ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σχεδιασμός, Διοίκηση και Πολιτική του Τουρισμού»

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σχεδιασμός, Διοίκηση και Πολιτική του Τουρισμού» Αερομεταφορές και Τουριστική ανάπτυξη Η Λέρος ως μελέτη περίπτωσης Μεταπτυχιακή εργασία Επιμέλεια εργασίας Φωτεινή Αλεξάνδρα Μπίνου (ΑΜ:243Μ11012) Επιβλέπον καθηγητής Δρ. Ανδρέας Παπαθεοδώρου Ιούνιος 2013

Ευχαριστίες Στην προσπάθεια υλοποίησης αυτής της εργασίας, υπήρξαν κάποιοι άνθρωποι οι οποίοι βοήθησαν να ξεπεραστούν οι δυσκολίες που υπήρξαν κατά τη διάρκεια της έρευνας, της επεξεργασίας των στοιχείων αλλά και κατά τη διάρκεια της συγγραφής της. Θα ήθελα να τους ευχαριστήσω γιατί χωρίς την συμβολή τους θα ήταν αδύνατη η υλοποίηση αυτής της εργασίας. Αρχικά, θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον Δρ. Ανδρέα Παπαθεοδώρου, καθηγητή στο μεταπτυχιακό «Σχεδιασμός, Διοίκηση και Πολιτική του Τουρισμού» και επιβλέπων καθηγητή στην παρούσα εργασία, για την στήριξη και την καθοδήγηση του, αλλά και τις πολύτιμες συμβουλές του με σκοπό την υλοποίηση της εργασίας. Παράλληλα θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Δημήτρη Σέββα για την καθοδήγηση όσον αφορά το κομμάτι της επεξεργασίας των στοιχείων από το στατιστικό πρόγραμμα SPSS. Ακόμα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους εκπροσώπους των τουριστικών φορέων που συμμετείχαν στην έρευνα. Συγκεκριμένα την κ. Ελευθερία Φτακλάκη, τον κ. Μιχαήλ Κολλια, τον κ. Μιχαήλ Ευαγγέλου, τον κ. Κωνσταντίνο Κουβά, τον κ. Θεόδωρο Ασβεστά, τον κ. Αλέξη Χαραλαμπίδη, τον κ. Αντώνη Νταλλαρή, τον κ. Νικόλαο Καστή και τον κ. Ηλία Ηλία. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους απάντησαν στα ερωτηματολόγια των τουριστών. Με εκτίμηση Φωτεινή-Αλεξάνδρα Μπίνου 2

Περίληψη Η παρούσα εργασία ερευνά το ρόλο που διαδραματίζει η ύπαρξη αεροδρομίου στην τουριστική ανάπτυξη ενός νησιού, μελετώντας την περίπτωση του Δημοτικού Αερολιμένα της Λέρου. Στο πρώτο μέρος της παρούσας εργασίας γίνεται μια συνοπτική παρουσίαση του τουρισμού και παρουσιάζονται θέματα που αφορούν τις αερομεταφορές και τις αερογραμμές που υπάγονται κάτω από το καθεστώς Παροχής Δημόσιας Υπηρεσίας (PSO). Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα δευτερογενή στοιχεία που αφορούν την Ελλάδα αλλά και πιο συγκεκριμένα το νησί. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας γίνεται μια παρουσίαση της τουριστικής κατάστασης που επικρατεί στο νησί της Λέρου. Πιο συγκεκριμένα αναλύονται θέματα προσφοράς και ζήτησης, το τουριστικό προϊόν όσον αφορά τα φυσικογεωγραφικά και ανθρωπογεωγραφικά χαρακτηριστικά, την προσβασιμότητα του νησιού, τους φορείς που υπάρχουν στο νησί αλλά και τη χωρική συγκέντρωση που υπάρχει στο νησί. Έπειτα, παρουσιάζεται η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για τη διεξαγωγή της έρευνας αλλά και τα ερωτηματολόγια που διανεμήθηκαν στους τουρίστες και στους φορείς. Στη συνέχεια, γίνεται η παρουσίαση των αποτελεσμάτων της πρωτογενούς έρευνας που έγινε τόσο σε τουρίστες όσο και σε τουριστικούς φορείς και έπειτα μέσω της SWOT ανάλυσης εντοπίστηκαν τόσο τα δυνατά και αδύνατα σημεία, όσο και οι ευκαιρίες και οι απειλές που αφορούν το νησί. Τέλος, γίνεται παρουσίαση των συμπερασμάτων που αφορούν την κατάσταση στο νησί αλλά και τους τρόπους βελτίωσης της. 3

Περιεχόμενα Ευχαριστίες... 2 Περίληψη... 3 Κεφάλαιο 1... 6 Ο τουρισμός... 6 Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού και το ρόλο που μπορούν να παίξουν στην τουρ. ανάπτυξη... 7 Ο τουρισμός στην Ελλάδα... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2... 12 Οι αερομεταφορές γενικά... 12 Η απελευθέρωση-απορύθμιση των αερογραμμών... 13 Το καθεστώς Παροχής Δημόσιας Υπηρεσίας (Public Service Obligation-PSO)... 14 Κεφάλαιο 3... 17 Αερομεταφορές και Τουριστική Ανάπτυξη... 17 Παροχή Δημόσιας Υπηρεσίας (Άγονες Γραμμές) της Ελλάδας... 17 Η παρούσα κατάσταση στο αεροδρόμιο της Λέρου... 19 Η κίνηση στο αεροδρόμιο της Λέρου... 19 Η κίνηση στα λιμάνια της Λέρου... 25 Τα στατιστικά διαμονής... 27 Κεφάλαιο 4... 30 Το νησί της Λέρου... 30 Το αεροδρόμιο της Λέρου... 31 Η κατάσταση στη Λέρο... 31 Τουριστική ζήτηση... 32 Τουριστική προσφορά... 33 Τα ιδιαίτερα στοιχεία του τουριστικού προϊόντος.... 35 Φυσικο-γεωγραφικά στοιχεία.... 35 Ανθρωπο-γεωγραφικά στοιχεία.... 35 Προσπελασιμότητα... 38 Φορείς τουρισμού... 39 Χωρική συγκέντρωση... 40 Ανάλυση P.E.S.T.E.L... 42 4

Κεφάλαιο 5... 45 Μεθοδολογία της έρευνας... 45 Η μεθοδολογία της έρευνας στην εργασία... 45 Η μεθοδολογία και χρησιμότητα της επιτόπιας έρευνας... 45 Αντικείμενο της έρευνας... 47 Πρωτογενής έρευνα... 47 Δευτερογενής έρευνα... 48 Δομή ερωτηματολογίου τουριστών... 49 Το δείγμα και η περίοδος διεξαγωγής της έρευνας... 49 Συνέντευξη φορέων... 50 Κεφάλαιο 6... 51 Αποτελέσματα Πρωτογενούς Έρευνας... 51 Ερωτηματολόγιο και έρευνα... 51 Παρουσίαση του δείγματος των τουριστών.... 51 Ανάλυση των απαντήσεων των τουριστών.... 56 Πίνακες διασταυρώσεων-συσχετίσεις... 61 Οι απαντήσεις από το δείγμα των τουριστικών φορέων.... 70 S.W.O.T ανάλυση... 77 Συμπεράσματα... 79 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 83 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ... 84 Παράρτημα... 86 Το ερωτηματολόγιο των τουριστών... 86 Η δομή του ερωτηματολογίου των φορέων... 92 5

Κεφάλαιο 1 Ο τουρισμός Ο τουρισμός είναι ένα φαινόμενο που έχει ραγδαία ανάπτυξη τις τελευταίες δεκαετίες και αποτελεί έναν από τους πιο δυναμικούς τομείς της παγκόσμιας αγοράς. Ένας περιεχτικός ορισμός που αφορά τον τουρισμό είναι ότι Ο τουρισμός είναι ένα πολυπρισματικό οικονομικό και κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο συμβαίνει όταν τα άτομα αλλάζουν φυσικό περιβάλλον και ρυθμούς ζωής που τους ικανοποιούν ψυχοσωματικές ανάγκες και πνευματικές περιέργειες, μέσα από συνειδητή και αποκλειστικά για το σκοπό αυτό πρόσκαιρη μετακίνηση σε ξένο γεωγραφικό χώρο και παραμονή τους σε αυτόν για χρονικό διάστημα μέχρι ένα έτος, όπου αναπτύσσονται συγκεκριμένες δραστηριότητες αναψυχής, διακοπών, επιχειρηματικές, θρησκευτικές κ.λ.π. (Λαγός, 2005) Η τουριστική βιομηχανία περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα παραγωγικών μονάδων που ανήκουν σε διαφορετικούς τομείς οικονομικής δραστηριότητας, καθώς και δημοσίων και ιδιωτικών οργανισμών (Λαγός, 2005). Παρατηρώντας, καλύτερα τη συγκεκριμένη βιομηχανία μπορούμε να διακρίνουμε επιχειρήσεις που ασχολούνται με τη διαμονή, τη μεταφορά, τη σίτιση αλλά και την ενημέρωση του τουρίστα. Συνεπώς, είναι ένας κλάδος ο οποίος αποτελείται από επιχειρήσεις που παράγουν διαφορετικά προϊόντα, κυρίως άυλα, τα οποία συνθέτουν το τουριστικό προϊόν. Το γεγονός ότι βασίζεται κυρίως στην παροχή υπηρεσιών η ποιότητα του τελικού τουριστικού προϊόντος εξαρτάται ιδιαίτερα από τον ανθρώπινο παράγοντα. Είναι χρήσιμο να αναφερθεί ότι ο τουρισμός, αποτελεί έναν κερδοφόρο κλάδο ο οποίος συμμετέχει σημαντικά στην οικονομική ενίσχυση των τουριστικών περιοχών με τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Εκτιμάται ότι για το 2010 η συμβολή του τουρισμού στον κλάδο της εργασίας, ανέρχεται σε ποσοστό 6-7% του συνολικού αριθμού θέσεων εργασίας σε παγκόσμιο επίπεδο (World Tourism Organization, 2012). Παράλληλα συμβάλει σημαντικά στην ανάδειξη αυτών των περιοχών κάνοντας τους περισσότερο γνωστούς. Σημαντική όμως είναι και η συνεισφορά του τουρισμού στο παγκόσμιο ΑΕΠ, αφού ανέρχεται σε ποσοστό 5%. 6

Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μια συνεχή αύξηση του διεθνή τουρισμού άλλοτε με μεγαλύτερους και άλλοτε με μικρότερους ρυθμούς επηρεαζόμενος πάντα από τους εξωτερικούς παράγοντες. Τέτοιοι παράγοντες είναι οι τρομοκρατικές επιθέσεις, η εμφάνιση κάποιον ασθενειών και η οικονομική και πολιτική αστάθεια. Σύμφωνα με τα στοιχεία που δίνει ο UNWTO το 2011 η αύξηση του τουρισμού στις ανεπτυγμένες περιοχές ήταν της τάξης του 4,9% ενώ των αναπτυσσόμενων περιοχών ήταν στο 4,3% (World Tourism Organization, 2012). Στη διάρκεια των ετών έχει αλλάξει μορφές επηρεασμένος πάντα από τις τάσεις που επικρατούν στην κοινωνική ζωή αλλά και στα καταναλωτικά πρότυπα. Τα τελευταία χρόνια η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας επηρέασε έντονα και τον κλάδο του τουρισμού αφού οι επιχειρήσεις είχαν τη δυνατότητα να προσαρμόσουν τις υπηρεσίες τους με βάση τα νέα δεδομένα, να εκμεταλλευτούν νέες ευκαιρίες που προσφέρει η παγκόσμια αγορά και να καταργήσουν τους μεσάζοντες δίνοντας τη δυνατότητα προσφοράς ενός προσαρμοζόμενου πακέτου που μπορεί να μεγιστοποιήσει το όφελος μιας τουριστικής επιχείρησης. Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι υπάρχουν και αρνητικές επιπτώσεις από τον τουρισμό σε μία περιοχή, αυτές μπορούν να αφορούν είτε την επιβάρυνση στο περιβάλλον της τουριστικής περιοχής, είτε τις κοινωνικές αλλαγές, είτε τέλος τις πολιτισμικές αλλαγές. Λαμβάνοντας υπόψη τους παραπάνω άξονες, σε συνδυασμό με τις απαιτήσεις του σύγχρονου πολυκινητρικού τουρίστα, υπήρξε επιτακτική ανάγκη προσαρμογής σε ένα μοντέλο το οποίο ελάχιστα θυμίζει το παρελθόν. Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού και το ρόλο που μπορούν να παίξουν στην τουρ. ανάπτυξη Παρακολουθώντας τις διεθνείς τάσεις που διαμορφώθηκαν τα τελευταία χρόνια, παρατηρούμε ιδιαίτερα αυξημένη τάση στη ζήτηση διαφοροποιημένων τουριστικών προϊόντων (INVEST IN GREECE)και στροφή στις ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού, οι οποίες αναπτύχθηκαν με βάση τα κίνητρα ή τις ομάδες κινήτρων που 7

οδηγούν στην επιλογή του ταξιδιού. Δηλαδή, μία μετάβαση από το πρότυπο των «παθητικών» διακοπών στο πρότυπο των «ενεργητικών» διακοπών. Έχοντας ως βάση την επιρροή που δέχεται ο τουρίστας και έμμεσα ο τουρισμός από τα εκάστοτε πρότυπα της οικονομίας και της κοινωνίας (Κοκκώσης, Τσάρτας, & Γκρίμπα, Απρίλιος 2011), συμπεραίνουμε ότι απαιτεί εξειδίκευση από τους εμπλεκόμενους στον τουρισμό ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του σύγχρονου τουρίστα, ο οποίος χαρακτηρίζεται πολυκινητρικός. Η λίστα με τις Ειδικές και Εναλλακτικές μορφές Τουρισμού συνεχώς μεγαλώνει, αφού υπάρχουν μεταβολές στους παράγοντες που συμβάλουν στην ανάπτυξη τους. Μια λειτουργική ομαδοποίηση είναι με βάση το κυρίαρχο κίνητρο ή κίνητρα (Κοκκώσης, Τσάρτας, & Γκρίμπα, Απρίλιος 2011) όπου διακρίνονται επτά ομάδες κινήτρων. Αυτές οι ομάδες έχουν ως βάση τη γνωριμία με την φύση και την ύπαιθρο, τον Πολιτισμό, θρησκεία, επιστήμη και εκπαίδευση, προβολή προϊόντων και υπηρεσιών. Σημαντικές επίσης ομάδες είναι οι επαγγελματικοί λόγοι, η ομάδα με βάση τη θάλασσα αλλά και η ομάδα που έχει ως βάση τους κοινωνικούς λόγους, την υγεία και ποιότητα ζωής αλλά και τα κοινωνικά πρότυπα και την κοινωνική προστασία. Τέλος, τα χόμπι, ο συνδυασμός ελεύθερου χρόνου και τουρισμού αλλά και ο παραθερισμός, το οργανωμένο real estate εξοχικών κατοικιών αποτελούν άλλες δύο σημαντικές ομάδες. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι για την βιώσιμη ανάπτυξη αυτών των μορφών τουρισμού είναι απαραίτητο να μελετηθούν οι πόροι που διαθέτει η περιοχή, οι κλιματολογικές συνθήκες και διάφορα άλλα χαρακτηριστικά ώστε η τουριστική ανάπτυξη να μην έχει αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Παράλληλα πρέπει να μελετηθούν προσεκτικά η ήδη υπάρχουσες τουριστικές εγκαταστάσεις και υποδομές αλλά και οι υποδομές που θα ήταν εφικτό να αναπτυχθούν στην περιοχή. Όλα τα παραπάνω σε συνδυασμό με τα θέλγητρα και τους πόρους, απαρτίζουν την τουριστική προσφορά η οποία συμβάλει στην τουριστική ανάπτυξη της περιοχής. Ταυτόχρονα είναι χρήσιμο να μελετηθεί και η τουριστική ζήτηση για την κάθε ειδική και εναλλακτική μορφή τουρισμού ώστε να είναι γνωστό που λαμβάνουν χώρα οι δραστηριότητες που σχετίζονται με τον τουρίστα, ποια περίοδος είναι κατάλληλη για 8

αυτή τη μορφή τουρισμού από κλιματολογικής αλλά και βιώσιμης άποψης. Τέλος, άλλο ένα χρήσιμο στοιχείο για τον τουρίστα, που απαρτίζει την τουριστική ζήτηση, είναι η αγορά στην οποία απευθύνεται η μορφή τουρισμού από οικονομικής άποψης αλλά και από φυσικής ικανότητας συμμετοχής. Μελετώντας συστηματικά την τουριστική ζήτηση και τουριστική προσφορά της κάθε μορφής τουρισμού μπορούμε να εντοπίσουμε την οποιαδήποτε μεταβολή και υπάρχει άμεση ανταπόκριση. Μέσω της ανάπτυξης ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού είναι εφικτό μια περιοχή να μειώσει το πρόβλημα της εποχικότητας, να προσελκύσει νέο «κοινό» αλλά και να συνδεθεί ο προορισμός με την συγκεκριμένη μορφή τουρισμού και να γίνει περαιτέρω γνωστή. Ο τουρισμός στην Ελλάδα Η Ελλάδα θεωρείται μια περιοχή που έχει αναπτύξει σε σημαντικό βαθμό τον κλάδο του τουρισμού εδώ και αρκετές δεκαετίες. Η έντονη πολιτιστική κληρονομιά, οι καλές κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν στη διάρκεια του χρόνου, ή έντονη εναλλαγή τοπίου, η έντονη παρουσία της θαλάσσιας έκτασης, η ύπαρξη πολλών νησιών αλλά και η παράδοση στον τουριστικό κλάδο είναι ίσως οι κυριότεροι πόλοι έλξης των τουριστών. Τα νούμερα που παρουσιάζουν οι στατιστικές δείχνουν το ρόλο που παίζει ο τουρισμός στην οικονομία της χώρας, αφού η συνεισφορά του τουρισμού στην οικονομία της Ελλάδας αποτελεί το 15,1% του ΑΕΠ. Ακόμα, σημαντικά είναι και τα νούμερα που αφορούν τον τομέα της απασχόλησης, αφού 446 χιλιάδες θέσεις σχετίζονται με άμεση ή έμμεση απασχόληση με τον τουριστικό κλάδο. Βέβαια, ο τομέας της απασχόλησης διαμορφώνεται και από επιχειρήσεις που δεν σχετίζονται με τον τουρισμό και απλά υποστηρίζονται από την ανάπτυξη του. Σε αυτή την περίπτωση ο αριθμός των θέσεων εργασίας αγγίζει το νούμερο των 741 χιλιάδων θέσεων. (Ίδρυμα οικονομικών & Βιομηχανικών ερευνών, 2012) Παρατηρώντας τη χώρα μπορούμε να δούμε ότι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά είναι η έντονη πολυνησιοτικότητα αφού υπάρχουν περίπου 6.000 νησιά από τα οποία τα 227 9

είναι κατοικημένα, και καλύπτουν περίπου 25.000 τετραγωνικά μέτρα (Papatheodorou & Arvanitis, 2009). Το Αιγαίο πέλαγος είναι το μεγαλύτερο σύμπλεγμα νησιών στην Ευρώπη και στο οποίο κατοικεί το 4,5% των κατοίκων της Ελλάδας (Buhalis, 1999). Χαρακτηριστικό είναι ότι ο τουρισμός έχει συμβάλει σημαντικά στην ανάπτυξη πολλών απομακρυσμένων περιοχών, κυρίως νησιωτικών, πολλές από τις οποίες διαθέτουν πληθώρα φυσικών πόρων ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν αποτελεσματικά σε πολλές μορφές τουριστικής ανάπτυξης. Έχει αναφερθεί ότι η ελκυστικότητα των τουριστικών προορισμών είναι μια σύνθεση από φυσικούς πόρους και από ανθρώπινες κατασκευές, όπως ξενοδοχεία (Bieger & Wittmer, 2006) Το γεγονός ότι σε αυτές τις περιοχές είναι ανεπτυγμένη έντονα η παραγωγή του πρωτογενούς τομέα, σε σχέση με τις αστικοποιημένες περιοχές, δίνει ένα επιπλέον φυσικό πόρο στην ανάπτυξη κάποιων ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού, όπως ο αγροτουρισμός. Παράλληλα, η ύπαρξη νησιωτικών συμπλεγμάτων, μας δίνει κάποιες επιπλέον πληροφορίες για τις δραστηριότητες που μπορούν να αναπτυχθούν στις περιοχές αυτές. Η έντονη ύπαρξη του θαλάσσιου στοιχείου και η ανάπτυξη συναφών μορφών τουρισμού είναι ίσως η κυριότερη. Βέβαια το γεγονός της έντονης ύπαρξης του υγρού στοιχείου μπορεί να αναδείξει μια σειρά προβλημάτων που μπορούν να αντιμετωπίσουν οι νησιωτικές περιοχές της χώρας, αλλά και οι περιοχές γενικότερα που βρίσκονται μακριά από την ενδοχώρα. Το βασικότερο το πρόβλημα από αυτά είναι αυτό της μεταφοράς των τουριστών από την χώρα προέλευσης στον τόπο προορισμού. Σε μια τέτοια χώρα μπορεί να γίνει κατανοητό πόσο σημαντική είναι η ανάπτυξη της ακτοπλοϊκής και αεροπορικής συγκοινωνίας ώστε οι περιοχές αυτές να είναι προσπελάσιμες. Παρατηρώντας, καλύτερα το χάρτη της Ελλάδας παρατηρούμε ότι υπάρχει πληθώρα αεροδρομίων, πιο συγκεκριμένα υπάρχουν σαράντα πέντε αερολιμένες από τους οποίους οι πλειοψηφία βρίσκεται στα νησιά της χώρας. Το γεγονός αυτό δημιουργεί έναν επιπλέον θετικό παράγοντα ανάπτυξης του τουρισμού, αφού με την ανάπτυξη της τεχνολογίας ο προορισμός έχει την ικανότητα να απευθύνετε σε παγκόσμιο επίπεδο, δημιουργείτε επιτακτή ανάγκη για ανάπτυξη του κλάδου των αερομεταφορών. 10

Σύμφωνα με τον UNWTO, χωρίς αερογραμμές πολλές χώρες και νησιά, από αυτά που γνωρίζουν ήδη άνθιση, θα είχαν μείνει απροσπέλαστα (UNWTO, 2012). Από αυτό καταλαβαίνουμε τη ζωτική σημασία που έχει για μια περιοχή, ειδικά νησιωτική η ύπαρξη αεροδρομίου. 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Οι αερομεταφορές γενικά Οι αερομεταφορές αποτελούν ένα σημαντικά μεγάλο κομμάτι του εγχώριου και μη τουρισμού. Σύμφωνα με τον UNWTO το 2011 καταγράφηκαν 983 εκατομμύρια διεθνείς αφίξεις από τις οποίες οι 583 εκατομμύρια πτήσεις αφορούσαν τις ανεπτυγμένες χώρες ενώ οι 460 εκατομμύρια αφορούσαν τις αναπτυσσόμενες. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ετήσια αύξηση από το 2005 μέχρι το 2011 στις αναπτυγμένες χώρες ανέρχεται σε ποσοστό 2,4% ενώ στις αναπτυσσόμενες ανέρχεται σε ποσοστό 5%. (UNWTO publications, 2012) Πιο συγκεκριμένα, το 51% αυτών των πτήσεων αφορούσαν ταξίδια αναψυχής, το 15% επαγγελματικά ταξίδια και το 27% αφορούσαν ταξίδια για λόγους υγείας και επισκέψεις σε φίλους-συγγενείς, τέλος σε ένα ποσοστό της τάξης του 7% δεν έχει προσδιοριστεί ο λόγος του ταξιδιού. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο κλάδος της αεροπορίας έχει χωριστεί σε δύο σημαντικές περιόδους οι οποίες είναι πριν και μετά την απελευθέρωση και απορύθμιση των αερογραμμών, η οποία συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη του κλάδου αλλά και στη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών. Ωστόσο, υπάρχουν πολλοί παράγοντες που συντελούν στην ραγδαία ανάπτυξη των αερομεταφορών, διαμορφώνουν τα παραπάνω ποσοστά και μπορούν να επηρεάσουν έντονα την ζήτηση και την προσφορά των αερομεταφορών αλλά και της τουριστικής ανάπτυξης μιας περιοχής. Οι πιο σημαντικοί που μπορούμε να διακρίνουμε είναι ο οικονομικός, ο πολιτικός, ο κοινωνικός, ο τεχνολογικός αλλά και περιβαλλοντικός παράγοντας. Στον αντίποδα βέβαια υπάρχουν οι περιπτώσεις των τρομοκρατικών επιθέσεων, των έντονων καιρικών φαινομένων αλλά και των περιόδων έξαρσης ασθενειών. Όλα τα παραπάνω διαμορφώνουν μια αρνητική εικόνα στο ευαίσθητο κομμάτι της ασφάλειας και επηρεάζουν την τουριστική κίνηση σε αρκετές περιοχές (Graham, Papatheodorou, & Forsyth, 2008). Βέβαια, θα ήταν παράληψη να μην αναφέρουμε ότι υπάρχει και ένα μεγάλο ποσοστό ατόμων που δεν χρησιμοποιεί τις αερομεταφορές ανεξάρτητα με το αν συντρέχουν κάποιοι από τους παραπάνω αρνητικούς εξωτερικούς παράγοντες. Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό ως pteromerhano (Hanlon, 2007)και επηρεάζει αρνητικά την ανάπτυξη. 12

Ωστόσο υπάρχουν εταιρείες που προσπαθούν να δώσουν έμφαση στην αίσθηση ασφαλείας του πελάτη, με απώτερο σκοπό την καθιέρωση τους στην αγορά των αερομεταφορών αλλά και την μείωση της ανασφάλειας των πελατών. Η απελευθέρωση-απορύθμιση των αερογραμμών Η απελευθέρωση και απορύθμιση των αερογραμμών ξεκίνησε με πρωτοπόρους τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής το 1978, προκαλώντας αναταράξεις σε διεθνές επίπεδο. Η απελευθέρωση των αερογραμμών στην Ευρώπη επιτεύχθηκε με την εφαρμογή των Τριών Πακέτων. Η εφαρμογή αυτή έγινε σταδιακά από το 1988 έως το 1997 όπου δημιουργήθηκε μία κοινή ευρωπαϊκή αεροπορική περιοχή στην οποία οι αεροπορικές εταιρείες έχουν δικαιώματα πρόσβασης σε όλες τις διαδρομές εντός των κρατών μελών αλλά και των διαδρομών που μέχρι πρότινος υπήρχαν δικαιώματα καμποτάζ (Graham, Papatheodorou, & Forsyth, 2008). Η απελευθέρωση αυτή συνέβαλε στην ραγδαία οικονομική ανάπτυξη των περιοχών αλλά και στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Παράλληλα όμως με όλα τα θετικά που επέφερε αυτή η απελευθέρωση, προέκυψαν και αρκετά προβλήματα και πιο συγκεκριμένα το θέμα της εκπομπής ρύπων στο περιβάλλον. Μέσω της «Ατζέντα 21» προωθείται ειδικό νομοσχέδιο επιβολής φόρου άνθρακα και στην Ευρώπη, στο οποίο ενώ είχε καθοριστεί ημερομηνία επιβολής η 1 η Ιανουαρίου 2012 μετατέθηκε για τον Νοέμβριο του 2013. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι η απορρύθμιση αυτή διέπεται και από κάποια χαρακτηριστικά (Berechman & Jaap de Wit, 1996), όπως το ότι δίνει την ελευθερία στις αεροπορικές εταιρείες να διαμορφώνουν τιμές για τους ναύλους υπό την επίβλεψη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την αποφυγή υπερβολικής αύξησης των τιμών. Επίσης, άλλο ένα χαρακτηριστικό έχει να κάνει με την αδειοδότηση των αερογραμμών, η οποία απελευθερώθηκε με αποτέλεσμα να είναι εύκολη η είσοδος στην αγορά, φτάνει να τηρούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Τα παραπάνω είχαν ως αποτέλεσμα οι αερομεταφορές να γίνουν πιο ανταγωνιστικές και την εισαγωγή νέων μοντέλων αερογραμμών. Ένα από αυτά τα μοντέλα είναι τα Charter, τα οποία αποτέλεσαν το τουριστικό μοντέλο που επικράτησε έντονα τις τελευταίες δεκαετίες και το κύριο χαρακτηριστικό 13

του ήταν η έντονη εξάρτηση από τους Tour Operators, η δελεαστική τιμή και η προτίμηση από άτομα που ταξίδευαν αποκλειστικά για λόγους αναψυχής. Τη νέα εκδοχή αυτού του τύπου μπορούμε να πούμε ότι αποτελούν οι Low Cost Carriers όπου εμφανίστηκαν στην Ευρώπη το 1985 με την Ιρλανδική εταιρεία Ryanair (Doganis, 2001). Το κύριο χαρακτηριστικό στις εταιρείες αυτές είναι ότι έχουν προσαρμοστεί με βάση τις απαιτήσεις του σύγχρονου τουρίστα. Η λειτουργία τους βασίζεται στη μείωση άμεσου και έμμεσου λειτουργικού κόστους και στην επίτευξη οικονομιών κλίμακας. Για να γίνει κατανοητή η επίδραση αυτών των εταιρειών, είναι χρήσιμο να αναφερθεί ότι στην Ευρώπη την τελευταία δεκαετία η αύξηση στον τομέα των Low Cost Carriers ανέρχεται στο ποσοστού του 26% (United Nations World Tourism Organization, 2012). Τέλος, μπορούμε διακρίνουμε το σημαντικό ρόλο που έπαιξε η απορύθμιση με την εισαγωγή του μοντέλου που αφορά τις Υποχρεώσεις Παροχής Δημόσιας Υπηρεσίας (Public Service Obligation-PSO). Το καθεστώς Παροχής Δημόσιας Υπηρεσίας (Public Service Obligation-PSO) Η απορρύθμιση αυτή είναι κυρίως συνυφασμένη με την εισαγωγή του μοντέλου που αφορά τις Υποχρεώσεις Παροχής Δημόσιας Υπηρεσίας (Public Service Obligation - PSO). Στο μοντέλο αυτό καθοριστικό ρόλο έπαιξαν οι κανονισμοί της Ευρωπαϊκής Κοινότητας 1008/24-09-2008 και 2408/23-07-1992 όπου καθορίζονται οι κοινοί κανόνες λειτουργίας των αεροπορικών εταιρειών. Πιο συγκεκριμένα, ο κανονισμός με 1008/24-09-2008 στα άρθρα 16,17 και 18 καθορίζει τις γενικές αρχές για τις υποχρεώσεις δημόσιας υπηρεσίας, τη διαδικασία δημόσιου διαγωνισμού και τον τρόπο εξέτασης αντίστοιχα. Μεταξύ άλλων αναφέρεται ότι «ένα κράτος μέλος μπορεί να επιβάλει υποχρεώσεις παροχής δημόσιας υπηρεσίας σε τακτικές αεροπορικές γραμμές μεταξύ αερολιμένα την Ευρωπαϊκής Ένωσης και αερολιμένα που εξυπηρετεί περιφερειακή περιοχή ή περιοχή ανάπτυξης που βρίσκεται στο έδαφος του, ή γραμμή η οποία έχει χαμηλή κίνηση, στο μέτρο που απαιτείται προκειμένου να εξασφαλίζεται, στο συγκεκριμένο δρομολόγιο, ελάχιστη εξυπηρέτηση τακτικών αεροπορικών γραμμών που πληρούν καθορισμένα κριτήρια συνέχειας, τακτικότητας, τιμολόγησης ή ελάχιστης 14

μεταφορικής ικανότητας, τα οποία ο αερομεταφορέας δεν επρόκειτο άλλως να αναλάβει εάν ελάμβανε αποκλειστικά υπόψη το εμπορικό συμφέρον του» (European Parliament, 2008). Ακόμα στον κανονισμό υπ αριθμόν 1008/2008 αναφέρεται ότι «ένα κράτος-μέλος μπορεί να επιβάλλει υποχρεώσεις παροχής δημόσιας υπηρεσίας σε τακτικές αεροπορικές γραμμές μεταξύ αερολιμένα της Κοινότητας και αερολιμένα που εξυπηρετεί περιφερειακή περιοχή ή περιοχή ανάπτυξης που βρίσκεται στο έδαφος του ή γραμμή η οποία έχει χαμηλή κίνηση, εφόσον η γραμμή αυτή θεωρείται δρομολόγιο ζωτικής σημασίας για την οικονομική αν άπτυξη της περιφέρειας που βρίσκεται ο αερολιμένας. Η υποχρέωση αυτή επιβάλλεται μόνο στο μέτρο που απαιτείται προκειμένου να εξασφαλίζεται, στο συγκεκριμένο δρομολόγιο, ελάχιστη εξυπηρέτηση τακτικών αεροπορικών γραμμών που πληρούν καθορισμένα κριτήρια συνέχειας, τακτικότητας, τιμολόγησης ή ελάχιστης μεταφορικής ικανότητας, το οποίο ο αερομεταφορέας δεν επρόκειτο αλλιώς να αναλάβει εάν λάμβανε αποκλειστικά υπόψη το εμπορικό συμφέρον του» (InfoCuria-Νομολογία του Δικαστηρίου, 2001). Η βιομηχανία των αερογραμμών έχει κυρίως σταθερά κόστη, αλλά και μεταβλητά τα οποία είναι πιο ελεγχόμενα. Μέσω της δυνατότητας ελέγχου του μεταβλητού κόστους, οι αεροπορικές εταιρίες μπορούν να πετύχουν οικονομίες κλίμακας, για να καλύψουν το κόστος αλλά και να αποκομιστούν το τυχόν κέρδος. Όμως, αυτό δεν είναι εφικτό αν αναφερόμαστε σε γραμμές οι οποίες είναι χαμηλής ζήτησης και επηρεάζεται η βιωσιμότητα τους. Οι συγκεκριμένες γραμμές έχουν τη δυνατότητα να ενταχθούν σε καθεστώς Παροχής Δημόσιας Υπηρεσίας (Public Service Obligation-PSO). Οι γραμμές PSO ακολουθούν το μοντέλο Essential Air Service Program (EAS) των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής και το πρόγραμμα Remote Air Service Subsidy (RASS) της Αυστραλίας τα οποία σχεδιάστηκαν με σκοπό να προστατεύσουν τις μικρές κοινότητες από τις αρνητικές επιπτώσεις από του νόμου για την απελευθέρωση των αερομεταφορέων (Κούρα & Παπαθεοδώρου, 2012). Οι γραμμές PSO μπορούν να χαρακτηρισθούν είτε ως «περιορισμένης πρόσβασης» είτε ως «ανοιχτής πρόσβασης» (Steiner, Tatalovic, & Bajic). Η διαφορά έχει να κάνει με την ευκολία εισόδου μίας 15

αεροπορικής εταιρείας στην συγκεκριμένη γραμμή. Πιο συγκεκριμένα στην πρώτη περίπτωση μόνο μία αεροπορική εταιρεία θα αναλάβει τη διαχείριση της αερογραμμής, ενώ στην δεύτερη μπορούν παραπάνω από μία εταιρείες να δραστηριοποιηθούν στην συγκεκριμένη γραμμή, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η εταιρεία να συμφωνεί με τη νομοθεσία που υπάγονται οι PSO γραμμές. Είναι χρήσιμο να αναφερθεί ότι τα δρομολόγια PSO απευθύνονται σε περιοχές που βρίσκονται στο στάδιο της εξερεύνησης του κύκλου ζωής (Graham, Papatheodorou, & Forsyth, 2008). Μέσα από αυτό μπορούμε να καταλάβουμε ότι τα δρομολόγια αυτά, αποτελούν καθοριστικό παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης των απομακρυσμένων περιοχών που εξυπηρετούν, λόγω της δυνατότητας πρόσβασης από πιθανές αγορές τουριστών. Σε πρόσφατη καταγραφή των δρομολογίων PSO εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο αριθμός τους φτάνει τα 271 δρομολόγια εκ των οποίων τα 28 δρομολόγια διενεργούνται εντός Ελλάδας (European Commission, 2013). 16

Κεφάλαιο 3 Αερομεταφορές και Τουριστική Ανάπτυξη Στην ενότητα αυτή είναι απαραίτητο να γίνει μια αναλυτική παρουσίαση των στοιχείων που αφορούν τις γραμμές που εκτελούνται και λειτουργούν υπό το καθεστώς Υποχρεώσεων Παροχής Δημόσιας Υπηρεσίας. Στη συνέχεια είναι απαραίτητο να γίνει η παρουσίαση των στοιχείων που αφορούν τη τουριστική κίνηση στο νησί της Λέρου. Πιο αναλυτικά, γίνεται παρουσίαση της κίνησης που αφορά το αεροδρόμιο της Λέρου και στη συνέχεια παρουσιάζεται η ακτοπλοϊκή κίνηση του νησιού. Τέλος γίνεται παρουσίαση στα στοιχεία που αφορούν τη διαμονή των τουριστών και αφορούν τόσο τις περιόδους προσέλευσης όσο και την εθνικότητα των τουριστών. Παροχή Δημόσιας Υπηρεσίας (Άγονες Γραμμές) της Ελλάδας Παρατηρώντας κανείς το χάρτη της Ελλάδας μπορεί να εντοπίσει ότι η χώρα μας έχει υψηλή συγκέντρωση αεροδρομίων (Papatheodorou & Arvanitis, 2009), κύριο λόγο αποτελεί η πληθώρα νησιών που υπάρχουν αλλά και η μεγάλη απόσταση αρκετών περιοχών από την ενδοχώρα. Λόγω της υψηλής αστικοποίησης που χαρακτηρίζει την χώρα μας, είναι εύκολα κατανοητό ότι στην περιφέρεια έχει μειωθεί αρκετά ο πληθυσμός. Η ένταξη της αεροπορικής γραμμής, που συνδέει την περιφέρεια με την ενδοχώρα, σε καθεστώς PSO είναι απαραίτητη ώστε να εξασφαλιστεί η ζωτικότητα των αεροδρομίων, ακόμα και σε περιόδους χαμηλής κινητικότητας, κάτι που συνεπάγεται την προσβασιμότητα τους. Στις 30 Μαρτίου του 2012 κατοχυρώθηκε το αποτέλεσμα της διαγωνιστικής διαδικασίας για την παροχή δημόσιας υπηρεσίας σε τακτικές αεροπορικές γραμμές που αφορούν το εσωτερικό της Ελλάδας. Στο συγκεκριμένο διαγωνισμό αποδεκτές έγιναν οι τέσσερις από τις έξι αερογραμμές που δήλωσαν ενδιαφέρον και πιο συγκεκριμένα η Olympic Air, η Aegean, η Astra Airlines και η Sky Express. Στις παραπάνω εταιρείες κατοχυρώθηκε το δικαίωμα αποκλειστικής εκμετάλλευσης για το διάστημα 01/04/12 εώς 31/03/16 για τις είκοσι έξι τακτικές αεροπορικές γραμμές. Ενώ δύο ακόμα αεροπορικές γραμμές που εκτελεί η Sky Express, έχει το δικαίωμα εκμετάλλευσης για 17

το δρομολόγιο Θεσσαλονίκη-Λήμνος-Ικαρία για το διάστημα 1 η Σεπτεμβρίου 2010 έως 31 η Αυγούστου 2014 και για το δρομολόγιο Αθήνα-Καστοριά για το διάστημα από την 1 η Ιουλίου 2010 έως 30 η Ιουνίου 2014. Από το σύνολο των εικοσιοκτώ τακτικών αεροπορικών γραμμών μόνο οι τρείς θα εκτελούνται χωρίς την καταβολή οικονομικού Καλαμάτα, Θεσσαλονίκη-Σάμος. Ενώ για τα είκοσι τρία δρομολόγια το συνολικό μέγιστο ποσό ανέρχεται στα 164.060.810,02. Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει συγκεντρωτικά τις αεροπορικές γραμμές στις οποίες έχουν επιβληθεί υποχρεώσεις παροχής δημόσιας υπηρεσίας και το οικονομικό τους αντιστάθμισμα. αντισταθμίσματος και πιο συγκεκριμένα οι γραμμές Θεσσαλονίκη-Χίος, Θεσσαλονίκη- ΓΡΑΜΜΗ PSO Αερομεταφορέας ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΑΝΤΙΣΤΑΘΜΙΣΜΑ Αθήνα Αστυπάλαια Olympic Air 6.160.739,14 Αθήνα Ζάκυνθος Olympic Air 4.311.859,07 Αθήνα Ικαρία Olympic Air 5.857.487,17 Αθήνα Κάλυμνος Olympic Air 6.418.465,49 Αθήνα Κάρπαθος Olympic Air 8.654.636,86 Αθήνα Κοζάνη-Καστοριά Sky Express Αθήνα Κύθηρα Olympic Air 5.629.939,75 Αθήνα Λέρος Olympic Air 10.521.813,32 Αθήνα Μήλος Olympic Air 12.492.419,34 Αθήνα Νάξος Olympic Air 4.958.455,80 Αθήνα Πάρος Olympic Air 16.773.996,37 Αθήνα Σητεία Astra Airlines 3.792.004,24 Αθήνα Σκιάθος Olympic Air 3.171.088,71 Αθήνα Σκύρος Aegean Airlines 3.275.919 Αθήνα Σύρος Olympic Air Ακτιο Σητεία Sky Express 3.966.269 Αλεξανδρούπολη Σητεία Sky Express 3.959.252,24 Θεσσαλονίκη Καλαμάτα Astra Airlines - Θεσσαλονίκη Κέρκυρα Astra Airlines 5.399.999,76 Θεσσαλονίκη Λήμνος-Ικαρία Sky Express Θεσσαλονίκη Σάμος Astra Airlines - Θεσσαλονίκη Σκύρος Sky Express 3.787.157,04 Θεσσαλονίκη Χίος Astra Airlines - Κέρκυρα Άκτιο-Κεφαλονιά- Sky express 9.920.341,04 Ζάκυνθος-Κύθηρα Λήμνος Μυτιλήνη-Χίος- Σάμος-Ρόδος Sky express 13.827.686,12 18

Ρόδος Κάρπαθος-Κάσος- Olympic Air 16.326.992,71 Σητεία Ρόδος Καστελόριζο Olympic Air 5.714.110,90 Ρόδος Κώς-Κάλυμνος- Olympic Air 6.857.246,43 Λέρος- Αστυπάλαια Πίνακας 1. Οι γραμμές PSO της Ελλάδας Η παρούσα κατάσταση στο αεροδρόμιο της Λέρου Οι προορισμοί που συνδέονται αεροπορικά με το νησί της Λέρου, είναι της Αττικής και της Αστυπάλαιας, της Κω και της Ρόδου και οι γραμμές τους, όπως παρατηρούμε από τον πίνακα λειτουργούν υπό το καθεστώς Υποχρεώσεις Παροχής Δημόσιας Υπηρεσίας (PSO) και εκτελούνται αποκλειστικά από την Olympic air. Λόγω της ένταξης τους σε αυτό το καθεστώς υπάρχει η δυνατότητα διατήρησης σταθερής τιμής σε όλη τη διάρκεια του χρόνου. Πιο συγκεκριμένα το εισιτήριο για Αθήνα στοιχίζει 76 ενώ η επιστροφή από Αθήνα στοιχίζει 85,03 λόγω αυξημένων φόρων του αεροδρομίου της Αττικής, Ελευθέριος Βενιζέλος. Την ίδια στιγμή οι τιμές των εισιτηρίων για το δρομολόγιο που έχει τελικό προορισμό τη Ρόδο διαμορφώνονται ως εξής: για Αστυπάλαια και Κω η τιμή ανέρχεται στα 61 ενώ για τη Ρόδο η τιμή είναι στα 68. Η Olympic air για της διαδρομές που αφορούν το αεροδρόμιο της Λέρου χρησιμοποίει αεροσκάφη ATR-43 και DASH-8 που διαθέτουν 50 θέσεις και 38 θέσεις αντίστοιχα. Τη χειμερινή περίοδο για το δρομολόγιο που αφορά την Αττική, εκτελείτε μόνο ένα την ημέρα ενώ τη θερινή περίοδο υπάρχουν δύο πτήσεις τέσσερις φορές την εβδομάδα και μία πτήση τις υπόλοιπες μέρες. Όσον αφορά το δρομολόγιο με τελικό σταθμό τη Ρόδο εκτελούνται δύο δρομολόγια την εβδομάδα. Τα DASH-8 λόγω των λιγοστών θέσεων που διαθέτουν εκτελούν τα δρομολόγια τους χειμερινούς μήνες, κυρίως λόγω της μικρής κινητικότητας που παρουσιάζεται εκείνες τις περιόδους. Η κίνηση στο αεροδρόμιο της Λέρου Ένας τρόπος για να γίνει κατανοητή η χρησιμότητα του αεροδρομίου και η συμβολή του στην τουριστική κίνηση του νησιού είναι η παρακολούθηση των στατιστικών που παρουσιάζει. Μέσα από μπορούμε να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη του αεροδρομίου 19

μέσα στα έτη αλλά και τις περιόδους έντονης εποχικότητας. Τα στατιστικά στοιχεία κίνησης παραχωρήθηκαν από το Δημοτικό Αερολιμένα Λέρου για το σκοπό της εργασίας. Το 2008 ο Δημοτικός Αερολιμένας της Λέρου είχε 1.338 αφίξεις και αναχωρήσεις αεροσκαφών. Παρατηρώντας το παρακάτω διάγραμμα βλέπουμε ότι ο Απρίλιος, ο Ιούλιος και ο Αύγουστος ήταν οι μήνες με την μεγαλύτερη κινητικότητα. Πιο αναλυτικά από αυτά τα αεροσκάφη αφίχθηκαν συνολικά 16.017 άτομα στο νησί και αναχώρησαν από το νησί 14.746 άτομα ενώ 2.509 επιβάτες ήταν διερχόμενοι από το νησί. Από το διάγραμμα παρατηρείται ότι οι περισσότερες αφίξεις τουριστών ήταν τον Ιούλιο και κυρίως τον Αύγουστο. Είναι χαρακτηριστικό ότι τον Αύγουστο οι αφίξεις των τουριστών άγγιξαν τις 2.190 και οι τουρίστες που αναχώρησαν από το νησί ήταν 2.053 ενώ οι διερχόμενοι ήταν 598 άτομα. Εικόνα 1. Στατιστικά κίνηση του 2008 20

Το 2009 οι αφίξεις και αναχωρήσεις των αεροσκαφών παρουσίασαν αύξηση και έφτασαν στις 1.364, με τη μεγαλύτερη κινητικότητα να εντοπίζεται τον Αύγουστο. Ωστόσο, σημαντική είναι και η κινητικότητα που παρουσιάζεται τον Ιούλιο και τον Σεπτέμβριο. Εικόνα 2. Στατιστικά κίνησης 2009 Τη συγκεκριμένη χρονιά στο αεροδρόμιο της Λέρου αφίχθηκαν 13.337 και αναχώρησαν από το νησί 11.521 ενώ οι διερχόμενοι ανήρθαν στα 2.234 άτομα. Η μεγαλύτερη κινητικότητα παρατηρήθηκε τον Αύγουστο με τις αφίξεις τουριστών να αγγίζουν τις 1.603, οι αναχωρήσεις να ανέρχονται στις 1.422 και οι διερχόμενοι να ανέρχονται στους 620. Είναι χρήσιμο να αναφερθεί ότι τον Ιούλιο της συγκεκριμένης χρονιάς, έλαβε χώρα για πρώτη φορά το διεθνές τουρνουά σκάκι. 21

Τα στατιστικά στοιχεία κίνησης του έτους 2010 παρουσιάζουν περαιτέρω αύξηση στις αφίξεις αεροσκαφών και τουριστών. Αναλυτικά οι αφίξεις-αναχωρήσεις αεροσκαφών έφτασαν τις 1.456 κατά τη διάρκεια του έτους, οι αφίξεις επιβατών ανήλθαν στις 13.715, οι αναχωρήσεις 15.552 και οι διερχόμενοι επιβάτες ήταν 1.951. Πιο συγκεκριμένα η μεγαλύτερη άφιξη επιβατών σημειώθηκε τον Ιούλιο στο αεροδρόμιο της Λέρου, όπου έλαβαν χώρα 156 αφίξεις-αναχωρήσεις αεροσκαφών, από τα οποία αφίχθηκαν 1.882 επιβάτες, αναχώρησαν 2.046 και 316 ήταν οι διερχόμενοι. Σημαντικά βέβαια είναι και τα νούμερα που παρουσιάζει και ο Αύγουστος με 166 αφίξεις αεροσκαφών και 1.828 αφίξεις επιβατών. Τον ίδιο μήνα οι αναχωρήσεις επιβατών ήταν στις 2.457 και οι διερχόμενοι ήταν 518 άτομα. Εικόνα 3. Στατιστικά κίνησης του 2010 22

Συνεχίζοντας να παρατηρούμε τα στατιστικά κίνησης του αεροδρομίου της Λέρου βλέπουμε ότι και για το 2011 υπάρχει αύξηση τόσο στην κινητικότητα των αεροσκαφών όσο και των επιβατών. Πιο συγκεκριμένα τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο παρατηρείτε η μεγαλύτερη κίνηση αεροσκαφών με 162 αφίξεις-αναχωρήσεις αεροσκαφών. Ωστόσο τον Ιούλιο παρατηρήθηκε η μεγαλύτερη κίνηση επιβατών με 1.919 αφίξεις, 2.333 αναχωρήσεις και 526 διερχόμενους επιβάτες. Ο μήνας Αύγουστος ενώ είχε τις ίδιες αφίξεις αεροσκαφών, χαρακτηρίστηκε από μείωση στις αφίξεις των επιβατών οι οποίες ανήλθαν στις 1.859, ενώ αυξημένη ήταν η αναχώρηση των επιβατών με νούμερο που αγγίζει τις 2.496. Τέλος, οι διερχόμενοι επιβάτες ήταν 633. Εικόνα 4. Στατιστικά κίνησης 2011 23

Το 2012 παρατηρήθηκε αύξηση στις αφίξεις-αναχωρήσεις αεροσκαφών με νούμερο που αγγίζει τις 1.646, με τις περισσότερες πτήσεις να εκτελούνται τον Ιούλιο. Ωστόσο η συνολική κίνηση των επιβατών παρουσιάζει μείωση τόσο στις αφίξεις επιβατών που ήταν συνολικά 13.792, όσο και στις αναχωρήσεις οι οποίες ανήλθαν στις 14.118 αλλά και στους διερχόμενους επιβάτες οι οποίοι ήταν 1.704. Αξίζει να σημειωθεί ότι και αυτή τη χρονιά ήταν αυξημένες οι αφίξεις επιβατών κατά το μήνα Ιούλιο με 2.001άτομα. Τον ίδιο μήνα οι αναχωρήσεις επιβατών ανήλθαν στις 1.799 και οι διερχόμενοι ήταν 307 άτομα. Παράλληλα, αξιοσημείωτα νούμερα παρουσίασε και ο Αύγουστος όπου έλαβαν χώρα 170 αφίξεις-αναχωρήσεις αεροσκαφών από τα οποία αφίχθησαν 1.879 άτομα, αναχώρησαν 1.876 ενώ διερχόμενοι ήταν 478 επιβάτες. Εικόνα 5. Στατιστικά κίνησης 2012 24

Παρατηρούμε από τα παραπάνω ότι η έντονη κινητικότητα στο νησί εντοπίζεται τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο. Ακόμα παρατηρούμε ότι από το 2010, όπου ήταν η δεύτερη συνεχόμενη χρονιά διοργάνωσης του διεθνούς τουρνουά σκάκι, οι αφίξεις τόσο των αεροσκαφών όσο και των τουριστών για τον μήνα Ιούλιο, αυξήθηκαν αρκετά φτάνοντας σε σημείο τα έτη 2011 και 2012 να ταξιδεύουν με προορισμό το νησί περισσότεροι επιβάτες και από τον μήνα Αύγουστο. Η κίνηση στα λιμάνια της Λέρου Για να έχουμε μια καλύτερη εικόνα όσον αφορά τη τουριστική κίνηση στο νησί της Λέρου, είναι απαραίτητο να δούμε και την ακτοπλοϊκή κίνηση που έλαβε χώρα στα δύο κεντρικά λιμάνια του νησιού για όλη τη διάρκεια του 2012. Τα λιμάνια αυτά δέχονται πλοία που εκτελούν τη διαδρομή Πειραιάς Σύρο Πάτμο Λέρο Κω Ρόδο και αντίστροφα, αλλά και καταμαράν ή flying dolphins που εξυπηρετούν την επικοινωνία με τα γύρω νησιά αλλά και γενικότερα με το σύμπλεγμα των Δωδεκανήσων, όπως τη Σάμο, Κάλυμνο, Λειψούς, Κω και Ρόδο.Το παρακάτω διάγραμμα έχει δημιουργηθεί από επεξεργασία ιδίων στοιχείων και παρουσιάζει την ακτοπλοϊκή κίνηση για ολόκληρο το έτος 2012. Εικόνα 6. Στατιστικά ακτοπλοϊκής σύνδεσης Παρατηρώντας το διάγραμμα βλέπουμε ότι υπάρχει έντονη κίνηση των επιβατών κατά τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο. Πιο συγκεκριμένα τον Ιούλιο αποβιβάστηκαν στο 25

νησί 9.410 επιβάτες ενώ επιβιβάστηκαν από το νησί 8.271 άτομα. Τον Αύγουστο όπου σημειώθηκε η μεγαλύτερη κίνηση αποβιβάστηκαν 10.193 ενώ επιβιβάστηκαν 9.584 άτομα. Ακόμα, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η επίδραση από την τουριστική κίνηση φαίνεται και στον μήνα Σεπτέμβριο, λόγω των αυξημένων επιβιβάσεων στα ακτοπλοϊκά μέσα. Ο παρακάτω πίνακας απεικονίζει συνοπτικά την αεροπορική και ακτοπλοϊκή κίνηση όσον αφορά τις αφίξεις στο νησί για το 2012, από αυτό παρατηρούμε ότι η πλειοψηφία των αφίξεων προέρχεται από τις ακτοπλοϊκές γραμμές. ΜΗΝΑΣ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΕΣ ΑΦΙΞΕΙΣ ΑΚΤΟΠΛΟΪΚΕΣ ΑΦΙΞΕΙΣ Ιανουάριος 788 2.272 Φεβρουάριος 722 1.960 Μάρτιος 801 2.595 Απρίλιος 1.293 4.468 Μάιος 1.277 3.097 Ιούνιος 1.648 5.879 Ιούλιος 2.001 9.410 Αύγουστος 1.879 10.193 Σεπτέμβριος 1.338 6.544 Οκτώβριος 942 3.420 Νοέμβριος 506 2.949 Δεκέμβριος 597 2.639 ΣΥΝΟΛΟ 13.792 55.426 Πίνακας 2 Σύγκριση αεροπορικές και ακτοπλοϊκές αφίξεις Εξετάζοντας παράλληλα και τις ακτοπλοϊκές και αεροπορικές αναχωρήσεις και εκεί παρουσιάζονται παρόμοια αποτελέσματα 26

ΜΗΝΑΣ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΕΣ ΑΝΑΧΩΡΗΣΕΙΣ ΑΚΤΟΠΛΟΪΚΕΣ ΑΝΑΧΩΡΗΣΕΙΣ Ιανουάριος 835 2171 Φεβρουάριος 750 1517 Μάρτιος 869 1779 Απρίλιος 1121 4443 Μαϊος 1151 1843 Ιούνιος 1311 4645 Ιούλιος 1799 8271 Αύγουστος 1876 9584 Σεπτέμβριος 1717 6979 Οκτώβριος 1268 3100 Νοέμβριος 695 2284 Δεκέμβριος 726 2144 ΣΥΝΟΛΟ 14118 48760 Πίνακας 3. Σύγκριση αεροπορικές και ακτοπλοϊκές αναχωρήσεις Τα στατιστικά διαμονής Ένα τρόπος για να έχουμε επιπλέον στοιχεία για τους τουρίστες που έρχονται στο νησί της Λέρου, κυρίως για την καταγωγή τους αλλά και για την τουριστική κίνηση στο νησί, είναι μέσω των στοιχείων που μπορούν να μας παραχωρήσουν τα ξενοδοχεία της Λέρου. Τα παρακάτω στοιχεία μας παραχωρήθηκαν από το ξενοδοχείο Crithoni s Paradise που διαθέτει τις περισσότερες κλίνες στο νησί και ανήκει στην κατηγορία των τεσσάρων αστέρων. Παρατηρείται από τον πίνακα ότι η μεγαλύτερη κινητικότητα στο νησί είναι από Έλληνες τουρίστες αλλά και ότι οι περισσότερες διαμονές λαμβάνουν χώρα τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο 27

Δεκέμβριος Νοέμβριος Οκτώβριος Σεπτέμβριος Αύγουστος Ιούλιος Ιούνιος Μαϊος Απρίλιος Μάρτιος Φεβρουάριο ς Ιανουάριος Χώρα Αυσ τρία Βέλ γιο Καν αδά Κύπ ρο Δαν ία Φιλ ανδί α Γαλ λία Γερ μανί α Ολλ ανδί α Ιρλα νδία Ιταλ ία Νορβ ηγία - - - - 6 18 13-19 7 - - - - - - - - - 6 - - - - - - - - - 6 - - - - - - - - - - 6 - - - - - - - - - - - - 40 10 - - - - - - - - - - 20 - - - - - - - - - 12 4 14 2 - - - - - - - - - 12 36 57 44 55 2 - - - - - - 78 166 268 334 177 27 - - - - - - - 2 - - - - - - - - - - - 26 28 66 10 - - - - - - - - - 6 - - - - - 28

Σλο - - - - - 2 - - - - - - βενί α Ισπ - - - - - - - 16 - - - - ανία Σου - - - - 46 206 110 197 158 4 - - ηδία Ελβ - - - - 22 23 46 177 146 5 - - ετία Του - - - - - - - 20 - - - - ρκία Ην. - - - 8 72 18 4-194 4 - - Βασ ίλει ο Η.Π - - - - 3 - - - - - - -.Α Ελλ 434 387 787 1401 400 1128 2531 2951 1591 504 314 485 άδα Λ.Χ - - - - - - - - 6 - - -. ΑΜ. Λ.Χ 1 1 1 2 2 2 2-2 2 3 2. ΑΦ Ρ. ΣΥ ΝΟ ΛΟ 442 388 788 1423 653 1705 3093 3795 2358 555 317 487 Πίνακας 4. Στατιστικά διαμονής 29

Κεφάλαιο 4 Το νησί της Λέρου Το νησί της Λέρου βρίσκεται στο Νοτιοανατολικό άκρο του Αιγαίου και ανήκει στο Νομό Δωδεκανήσου. Το νησί έχει έκταση 54τ.χλμ. και πληθυσμό 8.130, με βάση την απογραφή του 2011. Είναι χαρακτηριστικό του νησιού το μεγάλο μήκος ακτών 71χμ. χάρη στον έντονο οριζόντιο διαμελισμό της, με κύριο στοιχείο την ύπαρξη κόλπων. Η επιφάνεια του νησιού είναι λοφώδης, με λίγη βλάστηση στα χαμηλότερα σημεία. Το υψηλότερο σημείο του νησιού είναι 320μ. από την επιφάνεια της θάλασσας. Το νησί της Λέρου έχει ιστορία η οποία χάνεται στους αιώνες και η πρώτη αναφορά γίνεται γύρω στον 6 ο αιώνα π.χ. από τον Θουκυδίδη που ανέφερε την ιδιαίτερη σημασία της Λέρου στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Ο χαρακτηρισμός του ως το νησί της Άρτεμης οφείλετε στην ύπαρξη ευρημάτων του ομώνυμου ναού. Εκτός από το ιστορικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει το νησί έχει και έντονη επιρροή από την μακρόχρονη παραμονή των Ιταλών στο νησί σε αρχιτεκτονικό επίπεδο. Η ύπαρξη του επιβλητικού Κάστρου στην πρωτεύουσα του νησιού αλλά και το Πολεμικό μουσείο του Τούνελ στη Μερικιά όπου υπήρξε χώρος φύλαξης πολεμοφόδιων, είναι ίσως τα πιο χαρακτηριστικά πολιτιστικά μνημεία, ανάμεσα σε αρκετά που διαθέτει το νησί. Άλλο ένα σημαντικό στοιχείο που είναι έντονο στο νησί της Λέρου, είναι το θρησκευτικό στοιχείο, αφού υπάρχουν περισσότερες από έντεκα εκκλησίες που παρουσιάζουν με τη σειρά τους πολιτιστικό ενδιαφέρον. Η εκκλησία του Αγ. Ισίδωρου που έχει ως χαρακτηριστικό ένα στενό πέρασμα που ενώνεται με το νησί αλλά και η Παναγία η Καβουράδαινα μπορούν να θεωρηθούν μοναδικής ομορφιάς. Οι περιοχές που κυρίως προσφέρονται ώστε ο τουρίστας να δοκιμάσει την παραδοσιακή κουζίνα του νησιού είναι το Παντέλι, ο Βρομόλιθος, τα Άλιντα αλλά και η Αγ. Μαρίνα στην οποία υπάρχουν και τα μαγαζιά που προσφέρουν νυχτερινή διασκέδαση. Δύο μελανά σημεία στην ιστορία του νησιού είναι ότι το νησί υπήρξε τόπος εξορίας των πολιτικών κρατούμενων αλλά και η ύπαρξη των του ψυχιατρικού ιδρύματος και οι 30

άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν την δεκαετία του 80. Οι εικόνες ντροπής έκαναν τον γύρω του κόσμου με αποτέλεσμα το νησί να γίνει γνωστό με αυτή την ιδιότητα. Όμως όλα αυτά έχουν περάσει ανεπίστρεπτη και το νησί τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να προβάλετε για τις ομορφιές που υπάρχουν σε αυτό, με απώτερο σκοπό την προσέλκυση τουριστών. Τέλος, είναι απαραίτητο να αναφερθεί ότι η οικονομία του νησιού βασίζεται κυρίως στις Δημόσιες Υπηρεσίες που υπάρχουν και εργάζεται η πλειοψηφία των κατοίκων. Το γεγονός αυτό αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα τουριστικής ανάπτυξης του νησιού, λόγω της αντιμετώπισης του τουρισμού ως κάτι ευκαιριακό. Το αεροδρόμιο της Λέρου Το αεροδρόμιο του νησιού της Λέρου βρίσκεται στη Βόρεια πλευρά του νησιού, στην περιοχή Παρθένι. Το μήκος του αεροδιάδρομου είναι 1.015 μέτρα και αυτό έχει ως αποτέλεσμα να δέχεται μόνο δύο τύπους αεροσκαφών. Πιο συγκεκριμένα τους τύπους ATR-43 και DASH-8 που διαθέτουν 50 θέσεις και 38 θέσεις αντίστοιχα. Το γεωγραφικό του πλάτος είναι 37 ο 11 0 B και το μήκος 26 ο 48 1 A. Οι εγκαταστάσεις του αεροδρομίου αποτελούνται από έναν επιβατικό αεροσταθμό και έναν πυροσβεστικό σταθμό. Ανήκει στα PSO αεροδρόμια και οι πτήσεις εκτελούνται αποκλειστικά από την Olympic air. Τα δρομολόγια είναι από και προς το αεροδρόμιο της Αθήνας αλλά και προς και από τη Κω-Ρόδο-Αστυπάλαια. Το κύριο πρόβλημα του αεροδρομίου είναι το γεγονός ότι καθιστάτε δύσκολη η πρόσβαση σε συχνά διαστήματα λόγω καιρικών συνθηκών που μπορεί να επικρατούν στο νησί. Η μεταφορά από και προς το αεροδρόμιο είναι εφικτή αποκλειστικά με ταξί ή ιδιωτικό μεταφορικό όχημα. Η κατάσταση στη Λέρο Το νησί της Λέρου σε σχέση με την πλειοψηφία των νησιών του συμπλέγματος της Δωδεκανήσου, στον τομέα του τουρισμού, βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο τόσο στον 31

τομέα της οργάνωσης όσο και στις υπηρεσίες και υποδομές. Το γεγονός αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα ανάπτυξης του τουρισμού για αρκετούς λόγους. Η έλλειψη τουριστικού οργανισμού στο νησί είναι ένας από τους κυριότερους λόγους που υποβαθμίζεται ο τομέας της οργάνωσης του τουρισμού. Η παραπάνω έλλειψη αποτελεί εμπόδιο συνεργασίας με τα γύρω νησιά αλλά και οργανισμούς που θα μπορούσαν να ασχοληθούν με την περαιτέρω προβολής της Λέρου. Παράλληλα, ο τομέας των τουριστικών υπηρεσιών χαρακτηρίζεται χαμηλότερου επιπέδου κυρίως από την έλλειψη εκπαίδευσης των εμπλεκόμενων αλλά και από την αντιμετώπιση του τουρισμού ως κάτι ευκαιριακό. Ακόμα η ύπαρξη στην πλειοψηφία ξενοδοχείων αλλά και ενοικιαζόμενων δωματίων τα οποία ανήκουν σε χαμηλές κατηγορίες κατάταξης, συμβάλουν στην μείωση της ποιότητας του τουριστικού προϊόντος που προσφέρει το νησί. Τουριστική ζήτηση Η χρονική περίοδος έντονης επισκεψιμότητας στο νησί της Λέρου έχει διάρκεια περίπου ένα μήνα και προσδιορίζεται από τα μέσα Ιουλίου μέχρι τα μέσα Αυγούστου, με κορύφωση αυτού του φαινομένου τις δυο τελευταίες εβδομάδες της προαναφερόμενης περιόδου. Όπως προαναφέρθηκε από τα στοιχεία που παρουσιάζονται στο Κεφάλαιο3 στον πίνακα οι περισσότεροι επισκέπτες στο νησί καταφθάνουν με τις ακτοπλοϊκές συνδέσεις που υπάρχουν στο νησί. Ενώ είναι πολλοί και εκείνοι που χρησιμοποιούν τις αεροπορικές γραμμές για την άφιξη τους στο νησί. Το ίδιο παρουσιάζεται και στις αναχωρήσεις όμως, πρέπει να αναφερθεί ότι είναι περιορισμένες οι θέσεις στις αεροπορικές πτήσεις που εκτελούνται προς το νησί, λόγω των μικρών αεροσκαφών που προσγειώνονται στον αερολιμένα. 32

Τουριστική προσφορά Η τουριστική προσφορά στο νησί διαμορφώνεται από τα ξενοδοχεία, τις υποδομές και τις γενικότερες παροχές, τους διάφορους παράγοντες αλλά και τις δραστηριότητες που προσφέρονται στους τουρίστες που επισκέπτονται το νησί. Πιο αναλυτικά: Τα καταλύματα. Η πλειοψηφία των καταλυμάτων βρίσκονται στις δημοφιλείς σε επισκεψημότητα περιοχές του νησιού. Ωστόσο, στις περισσότερες περιπτώσεις κρίνεται απαραίτητη η χρήση μεταφορικού μέσου λόγω τις απόστασης από το κέντρο του νησιού. Υπάρχουν δύο τύποι καταλυμάτων που μπορεί να επιλέξει ο τουρίστας. Η πλειοψηφία αυτών είναι ενοικιαζόμενα δωμάτια, πιο συγκεκριμένα: Ξενοδοχεία 26 Ενοικιαζόμενα δωμάτια 42 Είναι χρήσιμο να αναφερθεί ότι από τα παραπάνω μόνο ένα ξενοδοχείο είναι τεσσάρων αστέρων και ένα τριών ενώ όλα τα υπόλοιπα ανήκουν σε ξενοδοχεία δύο και ενός αστέρων. Παράλληλα πρέπει να αναφερθεί ότι μόνο ένα από τα ενοικιαζόμενα δωμάτια ανήκει στην κατηγορία των τεσσάρων κλειδιών, και εννέα ανήκουν στην κατηγορία των τριών κλειδιών. Δίκτυα πληροφόρησης. Οι τουρίστες που επισκέπτονται το νησί της Λέρου μπορούν να συλλέξουν τις απαραίτητες πληροφορίες που χρειάζονται είτε μέσω των πέντε τουριστικών πρακτορείων που λειτουργούν στο νησί, είτε από ενημερωτικά φυλλάδια τουριστικού περιεχομένου που διανέμονται δωρεάν σε διάφορα καταστήματα του νησιού. Επίσης μέσω του διαδικτύου υπάρχει η δυνατότητα πληροφόρησης από τις ακόλουθες ιστοσελίδες: www.leros.gr www.lerosisland.com 33

www.leros.org www.leros.org.uk www.λερος.com Μέσω αυτών των ιστοσελίδων οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να συλλέξουν στοιχεία σχετικά με τη διαμονή, τη διατροφή, τη διασκέδαση, τη μετακίνηση, την ψυχαγωγία αλλά και τις διάφορες υπηρεσίες που διατίθενται στο νησί. Αξίζει να σημειωθεί πώς από τις παραπάνω σελίδες μόνο μία είναι επίσημη και λειτουργεί από τον Δήμο Λέρου ενώ οι υπόλοιπες είναι από ιδιωτικές πρωτοβουλίες. Υπηρεσίες εξυπηρέτησης τουριστών. Οι υπηρεσίες που προσφέρονται στο νησί θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν μετρίου επιπέδου. Σχετικά με τις χρηματικές συναλλαγές των τουριστών υπάρχουν αρκετά υποκαταστήματα μεγάλων τραπεζών συγκεντρωμένες στην περιοχή του Λακκιού, όπου υπάρχει και το κεντρικό λιμάνι του νησιού. Όσον αφορά την ιατρική περίθαλψη των τουριστών, υπάρχει κέντρο υγείας και τέσσερα φαρμακεία. Τοπική Μετακίνηση. Η περιήγηση στο νησί της Λέρου είναι εφικτή αποκλειστικά με τη χρήση ιδιωτικού μεταφορικού μέσου, λόγω της έλλειψης τακτικής συγκοινωνίας στο νησί. Στη Λέρο υπάρχουν πέντε εταιρείες οι οποίες δραστηριοποιούνται στον τομέα ενοικίασης οχημάτων. Παράλληλα υπάρχουν σταθμοί ταξί σε δύο περιοχές του νησιού. Τέλος, υπάρχει και η δυνατότητα πεζοπορίας λόγω των μικρών υψομετρικών διαφορών που υπάρχουν σε όλο το νησί. Προσφερόμενες δραστηριότητες στο νησί της Λέρου. Το νησί της Λέρου προσφέρεται κυρίως για ήρεμες διακοπές και αποτελεί ιδανικό προορισμό για οικογένειες με παιδιά. Οι παραλίες μπορούν να ικανοποιήσουν την πλειοψηφία των τουριστών ωστόσο πρέπει να αναφερθεί ότι στην πλειοψηφία τους δεν είναι οργανωμένες. Στην παραλία των Αλίντων, η οποία είναι η πιο δημοφιλής του νησιού δίνεται η δυνατότητα στον τουρίστα να επιδοθεί σε θαλάσσια σπορ. 34

Παράλληλα, στο νησί λειτουργεί σχολή καταδύσεων όπου μπορεί να απευθυνθεί ο τουρίστας για να ασκήσει μια τέτοια δραστηριότητα. Σχετικά με τη διατροφή των τουριστών, υπάρχουν εστιατόρια, καφετέριες και κέντρα διασκέδασης, τα οποία στην πλειοψηφία τους βρίσκονται στις περιοχές η οποίες είναι κοντά στο κέντρο του νησιού. Τα περισσότερα από αυτά τα εστιατόρια προσφέρουν την παραδοσιακή κουζίνα. Τέλος, υπάρχουν σημαντικά αξιοθέατα, πολιτιστικές εκδηλώσεις που προβάλουν την παράδοση της περιοχής αλλά και μνημεία πολιτιστικού ενδιαφέροντος. Τα ιδιαίτερα στοιχεία του τουριστικού προϊόντος. Η Λέρος λόγω της απόστασης της από τα γύρω νησιά, τα οποία είναι περισσότερο ανεπτυγμένα τουριστικά δέχεται είτε ημερήσιους επισκέπτες, είτε τουρίστες για ολιγοήμερες διακοπές. Ακόμα η ύπαρξη δύο οργανωμένων μαρίνων σε συνδυασμό με τους ήρεμους κόλπους που διαθέτει το νησί το καθιστά φιλόξενο σε άτομα που ασχολούνται με τον θαλάσσιο τουρισμό. Φυσικο-γεωγραφικά στοιχεία. Το κύριο φυσικο-γεωγραφικό στοιχείο του νησιού είναι η ύπαρξη κολπίσκων σε όλη τη διάμετρο του νησιού. Το παραπάνω γεγονός έχει ως αποτέλεσμα τα πέντε φυσικά λιμάνια του νησιού να είναι προσβάσιμα ακόμα και με αντίξοες καιρικές συνθήκες. Ακόμα, άλλο ένα στοιχείο είναι ότι οι περισσότερες παραλίες του νησιού είναι εύκολα προσβάσιμες. Τέλος, πρέπει να αναφερθεί ότι στην Λερό ευδοκιμεί ένα ιδιαίτερο φρούτο η γκουάβα ή γκαβάφα όπως την αποκαλούν οι κάτοικοι του νησιού. Η προέλευση του φρούτου αυτού είναι Αιγυπτιακή και ευδοκιμεί εκτός από την Αίγυπτο και στο νησί της Λέρου και η περίοδος καρποφορίας του είναι Σεπτέμβριος και Οκτώβριος. Ανθρωπο-γεωγραφικά στοιχεία. Ένα από τα πιο γνωστά αξιοθέατα του νησιού είναι το Κάστρο που βρίσκεται στα βορειοανατολικά του νησιού και σε ύψος 200 μέτρων περίπου από την επιφάνεια της θάλασσας. Μέσα στα επιβλητικά τείχη υπάρχει ο ναός της Παναγίας αλλά και το 35

εκκλησιαστικό μουσείο, όπου στις προθήκες του υπάρχουν σπάνια χειρόγραφα, ιερά βιβλία, εικόνες και άμφια. Εικόνα 7. Το κάστρο Ακόμη ένα αξιοθέατο είναι το Πολεμικό μουσείο στο τούνελ της Μερικιάς. Το στρατιωτικό τούνελ αποτέλεσε χώρο φύλαξης πυρομαχικών και είναι το μοναδικό, από τα πολλά που υπάρχουν. Σήμερα έχει μετατραπεί σε μουσείο με εκθέματα από την μάχη που έλαβε χώρα στη Λέρο το 1943 μεταξύ των Ιταλών που κατείχαν το νησί και των Βρετανών συμμάχων εναντίον των Γερμανών που επιχείρησαν να καταλάβουν το νησί. Εικόνα 8. Το Τούνελ-πολεμικό μουσείο Μερικιάς 36

Ένα ακόμη άξιο αναφοράς αξιοθέατο στο νησί, είναι το Λαογραφικό μουσείο Μανώλη Ήσυχου του οποίο στεγάζεται στον Πύργο Μπελλένη. Ο Πύργος χρονολογείτε από το 1925 και αποτελούσε εξοχική κατοικία του εθνικού ευεργέτη Παρίση Μπελλένη και κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου λειτούργησε ως νοσοκομείο των Γερμανών. Σήμερα οι αίθουσες είναι διαμορφωμένες θεματικά και φιλοξενεί τόσο το λαογραφικό μουσείο όσο και πολεμικά εκθέματα που αφορούν τη βύθιση του αντιτορπιλικού Βασίλισσα Όλγα. Υπάρχουν όμως και άλλα πολιτιστικά αξιοθέατα στο νησί όπως το αρχαιολογικό μουσείο που βρίσκεται στην περιοχή της Αγίας Μαρίνας, το ναό της Αρτέμιδος και το παλιόκαστρο. Εικόνα 9. Πύργος Μπελλένη Ένα ακόμη στοιχείο που χαρακτηρίζει έντονα το νησί είναι η ύπαρξη αρκετών εκκλησιών οι οποίες παρουσιάζουν έντονα ιστορικά στοιχεία αλλά και μοναδικότητα. Ο Αγ. Ισίδωρος όπου ενώνεται με ένα στενό πέρασμα με το νησί αλλά και η Αγ. Κιουρά λόγω της ύπαρξης αγιογραφιών που δημιούργησαν οι πολιτικοί κρατούμενοι. 37

Εικόνα 10. Το γραφικό εκκλησάκι του Αγ. Ισίδωρου Ένα ακόμη ιδιαίτερο στοιχείο στο νησί είναι η ύπαρξη ναυαγίων σχεδόν σε όλη την θαλάσσια περίμετρο του νησιού. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την ύπαρξη καταδυτικής σχολής και την δυνατότητα του επισκέπτη να φτάσει κοντά σε πολλά από αυτά τα ναυάγια δημιουργεί ένα μοναδικό αξιοθέατο που αποτελεί πόλο έλξης των πιο τολμηρών τουριστών αλλά και των ατόμων που ασχολούνται με τον θαλάσσιο τουρισμό και με πανεπιστημιακές μελέτες που αφορούν ανάλογα θέματα. Στο νησί ακόμα ο τουρίστας κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, μπορεί να παρακολουθήσει διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις που προβάλουν την παράδοση του νησιού. Η ατμόσφαιρα διασκέδασης στο νησί χαρακτηρίζεται χαλαρή σε σχέση με τα υπόλοιπα νησιά. Ωστόσο υπάρχουν bar και καφετέριες που μπορεί ο επισκέπτης να απολαύσει το ποτό του. Τέλος, είναι πολύ έντονη η αίσθηση φιλοξενίας των τουριστών παρά την ευκαιριακή απασχόληση των κατοίκων στον κλάδο του τουρισμού. Προσπελασιμότητα Ο τουρίστας που θα επιλέξει να κάνει διακοπές στο νησί της Λέρου μπορεί να φτάσει στο νησί είτε αεροπορικός, είτε ακτοπλοϊκός. Πρέπει να τονιστεί ότι εκτός από τα τακτικά δρομολόγια που έχουν ως προορισμό το νησί ο τουρίστας μπορεί να προσεγγίσει το νησί και με ιδιωτικό σκάφος-ιστιοπλοϊκό εφόσον το επιθυμεί. Η ύπαρξη 38

δύο οργανωμένων μαρίνων στο νησί το καθιστά φιλικό προς τα άτομα που ασχολούνται με τον θαλάσσιο τουρισμό. Αεροπορική σύνδεση Ο Δημοτικός αερολιμένας της Λέρου (IATA:LRS) εξυπηρετείτε αποκλειστικά από την Olympic Air με δρομολόγια PSO. Υπάρχουν απευθείας πτήσεις για το νησί από το Διεθνές Αεροδρόμιο Αθηνών «Ελευθέριος Βενιζέλος» (IATA:ATH) αλλά και από τον Κρατικό Αερολιμένα της Ρόδου (IATA:RHO) με ενδιάμεσες στάσεις τα αεροδρόμια της Κω και Αστυπάλαιας, τα ίδια δρομολόγια εκτελούν και επιστροφή από το νησί της Λέρου προς τους προαναφερόμενους προορισμούς. Ακτοπλοϊκή σύνδεση Η μετάβαση για το νησί της Λέρου είναι εφικτή από το λιμάνι του Πειραιά με τρία δρομολόγια την εβδομάδα. Η Blue star έχει αποκλειστική εκμετάλλευση της γραμμής που προσεγγίζει το λιμάνι του νησιού. Το δρομολόγιο αυτό με τελικό προορισμό το λιμάνι της Ρόδου εκτελεί ενδιάμεσες στάσεις στο λιμάνι της Σύρου, Πάτμου, Λέρου, Κώ και Ρόδου. Το ίδιο δρομολόγιο εκτελεί και στην επιστροφή από το λιμάνι της Ρόδου προς Πειραιά. Τέλος, υπάρχει καθημερινή ακτοπλοϊκή σύνδεση με τα λιμάνια των γύρω νησιών μέσω των Flying dolphins, σκαφών αλλά και των καταμαράν. Φορείς τουρισμού Το κύριο πρόβλημα στο νησί της Λέρου είναι ότι δεν υπάρχει επίσημος τουριστικός οργανισμός, αυτό έχει ως αποτέλεσμα την όχι και τόσο αποτελεσματική τουριστική ανάπτυξη του νησιού. Υπάρχουν όμως φορείς που σχετίζονται με την τουριστική ανάπτυξη της Λέρου και βασίζονται στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Ο Μορφωτικός και Πολιτιστικός Σύλλογος Νέων Λέρου «Άρτεμις» έχει ως κύριο σκοπό την προβολή της παράδοσης και του πολιτισμού του νησιού εντός και εκτός Ελλάδος. Η διοργάνωση φεστιβάλ παραδοσιακών χωρών κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού συμβάλουν στην ψυχαγωγία των τουριστών μαζί με την προώθηση του πολιτισμού. Πέρα όμως από αυτές τις δραστηριότητες ο σύλλογος σε συνεργασία με το Δήμο Λέρου και την Ένωση Σκακιστών Θεσσαλονίκης, διοργανώνει διεθνές τουρνουά Σκάκι. Το τουρνουά 39

λαμβάνει χώρα στα μέσα Ιουλίου και έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της εποχικότητας και τη δυνατότητα ανάπτυξης της μορφής του αθλητικού τουρισμού. Σημαντικές ενέργειες για τον τομέα του τουρισμού κάνει ο ΠΟΙΑΘ Λέρου μέσω της διοργάνωσης διεθνών ναυταθλητικών εκδηλώσεων με συμμετοχές από Ιταλία αλλά και από Φιλανδία. Παράλληλα η συμμετοχή και διοργάνωση της Aegean Regatta με ενδιάμεσο σταθμό τη Λέρο συμβάλει στην μείωση της εποχικότητας και στην περαιτέρω προβολή του νησιού. Χωρική συγκέντρωση Το νησί παρουσιάζει ιδιαίτερο τουριστικό ενδιαφέρον σε όλη του την έκταση. Η Βορειοανατολική, ανατολική και νοτιοδυτική πλευρά του νησιού μπορεί να χαρακτηριστεί πιο αναπτυγμένη τόσο τουριστικά όσο και εμπορικά. Παράλληλα, σε αυτές τις πλευρές βρίσκονται και τα κυριότερα τουριστικά αξιοθέατα. Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι και οι υπόλοιπες περιοχές έχουν τουριστικό ενδιαφέρον. Εικόνα 11. Ο χάρτης της Λέρου 40

Στη Βόρεια πλευρά του νησιού βρίσκεται το αεροδρόμιο του νησιού αλλά και η μία από τις δύο μαρίνες που υπάρχουν στο νησί. Παράλληλα τουριστικά αξιοθέατα αυτής της πλευράς του νησιού είναι οι δύο παραλίες που υπάρχουν εκεί, ο ναός της Άρτεμης αλλά και η εκκλησία της Αγ. Κιουράς. Βορειοδυτικά και Δυτικά ο τουρίστας το μόνο που μπορεί να απολαύσει είναι το γραφικό εκκλησάκι του Αγ. Ισίδωρου αλλά και η αμμώδη παραλία της Γούρνας αντίστοιχα ενώ σε αυτές τις περιοχές υπάρχουν και λίγα τουριστικά καταλύματα. Νοτιοδυτικά υπάρχει το κεντρικό λιμάνι του νησιού αλλά και η περιοχή του Λακκιού που παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Είναι χρήσιμο να αναφερθεί ότι σε αυτό τον τομέα του νησιού βρίσκονται συγκεντρωμένες οι υπηρεσίες του νησιού αλλά και το Ψυχιατρικό ίδρυμα. Παράλληλα σε αυτό τον τομέα υπάρχει και το πολεμικό μουσείο-τούνελ αλλά και η δεύτερη μαρίνα που υπάρχει στο νησί. Στη Νότια πλευρά του νησιού βρίσκεται το γραφικό εκκλησάκι της Παναγίας Καβουράδενας, το Παλιόκαστρο αλλά και μια παραλία. Στη Νοτιοανατολική πλευρά του νησιού βρίσκονται δύο περιοχές με μεγάλο τουριστικό ενδιαφέρον αφού εκτός από την πληθώρα των καταλυμάτων που υπάρχουν εκεί είναι και οι ίδιες περιοχές όπου ο τουρίστας μπορεί να γευτεί την τοπική κουζίνα του νησιού σε μαγαζιά τα οποία βρίσκονται δίπλα από τη θάλασσα. Στη Βόρεια πλευρά του νησιού βρίσκεται η πρωτεύουσα ο Πλάτανος, στην περιοχή βρίσκονται γραφικά κτίρια αλλά και μερικές από τις υπηρεσίες. Τέλος η Βορειοανατολική πλευρά του νησιού παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον από τουριστικής απόψεως. Οι κοσμικές παραλίες του νησιού, η πλειονότητα των μουσείων αλλά και των καταλυμάτων του νησιού απαρτίζουν αυτό το κομμάτι. Σε αυτό τον τομέα βρίσκεται και το μοναδικό τεσσάρων αστέρων ξενοδοχείο που υπάρχει στο νησί αλλά και τα μπαρ και καφέ που προσφέρουν διασκέδαση τόσο τις βραδινές όσο και τις μεσημεριανές ώρες. Συμπερασματικά, η Βορειοανατολική αλλά και η Νοτιοδυτική πλευρά του νησιού είναι οι πλευρές που έχουν αναπτυχθεί περισσότερο τουριστικά αλλά και οικιστικά κυρίως 41

στις παράκτιες περιοχές. Σε γενικές γραμμές ο σχεδιασμός της περιοχής αλλά και η κατανομή των τουριστικών καταλυμάτων και επιχειρήσεων δεν υπερβαίνει τη φέρουσα ικανότητα του νησιού. Ανάλυση P.E.S.T.E.L Πολιτικό (Political) Η γενική πολιτική αστάθεια που επικρατεί τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, επηρεάζει άμεσα την άφιξη του τουρισμού στη χώρα αλλά και στο νησί. Οι απεργιακές κινητοποιήσεις των λιμενεργατών, των Μέσων Μαζικής Μεταφοράς αλλά και των ελεγκτών εναέριας κυκλοφορίας, καθιστούν δύσκολη την προσβασιμότητα των τουριστών στο νησί της Λέρου. Οικονομικό (Economic) Η οικονομική κρίση που ταλανίζει αρκετές χώρες εντός και εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επηρεάζει την τουριστική κίνηση στην Ελλάδα γενικότερα αλλά και στο νησί της Λέρου. Η αύξηση της ανεργίας, η μείωση των εισοδημάτων σε συνδυασμό με το υψηλό κόστος των εισιτηρίων επηρεάζουν άμεσα την τουριστική κίνηση της περιοχής. Το γεγονός ότι σύμφωνα και με την έρευνα που διεξήχθη και ακολουθεί στη συνέχεια της εργασίας, θεωρείται ακριβός προορισμός, αποτελεί άλλο ένα ανασταλτικό παράγοντα επιλογής του νησιού. Παράλληλα, η αδυναμία παραχώρησης επιδότησης από το κράτος, σε τουριστικές επιχειρήσεις καθιστά αδύνατη την δημιουργία επενδύσεων στην περιοχή. Κοινωνικό (Social) Ο πληθυσμός του νησιού στη Λέρο ανέρχεται στους 8.130 κατοίκους. Η πλειοψηφία των κατοίκων εργάζονται στις δημόσιες υπηρεσίες του νησιού και υπάρχει και ένα σημαντικό ποσοστό ατόμων που ασχολούνται με τον πρωτογενή τομέα, κυρίως την αλιεία. 42

Τεχνολογικό (Technological) Το νησί δεν έχει να παρουσιάσει κάτι πάνω στον τεχνολογικό τομέα, ωστόσο επηρεάζεται από την γενικότερη εξάπλωση της τεχνολογίας και κυρίως του διαδικτύου. Με τη σωστή και συστηματική χρήση του διαδικτύου είναι πιο εύκολη η προβολή και προώθηση του νησιού αλλά και η εύρεση περαιτέρω πληροφοριών για τα τουριστικά αξιοθέατα που απαρτίζουν το τουριστικό πακέτο του νησιού. Παράλληλα λόγω της κατάργησης των μεσαζόντων ο τουρίστας μπορεί να συνθέσει ένα οικονομικότερο πακέτο που μπορεί να περιλαμβάνει και κοντινούς προορισμούς. Επίσης, λόγω της παρουσίας του νησιού στο διαδίκτυο το καθιστά προσβάσιμο για οποιαδήποτε πληροφορία ανά πάσα στιγμή και από οποιαδήποτε περιοχή του πλανήτη. Ακόμα, η εφαρμογή info kiosk σε στρατηγικά σημεία στο νησί και σε εκθέσεις μπορεί να βοηθήσει επιπλέον στην προώθηση του νησιού. Περιβαλλοντικό (Environmental) Η διατήρηση της περιβαλλοντικής ποιότητας της ευρύτερης περιοχής των Δωδεκανήσων είναι πολύ σημαντική για την βιώσιμη ανάπτυξη όλων των νησιών που απαρτίζουν το σύμπλεγμα, αλλά και πιο συγκεκριμένα της Λέρου. Έχοντας ως βάση το παραπάνω είναι εφικτή η επιπλέον προσέλκυση τουριστών στο νησί και η μείωση της εποχικότητας. Μέσα από γεγονός ότι υπάρχουν δύο μαρίνες στο νησί αλλά και πέντε λιμάνια από τα οποία τα δύο θεωρούνται κεντρικά, μπορούμε να καταλάβουμε ότι υπάρχει έντονη επιβάρυνση του υδάτινου περιβάλλοντος που περικλείει το νησί. Παράλληλα, το γεγονός ότι υπάρχουν προβλήματα στο νησί με την ύδρευση και την αποχέτευση αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα τουριστικής ανάπτυξης. Νομοθεσία (Legal) Η νομοθεσία στον προορισμό είναι ευνοϊκή για τις επιχειρηματικές δραστηριότητες λόγω της εφαρμογής χαμηλού Φόρου Προστιθέμενης Αξίας (ΦΠΑ) που επικρατεί στο νησί. Παράλληλα, οι ειδικές φοροαπαλλαγές και νομοθεσίες που επικρατούν σε 43

επιχειρηματικές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα σε μικρά νησιά δημιουργούν ένα ευνοϊκό περιβάλλον, με απώτερο σκοπό την ανάπτυξη των παραμεθόριων περιοχών. Ένα ακόμη πρόβλημα που επηρεάζει την τουριστική κίνηση στο νησί, είναι η έλλειψη πύλης εισόδου-εξόδου. Το παραπάνω γεγονός, έχει ως αποτέλεσμα οι τουρίστες που προέρχονται κυρίως από τα Τούρκικα Παράλια και επιθυμούν να επισκεφτούν το νησί, να πρέπει να μεταβούν στο νησί της Κω για έκδοση visa και έλεγχο από το τελωνείο. 44

Κεφάλαιο 5 Μεθοδολογία της έρευνας Η μεθοδολογία της έρευνας στην εργασία Στην παρούσα εργασία υπήρξε η ανάγκη για επιτόπια έρευνα, για θέματα που αφορούσαν τον βασικό σκοπό της εργασίας και τους επιμέρους στόχους της. Παράλληλα αναπτύχθηκαν διερευνητικά ερωτήματα, τα οποία αφορούν την καταγραφή της υφιστάμενης τουριστικής κατάστασης στο νησί της Λέρου, το ρόλο που παίζει το αεροδρόμιο και η αεροπορική εταιρεία η οποία εκτελεί το δρομολόγιο σε αυτή. Επίσης, εντοπίσθηκαν οι τουρίστες που θέλουμε να προσελκύσουμε, τα προβλήματα που υπάρχουν αλλά και τις ευκαιρίες που ανακύπτουν. Στη συνέχεια αυτού του κεφαλαίου γίνεται, ανάλυση στον τρόπος διεξαγωγής της πρωτογενούς και δευτερογενούς έρευνας και οι τεχνικές συλλογής στοιχείων που χρησιμοποιήθηκαν. Παράλληλα, παρουσιάζεται η δομή του ερωτηματολογίου και το δείγμα του πληθυσμού στο οποίο στοχεύσαμε. Τέλος, υπήρξε η ανάγκη για διεξαγωγή συνεντεύξεων σε τουριστικούς φορείς του νησιού, με απώτερο σκοπό τη δημιουργία μιας πλήρους εικόνας του θέματος το οποίο τίθεται προς έρευνα. Η μεθοδολογία και χρησιμότητα της επιτόπιας έρευνας Η μεθοδολογία της έρευνας αλλά και οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται σε αυτή είναι τα δύο σημαντικά στοιχεία που καθορίζουν την επιτυχία ή την αποτυχία της έρευνας. Στην πλειοψηφία των ερευνητικών εργασιών δεν επαρκούν τα στοιχεία από τη δευτερογενή έρευνα και είναι απαραίτητη η συλλογή στοιχείων από πρωτογενή έρευνα. Για να επιτευχθούν τα παραπάνω είναι απαραίτητη η διενέργεια επιτόπιας έρευνας, η οποία αποτελεί ένα κοινό επιστημονικό εργαλείο, με απώτερο σκοπό τη συλλογή πληροφοριών, μέσα από συγκεκριμένα ερωτήματα. Το στάδιο της έρευνας στην παρούσα εργασία, βασίστηκε στο βιβλίο «Έρευνα της τουριστικής αγοράς» του Ε. Χρήστου (1999) και στο εγχειρίδιο του Claude Javeau 45

(2000) «Η έρευνα με ερωτηματολόγιο» και ακολουθήθηκαν κάποια στάδια ώστε να μπορέσουμε να έχουμε τα συμπεράσματα της έρευνας. Πιο συγκεκριμένα, αρχικά έγινε ο προσδιορισμός του αντικειμένου της έρευνας και ο καθορισμός του σκοπού της, ώστε να είναι εφικτό στη συνέχεια να γίνει καθορισμός του πληθυσμού της έρευνας. Σε επόμενο στάδιο έγινε η σύνταξη πλάνου του ερωτηματολογίου και αφού ολοκληρώθηκε ξεκίνησε η υλοποίηση της έρευνας. Αφού συμπληρώθηκε ένας ικανοποιητικός αριθμός ερωτηματολογίων ώστε να έχουμε στη διάθεση μας αξιόπιστα αποτελέσματα, έγινε μετάβαση στο επόμενο στάδιο στο οποίο έγινε η κωδικοποίηση του ερωτηματολογίου. Στην επόμενη φάση έγινε ανίχνευση και ανάλυση των δεδομένων και σε τελικό στάδιο έγινε εξαγωγή των συμπερασμάτων και διατύπωση προτάσεων. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι για την συλλογή των στοιχείων χρησιμοποιήθηκε η δευτερογενής έρευνα, όπου συγκεντρώθηκαν στοιχεία από διαδικτυακές πηγές αλλά και από φορείς. Η πρωτογενής έρευνα, όπου συγκεντρώθηκαν στοιχεία από τους άμεσα εμπλεκόμενους με την ερευνητική διαδικασία, στην περίπτωση μας τουρίστες που χρησιμοποίησαν τις αεροπορικές γραμμές και φορείς εμπλεκόμενους με τον τουρισμό και τέλος στην παρατήρηση, λόγω της άμεσης επαφής με τους εμπλεκόμενους και την δυνατότητα καταγραφής αντιδράσεων. Μετά από την εξαγωγή των συμπερασμάτων της πρωτογενούς έρευνας που αφορούσε τους τουρίστες, πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις με τους τουριστικούς φορείς της Λέρου. Σκοπός της παραπάνω διαδικασίας είναι η ενίσχυση των αποτελεσμάτων της έρευνας, η διερεύνηση της άποψης των φορέων για την υπάρχουσα κατάσταση, προτεινόμενους τρόπους αντιμετώπισης και η εξαγωγή περαιτέρω συμπερασμάτων. Στο στάδιο που αφορά την επεξεργασία των στοιχείων, για την εξαγωγή συμπερασμάτων, εφαρμόστηκαν κατάλληλες τεχνικές ποιοτικής και ποσοτικής ανάλυσης. Χρησιμοποιώντας τα αποτελέσματα αυτά θα χτιστεί η βάση για τα συμπεράσματα και τις προτάσεις. 46

Αντικείμενο της έρευνας Η επιλογή του αντικειμένου της έρευνας βασίστηκε στο Δημοτικό Αερολιμένα της Λέρου και το πώς συμβάλει στη διαμόρφωση της τουριστικής ανάπτυξης του νησιού. Βασικός σκοπός της παρούσας εργασίας, είναι η διερεύνηση της υφιστάμενης τουριστικής κατάστασης και του ρόλου που παίζει το αεροδρόμιο στη διαμόρφωσή της αλλά και στην περαιτέρω βελτίωση. Μέσα από τα παραπάνω αναζητούνται τρόποι βελτίωσης της κατάστασης που επικρατεί στο νησί και της επίτευξη τουριστικής ανάπτυξης. Προκειμένου να επιτευχθεί ο τιθέμενος σκοπός, ήταν απαραίτητη η ανάλυση του σε επιμέρους τμήματα. Πιο συγκεκριμένα κρίθηκε απαραίτητη η καταγραφή της άποψης των τουριστών για το νησί, που διαμόρφωσαν κατά τη διάρκεια παραμονής τους, αλλά και για το αεροδρόμιο και την αεροπορική εταιρεία που εκτελεί τα δρομολόγιο. Στη συνέχεια, αφού έγινε η ανάλυση των απαντήσεων των τουριστών κρίθηκε αναγκαία η καταγραφή των απόψεων των τουριστικών φορέων για την υφιστάμενη τουριστική κατάσταση που επικρατεί στο νησί αλλά και τους επιθυμητούς στόχους για το μέλλον. Τέλος, έγινε η συγκέντρωση πληροφοριών και η εξαγωγή συμπερασμάτων έχοντας ως βάση τις δυνατότητες που υπάρχουν και μπορούν να βοηθήσουν στη βελτίωση της κατάστασης. Παράλληλα ήταν απαραίτητο να απαντηθούν διάφορα διερευνητικά ερωτήματα που αφορούσαν αρχικά τη μελέτη της υφιστάμενης τουριστικής κατάστασης στο νησί, τον προσδιορισμό του προφίλ των τουριστών που επιλέγουν το νησί της Λέρου, τα προβλήματα που ταλανίζουν το νησί και επηρεάζουν την τουριστική κίνηση, την άποψη των τουριστών για την αεροπορική εταιρεία, το ρόλο που διαδραματίζει το αεροδρόμιο στην τουριστική ανάπτυξη του νησιού αλλά και τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται. Πρωτογενής έρευνα Η πρωτογενής έρευνα μπορεί να εφαρμοστεί στις περισσότερες έρευνες που αφορούν την τουριστική αγορά και ειδικότερα όταν έχουμε ελλιπή στοιχεία από δευτερογενής πηγές ή θέλουμε να ενισχύσουμε την αξιοπιστία τους. Το αντικείμενο της έρευνας της 47

παρούσας εργασίας είναι η μελέτη του ρόλου που παίζει το αεροδρομίου στην τουριστική ανάπτυξη του νησιού της Λέρου. Η γνώση της υφιστάμενης τουριστικής κατάστασης στο νησί, ο προσδιορισμός του κοινού στο οποίο απευθύνεται το νησί, η αξιολόγηση του αεροδρομίου αλλά και της αεροπορικής εταιρείας που εκτελεί το δρομολόγιο του νησιού ήταν τα απαραίτητα στοιχεία ώστε να υπάρξουν προτάσεις για την βελτίωση της τουριστικής κατάστασης του νησιού που θα οδηγήσει στην μείωση της εποχικότητας αλλά και στην αύξηση της τουριστικής κίνησης. Για την υλοποίηση της έρευνας ήταν απαραίτητο να γίνουν τα παρακάτω βήματα. Αρχικά υπήρξε επικοινωνία με τον αερολιμενάρχη του Δημοτικού αεροδρομίου της Λέρου με σκοπό την εκχώρηση άδειας για την διεξαγωγή της έρευνας στον ευρύτερο χώρο του αεροδρομίου αλλά και στην αίθουσα αναμονής των επιβατών. Στη συνέχεια, έγινε σχεδιασμός του ερωτηματολογίου και η επόμενη φάση αφορούσε το μοίρασμα του σε τουρίστες επιβάτες της αερογραμμής Λέρος-Αθήνα. Στην πορεία χρησιμοποιώντας το πρόγραμμα στατιστικής επεξεργασίας SPSS έγινε η κωδικοποίηση των μεταβλητών, η εισαγωγή των στοιχείων και ο έλεγχος για την σωστή συμπλήρωση τους. Το τελευταίο βήμα σε αυτή τη διαδικασία ήταν αυτό της ανάλυσης των δεδομένων και της εξαγωγής συμπερασμάτων. Όσον αφορά την περίπτωση των συνεντεύξεων των τουριστικών φορέων έγιναν με ανάλογο τρόπο. Οι φορείς επιλέχθηκαν λόγω της έντονης εμπλοκής τους με τον τουριστικό τομέα και της εμπειρίας τους. Δευτερογενής έρευνα Για την απόκτηση περαιτέρω πληροφοριών που αφορούν την συγκεκριμένη εργασία, ήταν απαραίτητη η διενέργεια δευτερογενούς έρευνας. Το κομμάτι αυτό της έρευνας επιτεύχθηκε μέσω των πληροφοριών που συλλέχτηκαν από το διαδίκτυο αλλά και από κάποιους φορείς. Τα στοιχεία αυτά συλλέχτηκαν με σκοπό την παρουσίαση της υφιστάμενης τουριστικής κατάστασης στο νησί. 48

Δομή ερωτηματολογίου τουριστών Το ερωτηματολόγιο των τουριστών είναι χωρισμένο σε τέσσερα μέρη και αποτελείτε από δεκαεννέα ερωτήσεις κλειστού τύπου που στην πλειοψηφία τους η αξιολόγηση γίνεται με την κλίμακα Likert. Το πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου αφορά τα γενικά χαρακτηριστικά που συνθέτουν το υφιστάμενο τουριστικό προϊόν του νησιού, όπως την αξιολόγηση του νησιού, των καταλυμάτων, των χώρων εστίασης αλλά και των προβλημάτων που ταλανίζουν το νησί και επηρεάζουν την τουριστική κίνηση. Στο δεύτερο μέρος του ερωτηματολογίου υπάρχουν ερωτήσεις που αφορούν τον τρόπο κράτησης του εισιτηρίου, την αξιολόγηση του αεροδρομίου, των υποδομών και του αισθήματος ασφαλείας. Το τρίτο μέρος αφορά την αξιολόγηση της αεροπορικής εταιρείας και την πιθανή επίσκεψη στο μέλλον στο νησί. Τέλος, στο τέταρτο μέρος υπάρχουν οι ερωτήσεις που αφορούν τα δημογραφικά στοιχεία των τουριστών. Πρέπει να αναφερθεί ότι υπήρξε και ένα πλαίσιο όπου μπορούσαν οι τουρίστες να γράψουν κάποια περαιτέρω πρόταση ή σχόλιο. Η τελική μορφή του ερωτηματολογίου των τουριστών παρουσιάζεται στο παράτημα. Το δείγμα και η περίοδος διεξαγωγής της έρευνας Η έρευνα της παρούσας εργασίας είχε ως στόχο την απόκτηση πληροφοριών από τουρίστες που επισκέφθηκαν το νησί της Λέρου και αναχώρησαν με την αεροπορική εταιρεία, για τον λόγο αυτό ήταν απαραίτητη η διενέργεια της έρευνας στον χώρο αναμονής των επιβατών στο αεροδρόμιο. Το δείγμα της έρευνας ανέρχεται σε 108 άτομα και η χρονική περίοδος διεξαγωγής της ήταν το πρώτο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου, λόγω της αυξημένης κίνησης που υπάρχει στο νησί την προαναφερθείσα περίοδο. Στη συνέχεια έγινε η ανάλυση των στοιχείων της έρευνας με τη χρήση του στατιστικού προγράμματος SPSS. Πιο αναλυτικά, αρχικά έγινε η εισαγωγή των δεδομένων, ο καθορισμός των μεταβλητών και η καταχώρηση των πληροφοριών που αντιπροσώπευαν. Στη συνέχεια, ακολούθησε η δημιουργία πινάκων και διαγραμμάτων με σκοπό την ανάλυση του δείγματος αλλά και κάποιων απαντήσεων. Τέλος, 49

ακολούθησαν οι μη παραμετρικοί έλεγχοι με το test monte carlo ώστε να γίνει ο έλεγχος για τυχόν συσχέτιση και επηρεασμό μεταξύ τιμών. Συνέντευξη φορέων Μετά την ολοκλήρωση της έρευνας με ερωτηματολόγια που απευθυνόταν στους τουρίστες, κρίθηκε αναγκαία η προσέγγιση τουριστικών φορέων του νησιού της Λέρου, ώστε να καταγραφούν οι απόψεις τους για τα αποτελέσματα της έρευνας, της υφιστάμενης τουριστικής κατάστασης αλλά και οι προτάσεις τους για την βελτίωση της. Οι συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν με ερωτηματολόγιο που αφορούσε τους τουριστικούς φορείς, αποτελείτο από δέκα ερωτήσεις ανοιχτού τύπου και διανεμήθηκε σε εννέα τουριστικούς φορείς. Πιο συγκεκριμένα : Δήμαρχο Λέρου κ. Μιχαήλ Κόλλια Αντιπεριφερειάρχη Τουρισμού, Απασχόλησης, Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων, Περιφερειακών Θεσμών και Διεθνών συνεργασιών κ. Φτακλάκη Ελευθερία Αερολιμενάρχη του Δημοτικού Αεροδρομίου κ. Μιχαήλ Ευαγγέλου, Ιδιοκτήτη καταδυτικής σχολής και Πρόεδρο εστιατόρων κ. Κώστα Κουβά Πρόεδρο ΠΟΙΑΘ κ. Αλέξη Χαραλαμπίδη Πρόεδρο ενοικιαζόμενων δωματίων κ. Ηλία Ηλία Ιδιοκτήτη Τουριστικού Πρακτορείου κ. Νίκο Καστή Ιδιοκτήτη ξενοδοχειακής μονάδας κ. Θεόδωρο Ασβεστά Πρόεδρο Πολιτιστικού Συλλόγου «ΑΡΤΕΜΙΣ» κ. Αντώνη Νταλλαρή Το ερωτηματολόγιο των φορέων παρατίθεται στο παράτημα της παρούσας εργασίας. 50

Κεφάλαιο 6 Αποτελέσματα Πρωτογενούς Έρευνας Ερωτηματολόγιο και έρευνα Για να είναι εφικτή η συλλογή περισσότερων και αξιόπιστων πληροφοριών με κύριο σκοπό των μελέτη της παρούσας τουριστικής κατάστασης στο νησί και την επίδραση που έχει το αεροδρόμιο αλλά και η αεροπορική εταιρεία που εκτελεί το δρομολόγιο Αθήνα-Λέρο, Λέρο-Αθήνα και εντάσσεται σε πρόγραμμα PSO, κρίθηκε απαραίτητη η διενέργεια πρωτογενούς έρευνας. Στην παρούσα εργασία η έρευνα αυτή αποτελείτο από δύο ερωτηματολόγια. Το πρώτο ερωτηματολόγιο απευθύνθηκε σε μεμονωμένους τουρίστες που επισκέφθηκαν το νησί και ταξίδεψαν μέσω του αεροδρομίου και το δεύτερο απευθύνθηκε σε τουριστικούς φορείς του νησιού. Όσον αφορά το ερωτηματολόγιο των τουριστών αποτελείτο από δέκα εννέα ερωτήσεις κλειστού τύπου, ενώ το ερωτηματολόγιο των φορέων αποτελείτο από δέκα ερωτήσεις ανοιχτού τύπου. Τα ερωτηματολόγια των τουριστών διανεμήθηκαν στο χώρο του Δημοτικού Αερολιμένα της Λέρου, μετά από άδεια που δόθηκε από τον αερολιμενάρχη κ. Μιχαήλ Ευαγγέλου, το διάστημα 1-15 Αυγούστου 2012. Το κύριο πρόβλημα που υπήρξε στη διάρκεια της έρευνας ήταν η μειωμένη ανταπόκριση από την πλευρά των τουριστών. Παρουσίαση του δείγματος των τουριστών. Πριν ξεκινήσει η παρουσίαση των αποτελεσμάτων είναι απαραίτητο να γίνει παρουσίαση του δείγματος των τουριστών, ώστε να μπορέσουμε να βγάλουμε ένα συμπέρασμα για τους τουρίστες που επιλέγουν τη Λέρο ως προορισμό διακοπών. Πιο αναλυτικά, το δείγμα αποτελείται από 108 τουρίστες που ταξίδεψαν το πρώτο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου από το αεροδρόμιο της Λέρου προς Αθήνα. Πιο συγκεκριμένα, το 65,74% των ερωτηματολογίων απαντήθηκαν από Γυναίκες και το 34,26% απαντήθηκαν από άντρες. 51

Διάγραμμα 1. Το φύλο του δείγματος Από τους ερωτηθέντες, το μεγαλύτερο μέρος των απαντήσεων δόθηκαν από άτομα ηλικίας 36-50 με ποσοστό 36,11%, στη συνέχεια ακλουθεί η ηλικιακή κλάση 26-35 με ποσοστό 25,93%, έπειτα κατέχει ένα μεγάλο ποσοστό 23,15% η ηλικιακή κλάση 51-65 και τέλος οι ηλικιακές κλάσεις 18-25 και 65+ κατέχουν το 7,41% η κάθε μία. Διάγραμμα 2. Η ηλικία του δείγματος 52

Η οικογενειακή κατάσταση των ατόμων που συμμετείχαν στην έρευνα παρουσιάζει την ακόλουθη κατάσταση. Πάνω από το μισό αριθμό των ερωτηθέντων είναι έγγαμοι και συγκέντρωσαν το ποσοστό της τάξης 60,19%. Στη συνέχεια ακολούθησαν οι άγαμοι με ποσοστό 29,63% και οι διαζευγμένοι που κατέχουν το 5,56%. Τέλος, το 4,63% δήλωσε άλλη οικογενειακή κατάσταση χωρίς να την προσδιορίσει. Διάγραμμα 3. Η οικογενειακή κατάσταση Εξετάζοντας το επίπεδο εκπαίδευσης του δείγματος η πλειοψηφία είναι Πανεπιστημιακού επιπέδου, και συγκεντρώνει το ποσοστό 37,96%, στη συνέχεια ακολουθεί το επίπεδο Λυκείου με συμμετοχή 23,15% και οι κάτοχοι Μεταπτυχιακού όπου συγκεντρώνουν ποσοστό 21,30%. Μικρότερα ποσοστά συγκέντρωσαν οι κάτοχοι Διδακτορικού, οι απόφοιτοι γυμνασίου και δημοτικού που συμμετείχαν σε ποσοστό 8,33%, 6,48% και 2,78% αντίστοιχα. 53

Διάγραμμα 4. Το επίπεδο εκπαίδευσης Η μεγαλύτερη μερίδα των ερωτηθέντων έχουν εισόδημα της τάξεως 30.000 και άνω, με ποσοστό 35,64% και ακολουθούν οι κλίμακες εισοδήματος 10.000-20.000 και 20.000-30.000 με ποσοστά 26,73% και 22,77% αντίστοιχα. Μικρότερα ποσοστά συγκεντρώνουν οι εισοδηματικές κλίμακες 5.000-10.000 με 7,92% και κάτω από 5.000 με 6,93%. 54

Διάγραμμα 5. Το εισόδημα Όσον αφορά το επάγγελμα αυτών που συμμετείχαν στην έρευνα το μεγαλύτερο κομμάτι το κατέχουν οι δημόσιοι/ιδιωτικοί υπάλληλοι με ποσοστό 43,52% και στη συνέχεια ακολουθούν τα άτομα που είναι ελεύθεροι επαγγελματίες με ποσοστό 20,37%. Το 9,26% αποτελούν οι Συνταξιούχοι ενώ τα στελέχη επιχειρήσεων συμμετέχουν σε ποσοστό της τάξης 8,33. Οι φοιτητές, οι άνεργοι αλλά και άτομα τα οποία ασχολούνται με οικιακά συμμετείχαν σε ποσοστό 6,48%, 5,56% και 3,70% αντίστοιχα. Τέλος, το 2,78% δεν προσδιόρισε το επάγγελμά του. Διάγραμμα 6. Το επάγγελμα 55

Κλείνοντας πρέπει να αναφέρουμε ότι οι περισσότερες απαντήσεις δόθηκαν από άτομα που έχουν ως χώρα προέλευσης την Ελλάδα με ποσοστό που αγγίζει το 77,78%. Στη συνέχεια ακολουθούν οι κάτοικοι Γαλλίας και Αυστραλίας με ποσοστά 4,63% και 3,70% αντίστοιχα. Σε ποσοστό 2,70% συμμετείχαν οι κάτοικοι Γερμανίας αλλά και της Γαλλίας. Τέλος, τα εναπομείναντα ποσοστά μοιράστηκαν σε κατοίκους Αμερικής, Ιταλίας, Ισπανίας και Ισραήλ. Διάγραμμα 7. Η χώρα προέλευσης Ανάλυση των απαντήσεων των τουριστών. Θέλοντας να ερευνήσουμε την άποψη που διαμόρφωσαν οι τουρίστες για το νησί ακολούθησε μια σειρά ερωτήσεων σχετικά με αξιολόγηση του νησιού, των τουριστικών αξιοθέατων και εγκαταστάσεων. Η παρακάτω ανάλυση είναι απαραίτητη για την περαιτέρω πληροφόρηση όσον αφορά το υφιστάμενο τουριστικό προϊόν που προσφέρει το νησί. Σε ερώτηση που τέθηκε για τον χαρακτηρισμό του νησιού ως προς το κόστος, οι πλειοψηφία των ερωτηθέντων χαρακτήρισε το νησί Οικονομικό, με ποσοστό που άγγιζε το 45,37 %. Στη συνέχεια ακολούθησε ο χαρακτηρισμός Ακριβό, με ποσοστό 31,48%. Έπειτα, ακολούθησε ο χαρακτηρισμός αρκετά οικονομικό με ποσοστό 9,26% και τέλος ένα ποσοστό της τάξης των 5,56% το χαρακτήρισε ως πολύ ακριβό. 56

Διάγραμμα 8. Χαρακτηρισμός του νησιού ως προς το κόστος Στην ερώτηση που αφορά τον τρόπο ενημέρωσης των τουριστών για τον προορισμό, ως κύρια πηγή ενημέρωσης αναφέρθηκαν οι φίλοι με ποσοστό 43,93% στη συνέχεια ακολουθεί η καταγωγή με 21,50%, έπειτα οι συγγενείς με ποσοστό 14,95%, το διαδίκτυο με 7,48%, η επίσκεψη στο παρελθόν σε ποσοστό 2,80% και σε ποσοστό 9,35% άλλος τρόπος ενημέρωσης όποιος δεν καθορίστηκε. Διάγραμμα 9. Η πηγή ενημέρωσης του προορισμού 57

Το βασικότερο κίνητρο του ταξιδιού ήταν η αναψυχή με ποσοστό 80,56%, στη συνέχεια ακολουθούν η επίσκεψη σε συγγενείς με ποσοστό 8,33%, ο επαγγελματικός λόγος με 6,48%, η μετάβαση σε άλλο νησί 1,85% και σε ποσοστό 2,78% άλλοι λόγοι οι οποίοι δεν διευκρινίστηκαν. Διάγραμμα 10. Ο λόγος ταξιδιού στο νησί Εξετάζοντας το διάστημα παραμονής στο νησί, είναι χαρακτηριστικό ότι το μεγαλύτερο ποσοστό τουριστών 46,30% παρέμειναν στο νησί 2 εβδομάδες και πάνω, στη συνέχεια ακολουθεί με ποσοστό 33,33% το διάστημα παραμονής 1-2 εβδομάδες και τέλος ακολουθεί η κατηγορία 3-6 ημέρες και λιγότερο από 3 ημέρες που τα ποσοστά τους ανέρχονται σε 15,74% και 4,63% αντιστοίχως. 58

Διάγραμμα 11. Ο χρόνος παραμονής στο νησί Στο ερώτημα που αφορούσε τον τρόπο κράτησης εισιτηρίου την πλειοψηφία των απαντήσεων συγκέντρωσε η κράτηση μέσω της ιστοσελίδα της αεροπορικής εταιρείας σε ποσοστό 41,67%, στη συνέχεια σημαντικό μέρος κατέχει η κράτηση μέσω τουριστικού πράκτορα σε ποσοστό 32,41%. Η κράτηση μέσω τηλεφωνικής γραμμής της αεροπορικής εταιρείας κατέχει το ποσοστό του 16,67% και τέλος μόνο ένα 9,26% έκανε κράτηση μέσω ιστοσελίδας τρίτων. Διάγραμμα 12. Μέσο κράτησης εισητηρίου 59

Στην ερώτηση που αφορά τα αξιοθέατα έλξης τουριστών αυτό που είχε την μεγαλύτερη προτίμηση ήταν το Κάστρο σε ποσοστό 35,5%, στη συνέχεια ακολουθούν οι παραλίες που συγκεντρώνουν ποσοστό 29,1%, έπειτα το πολεμικό μουσείο με 16,4%. Σημαντικό είναι και το ποσοστό που συγκεντρώνει το λαογραφικό μουσείο «Πύργος Μπελλένη» που ανέρχεται στην τάξη του 10,5%. Τέλος αναφέρθηκαν ως αξιοθέατα έλξης οι εκκλησίες αλλά και η γραφικότητα του νησιού που συγκέντρωσαν ποσοστά 3,6% και 5% αντίστοιχα. ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ ΕΛΞΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΩΝ ΠΑΡΑΛΙΕΣ ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΣΤΡΟ ΠΥΡΓΟΣ ΜΠΕΛΛΕΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ Διάγραμμα 13. Το κυριότερο αξιοθέατο Στην ερώτηση που αφορά το πόσο καθοριστικός παράγοντας για την έλξη τουριστών είναι η ύπαρξη του αεροδρόμιου τα αποτελέσματα παρουσιάζουν διακυμάνσεις. Πιο συγκεκριμένα το 55,56% των ερωτηθέντων το θεώρησαν πολύ καθοριστικό παράγοντα και ακολουθεί με ποσοστό 25%ο χαρακτηρισμός του αεροδρομίου ως αρκετά καθοριστικός. Μικρότερα ποσοστά συγκέντρωσαν οι χαρακτηρισμοί καθόλου καθοριστικός, λίγο καθοριστικός και καθοριστικός με τιμές 7,41%, 6,48% και 5,56%. 60

Διάγραμμα 14. Αξιολόγηση σημαντικότητας του αεροδρομίου Πίνακες διασταυρώσεων-συσχετίσεις Στην προσπάθεια για εξαγωγή συμπερασμάτων έγιναν διάφορες προσπάθειες με πίνακες διασταυρώσεων όπου στην πλειοψηφία τους δεν παρουσίασαν σημαντικά αποτελέσματα. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι συσχετίσεις που εξετάστηκαν και τα αποτελέσματα που παρουσίασαν τόσο με την διαγραμματική απεικόνιση, όσο και με τον πίνακα που εξάγεται από το στατιστικό πρόγραμμα SPSS και παρουσιάζει τα αποτελέσματα από τον μη παραμετρικό έλεγχο monte carlo. Αρχικά, έγινε εξέταση της σχέση μεταξύ της διάρκειας παραμονής του τουρίστα στο νησί με το χαρακτηρισμό που προδίδει στο νησί ως προς το κόστος. Σε αυτή την εξέταση σχέσης μεταξύ των τιμών, παρατηρήθηκε ότι δεν υπάρχει συσχέτιση και οι τιμές είναι ανεξάρτητες. 61

Chi-Square Tests Monte Carlo Sig. (2-Monte Carlo Sig. (1- sided) sided) 95% Confidence 95% Confidence Asymp. Interval Interval Sig. (2- Lower Upper Lower Upper Value Df sided) Sig. Bound Bound Sig. Bound Bound Pearson Square Likelihood Ratio 23,810 12,022,031 b,027,034 Fisher's Test Exact 18,150,054 b,049,058 Chi- 20,980 a 12,051,051 b,046,055 Linear-by- Linear Association,231 c 1,631,647 b,637,656,343 b,333,352 N of Valid 108 Cases a. 14 cells (70,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is,28. b. Based on 10000 sampled tables with starting seed 2000000. c. The standardized statistic is,480. Πίνακας 5. Τα αποτελέσματα του ελέγχου της σχέσης της διάρκειας παραμονής στο νησί με το χαρακτηρισμό κόστους 62

Διάγραμμα 15. Η απεικόνηση του διαγραμματικά Στη συνέχεια εξετάστηκε το εισόδημα των τουριστών με τον χαρακτηρισμό του νησιού ως προς το κόστος, όπου και εκεί βρέθηκε ότι δεν υπάρχει συσχέτιση των τιμών. Διάγραμμα 16. Η διαγραμματική απεικόνηση της σχέσης του εισοδήματος με τον χαρακτηρισμό ως προς το κόστος 63

Chi-Square Tests Monte Carlo Sig. (2- Monte Carlo Sig. (1- sided) sided) 95% Confidence 95% Confidence Asymp. Interval Interval Valu Sig. (2- Lower Upper Lower Upper e df sided) Sig. Bound Bound Sig. Bound Bound Pearson Chi- Square Likelihood Ratio Fisher's Exact Test Linear-by- Linear Association N of Valid Cases 17,1 16,377,374 b,365,384 27 a 19,7 96 15,9 43 16,230,347 b,337,356,345 b,336,355 1,66 1,197,206 b,198,214,106 b,100,112 8 c 101 a. 19 cells (76,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is,42. b. Based on 10000 sampled tables with starting seed 624387341. c. The standardized statistic is -1,291. Πίνακας 6. Τα αποτελέσματα του test της εξέτασης της σχέσης του εισοδήματος με το κόστος Από το παραπάνω διάγραμμα παρατηρείτε ότι η πλειοψηφία από τις όλες κλάσεις εισοδήματος θεώρησαν το νησί οικονομικό με εξαίρεση την κλάση εισοδήματος 5.000-10.000 όπου το θεώρησαν ακριβό. 64

Στην έρευνα για το αν υπάρχει συσχέτιση τιμών μεταξύ του κόστους του νησιού και της πιθανής επίσκεψης στο μέλλον στο νησί, παρατηρήθηκε πως ούτε και σε αυτή την περίπτωση υπάρχει σχέση μεταξύ των τιμών. Chi-Square Tests Square Likelihood Ratio Fisher's Exact Test Pearson Chi- Linear-by- Linear Association N of Valid Cases Val ue df Asymp. Sig. (2- sided) Monte Carlo Sig. (2- sided) Sig. 20,1 12,064,073 71 a b 20,5 07 17,5 99 12,058,054 b,054 4,23 1,040,044 3 c b 108 b 95% Confidence Interval Lower Bound Upper Bound,068,078,050,058,050,059 Monte Carlo Sig. (1- sided) Sig.,040,048,027 b 95% Confidence Interval Lower Bound Upper Bound,024,031 a. 14 cells (70,0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is,17. b. Based on 10000 sampled tables with starting seed 957002199. c. The standardized statistic is -2,057. Πίνακας 7. Τα αποτελέσματα του test για τη σχέση του κόστους με την πιθανή επίσκεψη στο μέλλον 65

Διάγραμμα 17Η διαγραμματική απεικόνιση Στη συνέχεια, εντοπίστηκαν δύο περιπτώσεις όπου υπήρξαν συσχετίσεις μεταξύ των μεταβλητών. Πιο συγκεκριμένα η πρώτη συσχέτιση αφορούσε τη σχέση που έχει το επίπεδο εξυπηρέτησης από την αεροπορική εταιρεία με τον καθορισμό του επιπέδου αξιοπιστίας της. Έπειτα η επόμενη συσχέτιση που εξετάστηκε είναι η σχέση που έχει το επίπεδο εξυπηρέτησης από την αεροπορική εταιρεία με τον προσδιορισμό του επιπέδου των κανόνων ασφαλείας. Πιο συγκεκριμένα, μέσω των ελέγχων που έγιναν, προέκυψε ότι το επίπεδο εξυπηρέτησης της αεροπορικής εταιρείας επηρεάζει την εικόνα που έχουν οι επιβάτες ως προς την αξιοπιστία της. Πιο συγκεκριμένα, στα επίπεδα χαρακτηρισμού της εξυπηρέτησης από την αεροπορική εταιρεία ως καθόλου ικανοποιητική και λίγο ικανοποιητική δεν παρουσιάστηκε κάποιο άξιο αναφοράς ποσοστό συσχέτισης. Άξια σχολιασμού είναι τα ποσοστά που συγκέντρωσαν τα υψηλότερα επίπεδα αξιολόγηση της ικανοποίησης από την εξυπηρέτηση της αεροπορικής εταιρείας, και οι συσχετίσεις που παρουσιάζονται με τα υψηλότερα επίπεδα αξιοπιστίας. Αναλυτικότερα, το 16,7% των ερωτηθέντων χαρακτήρισε το επίπεδο εξυπηρέτησης ως ικανοποιητικό και την ίδια στιγμή θεώρησε την εταιρεία ως αξιόπιστη το 9,3%. Στο 66

επίπεδο αξιολόγησης της εξυπηρέτησης ως αρκετά ικανοποιητική ανέβηκε το ποσοστό στο 44,8% και την ίδια κατεύθυνση ακολούθησε και ο δείκτης του ποσοστού της αξιολόγησης της εταιρείας ως αρκετά αξιόπιστη με 21,5%. Τέλος, το ποσοστό που χαρακτήρισε την εξυπηρέτηση από την αεροπορική εταιρεία ως πολύ ικανοποιητική ήταν της τάξης του 30,8%. Την ίδια πορεία ακολούθησε και το ποσοστό της αξιολόγησης της αεροπορικής εταιρείας ως πολύ αξιόπιστη, με δείκτη 18,7%. Διάγραμμα 18. Η διαγραμματική απεικόνιση της σχέσης που υπάρχει μεταξύ της εξυπηρέτησης και της αξιοπιστίας 67

Chi-Square Tests Monte Carlo Sig. (2- sided) Monte Carlo Sig. (1- sided) 95% Confidence 95% Confidence Asymp. Interval Interval Valu Sig. (2- Lower Upper Lower Upper e df sided) Sig. Bound Bound Sig. Bound Bound Pearson Chi- Square Likelihood Ratio Fisher's Exact Test Linear-by- Linear Association N of Valid Cases 17,5 8,025,015 b,013,018 47 a 17,4 25 16,6 56 8,026,025 b,022,028,016 b,013,018 5,08 1,024,027 b,024,030,015 b,012,017 1 c 107 a. 7 cells (46,7%) have expected count less than 5. The minimum expected count is,22. b. Based on 10000 sampled tables with starting seed 205597102. c. The standardized statistic is 2,254. Πίνακας 8. Τα αποτελέσματα του test monte carlo δείχνουν την ύπαρξη σχέσης μεταξύ του επιπέδου εξυπηρέτησης των πελατών και της αξιοπιστίας της εταιρείας Άλλη μία ενδιαφέρουσα συσχέτιση είναι αυτή που παρουσιάζετε ανάμεσα στην μεταβλητή που αφορά την εξυπηρέτηση της αεροπορικής εταιρείας και τη μεταβλητή που αφορά το επίπεδο των κανόνων ασφαλείας που τηρούνται στο αεροδρόμιο. Από την ανάλυση συμπεραίνεται ότι υπάρχει συσχέτιση και μεταβάλλονται με τον ίδιο τρόπο, δηλαδή όσο μεγαλύτερο το ποσοστό της ικανοποίησης από την αεροπορική εταιρεία τόσο καλύτερα κρίνεται το επίπεδο των κανόνων ασφαλείας του αεροδρομίου. 68

Αναλυτικότερα, στο χαμηλότερο ποσοστό αξιολόγησης της εξυπηρέτησης από την αεροπορική εταιρεία με τον χαρακτηρισμό καθόλου ικανοποιητική δεν παρουσιάζεται κάποιο ιδιαίτερο ποσοστό αναφοράς ως προς τη σχέση που παρουσιάζεται με το επίπεδο των κανόνων ασφαλείας του αεροδρομίου. Στη συνέχεια στον χαρακτηρισμό της εξυπηρέτησης από την αεροπορική εταιρεία ως λίγο ικανοποιητική συγκεντρώθηκε ποσοστό 7,6%. Σε παρόμοια πλαίσια κινήθηκε και η ο χαρακτηρισμός των κανόνων ασφαλείας ως λίγο ικανοποιητικοί με ποσοστό 8,5%. Έπειτα, η επόμενη κλίμακα που αφορά το κομμάτι της εξυπηρέτησης από την αεροπορική εταιρεία με τον χαρακτηρισμό ικανοποιητική, συγκεντρώνει ποσοστό της τάξης του 16%. Την ίδια στιγμή ο ικανοποιητικούς τους κανόνες ασφαλείας χαρακτηρίζει το 39,7%. Στο επόμενο επίπεδο με χαρακτηρισμό της εξυπηρέτησης ως αρκετά ικανοποιητική συγκεντρώνεται το ποσοστό 44,3%. Ταυτόχρονα, στο κομμάτι των κανόνων ασφαλείας στο επίπεδο αρκετά ικανοποιητική το ποσοστό μετακινείται στο 35,8%. Τέλος, στην κλίμακα χαρακτηρισμού της εξυπηρέτησης ως πολύ ικανοποιητική το ποσοστό που συγκεντρώθηκε ήταν της τάξης του 31,1% ενώ την ίδια στιγμή ο χαρακτηρισμός του επιπέδου ασφαλείας του αεροδρομίου ως πολύ ικανοποιητικούς αγγίζει το ποσοστό 14,1%. Διάγραμμα 19. Η διαγραμματική απεικόνιση της σχέσης που υπάρχει μεταξύ της εξυπηρέτησης απο την εταιρεία και το επίπεδο ασφαλείας 69