπερήχων 1.3.1 Βασικές αρχές Οι υπέρηχοι είναι διαµήκη κύµατα που δηµιουργούνται από την διάδοση µηχανικών ταλαντώσεων σε ένα µέσο (βλ. Σχήµα 1-4. Η ταλάντωση διαδίδεται κατά την διεύθυνση του κύµατος αλλά συνολικά δεν υπάρχει µετατόπιση σωµατιδίων ούτε µεταφορά µάζας, αλλά µόνο µεταφορά ενέργειας. Σχήµα 1-4: ιάδοση συνεχών και παλµικών ηχητικών δονήσεων στον χώρο Οι ήχοι ανάλογα µε τη συχνότητά τους f διακρίνονται σε υπόηχους (f<0hz ακουστούς ήχους (0Hz<f<0ΚHz υπέρηχους (f>0κhz Οι διαγνωστικοί υπέρηχοι έχουν συχνότητες που κυµαίνονται µεταξύ 1 έως 100 MHz ενώ στη µικροσκοπία υπερήχων χρησιµοποιούνται συχνότητες µέχρι 00 MHz για εξέταση δοµών µέσα στα κύτταρα. Σηµειώνεται ότι από την µέχρι σήµερα γνώση δεν υπάρχει 14

ένδειξη κινδύνου για τον εξεταστή ή τον ασθενή από την χρήση υπερήχων ως διαγνωστικής µεθόδου. 1.3. Χαρακτηριστικά υπερήχων Τα χαρακτηριστικά ενός υπέρηχου µπορούν να περιγραφούν ως συνάρτηση των παραµέτρων µήκος κύµατος (λ, περίοδος (Τ, συχνότητα (f, ταχύτητα, ισχύς (P, ένταση (I. - Το µήκος κύµατος (λ είναι η απόσταση µεταξύ δύο διαδοχικών χαµηλών ή υψηλών µετώπων πίεσης του ηχητικού κύµατος (στο διάστηµα της οποίας επιτυγχάνεται ένας κύκλος. - Η περίοδος (Τ είναι ο χρόνος στον οποίο πραγµατοποιείται ένας κύκλος. - Η συχνότητα (f είναι ο αριθµός των κύκλων στην µονάδα του χρόνου. - Η ταχύτητα διάδοσης της ηχητικής διαταραχής δίδεται από τον τύπο : = 1 ρ κ o όπου ρ ο είναι η µέση πυκνότητα και κ είναι η αδιαβατική συµπιεστότητα. Επίσης η ταχύτητα διάδοσης σχετίζεται µε το µήκος κύµατος λ και την συχνότητα f βάσει της θεµελιώδους εξίσωσης της κυµατικής = λ f - Η ισχύς υπερήχου (P είναι ο ρυθµός ροής ενέργειας κατά µήκος µιάς επιφάνειας διατοµής. - Η ένταση (I υπερήχου είναι η µέση τιµή της ροής της ενέργειας που διαπερνά µια µοναδιαία επιφάνεια στη µονάδα του χρόνου. ίνεται από τον τύπο I = p u t 1 = T T 0 pudt όπου p η ακουστική πίεση και u η σωµατιδιακή ταχύτητα του µέσου. Άλλο πολύ χρήσιµο µέγεθος για τους υπερήχων είναι η ακουστική εµπέδηση Ζ, που ορίζεται ως ο λόγος της ακουστικής πίεσης σε ένα σηµείο του µέσου διάδοσης προς τη ταχύτητα του σωµατιδίου στο ίδιο σηµείο. ίνεται από τον τύπο: 15

Z = ρ όπου ρ η πυκνότητα του µέσου και η ταχύτητα του κύµατος. Από την παραπάνω σχέση φαίνεται ότι η ακουστική εµπέδηση εξαρτάται µόνο από τις µηχανικές ιδιότητες του µέσου και όχι από την συχνότητα του ηχητικού κύµατος. Η ακουστική εµπέδηση είναι ένα µέτρο της αντίστασης του µέσου κατά την διάδοση υπερήχων διαµέσου αυτού. Στον πίνακα φαίνονται οι ταχύτητες διάδοσης, οι ακουστικές εµπεδήσεις καθώς και οι εξασθενίσεις για διάφορα υλικά µέσα του σώµατος Πίνακας 1-1 :Ηχητικές ιδιότητες για υλικά µέσα του σώµατος Υλικό Μέσο Εξασθένιση Ταχύτητα Ακουστική Εµπέδηση (db/m για διάδοσης (m/se (106 kgr/m.se 1MHz Αέρας 330 0,0004 1 Νερό 1480 1,48 0,00 Λίπος 1450 1,38 0,63 Αίµα 1570 1,61 0,18 Μαλακοί Ιστοί 1540 1,63 0,70 Μύες 1580 1,70 1,3-3,3 Οστά 4080 7,80 15,00 1.3.3 Αλληλεπίδραση υπερήχων µε βιολογικούς ιστούς Οι υπέρηχοι αλληλεπιδρούν µε τους βιολογικούς ιστούς µε ποικίλους τρόπους και τα αποτελέσµατα αυτών των αλληλεπιδράσεων καθορίζουν τον τύπο των ηχητικών κυµάτων που καταγράφονται για διάγνωση. Στις αλληλεπιδράσεις αυτές περιλαµβάνονται φαινόµενα ανάκλασης, σκέδασης, απόσβεσης, παρεµβολής, απόκλισης και απορρόφησης. Με εξαίρεση την παρεµβολή, η οποία µπορεί να αυξήσει ή να µειώσει την ένταση του παλµού, σε όλες τις υπόλοιπες αλληλεπιδράσεις η ένταση του παλµού µειώνεται. Το φαινόµενο αυτό καλείται εξασθένηση. 16

1.3.3.1 Εξασθένηση υπερήχων Η εξασθένηση της έντασης του ηχητικού παλµού µειώνεται µε αύξηση του βάθους διείσδυσης µέσω του τύπου : I I e µ x = o όπου Ι : η ένταση του υπέρηχου στο υπό εξέταση σηµείο Ι ο : η αρχική ένταση (ένταση στον µετατροπέα x : η απόσταση που διανύει ο παλµός µ : ο συντελεστής εξασθένησης. Ο συντελεστής εξασθένησης µ εξαρτάται από το υλικό του ιστού, οπότε για διαφορετικά υλικά έχουµε διαφορετικό ποσοστό εξασθένησης της έντασης του παλµού (όπως φαίνεται και στον Πίνακας 1-1. Επίσης, η εξασθένηση του παλµού εξαρτάται από τη συχνότητα του κύµατος. Όσο µεγαλύτερη είναι η συχνότητα του υπερηχητικού κύµατος τόσο µεγαλύτερη είναι η εξασθένηση που αυτό υφίσταται και µικρότερο το βάθος διείσδυσης. Έτσι, στην πράξη οι υψηλές συχνότητες χρησιµοποιούνται για επιφανειακά όργανα και οι χαµηλές συχνότητες για πιο εσωτερικά όργανα. 1.3.3. Ανάκλαση και διάθλαση υπερήχων Στις πιο σηµαντικές αλληλεπιδράσεις µεταξύ διαγνωστικών υπερήχων και βιολογικών ιστών περιλαµβάνονται η ανάκλαση και η σκέδαση. Όταν το ακουστικό κύµα προσπίπτει στη διαχωριστική επιφάνεια δύο υλικών µέσων διαφορετικής διαπερατότητας, όπως φαίνεται στο Σχήµα 1-5, τότε είναι δυνατόν να υφίσταται ανάκλαση, διάθλάση ή σκέδαση. Ο συντελεστής ανάκλασης πλάτους RA, δηλαδή το ποσοστό του πλάτους (ή της ενέργειας της προσπίπτουσας δέσµης που ανακλάται δίνεται από τον τύπο: R A Z = Z osθi Z osθ + Z i 1 1 osθt osθ όπου Ζ1 και Ζ οι ακουστικές εµπεδήσεις των δύο µέσων t 17

Σχήµα 1-5: Ανάκλαση και διάθλαση ενός υπερηχητικού κύµατος Το προσπίπτων κύµα δηµιουργεί επίσης και ένα διαθλώµενο κύµα που συνεχίζει να διαδίδεται µέσα στο µέσο. Ο συντελεστής διάθλασης για αυτό το κύµα δίνεται από τον τύπο: T A = Z Z osθi osθ + Z osθ Όπως φαίνεται από τους παραπάνω τύπους οι συντελεστές ανάκλασης και διάδοσης εξαρτώνται αποκλειστικά από τις ακουστικές εµπεδήσεις των επιµέρους µέσων και από τις γωνίες πρόσπτωσης. i 1 t 1.3.3.3 Σκέδαση υπερήχων Η σκέδαση συµβαίνει όταν ένας παλµός υπέρηχου προσπίπτει σε επιφάνειες µε διαστάσεις µικρότερες από το µήκος κύµατος του υπέρηχου. Τότε κάθε µεµονωµένη διεπιφάνεια λειτουργεί σαν νέα, ξεχωριστή πηγή ήχου, ενώ ο ήχος ανακλάται προς όλες τις κατευθύνσεις, ενώ µόνο ένα µικρό µέρος της δέσµης των ήχων οπισθοσκεδάζεται µε κατεύθυνση τον εκποµπό των ήχων. 18

Σχήµα 1-6: Ανάκλαση στα επίπεδα Α,Β και σκέδαση στα επίπεδα C,D Ανοµοιογένεια της υπερηχογραφικής εικόνας στο παρέγχυµα των οργάνων του σώµατος είναι αποτέλεσµα του φαινοµένου αυτού. Στη σκέδαση οφείλουµε τη δυνατότητα απεικόνισης της εσωτερικής υφής των οργάνων. Είναι φανερό ότι, αν η χαρακτηριστική ακουστική αντίσταση των δύο µέσων είναι ίδια, τα φαινόµενα της ανάκλασης και της σκέδασης απουσιάζουν. Αντίθετα, όσο µεγαλύτερη είναι η διαφορά της ακουστικής αντίστασης των δύο µέσων, ανάλογο είναι και το ποσό της ανάκλασης και της σκέδασης των ήχων. Έτσι, στη διαγνωστική υπερηχογραφία έχουµε µεγάλη ανάκλαση και σκέδαση στις περιοχές στις οποίες µαλακός ιστός εφάπτεται µε κόκαλο ή αέρα. 1.3.4 Συστήµατα Υπερηχογραφικής Aπεικόνισης Τα υπερηχογραφικά συστήµατα τα οποία χρησιµοποιούνται σήµερα, είναι πραγµατικού χρόνου (real time. Ένας ή περισσότεροι πιεζοηλεκτρικοί κρύσταλλοι βρίσκονται µέσα στο µετατροπέα (transduer ο οποίος εφαρµόζεται επιφανειακά στον ασθενή. Για να παραχθεί µια δισδιάστατη εικόνα ο µετατροπέας πρέπει ή να κινείται (συνήθως χειρωνακτικά από τον ιατρό ή το χειριστή ή η κατεύθυνση της δέσµης υπερήχων να καθοδηγείται από διάταξη κρυστάλλων. Μεταξύ του ασθενή και του µετατροπέα πρέπει να µην παρεµβάλλεται αέρας καθώς οι ακουστικές ιδιότητες του αέρα διαφέρουν πολύ απ αυτές των ιστών οπότε µπορούµε να έχουµε µεγάλη απώλεια ενέργειας. Γι αυτό µεταξύ του µετατροπέα και του ασθενή τοποθετείται ειδική κρέµα (oupling gel. Κρατώντας τον µετατροπέα (κεφαλή ακίνητο στην επιφάνεια του δέρµατος, η σάρωση του υπό εξέταση οργάνου γίνεται αυτόµατα. Στα συστήµατα αυτά η σάρωση γίνεται µε δύο τρόπους, µηχανικά ή ηλεκτρονικά. 19

Η µηχανική σάρωση επιτυγχάνεται µε την βοήθεια ενός ή περισσοτέρων κρυστάλλων, οι οποίοι σαρώνουν τη περιοχή ενδιαφέροντος κινούµενοι µηχανικά. Η µηχανική κίνηση των κρυστάλλων µπορεί να είναι: 1. στροφική κίνηση. στροφική ταλάντωση 3. στροφική ταλάντωση κατόπτρου. Σήµερα τα νέα συστήµατα υπερήχων δεν χρησιµοποιούν την τεχνική της µηχανικής σάρωσης, αλλά χρησιµοποιούν την τεχνική της ηλεκτρονικής σάρωσης και για τον λόγο αυτό θα ασχοληθούµε µόνο µε την περιγραφή των συστηµάτων ηλεκτρονικής σάρωσης. Η ηλεκτρονική σάρωση επιτυγχάνεται µε τη βοήθεια διάταξης κρυστάλλων (µεταλλακτών. Στα σηµερινά µηχανήµατα υπερήχων ηλεκτρονικής σάρωσης ο αριθµός των κρυστάλλων ξεπερνάει τους 100. Η διάταξη των κρυστάλλων µπορεί να είναι γραµµική ή κατοπτρική. Στη γραµµική διάταξη διακρίνονται δύο κατηγορίες. Η απλή όπου µεγάλος αριθµός κρυστάλλων τοποθετούνται ο ένας δίπλα στον άλλο και διεγείρονται κατά οµάδες, από το ένα άκρο της διάταξης µέχρι το άλλο µε αποτέλεσµα το κύµα των υπερήχων σαρώνει ταχύτατα την περιοχή ενδιαφέροντος για την παράγωγή υπερηχογραφικής εικόνας, και η διάταξη φάσης όπου η διέγερση των κρυστάλλων γίνεται µε κατάλληλη χρονική καθυστέρηση. Με τον τρόπο αυτόν επιτυγχάνεται ηλεκτρονικά ο προσανατολισµός του υπερηχητικού πεδίου και της εστιακής απόστασης. Τα πλεονεκτήµατα των διατάξεων φάσης είναι το µικρό µέγεθος της επιφάνειας εκποµπής και το µεγάλο εύρος του πεδίου σάρωσης. Στην απεικόνιση των πλέον περιφερικών αγγείων χρησιµοποιούνται συνήθως οι γραµµικοί µετατροπείς. (α (β Σχήµα 1-7: (α Ηχοβολέας ηλεκτρονικής σάρωσης µε απλή γραµµική διάταξη κρυστάλλων (β Ηχοβολέας ηλεκτρονικής σάρωσης µε γραµµική διάταξη φάσης 0

Οι εικόνες που παράγουν οι παραπάνω ηχοβολείς φαίνονται στο Σχήµα 1-8 και στο Σχήµα 1-9. Σχήµα 1-8: Υπερηχογραφική εικόνα που παράγεται από ηχοβολέα ηλεκτρονικής σάρωσης µε απλή γραµµική διάταξη κρυστάλλων Σχήµα 1-9: Υπερηχογραφική εικόνα που παράγεται από ηχοβολέα ηλεκτρονικής σάρωσης µε γραµµική διάταξη φάσης Η κατοπτρική διάταξη έχει τις ίδιες αρχές λειτουργίας µε αυτές των γραµµικών, αλλά οι κρύσταλλοι είναι τοποθετηµένοι ο ένας δίπλα στον άλλο σε διάταξη κυρτού κάτοπτρου. Το πλεονέκτηµα σε αυτή την περίπτωση είναι το µεγάλο πεδίο σάρωσης οπότε οι µετατροπείς αυτοί χρησιµοποιούνται συνήθως στην απεικόνιση µεγάλων οργάνων και στη γυναικολογία. 1

Σχήµα 1-10: Ηχοβολέας ηλεκτρονικής σάρωσης µε διάταξη υπό µορφή κάτοπτρου Η απεικόνιση που παράγεται µε κατοπτρική διάταξη έχει τη µορφή που φαίνεται στο Σχήµα 1-11. Σχήµα 1-11: Υπερηχογραφική εικόνα ληφθείσα µε κατοπτρική διάταξη 1.3.4.1 Απεικόνιση µε υπερήχους Η απεικόνιση υπερήχων προσδιορίζει τη θέση των επιφανειών µέσα στους ιστούς µετρώντας το χρονικό διάστηµα µεταξύ της εκποµπής του υπερηχητικού παλµού και της ανίχνευσης της ηχούς του, καθώς ο παλµός ανακλάστηκε σ αυτές τις επιφάνειες. H απόσταση d οποιασδήποτε επιφάνειας από ένα υπερηχητικό ποµποδέκτη, µπορεί να υπολογιστεί µε βάση την ταχύτητα του ήχου στο µέσο διάδοσης και το χρόνου που µεσολαβεί µεταξύ εκποµπής ενός υπερηχητικού σήµατος και της λήψης της ανάκλαση του: * t d =

Εδώ θα πρέπει να τονισθεί ότι ο ρυθµός λήψης των δεδοµένων ανάκλασης περιορίζεται από την ταχύτητα διάδοσης των υπερήχων. Για παράδειγµα στην περίπτωση κατά την οποία εξετάζεται όργανο του ανθρώπινου σώµατος σε βάθος 150 mm, ο χρόνος τον οποίο χρειάζεται ο ήχος για να διανύσει την απόσταση αυτή και πίσω (300 mm, είναι περίπου 00 µse. Αυτό αντιστοιχεί σε συχνότητα παλµικής εκποµπής (pulse repetition frequeny KHz. Εάν η συχνότητα η οποία χρησιµοποιείται είναι µεγαλύτερη, τότε ανακλώµενα κύµατα από επιφανειακά όργανα µπορεί να λαµβάνονται ταυτόχρονα µε ανακλώµενα κύµατα από βαθύτερα όργανα, µε τελικό αποτέλεσµα µη ευανάγνωστη υπερηχογραφική εικόνα. Γνωρίζοντας ότι ο ρυθµός σάρωσης ισούται µε τη συχνότητα παλµικής εκποµπής δια του αριθµού των γραµµών εκποµπής, τότε ο ρυθµός σάρωσης για ηχοβολέα 100 γραµµών ισούται µε 50 ανά δευτερόλεπτο. Καθαρή εικόνα δηµιουργείται για ρυθµούς σάρωσης µεγαλύτερους από 15 ανά δευτερόλεπτο. Στην περίπτωση κατά την οποία στην κλινική πράξη είναι αναγκαίοι χαµηλότεροι ρυθµοί, τότε χρησιµοποιείται ηλεκτρονική αποθήκευση των εικόνων µε σκοπό την βελτιστοποίηση της ποιότητας τους. 1.3.4. Πλευρική Αξονική ανάλυση Ευκρίνεια εικόνας Η ποιότητα της υπερηχογραφικής εικόνας καθορίζεται κυρία από δύο παράγοντες: 1. τη χωρική διακριτική ικανότητα (spatial resolution.. την ένταση του σήµατος (signal strength. Η ικανότητα διάκρισης ήχων οι οποίοι προέρχονται από δύο γειτονικές ανατοµικές δοµές, αναφέρεται ως χωρική διακριτική ικανότητα του συστήµατος την οποία συνθέτουν η αξονική (axial resolution και η εγκάρσια (lateral resolution διακριτική ικανότητα. Ως αξονική διακριτική ικανότητα ορίζεται η ικανότητα διάκρισης δύο ξεχωριστών δοµών, οι οποίες ευρίσκονται σε διαφορετικό βάθος κατά µήκος της διάδοσης της δέσµης των υπερήχων και εκφράζεται ως η µικρότερη δυνατή απόσταση στην οποία µπορούν να απεικονισθούν ευκρινώς οι δύο αυτές δοµές. Ως εγκάρσια διακριτική ικανότητα ορίζεται η ελάχιστη απόσταση την οποία µπορούν να έχουν µεταξύ των δύο διαφορετικές δοµές, στο ίδιο βάθος, ώστε να διακρίνονται και οι δύο καθαρά. Στην υπερηχογραφική απεικόνιση δύο-διαστάσεων B-Mode και σε µερικά συστήµατα Doppler, η χωρική διακριτική ικανότητα παίζει σηµαντικό ρόλο στην επιλογή της συχνότητας εκποµπής των υπερήχων. Η χωρική διακριτική ικανότητα επηρεάζεται από το εύρος της δέσµης των υπερήχων, καθώς επίσης και από το µήκος του παλµού των υπερήχων στην περίπτωση της παλµικής εκποµπής. Όσο µικρότερα είναι τα µεγέθη αυτά, 3

τόσο µεγαλύτερη ευκρίνεια έχει το υπερηχογραφικό σύστηµα. Επίσης όσο µεγαλύτερη συχνότητα χρησιµοποιούµε τόσο µικρότερο είναι το µήκος παλµού και το εύρος της δέσµης των υπερήχων. Από την άλλη µεριά όµως η χρησιµοποίηση εκποµπής υψηλής συχνότητας, συνοδεύεται από αυξηµένη εξασθένηση του κύµατος, καθώς αυτό διαδίδεται κατά µήκος των ιστών του σώµατος. Έτσι, υψηλές συχνότητες, της τάξεως π.χ, των 5-7.5 MHz, χρησιµοποιούνται για την απεικόνιση επιφανειακών οργάνων όπως τα περιφερικά αγγεία, µε διακριτική ικανότητα µικρότερη του 1mm. Εξ' αιτίας της αυξηµένης εξασθένησης του κύµατος στην µελέτη των εν τω βάθει οργάνων, χρησιµοποιούνται χαµηλές συχνότητες, της τάξεως των -4 MHz. Είναι φανερό ότι η χωρική διακριτική ικανότητα είναι καλύτερη στα επιφανειακά όργανα σε σχέση µε τα εν τω βάθει. Η ένταση των κυµάτων τα οποία σκεδάζονται σε µικρά σωµατίδια, όπως τα ερυθρά αιµοσφαίρια, αυξάνεται ανάλογα µε τη συχνότητα στην 4 η δύναµη. Αν λοιπόν χρησιµοποιήσουµε υψηλή συχνότητα εκποµπής, µε σκοπό την αύξηση της σκέδασης από τα ερυθρά αιµοσφαίρια και την λήψη δυνατότερου σήµατος, θα έχουµε ταυτόχρονα µεγάλου βαθµού εξασθένηση του σήµατος, αφού η εξασθένηση είναι ανάλογη της συχνότητας εκποµπής των υπερήχων. Επιλέγοντας λοιπόν την κατάλληλη συχνότητα εκποµπής, υπεισέρχονται πολλοί παράγοντες, αλλά συνήθως επιλέγουµε, ανάλογα µε το βάθος του υπο µελέτη οργάνου[1]. 1.3.5 Μέθοδοι απεικόνισης υπέρηχων ιακρίνουµε 4 µεθόδους απεικόνισης υπερήχων, τις: A-mode, M-mode και B-mode και Doppler. 1.3.5.1 Μέθοδος απεικόνισης A-mode Η A-mode είναι η απλούστερη µορφή ανίχνευσης στόχων µε υπερήχους η οποία στην ουσία χρησιµοποιεί παραγόµενα κύµατα και καταγράφει τα πλάτη των κυµάτων που επιστρέφουν και τα οποία αποκαλούνται αντηχήσεις. Αυτή η µέθοδος λαµβάνει χώρα και στις διατάξεις των sonar, ενώ κάτι παρόµοιο συµβαίνει µε τα radar. Το σύστηµα αυτό χρησιµοποιεί ένα ρολόι που παράγει παλµούς οι οποίοι τροφοδοτούν ένα ποµπό ηλεκτρικών παλµών. Επίσης υπάρχει ο µετατροπέας καθώς και ο εξισορροπιστής χρονικής ενίσχυσης T.G.C. (Time Gain Compensator, ο οποίος χρησιµοποιείται για το λόγο ότι το σήµα εξασθενεί σε σχέση µε το βάθος. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα ένας ισχυρός στόχος σε 4

µεγαλύτερο βάθος να προκαλεί µικρότερη αντήχηση από ένα λιγότερο ανακλαστικό που βρίσκεται σε µικρότερο βάθος, µε αποτέλεσµα να λαµβάνουµε λανθασµένα αποτελέσµατα. Έτσι µε το TGC ενισχύονται ουσιαστικά τα ασθενέστερα σήµατα. Τέλος το ίδιο σύστηµα χρησιµοποιεί ένα δέκτη και ενισχυτή καθώς και ο αποδιαµορφωτής που ανορθώνει το λαµβανόµενο σήµα και κρατάει τη περιβάλλουσα. 1.3.5. Μέθοδος απεικόνισης M-mode Το πλεονέκτηµα της µεθόδου αυτής είναι ότι µπορούµε να επιτύχουµε την απεικόνιση κινούµενων δοµών των σωµάτων. Η ανάλυση αυτή προέρχεται από το συνδυασµό της διαµόρφωσης κατά φωτεινότητα µε ταυτόχρονη διαδοχική µετατόπιση του ίχνους του παλµογράφου κατά την κατακόρυφη διεύθυνση. Αυτό επιτυγχάνεται µε την εφαρµογή µιας κλιµακωτής τάσης στον κατακόρυφο άξονα Y του παλµογράφου όπου κάθε βήµα προς τα κάτω αρχίζει µε τον παλµό διέγερσης. Επιπρόσθετα χρησιµοποιείται ένας παλµογράφος µε µνήµη ή ένα ψηφιακό σύστηµα µνήµης ώστε όλες οι γραµµές να παραµένουν στην οθόνη ώσπου να σαρωθεί ολόκληρη η οθόνη. Έτσι οι αντηχήσεις των κινούµενων δοµών παριστάνονται συναρτήσει του χρόνου. Η M-mode δεν αποτελεί κάποιο είδος εικόνας, µιας και δεν είναι δισδιάστατη εικόνα αλλά µε την αναπαράσταση ενός µονοδιάστατου σήµατος σε συναρτήσει µε το χρόνο. Εδώ η µια συνάρτηση είναι το βάθος και η άλλη ο χρόνος,ωστόσο δίνεται η αίσθηση της κίνησης. Σχήµα 1-1: Α και Μ Mode 5

1.3.5.3 Μέθοδος απεικόνισης B-mode H B-mode είναι µία µέθοδος µε δισδιάστατη απεικόνιση. Αν θεωρήσουµε την περίπτωση της ανίχνευσης ενός οργάνου χρησιµοποιώντας ένα κρύσταλλο, τότε το πρώτο παλµικό κύµα στέλνεται προς την διεύθυνση του πάνω µέρους του οργάνου, ενώ επίσης υποτίθεται ότι διαθέτουµε την τεχνολογία ώστε να διατηρούµε τις αντίστοιχες φωτεινότητες στην οθόνη. ιαδοχικοί παλµοί παράγονται µε ταυτόχρονη µετακίνηση του µετατροπέα κατά κλάσµα της απόστασης προς τα κάτω. Συµπεραίνουµε ότι µια τέτοιου είδους βηµατική κίνηση στον κάθετο άξονα µας επιτρέπει να ανιχνεύσουµε πλέον ένα επίπεδο και στην ουσία προσθέτει µια δεύτερη συνιστώσα εκτός του χρόνου. Έτσι ο ένας άξονας παριστά το βάθος ενώ ο άλλος την απόσταση, κάθετα στην διεύθυνση διάδοσης της δέσµης. Με δισδιάστατο ανιχνευτικό ορίζοντα µπορούµε να αναπαράγουµε το όργανο στην οθόνη µας µε τις φωτεινές περιοχές να ανταποκρίνονται στις ανακλαστικές του δοµές. Η µέθοδος αυτή ονοµάζεται γραµµική B-san απεικόνιση. Ένα άλλος τρόπος της ίδιας µεθόδου βασίζεται στην ταλάντωση του µετατροπέα σε ένα επίπεδο γύρω από το σηµείο επαφής του µε τον ιστό. Η µέθοδος αυτή ονοµάζεται τµηµατική απεικόνιση τύπου B-san. Σχήµα 1-13: Β Mode Η απεικόνιση αυτού του τύπου αφορά ακίνητους στόχους ωστόσο µε επανάληψη της ανίχνευσης της τάξης των 5-30 κύκλων ανά se (frames.έτσι κινούµενα όργανα µπορούν να παρασταθούν σαν δυναµικά εναλλασσόµενες εικόνες. 6

1.3.5.4 Μέθοδος απεικόνισης Doppler Aν µια δοµή είναι στατική, η συχνότητα των ανακλώµενων κυµάτων θα είναι ίδια µε τη συχνότητα των προσπιπτόντων κυµάτων. Μία κινούµενη επιφάνεια θα προκαλέσει µετατόπιση σε υψηλότερες ή χαµηλότερες συχνότητες ανάλογα µε τη σχετική ταχύτητα της δοµής σε σχέση µε το µετατροπέα (transduer. Για παράδειγµα, όταν ένα ηχητικό κύµα περνά µέσα από ένα αγγείο, η ανάκλαση και η διάθλαση γίνονται από τα κινούµενα ερυθρά αιµοσφαίρια. Σ αυτήν τη διαδικασία µικρά ποσά ενέργειας απορροφούνται από τα ερυθρά αιµοσφαίρια και στη συνέχεια επανεκπέµπονται προς κάθε κατεύθυνση. Αν τα αιµοσφαίρια αποµακρύνονται από την πηγή των υπερήχων, η συχνότητα των υπερήχων που ανιχνεύονται θα είναι χαµηλότερη, ενώ αν τα αιµοσφαίρια πλησιάζουν την πηγή η συχνότητα που ανιχνεύεται θα είναι υψηλότερη (Σχήµα 1-14. Έτσι, αν χρησιµοποιήσουµε υπερήχους για να απεικονίσουµε την εγκάρσια τοµή ενός αγγείου µπορούµε να υπολογίσουµε τον όγκο και τη ροή του διακινούµενου αίµατος από τη διατοµή του αγγείου και τη µέση ταχύτητα των αιµοσφαιρίων [3]. Σχήµα 1-14: Φαινόµενο Doppler : Όταν η πηγή κυµάτων κινείται ως προς τους παρατηρητές, αυτοί παρατηρούν µετατόπιση της συχνότητας των εκπεµπόµενων κυµάτων. Έτσι, όταν πλησιάζει τους παρατηρητές, η πηγή, φαίνεται να εκπέµπει πιο «πυκνά» κύµατα, δηλαδή µε µεγαλύτερη συχνότητα (Μετατόπιση προς το κυανό - Blueshift. Αντίθετα, όταν αποµακρύνεται από τους παρατηρητές αυτοί παρατηρούν πιο «αραιά» κύµατα (Μετατόπιση προς το ερυθρό - Redshift. 7

Η κύρια εφαρµογή της απεικόνισης υπερήχων µε χρήση του φαινόµενου Doppler είναι η µελέτη της καρδιάς στη στεφανιαία νόσο όπου η απεικόνιση και η µετατόπιση συχνότητας συνδυάζονται για να παράγουν εικόνες των αρτηριών και των κοιλιών. Η µετατόπιση συχνότητας χρησιµοποιείται για το χρωµατισµό των εικόνων υποδεικνύοντας την κατεύθυνση της ροής. υσχέρειες στη ροή του αίµατος εντοπίζονται εύκολα µ αυτήν τη µέθοδο χρησιµοποιώντας σαρωτές χειρός. Τα διαγνωστικά συστήµατα υπερήχων είναι εύχρηστα και σχετικά ανέξοδα συστήµατα που έχουν εφαρµογές στην παρακολούθηση εµβρύων και τον προσδιορισµό του φύλλου τους. 1.4 Σκοπός της εργασίας Η παρούσα διπλωµατική εργασία αφορά στην σχεδίαση και ανάπτυξη ενός ολοκληρωµένου συστήµατος ανάλυσης ιατρικών εικόνων. Βασικός στόχος είναι η παροχή εργαλείων επεξεργασίας ιατρικής εικόνας µέσω ενός φιλικού περιβάλλοντος στον ειδικευµένο ιατρό, που θα επιτρέψουν την αποτελεσµατικότερη ανάλυση των απεικονιστικών δεδοµένων του ασθενούς. Στο πλαίσιο της εργασίας, πραγµατοποιήθηκε εφαρµογή του ολοκληρωµένου συστήµατος σε εικόνες υπερήχων β-σάρωσης της καρωτίδας µε σκοπό την υποβοήθηση της διάγνωσης της αθηροσκλήρωσης. Το προτεινόµενο σύστηµα µπορεί να χρησιµοποιηθεί για την ανάλυση δεδοµένων που προέρχονται από διάφορες απεικονιστικές τεχνικές τόσο σε ερευνητικές δραστηριότητες όσο και στην κλινική πράξη. Πιο συγκεκριµένα το προτεινόµενο σύστηµα ανάλυσης εικόνων επιτρέπει την προεπεξεργασία των απεικονιστικών δεδοµένων, την κατάτµηση περιοχών ενδιαφέροντος, την εκτίµηση της κίνησης του τοιχώµατος και του περιβάλλοντος ιστού από ακολουθίες ιατρικών εικόνων και την εκτίµηση της υφής για συγκεκριµένες περιοχές ενδιαφέροντος. Στις ενότητες που ακολουθούν παρουσιάζονται θέµατα που αφορούν στις µεθόδους που υλοποιεί το σύστηµα, στη σχεδίαση και στη λειτουργικότητα του συστήµατος. Τέλος παρατίθενται αποτελέσµατα ανάλυσης εικόνων και ακολουθιών υπερήχων β-σάρωσης της καρωτίδας. 8

Συστήµατα ανάλυσης ιατρικών εικόνων.1 Εισαγωγή Η ανάπτυξη της ιατρικής σε συνδυασµό µε τα τεχνολογικά επιτεύγµατα δηµιουργούν τις προϋποθέσεις για διαρκή βελτίωση τόσο σε ποιότητα ιατρικών υπηρεσιών όσο και σε ακρίβεια, αποτελεσµατικότητα και χαµηλό κόστος. Η αρχική γραµµή πλεύσης της ιατρικής ήταν να γίνουν κατανοητοί οι µηχανισµοί των ασθενειών και να παραχθούν νέες θεραπείες χωρίς να δίνεται ιδιαίτερο βάρος στην αποτελεσµατικότητα των νέων θεραπειών ή την εφαρµογή τους. Αυτό είχε ως συνέπεια πολλές νέες µεθοδολογίες να χρειαστούν αρκετό καιρό για να γίνουν µέρος της καθηµερινής ιατρικής πρακτικής ενώ αντίθετα ατελέσφορες µέθοδοι συνεχίζονταν να χρησιµοποιούνται για µεγάλο χρονικό διάστηµα. ηλαδή η ιατρική ήταν για πολύ καιρό αποτέλεσµα στηριζόµενο σε εµπειρική σκέψη (opinion-based παρά στηριζόµενο σε επιστηµονικές αποδείξεις (evidene-based [7]. Αυτό το κενό ήρθε να καλύψει η επιστήµη που υποβοηθήθηκε και από την εκρηκτική ανάπτυξη της πληροφορικής. Ο συνδυασµός της ιατρικής µε την πληροφορική δηµιούργησε έναν νέο κλάδο ο οποίος ονοµάστηκε Βιοϊατρική Πληροφορική. Ανάµεσα στους τοµείς της, αυτός που ασχολείται αποκλειστικά µε ασθενείς ονοµάστηκε Ιατρική Πληροφορική (Σχήµα -1. 9

Σχήµα -1: Κλάδοι πληροφορικής και βιοιατρικής πληροφορικής Η Ιατρική Πληροφορική ορίζεται ως ο επιστηµονικός τοµέας που εξετάζει την αποθήκευση, την ανάκτηση και την βέλτιστη χρήση της βιοϊατρικής πληροφορίας, δεδοµένων και γνώσης για την επίλυση προβληµάτων και την λήψη αποφάσεων [7]. Όµως πέρα από την εισαγωγή των υπολογιστικών τεχνικών στην ιατρική, γρήγορα δηµιουργήθηκε η ανάγκη να εισαχθεί «ευφυΐα» στα υπολογιστικά αυτά συστήµατα. Η «ευφυΐα» αυτή προέρχονταν από µεθόδους Τεχνητής Νοηµοσύνης οπότε δηµιουργήθηκε ένα υποπεδίο που ονοµάστηκε Ιατρική Τεχνητή Νοηµοσύνη (ΙΤΝ. Ο ορισµός της ΙΤΝ είναι ο εξής «Η ΙΤΝ σχετίζεται µε την ανάπτυξη προγραµµάτων Τεχνητής Νοηµοσύνης που πραγµατοποιούν διάγνωση και υποβάλλουν συστάσεις θεραπείας. Αντίθετα µε τις ιατρικές εφαρµογές βασίζονται σε τυπικές µεθοδολογίες προγραµµατισµού, όπως οι καθαρώς στατιστικές και πιθανολογικές τεχνικές, η ΙΤΝ βασίζεται σε συµβολικά µοντέλα οντοτήτων ασθενειών και της σχέσης τους µε τις παραµέτρους εξεταζόµενων και τις κλινικές ενδείξεις.» [7]. Γενικά, τα επίπεδα εφαρµογής υπολογιστών στην ιατρική φαίνονται στο Σχήµα -. 30

Σχήµα -: Επίπεδα εφαρµογής Η/Υ στην ιατρική. Βασικές αρχές Τα τελευταία χρόνια, έχουν υλοποιηθεί διάφορα Συστήµατα Υποβοήθησης ιάγνωσης ΣΥ προκειµένου να αντιµετωπίσουν µέρος, από την πλειάδα, των διαγνωστικών προβληµάτων. Τα περισσότερα από αυτά αφορούν σε βιοσήµατα, όπως ηλεκτροκαρδιογράφηµα (ΗΚΓ, ηλεκτροεγκεφαλογράφηµα (ΗΕΓ, κ.λπ. ή σε εικόνες από 31

διάφορα απεικονιστικά συστήµατα, όπως ακτινογραφία, µαγνητική ή αξονική τοµογραφία, υπερηχοτοµογραφία κ.λπ. Η αρχική προσπάθεια δηµιουργίας Συστηµάτων Υποβοήθησης ιάγνωσης (ΣΥ έγινε στα µέσα τις δεκαετίας του 50 όπου οι υλοποιήσεις ήταν σχετικά απλές µε απλούς κανόνες παραγωγής [8] και πλαίσια αποφάσεων (frames [9]. Ωστόσο συστηµατική έρευνα γύρω από αυτό έγινε την δεκαετία του 70 όπου χρησιµοποιήθηκαν έµπειρα συστήµατα. Τα έµπειρα συστήµατα αναπαριστούν την ιατρική γνώση µε κανόνες παραγωγής «εάν τότε» µέχρι να εξαχθεί το τελικό συµπέρασµα. Τέτοια συστήµατα αντιµετωπίζουν προβλήµατα στο να διατηρούν κανόνες πάνω από λίγες χιλιάδες καθώς η πολυπλοκότητα τους αυξάνεται δραµατικά. Επίσης δεν αντιµετωπίζουν µε αποτελεσµατικότητα την αβεβαιότητα που ενδεχοµένως να υπάρχει στα δεδοµένα. Αυτοί οι λόγοι οδήγησαν τα έµπειρα συστήµατα στο να περιοριστούν σε µικρό εύρος εφαρµογών. Αργότερα ακολούθησαν ΣΥ βασισµένα σε πιθανότητες όπου γινόταν στατιστική ανάλυση δεδοµένων και ΣΥ στηριζόµενα στον κανόνα του Bayes [10] όπου στηρίζονταν σε υπό συνθήκη πιθανότητες. Τα συστήµατα αυτά αναπαριστούσαν το πρόβληµα µε φυσικό τρόπο και χειρίζονταν την αβεβαιότητα µε συνοχή. Παρόλα αυτά είχαν το µειονέκτηµα ότι ήταν απαραίτητη η γνώση των πιθανοτήτων εφαρµογής των δεδοµένων για να δηµιουργηθεί το σύστηµα. Η πραγµατική καινοτοµία έγινε όταν αναπτύχθηκαν ΣΥ µε τεχνητά νευρωνικά δίκτυα [11]. Τα συστήµατα αυτά είναι σε θέση να προσαρµόζονται στα εκάστοτε δεδοµένα και να µαθαίνουν από καινούργια δεδοµένα. Έχουν δηλαδή την δυνατότητα να αυτοβελτιώνονται. Μία άλλη τεχνολογία που αναπτύχθηκε είναι η εξόρυξη δεδοµένων (data mining όπου µπορεί να αντιµετωπίσει µεγάλες ποσότητες δεδοµένων (data warehouse και να βρει την κρυµµένη ενυπάρχουσα πληροφορία σε αυτά, δηλαδή συγκεκριµένες τάσεις ή ανωµαλίες. Γενικά, τα ΣΥ αποσκοπούν στη βελτίωση της ικανότητας ανίχνευσης παθολογικών ευρηµάτων σε ιατρικές εξετάσεις αλλά και στην υποβοήθηση της αξιολόγησης παθολογικών ευρηµάτων κατά τη διαγνωστική διαδικασία. Βέβαια η τελική διάγνωση είναι µια πολύπλοκη διαδικασία η οποία εξαρτάται κυρίως από την εµπειρία του ιατρού που λαµβάνει υπόψη του τα δεδοµένα από το υπολογιστικό σύστηµα και την κλινική εικόνα του ασθενή για την τελική του απόφαση. 3

.3 Αρχιτεκτονική Η τυπική δοµή ενός υπολογιστικού συστήµατος υποβοήθησης διάγνωσης µε ανάλύση ιατρικών εικόνων φαίνεται στο σχήµα Σχήµα -3: Αρχιτεκτονική συστήµατος ανάλυσης ιατρικής εικόνας Όπως φαίνεται και από το σχήµα το σύστηµα ανάλυσης ιατρικής εικόνας αποτελείται από τις υποµονάδες προεπεξεργασίας δεδοµένων, τµηµατοποίησης / επιλογής περιοχών ενδιαφέροντος, ανάλυσης /εξαγωγής χαρακτηριστικών.3.1 Υποµονάδα προεπεξεργασίας δεδοµένων Η υποµονάδα προεπεξεργασίας έχει ως σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας των δεδοµένων που στην περίπτωση εικόνων έγκειται στην αποθορυβοποίηση (εφαρµογή φίλτρων µέσης τιµής, ενδιάµεσης τιµής κ.λπ., την κανονικοποίηση, την επαναδειγµατοληψία (γραµµική παρεµβολή, παρεµβολή µε χρήση splines κ.λπ. και την ενίσχυση της αντίθεσης (εξισορρόπηση ιστογράµµατος, χρήση µετασχηµατισµού κυµατιδίου κ.λπ...3. Υποµονάδα τµηµατοποίησης / επιλογής περιοχών ενδιαφέροντος Η υποµονάδα τµηµατοποίησης / επιλογής περιοχών ενδιαφέροντος έχει σκοπό τον εντοπισµό πιθανών παθολογικών ευρηµάτων. Στην περίπτωση ιατρικών εικόνων 33

εντοπίζονται οι περιοχές της εικόνας µου παρουσιάζουν ιατρικό ενδιαφέρον (π.χ. στένωση αρτηρίας ή αντιστοιχούν σε βλάβη (π.χ όγκο, κύστη κ.λπ.. Ο ορισµός περιοχών ενδιαφέροντος µπορεί να γίνει είτε µε χρήση αυτόµατων µεθοδολογιών είτε να επιλεγούν από τον χρήστη (όπως στην συγκεκριµένη εργασία µε κατάλληλες τεχνικές ψηφιακής επεξεργασίας εικόνων..3.3 Υποµονάδα ανάλυσης /εξαγωγής χαρακτηριστικών Η υποµονάδα αυτή χρησιµοποιείται για να εξάγει ένα σύνολο (διάνυσµα ποσοτικών δεικτών (χαρακτηριστικά µεγέθη ύστερα από κατάλληλη επεξεργασία των δεδοµένων του ασθενή (βιοσηµάτων, απεικονιστικών και άλλων εργαστηριακών εξετάσεων, ιστορικού. Τα χαρακτηριστικά αυτά µεγέθη είναι αντιπροσωπευτικά των δεδοµένων και θα χρησιµοποιηθούν στην παραπέρα ανάλυση. Η ανάλυση έχει ως στόχο την αποτίµηση αυτών των χαρακτηριστικών για την εξαγωγή ιατρικών συµπερασµάτων. 34

3 Μέθοδοι ανάλυσης εικόνων υπερήχων β-σάρωσης 3.1 Προεπεξεργασία δεδοµένων Οι ιατρικές εικόνες περιέχουν συνήθως υψίσυχνο θόρυβο, που οφείλεται σε εξωγενή φαινόµενα κατά την εξέταση του ασθενούς (π.χ. ηλεκτροµαγνητικά πεδία στο χώρο, κίνηση ασθενούς, αναπνοή ή/και θόρυβο κατά την επεξεργασία και αποθήκευση των αποτελεσµάτων. (π.χ. θόρυβος εξαιτίας του συστήµατος δειγµατοληψίας ή εξαιτίας του καναλιού µετάδοσης. Ο θόρυβος αυτός είναι ανεπιθύµητος και απαιτείται η αφαίρεσή του, χωρίς όµως την απώλεια σηµαντικής ανατοµικής ή λειτουργικής πληροφορίας που εµπεριέχεται στην εικόνα. Για τη µείωση του θορύβου, την εξοµάλυνση και γενικά τη βελτίωση της ποιότητας της εικόνας χρησιµοποιούνται τεχνικές που αποσκοπούν στην παραγωγή εικόνας καταλληλότερης από την αρχική για µια συγκεκριµένη εφαρµογή. Εκτός από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι υπεισέρχονται και άλλοι παράµετροι που έχουν να κάνουν µε την ίδια την διαδικασία λήψης των ιατρικών εικόνων. Παράγοντες όπως ο χειριστής του µηχανήµατος, διαφορετικές ρυθµίσεις επί µέρους χαρακτηριστικών ή ακόµη και διαφορετικές τεχνολογίες ανάµεσα στους κατασκευαστές των µηχανηµάτων δηµιουργούν περιορισµούς στην δυνατότητα σύγκρισης αποτελεσµάτων άρα και στην εξαγωγή γενικών συµπερασµάτων από την µελέτη οµοειδών εικόνων. Για την περίπτωση των υπερήχων β-σάρωσης της καρωτιδικής αρτηρίας επιλέχθηκε να εφαρµοστεί η µέθοδος της γραµµικής παρεµβολής η οποία βασίζεται στις ιδιότητες δυο βασικών και άµεσα αναγνωρίσιµων περιοχών της εικόνας µιας καρωτιδικής αρτηρίας. Αυτή του αίµατος και αυτή του έξω χιτώνα (adventitia (Σχήµα 1-. Θεωρώντας ότι το median του επιπέδου του γκρι (greysale median - GSM για κάθε µια από τις δυο περιπτώσεις, στην εικόνα που θα προκύψει µετά την επεξεργασία, θα πρέπει να βρίσκεται αυστηρά σε µια καθορισµένη περιοχή αρκεί να εντοπίσουµε τις παρούσες τιµές των δυο GSM (αίµα και adventitia. Στη συνέχεια αφού ορίσουµε τις αντίστοιχες τιµές στην τελική προκύπτουν τα δυο σηµεία αναφοράς ώστε να οριστεί η γραµµική συνάρτηση της παρεµβολής (Σχήµα 3-1. Με βάση αυτή την συνάρτηση ανακατανέµονται τα επίπεδα του γκρι για την τελική εικόνα. 35

Επεξεργασµένη εικόνα Ya Yb blood adventitia αρχική GSM GSM εικόνα Σχήµα 3-1 Γραµµική παρεµβολή 3. Κατάτµηση Συνίσταται στη διαίρεση της εικόνας σε περιοχές που αντιστοιχούν στις δοµικές µονάδες της για την καλύτερη ανάλυσή τους µέσω ταξινόµησης και διαχωρισµού των διαφορετικών ιστών που απεικονίζονται µε σκοπό: α τη βελτίωση της καλύτερης απεικόνισης περιοχών, β την έµφαση σε συγκεκριµένα χαρακτηριστικά της εικόνας, που είναι χρήσιµα για ανίχνευση, εκτίµηση, κατάταξη και αναγνώριση δισδιάστατων περιοχών. γ τη χρησιµοποίηση µετασχηµατισµών (πχ. µετατόπισης, περιστροφής για καλύτερη απεικόνιση και στη συνέχεια εκτίµηση του αντικειµένου. Οι κυριότεροι αλγόριθµοι κατάτµησης µονοχρωµατικών εικόνων βασίζονται σε µια από τις δύο βασικές ιδιότητες των τιµών των επιπέδων γκρίζου: την ασυνέχεια, και την οµοιότητα. Στην πρώτη κατηγορία τεχνικών, η προσέγγιση βασίζεται στη διαµέριση της εικόνας µε βάση απότοµες αλλαγές στα επίπεδα του γκρίζου. Η πιο ενδιαφέρουσα τεχνική αυτής της κατηγορίας αναφέρεται στην ανίχνευση ακµών της εικόνας. Οι κυριότερες προσεγγίσεις στη δεύτερη κατηγορία τεχνικών βασίζονται σε τεχνικές κατωφλίωσης, ανάπτυξης περιοχών, διαχωρισµού και συνένωσης περιοχών. 3..1 Ανίχνευση Ακµών Οι ακµές είναι από τα πιο βασικά χαρακτηριστικά της ιατρικής εικόνας. Παρά τη θεµελιώδη σηµασία τους στην ψηφιακή επεξεργασία και ανάλυση εικόνας, δεν υπάρχει ακόµη ακριβής και ευρέως αποδεκτός µαθηµατικός ορισµός της ακµής. Αυτό το γεγονός 36

εξηγείται από την πολυπλοκότητα του περιεχοµένου της εικόνας και από την παρεµβολή µηχανισµών όρασης υψηλού επιπέδου στην ανθρώπινη αντίληψη του ορίου ενός αντικειµένου. Στα επόµενα, θα θεωρήσουµε σαν ακµή (ή περίγραµµα το σύνορο µεταξύ δύο οµογενών περιοχών µιας εικόνας που έχουν διαφορετικές εντάσεις φωτεινότητας. Αυτός ο ορισµός σηµαίνει ότι η ακµή είναι µια τοπική µεταβολή της φωτεινότητας (αλλά όχι αναγκαστικά και αντιστρόφως. Στη βιβλιογραφία έχουν προταθεί διάφορες τεχνικές ανίχνευσης ακµών [8],[9],[30]. Μπορούν να οµαδοποιηθούν σε δύο κατηγορίες: α Τοπικές τεχνικές, που χρησιµοποιούν τελεστές που δρουν σε τοπικές γειτονιές της εικόνας και β Καθολικές τεχνικές, που χρησιµοποιούν καθολική πληροφορία από όλη την εικόνα και µεθόδους φιλτραρίσµατος για την εξαγωγή πληροφοριών για τις ακµές. Μια ευρύτατα χρησιµοποιούµενη µέθοδος ανίχνευσης ακµών βασίζεται στη χρήση της κλίσης της εικόνας που υπολογίζεται µε τη βοήθεια των µερικών παραγώγων πρώτης τάξης σε κάθε θέση στοιχείου εικόνας. Η κλίση (gradient της εικόνας f ( x, y δίνεται από τη σχέση: T f f T f ( x, y = [ f x f y x y ] (3.1 και παρέχει χρήσιµη πληροφορία για τις τοπικές µεταβολές της φωτεινότητας. Το πλάτος: e ( x, y f ( x, y + f ( x y = (3. x y, µπορεί επίσης να χρησιµοποιηθεί σαν ανιχνευτής ακµών. Εναλλακτικά, µπορεί να χρησιµοποιηθεί το άθροισµα των απολύτων τιµών των µερικών παραγώγων f x, f y : e ( x, y f ( x, y + f ( x y = (3.3 x y, για υπολογιστική απλότητα. Η διεύθυνση µιας τοπικής ακµής µπορεί να περιγραφεί από τη γωνία διεύθυνσης: f φ (3.4 y ( x, y = artan f x 37

Εκτίµηση της κλίσης µπορεί να επιτευχθεί µε χρήση τελεστών κλίσης της µορφής: = = x w f x w f T y T x 1 (3.5 όπου x είναι το διάνυσµα που περιέχει τα στίγµατα σε µια τοπική γειτονιά της εικόνας. Τα διανύσµατα βαρών w 1, w περιγράφονται από µάσκες κλίσης. Παραδείγµατα τέτοιων µασκών είναι αυτά που προέρχονται από τους ανιχνευτές ακµών Prewitt και Sobel. Prewitt (κατεύθυνση x, (κατεύθυνση y 1 0 1 1 0 1 1 0 1 1 1 1 0 0 0 1 1 1 Sobel (κατεύθυνση x, (κατεύθυνση y 1 0 1 0 1 0 1 1 1 0 0 0 1 1 Άρα οι, στην (3.5 είναι βασικά δισδιάστατες γραµµικές συνελίξεις µε πυρήνες 3x3. Οι τελεστές Sobel παρέχουν το πλεονέκτηµα της ταυτόχρονης διαφόρισης και εξοµάλυνσης. Επειδή οι παράγωγοι ενισχύουν το θόρυβο, η εξοµάλυνση που επιτυγχάνεται µε χρήση των τελεστών Sobel είναι ιδιαίτερα σηµαντική. Καλύτερα χαρακτηριστικά θορύβου µπορούν να επιτευχθούν χρησιµοποιώντας µεγαλύτερες γειτονιές, γεγονός που συνεπάγεται µεγαλύτερη υπολογιστική προσπάθεια. Παρόλα αυτά, µεγάλες γειτονιές τείνουν να προκαλούν θάµπωµα των ακµών. x f y f Οι µέθοδοι αυτές βασίζονται στην παρατήρηση ότι στην περιοχή των ορίων των αντικειµένων, το πλάτος της κλίσης της έντασης των χρωµατικών πυκνοτήτων έχει πολύ υψηλότερη τιµή από ό,τι µακριά από τα όρια. Κατά συνέπεια, το σύνολο των στοιχείων ενός οργάνου στα οποία το πλάτος της κλίσης έχει σηµαντική τιµή, αναπαριστούν το σύνολο των στοιχείων του ζητούµενου περιγράµµατος του οργάνου. Μια άλλη προσέγγιση στην ανίχνευση ακµών είναι η χρήση του τελεστή Laplae, που ορίζεται συναρτήσει των µερικών παραγώγων δεύτερης τάξεως της ως προς x και y: ( y x f, (, y f x f y x f + = (3.6 38

Οι παράγωγοι πρώτης τάξεως έχουν τοπικά µέγιστα ή ελάχιστα στις ακµές της εικόνας, εξαιτίας των µεγάλων τοπικών µεταβολών της φωτεινότητας. Ως εκ τούτου, οι παράγωγοι δεύτερης τάξεως έχουν µηδενισµούς (δηλαδή µεταβάσεις από θετικές σε αρνητικές τιµές και αντιστρόφως στις περιοχές των ακµών. Έτσι µια προσέγγιση στην ανίχνευση ακµών είναι να εκτιµήσουµε την έξοδο του τελεστή Laplae και να βρούµε τα σηµεία µηδενισµού. Η διαφόριση όµως είναι µια υψιπερατή πράξη. Η διαφόριση δεύτερης τάξεως τείνει να αυξήσει το θόρυβο της εικόνας. Συνεπώς, ο τελεστής Laplae δηµιουργεί αρκετές εσφαλµένες ακµές, ιδιαίτερα σε περιοχές που η µεταβλητότητα της εικόνας είναι µικρή, επειδή µικρές διαταραχές της φωτεινότητας (θόρυβος τείνουν να προκαλέσουν εσφαλµένους µηδενισµούς. Στη συγκεκριµένη περίπτωση η αρχική χρήση του ανιχνευτή Sobel κρίθηκε ιδιαίτερα αποτελεσµατική οπότε δεν εξετάστηκε άλλη µέθοδος. Ο ανιχνευτής ακµών Sobel παράγει σαν έξοδο µια εικόνα τόνων του γκρι e(k,l. Κάθε στίγµα αυτής της εικόνας έχει ως τιµή την έξοδο του ανιχνευτή ακµών στο αντίστοιχο στίγµα της αυθεντικής εικόνας. Αν η έξοδος του ανιχνευτή ακµών σε κάποιο στίγµα είναι µεγάλη (>55 τότε υπάρχει µια τοπική ακµή. Αλλιώς, η θέση του pixel αντιστοιχεί στο φόντο. Κρίθηκε λοιπόν σκόπιµο να εφαρµοστεί ο ανιχνευτής αφού πρώτα η εικόνα έχει µετασχηµατιστεί σε δυαδική µέσω κατωφλίωσης. 3.. Κατωφλίωση Μία από τις βασικές τεχνικές κατάτµησης εικόνων είναι η κατωφλίωση. Η κατωφλίωση µε βάση κάποιο χαρακτηριστικό της εικόνας, όπως το επίπεδο χρωµατικών πυκνοτήτων, είναι µία πολύ σηµαντική τεχνική της επεξεργασίας και ανάλυσης εικόνων, καθώς συχνά αποτελεί το πρώτο βήµα για ανίχνευση - προσδιορισµό αντικειµένων. Πρέπει να αναφερθεί ότι το πρόβληµα της κατάτµησης µπορεί να είναι πολύ σύνθετο, λόγω των φαινοµένων ύπαρξης θορύβου, σκιών ή άλλων γεωµετρικών παραµορφώσεων. Η κατωφλίωση µπορεί να θεωρηθεί ως µια διαδικασία που περιλαµβάνει ελέγχους και σύγκριση κάποια ιδιότητας των στοιχείων, όπως της τιµής της χρωµατικής πυκνότητας, της υφής κ.ά, µε µια συνάρτηση κατωφλίου Τ της µορφής: όπου f ( x, y [ x, y, p( x, y, f ( x y ] T = T, (3.7 είναι η συνάρτηση χρωµατικής πυκνότητας (ή υφής στο σηµείο ( x, y, και p ( x, y εκφράζει κάποια τοπική ιδιότητα του σηµείου αυτού, για παράδειγµα τη µέση τιµή της χρωµατικής πυκνότητας σε µια γειτονιά µε κέντρο το σηµείο ( x, y. Η 39