Επιστημονική Επιμέλεια: Άγγελος Μάρκος, Λέκτορας

Εισαγωγή στη Στατιστική Επιστημονική Επιμέλεια: Άγγελος Μάρκος, Λέκτορας Τομέας Θετικών Επιστημών Εργαστήριο Μαθηματικών & Πληροφορικής Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης

Ειδικοί Στόχοι της ιάλεξης Η κατανόηση των φάσεων και σταδίων της δοµηµένης πορείας στο µεθοδολογικό σχεδιασµό εµπειρικών ερευνητικών µελετών που βασίζονται στη χρήση ερωτηµατολογίων. Η ανάπτυξη ενός µεθοδολογικού πρωτόκολλου που να είναι κατανοητό και αποδεκτό από όλα τα εµπλεκόµενα µέρη (ερευνητική - επιστηµονική κοινότητα, ερευνητής, στατιστικός αναλυτής, τελικοί αποδέκτες) ώστε να βελτιωθεί η επικοινωνία µεταξύ τους και ο έλεγχος της ποιότητας του τελικού ερευνητικού αποτελέσµατος να γίνει πιο αποτελεσµατικός. 2

Φάση 1 Φάση 2 Φάση 3 Φάση 4 Γενικός Σκοπός και Ειδικοί Στόχοι Επιλογή ή Κατασκευή Οργάνων Μέτρησης Μέθοδος Συλλογής εδοµένων ιαδικασία Συλλογής εδοµένων Φάση 5 Στατιστική Ανάλυση Φάση 6 Αποτελέσµατα Φάση 7 Επικύρωση Εγκυρότητας Αποτελεσµάτων Μενεξές, Γ. (2008)

Φάση 1: Γενικός Σκοπός και Στόχοι της Έρευνας Το σηµαντικότερο παραδοτέο της πρώτης φάσης είναι η ανάπτυξη του Εννοιολογικού Μοντέλου Υποδείγµατος στο οποίο θα στηριχθεί ή όλη ερευνητική διαδικασία. Στη φάση αυτή αρχικά καθορίζεται το ερευνητικό πρόβληµα, διατυπώνονται ο γενικός σκοπός και οι ειδικοί στόχοι της µελέτης, αιτιολογούνται οι ερευνητικές υποθέσεις και τεκµηριώνεται το θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο θα αξιολογηθούν και θα ερµηνευτούν τα αποτελέσµατα. Στη συνέχεια, προσδιορίζεται ο πληθυσµός στόχος, οι πειραµατικές ή οι δειγµατοληπτικές µονάδες ανάλογα µε το είδος της έρευνας και καθορίζονται εννοιολογικά οι σχετικές µε το πρόβληµα µεταβλητές (ανεξάρτητες και εξαρτηµένες) καθώς και οι µεταξύ τους σχέσεις και δοµές. Τέλος, διατυπώνονται κριτήρια αξιολόγησης της κλινικής ή πρακτικής σηµαντικότητας των αποτελεσµάτων. 4

Με βάση το υλικό τεκµηρίωσης της πρώτης φάσης οι ερευνητές θα πρέπει να επιλέξουν ή να κατασκευάσουν τα κατάλληλα όργανα ή εργαλεία µέτρησης και καταγραφής των ποσοτικών ή ποιοτικών δεδοµένων, η επεξεργασία των οποίων θα παράγει την απαιτούµενη πληροφορία για την απάντηση στα ερευνητικά ερωτήµατα και τη λήψη σχετικών αποφάσεων ή µέτρων. Τα όργανα αυτά, πριν χρησιµοποιηθούν στην επόµενη φάση, θα πρέπει να ελεγχθούν ως προς την αξιοπιστία και την εγκυρότητα τους σε σχέση µε το υπό εξέταση πρόβληµα

Στη φάση αυτή θα πρέπει να ληφθούν αποφάσεις σχετικά µε την επιλογή της µεθόδου συλλογής-παραγωγής των δεδοµένων (απογραφή, δειγµατοληψία, πείραµα). Τεκµηριώνεται η καταλληλότητα της προτεινόµενης µεθόδου σε σχέση µε τις απαιτήσεις και τα πορίσµατα της πρώτης φάσης και αναλύονται τυχόν χρονικοί, οικονοµικοί, τεχνικοί και κυρίως δεοντολογικοί περιορισµοί, οι οποίοι θα πρέπει να ληφθούν υπόψη τόσο κατά την επόµενη φάση όσο και κατά την ερµηνεία και τη δυνατότητα γενίκευσης των ευρηµάτων.

Καθορίζονται, επίσης, σχέδια δράσης και αντιµετώπισης των απειλών ως προς την εξωτερική και εσωτερική εγκυρότητα της έρευνας και οριοθετείται και πάλι το πλαίσιο ερµηνείας των αποτελεσµάτων κάτω από την επίδραση των νέων περιορισµών που ενδεχοµένως να προκύψουν. Σε περίπτωση πειραµατικής ή δειγµατοληπτικής έρευνας σηµαντική µέριµνα θα πρέπει να ληφθεί σχετικά µε τον υπολογισµό του ελάχιστου απαιτούµενου µεγέθους δείγµατος.

Γενικά, η εξωτερική εγκυρότητα αναφέρεται στη δυνατότητα γενίκευσης των αποτελεσµάτων ως προς τον ευρύτερο πληθυσµό, από τον οποίο έγινε η συλλογή του δείγµατος, και στην ευχέρεια αναγωγής των συµπερασµάτων σε γενικές αρχές, νόµους και θεωρίες. Η εσωτερική εγκυρότητα σχετίζεται µε την αξιοπιστία των ευρηµάτων και στο βαθµό βεβαιότητας ότι τα αποτελέσµατα είναι ορθά και δεν οφείλονται σε αστάθµητες, τυχαίες ή µη ελεγχόµενες επιδράσεις.

Το µέγεθος του δείγµατος αποτελεί τον κρισιµότερο παράγοντα που επηρεάζει: α) τη σηµαντικότητατων αποτελεσµάτων και τη δυνατότητα γενίκευσήςτους, β) την απορρόφηση και την κατανοµή των διαθέσιµων χρονικών και οικονοµικώνπόρων και γ) την αποδοχή της αποτελεσµατικότητας και της χρηστικής αξίας της µελέτης σε σχέση µε τους δεοντολογικούςκαι ηθικούς κανόνεςπου διέπουν εν γένει τα διάφορα επιστηµονικά ερευνητικά πεδία.

Η φάση αυτή αφορά κυρίως το διαδικαστικό µέρος της συγκέντρωσης και καταγραφής των δεδοµένων. Έµφαση θα πρέπει να δοθεί στην εξεύρεση τρόπων αύξησης της ακρίβειας στην καταγραφή των στοιχείων και στον περιορισµό τόσο των δειγµατοληπτικών όσο και των µη δειγµατοληπτικών σφαλµάτων. Αν κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό τότε ίσως απαιτηθεί η τροποποίηση των οργάνων µέτρησης ή η αντικατάστασή τους.

Η πέµπτη φάση περιλαµβάνει επτά επιµέρους στάδια, τα οποία µπορούν να οµαδοποιηθούν σε δύο άξονες δράσης. Ο πρώτος αφορά στην ίδια τη διαδικασία επεξεργασίας και ανάλυσης των δεδοµένων (όπως παραγωγή πινάκων και διαγραµµάτων, εκτίµηση παραµέτρων, ελέγχους υποθέσεων και ελέγχους καλής προσαρµογής), ενώ ο δεύτερος έχει περισσότερο επιτελικό χαρακτήρα και περιλαµβάνει µια σειρά αποφάσεων που αφορούν σε θεωρητικές και τεχνικές λεπτοµέρειες, οι οποίες συµβάλουν στην όσο το δυνατόν καλύτερη αντιστοίχηση του εννοιολογικού µοντέλου, το οποίο αναπτύχθηκε στη Φάση 1, µε τις στατιστικές διαδικασίες που θα εφαρµοστούν.

Το στάδιο αυτό περιλαµβάνει την κατάστρωση του πλάνου της στατιστικής ανάλυσης. Στο πλάνο αυτό καθορίζονται κυρίως: α) η σειρά των αναλύσεων, β) η κωδικοποίηση των δεδοµένων, γ) η µορφή του πίνακα δεδοµένων που θα αναλυθεί, δ) η αντιµετώπιση ενδεχόµενης αποτυχίας στη συγκέντρωση απαραίτητων στοιχείων που µπορεί να οφείλεται, για παράδειγµα, σε τιµές που λείπουν ή έχουν χαθεί και στην άρνηση απάντησης σε περίπτωση ταχυδροµικής έρευνας µε ερωτηµατολόγιο, ε) οι έλεγχοι ορθής καταχώρισης και εισαγωγής των δεδοµένων σε Η/Υ και στ) ο χειρισµός κακής ποιότητας δεδοµένων όπως είναι οι αναξιόπιστες µετρήσεις οργάνων και οι ασυνεπείς ή µη ειλικρινείς απαντήσεις σε ερωτηµατολόγιο.

Στο στάδιο αυτό λαµβάνονται αποφάσεις σχετικά µε την επιλογή ή την ανάπτυξη κατάλληλων στατιστικών µεθόδων, οι οποίες θα πρέπει να βρίσκονται σε αµφιµονοσήµαντη αντιστοιχία µε τις ερευνητικές υποθέσεις ή στόχουςπου έχουν τεθεί στη Φάση 1.

Το στάδιο αυτό αφορά στην επιλογή ή στην ανάπτυξη ειδικού λογισµικούγια τη στατιστική επεξεργασία, το οποίο θα πρέπει να καλύπτει και τις απαιτήσεις των επόµενων σταδίων.

Στο στάδιο αυτό πραγµατοποιούνται όλοι οι απαραίτητοι έλεγχοι σχετικά µε τις στατιστικές, εννοιολογικές και τεχνικές προϋποθέσεις ή απαιτήσειςτων στατιστικών µεθόδων που πρόκειται να χρησιµοποιηθούν και αναζητούνται τρόποι αντιµετώπισης τυχόν αποκλίσεων.

Εδώ πραγµατοποιούνται οι κυρίως στατιστικές αναλύσεις.

Το στάδιο αυτό αφορά στον έλεγχο ήδη υπαρχόντων ή στη θέσπιση νέων κριτηρίων ή δεικτώνµαρτυρίας της σηµαντικότητας (στατιστικής ή κλινικής-βιολογικής) των αποτελεσµάτων, της καλής προσαρµογής των µοντέλων υποδειγµάτων, τα οποία υιοθετήθηκαν σε προηγούµενα στάδια, και της ευρωστίαςτων στατιστικών µεθόδων.

Στο στάδιο αυτό πραγµατοποιείται ο έλεγχος των στατιστικών σφαλµάτωνπου σχετίζονται µε την εγκυρότητα των µεθόδων και, συνεπώς, µε τη δυνατότητα γενίκευσης ή πρόβλεψης.

Η φάση αυτή, εκτός από την παραγωγή και τον τρόπο παρουσίασης των αποτελεσµάτων περιλαµβάνει, επίσης, την ερµηνεία και την αξιολόγηση της κλινικής σηµαντικότητάςτους στο θεωρητικό πλαίσιο και την προβληµατική που έχει τεθεί στη Φάση 1. Οι ερευνητές θα πρέπει να λάβουν αποφάσεις σχετικά µε τον τρόπο µέτρησης της ποσότητας και της ποιότηταςτης πληροφορίαςπου έχει παραχθεί. Έτσι, για την αξιολόγηση και διάχυση των αποτελεσµάτων είναι ανάγκη οι στατιστικές µέθοδοι που θα χρησιµοποιηθούν να παρέχουν αντίστοιχους δείκτες. Οι δείκτες αυτοί θα πρέπει να έχουν όσο το δυνατόν απλούστερη και εννοιολογικά τεκµηριωµένη φυσική ερµηνεία, ώστε οι δοµές και οι σύνθετες µεταβλητές, όπως είναι για παράδειγµα οι παραγοντικοί άξονες, που έχουν αναδειχθεί από τις πολυδιάστατες στατιστικές αναλύσεις να µπορούν να ερµηνευτούν και να αξιολογηθούν.

Στην τελική φάση η επικύρωση της εγκυρότηταςτων αποτελεσµάτων µπορεί να αναλυθεί σε δύο επίπεδα. Το πρώτο και σηµαντικότερο έχει καθαρά ποιοτικό χαρακτήρα και αφορά στον έλεγχο της ορθότητας των συµπερασµάτων είτε στο θεωρητικό πλαίσιοτης µελέτης είτε σε σχέση µε προηγούµενη εµπειρία στο ίδιο γνωστικό αντικείµενο. Το δεύτερο επίπεδο έχει ποσοτικό χαρακτήρα, αφορά κυρίως σε δειγµατοληπτικές έρευνες και στηρίζεται σε στατιστικές µεθόδουςόπως η διασταυρούµενη εγκυρότητα και η επαναδειγµατοληψία. Στην περίπτωση αυτή βασική επιδίωξη είναι να διαπιστωθεί η σταθερότητα των δοµών και των σχέσεων που έχουν αναδειχθεί από τις προηγούµενες πολυµεταβλητέςστατιστικές αναλύσεις. Με άλλα λόγια, επιδιώκεται να διαπιστωθεί η αντιπροσωπευτικότητα των ευρηµάτων στον πληθυσµό στόχο που έχει καθοριστεί στη Φάση 1.

Στατιστική: Η επιστήµη που έχει ως αντικείµενο την αποτελεσµατική αξιοποίηση δεδοµένων µετά από κατάλληλη κατά περίπτωση συλλογή, επεξεργασία, οργάνωση, παρουσίασηκαι ανάλυσηαριθµητικών στοιχείων µε σκοπό τη σωστή λήψη µέτρων και αποφάσεων.

Σταθερά:Ένα χαρακτηριστικό που έχει την ίδια τιµή για όλες τις µονάδες του πληθυσµού. Μεταβλητή:Ένα χαρακτηριστικό που παίρνει διαφορετικές τιµές στον πληθυσµό. Τυχαία µεταβλητή:κάθε χαρακτηριστικό ή ιδιότητα των στατιστικών µονάδων. Στατιστικός Πληθυσµός:Το σύνολο των ιδεατών µετρήσεων ή παρατηρήσεων που αναφέρονται σε κάποια µεταβλητή του πληθυσµού.

Παράµετρος:Τιµή-δείκτης που υπολογίζεται από δεδοµένα του πληθυσµού. Στατιστικό:Τιµή-δείκτης που υπολογίζεται από δεδοµένα του δείγµατος.

Εγκυρότητα:Το να µετρά ένα όργανο µέτρησης αυτό που υποτίθεται ότι µετρά. Αξιοπιστία:Το να δίνει ένα όργανο µέτρησης τα ίδια αποτελέσµατα, όταν µετρά το ίδιο πράγµα σε διαφορετικές περιπτώσεις.

Κλίµακες µέτρησης: Ονοµαστική ιάταξης Ίσων ιαστηµάτων Αναλογική Ειδική περίπτωση οι δίτιµεςκλίµακες που παίρνουν µόνο δύο τιµές (0, 1).

Ονοµαστικές ιάταξης ιαστήµατος Αναλογικές ίτιµες- υαδικές Μονοδιάστατες Πολυδιάστατες Ποιοτικές-Κατηγορικές Ποσοτικές??? Στάσεις, Απόψεις, ιαθέσεις, Συµπεριφορές, Γνώσεις

Ονοµαστικές (nominal): Το σύνολο τιµών τους δηλώνει µόνο διαφοροποίηση (π.χ. χρώµα µατιών, τόπος γέννησης, φύλο). ιάταξης (ordinal): Στο σύνολο τιµών τους µπορούµε να ορίσουµε σχέση διάταξης (π.χ. σειρά κατάταξης σε ένα αγώνισµα, µορφωτικό επίπεδο, κλάσεις ηλικιών, κλάσεις εισοδήµατος, βαθµίδες ιεραρχίας). ιαστήµατος (interval): Ίσες διαφορές µεταξύ των τιµών τους συνεπάγονται και ίσες διαφορές για το αντίστοιχο χαρακτηριστικό που µετρά η κλίµακα (π.χ. θερµοκρασία, ηλικία). Το µηδέν δεν είναι καλά ορισµένο. Αναλογίας (ratio):οι τιµές τους αντιστοιχούν αναλογικά στην ποσότητα του χαρακτηριστικού που µετρούν (π.χ. ταχύτητα, χρόνος, µήκος, βάρος, εισόδηµα). Το µηδέν είναι καλά ορισµένο.

Τα χαρακτηριστικά των στατιστικών µονάδων, που θέλουµε να µελετήσουµε σε µία συγκεκριµένη περίπτωση, ονοµάζονται µεταβλητές. Τα χαρακτηριστικά στα οποία µπορούµε να αντιστοιχίσουµε έναν αριθµό µιας ορισµένης κλίµακας ονοµάζονται ποσοτικά ή ποσοτικές µεταβλητές. Ποιοτικέςµεταβλητές είναι εκείνες των οποίων τις τιµές δεν µπορούµε να τις µετρήσουµε.

Είδη ποσοτικών µεταβλητών Συνεχής µεταβλητή:μια µεταβλητή που µπορεί να πάρει απεριόριστο αριθµό τιµών. Θεωρητικά µπορεί να πάρει οποιαδήποτε τιµή ενός διαστήµατος του συνόλου R. Ασυνεχής ή διακριτή µεταβλητή:μια µεταβλητή που µπορεί να πάρει µόνο ορισµένο αριθµό τιµών. έχεται µόνο τιµές που ανήκουν στο σύνολο Ζ.

Χρήση Πινάκων Χρήση ιαγραµµάτων Υπολογισµός εικτών Κεντρικής Τάσης Υπολογισµός εικτών ιασποράς Υπολογισµός εικτών Ασυµµετρίας Υπολογισµός εικτών Κύρτωσης Υπολογισµός εικτών Συσχέτισης Υπολογισµός εικτών µέτρησης του Μεγέθους του Αποτελέσµατος (Effect Size)

Figure 2-3 Figure 2-4

Figure 2-5

Figure 2-7

Figure 2-8

Y x 1000 n(x) 100 50 117.700 95.000 25 10 49.400 62.500 15 20 25 30 35 40 45 50 55 σχήµα 5.22: Ιστόγραµµα απόλυτης συχνότητας της κατανοµής των ανέργων Ελλήνων του 1996 51.800 10.200 8.400 6.200 X ηλικία

Y f(x) 35 30 25 20 15 10 5 29.3 23.7 12.3 15.6 13.0 1.5 2.5 2.1 15 20 25 30 35 40 45 50 55 X ηλικία σχήµα 5.23: Ιστόγραµµα σχετικής συχνότητας της κατανοµής των ανέργων Ελλήνων του 1996

Υ σε χιλιάδες 50 25 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 σχήµα 5.24: Πολυγωνική γραµµή πολύγωνο συχνοτήτων Χ

f(x) Y σχήµα 5.31 : Καµπύλη συχνοτήτων Χ

Η τυπική κατανοµήέχει αριθµητικό µέσο 0και τυπική απόκλιση 1. Οι τυπικές τιµές (Ζ) εκφράζουν τις αρχικές τιµές σε τυπικές αποκλίσεις. ηλαδή, µια τυπική τιµή 3 δείχνει ότι η αρχική τιµή ήταν τρεις τυπικές αποκλίσεις πάνω από το µέσο όρο και µια τυπική τιµή 2 δείχνει ότι η αρχική τιµή ήταν δύο τυπικές αποκλίσεις κάτω από το µέσο όρο.

Όταν η µεταβλητή που θέλουµε να περιγράψουµε έχει πολλές κατηγορίες ή τιµές, η περιγραφή βελτιώνεται αν οµαδοποιήσουµετα δεδοµένα πριν υπολογίσουµε τις συχνότητες. Για να οµαδοποιήσουµε τα δεδοµένα δηµιουργούµε νέες κατηγορίες κάθε µία από τις οποίες µπορεί να περιέχει ίσο ή άνισο αριθµό από τις αρχικές τιµές.

Αν δεν υπάρχει ή δεν είναι επιθυµητό να εφαρµοστεί κάποιο τέτοιο λογικό κριτήριο κατηγοριοποίησης των τιµών του εισοδήµατος θα µπορούσε να χρησιµοποιηθεί ένα από τα παρακάτω στατιστικά κριτήρια: Η κατασκευή διαστηµάτων του τύπου «από-έως» µε όρια των διαστηµάτων τα τεταρτηµόρια (quartiles) (Q25, Q50 και Q75) της κατανοµής του εισοδήµατος. Η κατασκευή διαστηµάτωνµε µε ίσο περιεχόµενο (%) των διαθέσιµων παρατηρήσεων. Για παράδειγµα, µπορούµε να κατασκευάσουµε τρία διαστήµατα που το καθένα να περιλαµβάνει το 33,3% των παρατηρήσεων του εισοδήµατος. Αν υποθέσουµε ότι έχουµε 300 µετρήσεις του εισοδήµατος, το κάθε ένα από τα τρία διάστηµα να περιλαµβάνει 100 παρατηρήσεις. Η κατασκευή διαστηµάτων ίσου εύρους. Αν υποθέσουµε ότι το εύρος του εισοδήµατος είναι rτότε µπορούµε να κατασκευάσουµε dδιαστήµατα µε εύρος r/dτο καθένα.

Η κατασκευή δύο διαστηµάτων του τύπου «κάτω από-πάνω πάνω από» µε βάση κάποια οριακή κρίσιµη τιµήπου να έχει ιδιαίτερη σηµασία στο θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο θα ερµηνευτούν τα αποτελέσµατα της έρευνας. Η κατασκευή διαστηµάτων µε την εφαρµογή µεθόδων της ασαφούς λογικής. Όµως, οι τεχνικές αυτές είναι αρκετά πολύπλοκες και απαιτούν τη χρήση ειδικών λογισµικών. Εφαρµογή Μεθόδων Βέλτιστης Κατηγοριοποίησης. Στην πράξη, οι τέσσερις πρώτες µέθοδοι αποδεικνύονται απλές και λειτουργικές. Η επιλογή του στατιστικού κριτηρίου κατηγοριοποίησης των µεταβλητών πρέπει να είναι τέτοια ώστε οι κλάσεις που θα προκύψουν να έχουν πρακτική σηµαντικότητα και ερµηνευτική λειτουργικότητα στο θεωρητικό πλαίσιο που διέπει την εκάστοτε έρευνα.

Το ερωτηµατολόγιο δεν είναι παρά ένα έντυπο που περιλαµβάνει τις ερωτήσεις για την συλλογή των στοιχείων που µας ενδιαφέρουν. Η σύνταξή του είναι ένας από τους σηµαντικότερους παράγοντες για την ποιότητα των στοιχείων που θα συλλεγούν. Στην κατασκευή του θα πρέπει να ακολουθούνται συγκεκριµένα στάδια (δεν είναι διαδοχικά αλλά αλληλοεξαρτώνται) που θα πρέπει να ληφθούν ως προς: Προκαταρκτικές αποφάσεις Αποφάσεις σχετικές µε το περιεχόµενο της κάθε ερώτησης Αποφάσεις για τον τρόπο διατύπωσης των ερωτήσεων Αποφάσεις για τον τύπο των ερωτήσεων Αποφάσεις για την σειρά των ερωτήσεων Αποφάσεις για την διάταξη και εµφάνιση του ερωτηµατολογίου Αποφάσεις για τον προέλεγχο και αναθεώρηση του ερωτηµατολογίου 48

Τα ερωτηµατολόγια, πρέπει όχι µόνο να ανταποκρίνονται στον έλεγχο της τεράστιας ποσότητας πληροφορίας που υπάρχει σήµερα για κάθε θέµα, αλλά πρέπει να είναι έγκυρα, αξιόπιστα και εύχρηστα από τον κάθε χρήστη. Αλλά ενώ «η λύση» φαίνεται απλή, δηλαδή το εργαλείο που χρειαζόµαστε είναι το ερωτηµατολόγιο, η κατασκευή του δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Άρθρα σχετικά µε την κατασκευή ερωτηµατολογίων έχουν γραφτεί πάρα πολλά. Φυσικά επειδή κάθε ερωτηµατολόγιο αναφέρεται σε διαφορετικό γνωστικό πεδίο και πολλές φορές η χρήση του έχει διαφορετικούς στόχους, χρειάζονται σύνθετες γνώσεις για την κατασκευή του (και όχι µόνο καθαρά επιστηµονικές) 49

Η οµοιοµορφία των ερωτήσεων. Η έκταση και η ποικιλία των δεδοµένων που είναι δυνατό να συγκεντρωθούν. Η έκταση και η ποικιλία των ερωτούµενων που καλύπτει. Η ελεύθερη και ανώνυµη έκφραση των υποκειµένων. Η δυνατότητα απόκτησης πληροφοριών για µη παρατηρήσιµαχαρακτηριστικά (απόψεις και συναισθήµατα). Το σχετικά µικρό κόστος δαπάνης (σε χρήµα και χρόνο). 50

oη απώλεια των λεπτοµερειών και του βάθους της πληροφορίας. oη έλλειψη ελέγχου της ακρίβειας των απαντήσεων. o Η έλλειψη ελέγχου της ειλικρίνειας των ερωτηθέντων. oη Η υποκειµενικότητα των ερωτηθέντων στην κατανόηση των ερωτήσεων. o Οι απώλειες στο δείγµα. 51

Είδος πληροφοριών που είναι αναγκαίο να συλλεγούν. Σωστά ορισµένο πρόβληµα, σκοποί της έρευνας Από ποιους θα συλλεγούν οι πληροφορίες. Ορισµός του πληθυσµού (target group) Με ποιο τρόπο θα συλλεγούν οι πληροφορίες. Ταχυδροµικά (µικρό κόστος, ανωνυµία, όχι επιρροή, όχι πίεση απώλεια, επιστροφή, έλλειψη επεξηγήσεων, χρονοβόρο) Τηλεφωνικά (µικρό κόστος, εποπτεία, ταχύτητα επιρροή, πίεση) Με προσωπική συνέντευξη (... κόστος, επιρροή) 52

Αφορά τις πληροφορίες που θα συλλεγούν παρά το ύφος της κάθε ερώτησης ξεχωριστά. Είναι η ερώτηση απαραίτητη; Κάθε ερώτηση πρέπει να δίνει πληροφορίες που θα µας οδηγήσουν κάπου. Είναι η ερώτηση επαρκής/ικανοποιητική; Η συγκεκριµένη ερώτηση δίνει τη συγκεκριµένη πληροφορία ή θα πρέπει να χρησιµοποιηθούν κι άλλες; 53

Συνηθισµένοι Τύποι Ερωτήσεων Κλειστές ερωτήσεις Απλής ή Πολλαπλής Απάντησης Πολλαπλής Επιλογής Ιεράρχησης-Κατάταξης Αντιστοίχησης Ανοιχτές ερωτήσεις Συµπλήρωσης Ανάπτυξης 54

Συχνά απαντώµενα ζητήµατα: Αριθµός κατηγοριών απαντήσεων Μπορεί να χρησιµοποιηθεί οποιοσδήποτε αριθµός Ισορροπηµένη Μη ισορροπηµένη κλίµακα Μια κλίµακα µέτρησης θεωρείται ισορροπηµένη όταν ο αριθµός των ευνοϊκών απαντήσεων είναι ίσος µε τον αριθµό των δυσµενών. Μονός-ζυγός αριθµός κατηγοριών Στην περίπτωση της ισορροπηµένης κλίµακας προκύπτει θέµα µονού ή ζυγού αριθµού ερωτήσεων. Μονός αριθµός Μεσαίο ουδέτερο σηµείο. Αναγκαστική µη αναγκαστική επιλογή Μια αναγκαστική κλίµακα απαιτεί να εκφέρουµε γνώµη ακόµα και όταν δεν έχουµε. 55

Παράδειγµα 1. Κλίµακά ισορροπηµένη, µονή, αναγκαστική Ποιά είναι η γνώµη σας για την γεύση του προϊόντος Α Πολύ καλή Καλή Ούτε καλή ούτε κακή Κακή Πολύ κακή Παράδειγµα 2. Κλίµακα ισορροπηµένη, ζυγή, αναγκαστική Ποιά είναι η γνώµη σας για την γεύση του προϊόντος Α Πολύ καλή Αρκετά Καλή Καλή Κακή Αρκετά κακή Πολύ κακή Παράδειγµα 3. Κλίµακα µη ισορροπηµένη, µονή, αναγκαστική Ποιά είναι η γνώµη σας για την γεύση του προϊόντος Α Πολύ καλή Αρκετά Καλή Καλή Ούτε καλή ούτε κακή Κακή Παράδειγµα 4. Κλίµακα ισορροπηµένη, ζυγή, µη αναγκαστική Ποιά είναι η γνώµη σας για την γεύση του προϊόντος Α Πολύ καλή Καλή Ούτε καλή ούτε κακή Κακή Πολύ κακή εν έχω γνώµη 56

Ανοιχτές ερωτήσεις: Με βάση τη µέχρι τώρα εµπειρία σας µε παιδιά κυρίως της Α δηµοτικού, ποιές δυσκολίες αντιµετωπίζετε; Κλειστές ερωτήσεις (πολλαπλής επιλογής): Με βάση τη µέχρι τώρα εµπειρία σας µε παιδιά κυρίως της Α' δηµοτικού, σε ποιές από τις παρακάτω καταστάσεις αντιµετωπίζετε: (3) µεγάλες δυσκολίες, (2) κάποιες αλλά αντιµετωπίσιµες δυσκολίες, (1) καµία δυσκολία: - να ανταποκρίνονται τα παιδιά στους κανόνες της τάξης (1) (2) (3) - να σέβονται τους άλλους (1) (2) (3) - να προσαρµόζω τις δραστηριότητες στις ανάγκες των µαθητών µου (1) (2) (3) - να αντιµετωπίζω τις ανησυχίες/προβληµατισµούς των γονέων 57

Παραδείγµατα ερωτήσεων: Είναι κατά τη γνώµη σας ο κίνδυνος από τις «τρελές αγελάδες» πραγµατικός ή υπερβολικός; Πραγµατικός, αρκετά πραγµατικός, άγνωστο, αρκετά υπερβολικός, υπερβολικός. Ποια είναι η γνώµη σας για τα νέα συνταξιοδοτικά µέτρα; Συµφωνώ απόλυτα, συµφωνώ, δεν ξέρω, διαφωνώ, διαφωνώ απόλυτα (Κλίµακα Liκert, 1932, 5βαθµη). Σε ποια περιοχή της εκπαίδευσης θα θέλατε να κάνετε µια εκπαιδευτική έρευνα; (βαθµολογείστε από 1 ως 5). Κοινωνιολογία, ψυχοπαιδαγωγική, Ψυχολογία, ιδακτική γλώσσας, Νέες Τεχνολογίες, Ειδική Αγωγή. 58

Παραδείγµατα ερωτήσεων: 59

Πώς θα χαρακτηρίζατε τα µαθήµατα του µεταπτυχιακού: 60

Τοποθέτηση απλών ερωτήσεων που προκαλούν το ενδιαφέρον στην αρχή. Λογική σειρά των ερωτήσεων. ιαδοχική σειρά αλληλοεξαρτώµενων ερωτήσεων. Τοποθέτηση των δύσκολων ερωτήσεων στο τέλος. 61

Η διπλή ερώτηση: Τι γνώµη έχετε για τις τιµές και το επίπεδο εξυπηρέτησης που προσφέρει το super market X; Ο ερωτώµενος δεν γνωρίζει την απάντηση: Πόσα χρήµατα ξοδεύει η οικογένειά σας για τρόφιµα µέσα σε µια εβδοµάδα; Ο ερωτώµενος δεν θυµάται: Ποια τηλεοπτικά προγράµµατα παρακολουθήσατε την προηγούµενη Πέµπτη; Ο ερωτώµενος δεν θέλει να απαντήσει: Έχετε κάνει χρήση ναρκωτικών ουσιών; Επιρροή από εξωτερικά γεγονότα: Πόσηώρακάνατεχθεςγιαναπάτεστηδουλειάσας; 62

Χρήση δυσνόητων λέξεων: Από ποια καταστήµατα κάνετε τις εµβόλιµες αγορές σας; Χρήση λέξεων µε αµφίβολη και ασαφή έννοια: Πόσο συχνά πηγαίνετε στον κινηµατογράφο; Ποτέ Περιστασιακά Μερικές φορές Συχνά 63

Αποφυγή ερωτήσεων που οδηγούν στην επιθυµητή απάντηση. Πιστεύετε ότι είναι δίκαιο να πληρώνουν οι φορολογούµενοι τα ελλείµµατα του δηµόσιου τοµέα από την τσέπη τους; ναι όχι δεν ξέρω Αποφυγή υποθέσεων. Είναι καλή ιδέα η ύπαρξη νόµου που να επιβάλλει την χρήση των ζωνών ασφαλείας στα αυτοκίνητα; Αποφυγή ερωτήσεων που η µια προϋποθέτει απάντηση της άλλης (εξαρτάται όµως και από το θέµα της έρευνας) 1. Πίνετε γάλα εβαπορέ; 2. Αν ναι, τότε πόσες φορές την µέρα πίνετε; 64

ιαβάστε προσεχτικά τις παρακάτω ερωτήσεις. Για κάθε µία προσδιορίστε αιτίες ακούσιας διαστρέβλωσης των απαντήσεων και προτείνετε εναλλακτικές διατυπώσεις 65

ιαβάστε προσεχτικά τις παρακάτω ερωτήσεις. Για κάθε µία προσδιορίστε αιτίες ακούσιας διαστρέβλωσης των απαντήσεων και προτείνετε εναλλακτικές διατυπώσεις 66

ιαβάστε προσεχτικά τις παρακάτω ερωτήσεις. Για κάθε µία προσδιορίστε αιτίες ακούσιας διαστρέβλωσης των απαντήσεων και προτείνετε εναλλακτικές διατυπώσεις 67

1. ιαµόρφωση του τελικού σχεδίου του ερωτηµατολογίου. 2.Πιλοτική δοκιµή τελικού σχεδίου του ερωτηµατολογίου (εκτίµηση ποσοτικών και ποιοτικών παραµέτρων της διαδικασίας). 3.Έλεγχος για πηγές µεροληψίας στις απαντήσεις και εξεύρεση τρόπων αντιµετώπισή τους. 4.Σύνταξη του οριστικού ερωτηµατολογίου. 68

1. Ερωτηµατολόγιο έρευνας σε µαθητές σχετικά µε τις επαγγελµατικές επιλογές οικονοµικών σχολών και επαγγελµάτων. 2. Ερωτηµατολόγιο έρευνας µε θέµα: «Στάσεις και Συµπεριφορά Εθελοντών Αιµοδοτών σε Σχέση µε την Εθελοντική Αιµοδοσία». 3. Ερωτηµατολόγιο έρευνας σχετικά µε το φαινόµενο του άγχους που βιώνουν οι διευθυντές της πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης. 4. Ερωτηµατολόγιο έρευνας σχετικά µε τις απόψεις και τις στάσεις των εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης για το ρόλο της σχολικής µονάδας ως φορέα διαµόρφωσης και άσκησης εσωτερικής εκπαιδευτικής πολιτικής. 69

Παπαδηµητρίου, Γ. (2001). Περιγραφική Στατιστική. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. Κατσίλης, Ι. (1997). Περιγραφική Στατιστική. Αθήνα: Gutenberg. Μενεξές, Γ. (2008). Μια οµηµένη Προσέγγιση στην Πολυµεταβλητή Στατιστική Ανάλυση Βιολογικών, Περιβαλλοντικών, Κοινωνικών και Οικονοµικών εδοµένων. Στο Φυσικοί Πόροι, Περιβάλλον και Ανάπτυξη, (σσ. 519-534). Επιµέλεια: Γ. Αραµπατζής και Σ. Πολύζος. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Τζιόλα. Φωτιάδης, Ν. (1995). Εισαγωγή στη Στατιστική για Βιολογικές Επιστήµες. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Carmines, E. & Zeller, R. (1979). Reliability and Validity Assessment. Newbury Park: Sage Publications. Berdie, D., Anderson, J. & Niebuhr, M. (1986). Questionnaires: Design and Use. London: The Scarecrow Press, Inc. Τσάντας, Ν., Μωϋσιάδης, Χ., Μπαγιάτης, Ν., και Χατζηπαντελής, Θ., (1999): Ανάλυση εδοµένων µε τη βοήθεια Στατιστικών Πακέτων. Εκδόσεις ΖΗΤΗ, Θεσσαλονίκη.