Περιεχόμενα xiii ΜΕΡΟΣ Ι Καθοδήγηση μικρών παιδιών: τρία ουσιώδη στοιχεία 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στην καθοδήγηση παιδιών 2 Ξεκινώντας τον κύκλο: η ελπίδα μας για τα παιδιά 4 Κύριες διαστάσεις των τρόπων παροχής φροντίδας 5 Ανταπόκριση 5 Απαιτητικότητα 9 Τρόποι παροχής φροντίδας 11 Ο γνήσιος τρόπος 11 Υψηλή απαιτητικότητα, υψηλή ανταπόκριση 11 Θετική και δυναμική επίδραση στην ανάπτυξη των μικρών παιδιών 12 Ο αυταρχικός τρόπος 14 Υψηλή απαιτητικότητα, χαμηλή ανταπόκριση 14 Αρνητική επίδραση στην ανάπτυξη των μικρών παιδιών 15 Ο επιτρεπτικός τρόπος 18 Χαμηλή απαιτητικότητα 18 Επιεικής: χαμηλή απαιτητικότητα και υψηλή ανταπόκριση 18 Αμέτοχος: χαμηλή απαιτητικότητα και χαμηλή ανταπόκριση 18 Πώς η επιτρεπτικότητα επηρεάζει τα μικρά παιδιά 19 Βασικές διαδικασίες που χρησιμοποιούν οι ενήλικοι για να επηρεάσουν τα παιδιά 19 Παρατήρηση προτύπου προς μίμηση 20 Διδασκαλία και πρακτική 21 Ανατροφοδότηση 21 Φυσικό περιβάλλον 22 Προσδοκίες 23 Αλλαγή 23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Θεωρητικές βάσεις της καθοδήγησης παιδιών 28 Θεωρίες που εστιάζουν στα συστήματα στα οποία αναπτύσσονται τα παιδιά 30 Urie bronfebrenner 30 Θεωρία οικογενειακών συστημάτων 32 Θεωρίες που εστιάζουν στο πώς τα παιδιά οικοδομούν τη γνώση 33 John dewey 33 Jean piaget 34 Στάδια γνωστικής ανάπτυξης 35 Lev vygotsky 40 Θεωρίες που εστιάζουν σε ψυχολογικές, συναισθηματικές και κοινωνικής μάθησης ανάγκες 42 Erik Erikson 42 Abraham Maslow 43 Alfred Adler 44 Carl rogers 45 Θεωρία κοινωνικής μάθησης 49 Αρχές κοινωνικής μάθησης και καθοδήγηση παιδιών 50 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Κατανόηση της ανάπτυξης των παιδιών 57 Αντίληψη και μνήμη 59 Αντίληψη: τι να περιμένετε 60 Μνήμη: τι να περιμένετε 63 Κοινωνικό γιγνώσκειν: πώς σκέφτονται τα παιδιά για τους άλλους 65 Παιδιά στο προλογικό στάδιο σκέψης: ηλικίες 2 έως 6 ετών 66 Παιδιά στο στάδιο συγκεκριμένης τυπικής σκέψης: ηλικίες 6 έως 12 ετών 66 Αυτοέλεγχος και θετική κοινωνική συμπεριφορά 67 Αυτοέλεγχος: τι να περιμένετε 67 Θετική κοινωνική συμπεριφορά: τι να περιμένετε 69 ΜΕΡΟΣ ΙΙ «Άμεση» και «έμμεση» καθοδήγηση παιδιών 79 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Υποστηρικτικά φυσικά περιβάλλοντα: Έμμεση καθοδήγηση 81 Θεωρητικές βάσεις για τον σχεδιασμό τάξης παιδιών πρώτης παιδικής ηλικίας 85
xiv Θεωρίες που εστιάζουν στα συστήματα στα οποία αναπτύσσονται τα παιδιά 85 Θεωρίες που εστιάζουν στο πώς τα παιδιά οικοδομούν τη γνώση 85 Θεωρίες που εστιάζουν σε ψυχολογικές και συναισθηματικές ανάγκες 85 Αναπτυξιακα κατάλληλα φυσικά περιβάλλοντα για παιδιά 3 έως 8 ετών 86 Σχεδιασμός τάξης με βάση τη θεωρία 86 Οφέλη των ορθώς σχεδιασμένων χώρων για παιδιά 87 Κατευθυντήριες γραμμές: αναπτυξιακά κατάλληλος σχεδιασμός τάξης 90 Οργανώστε την τάξη σε χώρους δραστηριότητας 90 Αναπτύξτε αρκετούς χώρους δραστηριότητας 95 Διευθετήστε τους χώρους δραστηριότητας με λογικό τρόπο 97 Δημιουργήστε ελκυστικούς, πλούσιους σε αισθητηριακές δραστηριότητες χώρους 99 Επιπρόσθετες σκέψεις σε μια τάξη για παιδιά ηλικίας 3 έως 8 ετών 103 Αναλυτικό πρόγραμμα 103 Δραστηριότητες 104 Κριτήρια για αναπτυξιακά κατάλληλες δραστηριότητες 106 Υλικά: επιλογή και διαχείριση 107 Σχεδιασμός χώρων για βρέφη και νήπια 108 Επίδραση των ορθώς σχεδιασμένων περιβαλλόντων στo γιγνώσκειν του βρέφους/ νηπίου 108 Φυσικά περιβάλλοντα για βρέφη και νήπια 109 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Θετική καθοδήγηση και στρατηγικές πειθαρχίας: Άμεση καθοδήγηση 113 Η έννοια της καθοδήγησης και της πειθαρχίας 115 Πολιτισμικό πλαίσιο, κοινωνικοποίηση, καθοδήγηση και πειθαρχία 115 Περιστατικά καθοδήγησης και πειθαρχίας 116 Στρατηγικές καθοδήγησης 117 Στρατηγικές θετικής καθοδήγησης: περιγραφή και ερμηνεία 118 Χρησιμοποιήστε όρια με αποτελεσματικό τρόπο 118 Διδάξτε βοηθητική ή κατάλληλη συμπεριφορά 125 Οργανώστε συναντήσεις εξάσκησης και δώστε «επί τόπου» καθοδήγηση 126 Δώστε σήματα ή νύξεις για κατάλληλη συμπεριφορά 127 Ενθαρρύνετε τις προσπάθειες των παιδιών να αποδεχτούν τα όρια 128 Αλλάξτε κάτι στο πλαίσιο ή στο περιβάλλον 128 Αγνοήστε τη συμπεριφορά (μόνο όταν είναι κατάλληλο να το κάνετε) 131 Επαναπροσανατολίστε τη συμπεριφορά των παιδιών αποτρέψτε και αποσπάστε τα μικρότερα παιδιά 132 Επαναπροσανατολίστε τη συμπεριφορά των παιδιών υποκαταστήστε με μεγαλύτερης ηλικίας παιδιά 133 Ακούστε με ενεργητικό τρόπο 134 Μεταδώστε μηνύματα τύπου «εγώ» 135 Διδάξτε επίλυση συγκρούσεων (επίλυση προβλημάτων) 136 Αποτρέψτε τα υπερβολικά πολλά ερεθίσματα και διδάξτε τεχνικές ηρεμίας 138 Βοηθήστε τα παιδιά να φροντίζουν τον εαυτό τους και να διατηρούν την αξιοπρέπειά τους 140 Οι πεποιθήσεις για την πειθαρχία επιδρούν στις επιλογές για τις στρατηγικές πειθαρχίας 141 Πεποιθήσεις και πρακτικές 141 Μια ευκαιρία για εξέταση των πεποιθήσεών σας για την πειθαρχία 141 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Χρήση της παρατήρησης στην καθοδήγηση παιδιών 145 Αξιολόγηση στην εκπαίδευση παιδιών πρώτης παιδικής ηλικίας 147 Λόγοι για τη διεξαγωγή παρατήρησης της συμπεριφοράς των παιδιών 148 Τα παιδιά επικοινωνούν με τη συμπεριφορά 148 Ανακαλύψτε και οικοδομήστε τις δυνατότητες των παιδιών 149 Αξιολογήστε ατομικές ανάγκες 150 Πρακτικές μέθοδοι για την παρατήρηση της συμπεριφοράς των παιδιών 150 Αρχείο καταγραφής επεισοδίων 151 Αρχείο καταγραφής τρεχόντων γεγονότων 152 Λίστες συμπλήρωσης 154 Κλίμακες βαθμολόγησης 155 Δειγματοληψία γεγονότων 157 Δειγματοληψία με βάση το χρόνο 158
xv ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ Ειδικά θέματα στην καθοδήγηση παιδιών 163 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Αυτοεκτίμηση και ηθική ταυτότητα 165 Μέρη του εαυτού 167 Αυτοενημερότητα 167 Έννοια του εαυτού 167 Αυτοέλεγχος 169 Αυτοεκτίμηση 170 Θεμέλιοι λίθοι της αυτοεκτίμησης 170 Επάρκεια 170 Έλεγχος 172 Αξία 173 Η αυτοεκτίμηση αναπτύσσεται σε ένα κοινωνικό πλαίσιο 173 Οι ενήλικοι επηρεάζουν την αυτοεκτίμηση του παιδιού: «σκουπίδια μέσα, σκουπίδια έξω» (garbage in, garbage out, gigo) 174 Εκφοβισμός: επίδραση στην αυτοεκτίμηση 175 Ηθική ταυτότητα 175 Τι είναι ηθική ταυτότητα; 175 Θεωρητικές προσεγγίσεις για την ηθική ταυτότητα 176 Πρακτικές που βοηθούν τα παιδιά να αναπτύξουν γνήσια αυτοεκτίμηση 177 Πιστέψτε σε αυτό και υιοθετήστε έναν παιδοκεντρικό τρόπο παροχής φροντίδας 177 Σχεδιάστε κατάλληλες δραστηριότητες οι οποίες αξίζουν το χρόνο που θα διαθέσουν τα παιδιά 177 Εκφράστε γνήσιο ενδιαφέρον προς τα παιδιά και τις δραστηριότητές τους 178 Παρέχετε ανατροφοδότηση με νόημα στα παιδιά 178 Χρησιμοποιήστε ενθάρρυνση και αποφύγετε τον έπαινο χωρίς περιεχόμενο 179 Αναγνωρίστε και τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συναισθήματα 179 Εκδηλώστε σεβασμό για όλες τις ομάδες οικογενειών και τα πολιτισμικά πλαίσια αποφύγετε το σεξισμό και την κριτική με βάση τα φυσικά χαρακτηριστικά 180 Διδάξτε συγκεκριμένες κοινωνικές δεξιότητες 180 Πρακτικές που συμβάλλουν σε μη υγιή αυτοεκτίμηση 181 Κακοποίηση παιδιών ή σκληρή πειθαρχία 181 Αποτυχία απόδοσης έμφαση στην ατομική ευθύνη 181 Μη βοηθητικός, υπερβολικά επικριτικός, αρνητικός τρόπος επικοινωνίας 181 Άρνηση δυσάρεστων συναισθημάτων 181 Αγνόηση παιδιών ή απρόθυμη κατανάλωση χρόνου μαζί τους 182 Ανάληψη δράσης με επικριτικό ή σεξιστικό τρόπο ή εκδήλωση περιφρόνησης για ορισμένες οικογένειες ή πολιτισμικές ομάδες 183 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Συναισθήματα και φίλοι: Συναισθηματική και κοινωνική επάρκεια 186 Συναισθηματική επάρκεια 188 Αντίληψη συναισθημάτων 188 Έκφραση συναισθημάτων 192 Ρύθμιση συναισθημάτων 194 Η ανάπτυξη των παιδιών επιδρά στο πώς κατανοούν τα συναισθήματα 196 Κοινωνική επάρκεια 199 Θετική σύνδεση με τα άλλα παιδιά 199 Ευχάριστη ανταπόκριση προς τους άλλους 200 Ανάπτυξη καλών κοινωνικών δεξιοτήτων 200 Καθοδήγηση της κοινωνικοσυναισθηματικής μάθησης των παιδιών 201 Δημιουργήστε υποστηρικτικά περιβάλλοντα κοινωνικοσυναισθηματικής μάθησης (ΚΣΜ) 202 Εστιάστε σκόπιμα στο λόγο και στις δεξιότητες της ΚΣΜ 205 Επεκτείνετε το εύρος των συναισθηματικών λέξεων για τα παιδιά 207 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Ανθεκτικότητα και στρες στην παιδική ηλικία 213 Ανθεκτικότητα στα μικρά παιδιά 215 Η ανθεκτικότητα αναπτύσσεται σε οικογένειες, σχολεία και κοινότητες 215 Προστατευτικοί παράγοντες που προάγουν την ανθεκτικότητα 215 Τύποι παραγόντων στρες 217 Φυσικοί παράγοντες στρες 217 Ψυχολογικοί παράγοντες στρες 218 Συνδυασμός φυσικών και ψυχολογικών παραγόντων στρες 218 Οξύ και χρόνιο στρες 219 Οξύ στρες 219 Χρόνιο στρες 219 Πηγές στρες 219 Εσωτερικές πηγές του στρες 220 Εξωτερικές πηγές του στρες 220 Πώς το στρες επιδρά στα παιδιά 221
xvi Φυσικές επιδράσεις του στρες 221 Συμπεριφορικές και ψυχολογικές επιδράσεις 222 Στάδια ανταπόκρισης στο στρες 223 Συναγερμός 223 Αξιολόγηση 223 Αναζήτηση μιας στρατηγικής αντιμετώπισης 224 Αποτελεσματική αντιμετώπιση του στρες 226 Τι είναι η αντιμετώπιση; 226 Διαφορετικοί τρόποι αντιμετώπισης του στρες 226 Μπορούν τα μικρά παιδιά να αντιμετωπίσουν με αποτελεσματικό τρόπο τους παράγοντες στρες; 228 Γενικές κατευθυντήριες γραμμές για την παροχή βοήθειας προς τα παιδιά σχετικά με την αντιμετώπιση του στρες 230 Παρέχετε ορθά πρότυπα προς μίμηση για τη διαχείριση του στρες 230 Διαχειριστείτε την τάξη σας έτσι ώστε να είναι ένα περιβάλλον χαμηλών επιπέδων στρες 230 Αναγνωρίστε και μάθετε για την ποικιλία των παραγόντων στρες στις ζωές των παιδιών 231 Λειτουργήστε ως προφυλακτήρας μεταξύ ενός παιδιού και ενός παράγοντα στρες 231 Διδάξτε τα παιδιά πώς να χαλαρώνουν και να ηρεμούν τον εαυτό τους 231 Μάθετε και διδάξτε ορθές δεξιότητες αντιμετώπισης 232 Δουλέψτε με οικογένειες 232 Προτάσεις για την παροχή βοήθειας προς τα παιδιά που αντιμετωπίζουν το στρες της μετακίνησης 233 Γιατί η μετακίνηση είναι παράγοντας στρες για πολλά μικρά παιδιά 233 Λειτουργήστε ως «προφυλακτήρας» μεταξύ ενός παιδιού και του στρες της μετακίνησης 235 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Επιθετικότητα και εκφοβισμός σε μικρά παιδιά 240 Επιθετικότητα 242 Μορφές επιθετικότητας 242 Διαφορές φύλου και επιθετικότητα 242 Σκοποί της επιθετικότητας 243 Συντελεστική επιθετικότητα 243 Εχθρική επιθετικότητα 244 Τι είναι η συμπτωματική επιθετικότητα; 246 Ο εκφοβισμός είναι επιθετικότητα εν δράση 247 Μορφές εκφοβισμού 248 Συμμετέχοντες στον εκφοβισμό 248 Πρόληψη του εκφοβισμού 249 Πώς τα παιδιά μαθαίνουν να εκδηλώνουν επιθετικότητα 250 Σενάρια για επιθετικότητα 251 Σενάρια από οικογένειες που διδάσκουν επιθετική συμπεριφορά: γραφή και ενεργοποίηση σεναρίων 251 Η χωρίς ανταπόκριση γονεϊκότητα προάγει την επιθετικότητα 253 Συνομήλικοι: τα παιδιά υιοθετούν σενάρια από τα άλλα παιδιά 254 Μέσα μαζικής ενημέρωσης: τα παιδιά υιοθετούν σενάρια παρακολουθώντας βία 255 Στρατηγικές για την πρόληψη ή τη μείωση της επιθετικότητας 256 Θέστε και κάνετε γνωστά όρια και κανόνες με ξεκάθαρο τρόπο απαγορεύοντας την επιθετικότητα 256 Βοηθήστε τα παιδιά να αναλάβουν την ευθύνη γι αυτά που παρακολουθούν στα μέσα μαζικής ενημέρωσης 257 Παρακολουθήστε τηλεόραση με τα παιδιά και σχολιάστε το επιθετικό περιεχόμενο 257 Ενθαρρύνετε τα παιδιά να εκδηλώνουν ενσυναίσθηση 258 Ενθαρρύνετε τη σκέψη περί συνεπειών της συμπεριφοράς 258 Διδάξτε περισσότερη θετική συμπεριφορά 258 Αναγνωρίστε και ενθαρρύνετε τη συνεργατική συμπεριφορά και το λόγο 259 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Ελαχιστοποίηση της προβληματικής συμπεριφοράς 262 Προβληματική συμπεριφορά 264 Η προβληματική συμπεριφορά εξαρτάται «από τη ματιά του παρατηρητή» 264 Οι προβληματικές συμπεριφορές αποτελούν τα «καυτά σημεία» σε μια τάξη 264 Ρίζες της προβληματικής συμπεριφοράς 266 Αναπτυξιακά χαρακτηριστικά 267 Ανεκπλήρωτες ανάγκες 269 Jessie 269 Jessie 270 Έλλειψη δεξιοτήτων 270 Παράγοντες μέσα στην τάξη (θέματα πλαισίου) 271
xvii Jessie 271 Μοντέλο λήψης αποφάσεων για την καθοδήγηση παιδιών 273 Βήματα στο μοντέλο λήψης αποφάσεων 273 Συγκεκριμένες προβληματικές συμπεριφορές: αξιοποίηση του μοντέλου λήψης αποφάσεων για την καθοδήγηση παιδιών 274 Δάγκωμα 275 Ασεβής λόγος (όπως βλασφημίες ή βρίσιμο) 276 Πείραγμα 277 Επίμονες προβληματικές συμπεριφορές 279 ΜΕΡΟΣ IV Εφαρμόστε τις γνώσεις σας από την καθοδήγηση παιδιών 285 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Εφαρμόστε τις γνώσεις σας: Καθοδήγηση παιδιών κατά τη διάρκεια καθημερινών δραστηριοτήτων και μεταβατικών καταστάσεων 286 Άφιξη και αναχώρηση 288 άφιξης και αναχώρησης 289 Έμμεση καθοδήγηση 289 Άμεση καθοδήγηση 290 Μεγάλη ομάδα 291 μεγάλης ομάδας 291 Έμμεση καθοδήγηση 293 Άμεση καθοδήγηση 295 Μικρή ομάδα 295 μικρής ομάδας 295 Έμμεση καθοδήγηση 296 Άμεση καθοδήγηση 297 Μεταβατικές καταστάσεις 297 Τι χρειάζονται τα παιδιά κατά τη διάρκεια των μεταβατικών καταστάσεων 298 Έμμεση καθοδήγηση 300 Άμεση καθοδήγηση 300 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Εφαρμόστε τις γνώσεις σας: Χρήση του μοντέλου λήψης αποφάσεων για την καθοδήγηση παιδιών 303 Μοντέλο λήψης αποφάσεων για την καθοδήγηση παιδιών 305 Γνώσεις, δεξιότητες και σεβασμός: η βάση του μοντέλου λήψης αποφάσεων 305 Συγκεραστικό μοντέλο μια στρατηγική δεν ταιριάζει σε όλες τις περιπτώσεις 307 Διαφορετικά παιδιά, διαφορετικές οικογένειες χρειάζονται μια συγκεραστική προσέγγιση 307 Βήματα στο μοντέλο λήψης αποφάσεων 309 Χρήση του μοντέλου λήψης αποφάσεων σε καθημερινά περιστατικά πειθαρχίας 309 Ώρα καθαριότητας των εξωτερικών χώρων 310 Χρήση του μοντέλου λήψης αποφάσεων για την αντιμετώπιση της προβληματικής συμπεριφοράς 311 αλλαγές στο πλαίσιο 313 Μία τάξη νηπιαγωγείου: κρατήστε την άμμο μέσα στο δίσκο, παρακαλώ 313 αλλαγές στις πρακτικές του ενηλίκου 314 Ο Liam και το βιβλίο μαθηματικών εργασιών 314 αλλαγές στο πλαίσιο και για αλλαγές στις πρακτικές του δασκάλου 315 Μια τάξη της τρίτης δημοτικού: ο Joseph και η Chloe δεν θα «μείνουν ακίνητοι» κατά τη διάρκεια του τελευταίου μαθήματος της μεγάλης ομάδας 315 Αναπτύξτε πλάνα καθοδήγησης 316 Ολοκλήρωση της εικόνας: τι σημαίνει για τα παιδιά το μοντέλο λήψης αποφάσεων 317 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Παραπομπές 329 Ευρετήριο όρων 347 Σύνοψη: Κύριες θετικές στρατηγικές πειθαρχίας 320