αναδιάρθρωση του χώρου Technology, innovation, and spatial restructuring, ΤΜΧΠΠΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η τεχνολογική ανάπτυξη που βασίζεται συχνά σε ριζοσπαστικές αλλά και σε τµηµατικές καινοτοµίες στα προϊόντα στις διαδικασίες, κλπ. γίνεται συχνά αιτία να δηµιουργούνται νέοι χώροι/εστίες συσσώρευσης του κεφάλαιου είτε µε σχεδιασµένο τρόπο, είτε από τις ίδιες τις δυνάµεις της αγοράς. Αλλού οι εξελίξεις οδηγούν στην µεταµόρφωση της φυσιογνωµίας ευρύτερων περιοχών σε περιφερειακό επίπεδο, π.χ. Τρίτη Ιταλία. Οι µετασχηµατισµοί έρχονται ως συνέχεια της διαίρεσης της εργασίας, η οποία ακολουθεί µια δική της πορεία που συµπλέκεται µε την εξέλιξη της τεχνολογίας και της καινοτοµίας. Κατά τη διαδικασία αυτή, τις περισσότερες φορές υπάρχει σοβαρή εµπλοκή των εκπαιδευτικών και ερευνητικών ιδρυµάτων ή/και των φορέων της τοπικής κοινωνίας. Οι δύο αυτές κατηγορίες φορέων είναι στυλοβάτες µιας ανάπτυξης που όµως πρωταρχικό στοιχείο της έχει τελικά την επιχειρηµατικότητα. Οι χωρικές διαστάσεις των φαινοµένων αυτών είναι κρίσιµες, καθώς γίνεται φανερό ότι αναπτύσσονται ταυτόχρονα τάσεις αποκέντρωσης και νέων µορφών συγκέντρωσης, που έχουν ως συνέπεια την ίδια την µε νέες χωρικές ιεραρχίες και ανταγωνισµούς. ABSTRACT Technology development based on radical and incremental innovation in products, processes, etc is often a cause for new foci of capital accumulation weather planned or unplanned via the market forces. Elsewhere, the developments lead to the transformation of the profile of broader areas, at a regional level, e.g. Third Italy. These transformations come as a result of the division of labour that follows a path interwoven with the development of technology and innovation. During this process, in most cases, there is an involvement of higher educational and research institutions and/or local societies. These two categories of agents are the pillars of a development which, however, is primarily based on entrepreneurship. The spatial dimensions of these phenomena are critical, as it becomes obvious that new tendencies for both concentration and de-concentration develop simultaneously, engendering spatial restructuration, new spatial hierarchies and cleavages. Keywords: spatial restructuring, innovation, technopolis Βιβλιογραφική αναφορά Σκάγιαννης,Π. (2003) Τεχνολογία, Καινοτοµία, και Αναδιάρθρωση του Χώρου. Πρακτικά 16 ου Συνεδρίου Ελληνικής Εταιρείας Επιχειρησιακών Ερευνών. ΤΕΙ Λάρισας 25-27 Σεπτεµβρίου.
1 Εισαγωγή Η ανάπτυξη, και ειδικά η τεχνολογική ανάπτυξη θεωρείται σήµερα συνδεδεµένη στενά µε την ανάπτυξη της καινοτοµίας. Στο πλαίσιο της κοινωνίας της γνώσης και της πληροφορίας, ιδιαίτερα στις οικονοµικά ανεπτυγµένες κοινωνίες, (που έχουν περάσει στο στάδιο της µαζικής κατανάλωσης), η ζήτηση για νέα προϊόντα και υπηρεσίες είναι αλµατωδώς αυξανόµενη. Ο ανταγωνισµός των επιχειρήσεων για την ικανοποίηση της ζήτησης περνάει σε µεγάλο βαθµό (αν εξαιρέσουµε τον βρώµικο ανταγωνισµό και τις µονοπωλιακές συµπεριφορές και καταναγκασµούς) µέσα από την επιδίωξη της καινοτοµίας. Προκύπτει ένας νέος ανταγωνισµός για συνεχείς καινοτοµίες συνήθως τµηµατικές, αλλά και σε ορισµένες περιπτώσεις που αφήνουν ιστορία - ριζοσπαστικές. Οι περισσότερες από τις σηµερινές καινοτοµίες είναι τεχνολογικού χαρακτήρα είτε µε την έννοια των προϊόντων ή και µε την έννοια της διαδικασίας που γίνεται η παραγωγή, η οργάνωση της διαδικασίας, η προώθηση κλπ. Είτε δηλαδή πρόκειται για προϊόντα που ενσωµατώνουν άµεσα τις νέες τεχνολογίες, είτε για προϊόντα που στη διαδικασία της παραγωγής τους της διοίκησης κλπ έχουν χρησιµοποιηθεί νέες τεχνολογίες. Λίγα είναι αυτά που σήµερα διαφεύγουν από τη µοίρα της σύνδεσής τους µε τις νέες τεχνολογίες. Η ανάπτυξη λοιπόν της καινοτοµίας µπορεί να θεωρηθεί ότι είναι στενά συνυφασµένη µε την δυνατότητα ή µε την ευκολία παραγωγής, διαχείρισης, υιοθέτησης των νέων τεχνολογιών. Η σύνδεση όµως µε τη νέα τεχνολογία µπορεί να είναι σε µεγάλο βαθµό αναγκαία συνθήκη δεν είναι όµως και η κρίσιµη ικανή συνθήκη. Εξ άλλου, η καινοτοµία είναι η εφεύρεση, η στην περίπτωση αυτή η τεχνολογική λύση που έχει περάσει επιτυχώς σε κάποιο στάδιο της αλυσίδας της παραγωγής. Τον κρίσιµο ρόλο συνεπώς παίζουν οι ίδιοι οι παραγωγικοί συντελεστές, συµπυκνωµένοι στις παντοειδείς επιχειρήσεις, που αναπτύσσουν, διαχειρίζονται και εν τέλει πραγµατοποιούν και καρπώνονται την καινοτοµία. Οι επιχειρήσεις όµως, χωροθετούνται κάπου, επιλέγουν ένα τόπο εγκατάστασης. Αυτό ίσχυε πάντα και κάθε εποχή τα κριτήρια για την εγκατάσταση των επιχειρήσεων ακολουθούσαν τους κανόνες και τις επιταγές της εποχής που προσδιορίζονταν από την αναµονή της µεγαλύτερης δυνατής επιτυχίας που µετρούνταν από την προσδοκία του µεγαλύτερου δυνατού κέρδους, την κερδοφορία. Όχι πάντα µε την στενή έννοια της άµεσης χρηµατικής ανταπόδοσης, αλλά και µε ευρύτερες επιδιώξεις πιο µακροπρόθεσµων κερδών. Έτσι, στο ιστορικό πλαίσιο διάφορων οικονοµικών κύκλων/φάσεων, σε µάκρο-επίπεδο έχουν καταγραφεί διάφορα ρεύµατα χωροθέτησης επιχειρήσεων στο διεθνή χώρο, που είχαν ως αιτία τα διάφορα είδη της διεθνούς διαίρεσης της εργασίας συνδυασµένα µε τη διεθνή τεχνική διαίρεση εργασίας. 2 Οι χωρικές διαιρέσεις της εργασίας σε παγκόσµιο επίπεδο Στην περίοδο του µερκαντιλισµού, οι µεγάλες Ευρωπαϊκές χώρες στην προσπάθειά τους να ελέγξουν τις κρίσιµες προσβάσεις προς την Ινδία εγκαθίδρυσαν αποικίες και κατέλαβαν πολλές περιοχές της υδρογείου. Ο τελικός σκοπός ήταν το εµπόριο. Με µια έννοια αναβίωσαν την αρχαία αποικιοκρατία. Η τεχνολογική τους υπεροχή τις βοήθησε σ αυτό. Αργότερα, µετά το 1750, κατά τις δύο βιοµηχανικές επαναστάσεις, µε την είσοδο του ατµού, και των σιδηροδρόµων, η βιοµηχανική επέκταση και η αποικιοκρατία πέρασε σε επόµενο στάδιο. Ιδιαίτερα, µετά την οικονοµική κρίση του 1873 ο κόσµος κυριολεκτικά µοιράστηκε όλος, ενώ µε τους δύο παγκόσµιους πολέµους και άλλους µικρότερους, ετίθετο πάλι το αίτηµα της επαναδιανοµής. Σε κάθε περίπτωση, στη δεύτερη αυτή φάση, εκφράστηκε µια διεθνής διαίρεση εργασίας που έµελλε να κρατήσει για πολλά χρόνια (η επονοµαζόµενη παλαιά). Από τη µια οι χώρες του κέντρου που οργανώνουν, αποφασίζουν κατέχουν υψηλότερη τεχνολογία παράγουν σύγχρονα προϊόντα και επικρατούν, από την άλλη οι χώρες της περιφέρειας που έχουν έλλειµµα τεχνολογικής γνώσης και οργανωτικών δυνατοτήτων, που έχουν παραδοσιακές 1
οικονοµίες και κοινωνικές δοµές, και πουλούν πρώτες ύλες. Οι θεωρίες για τον τρίτο κόσµο και για τη µεταφορά της αξίας (όπως των A.G. Frank, S. Amin, A. Emmanuel, P. Sweezy) φώτισαν µερικές πλευρές αυτών των φαινοµένων. Σε ένα επόµενο στάδιο, στον εικοστό αιώνα, το ξύπνηµα του τρίτου κόσµου έφερε την ανεξαρτησία πολλών χωρών, αλλά οι σχέσεις οικονοµικής και πολιτικής εξάρτησης επιβίωσαν µε άλλους τρόπους. Η διαφορά στις τεχνολογικές δυνατότητες και βέβαια στην οικονοµική ισχύ έπαιξαν το ρόλο τους. Η νέα αποικιοκρατία που προέκυψε στη δεκαετία του 60 έφερε ένα βασικό γνώρισµα. Την αποκέντρωση σηµαντικών τµηµάτων της παραγωγής σε χώρες του τρίτου κόσµου, ενώ τα στρατηγεία της ανάπτυξης και οι χώροι των αποφάσεων παρέµειναν στις ανεπτυγµένες χώρες, όπως και η ίδια η παραγωγή των εκάστοτε νέων τεχνολογιών. Προέκυψε έτσι η νέα διεθνής διαίρεση εργασίας [Fröbel,F., 1977, Plum,V., 1987]. Σε µια προσπάθεια κατάκτησης της οικονοµικής ανάπτυξης και µεγαλύτερης ανεξαρτησίας, ακολουθήθηκαν από τις χώρες που είχαν τη δυνατότητα δύο πολιτικές: η υποκατάσταση των εισαγωγών (η µείωση των εισαγωγών µέσα από την προσπάθεια ανάπτυξης εγχώριων βιοµηχανιών στην κατεύθυνσης της όσο δυνατόν µεγαλύτερης αυτάρκειας, µε προσπάθειες για µεταφορά τεχνολογίας), και η επέκταση των εξαγωγών που έφτανε και στην πολιτική των ελεύθερων επιχειρηµατικών ζωνών (η παροχή δυνατότητας σε πολυεθνικές επιχειρήσεις για παραγωγή µε ευνοϊκούς όρους µε στόχο την επανεξαγωγή του προϊόντος ή και εξαρτηµάτων προϊόντων συχνότατα στη βάση εργοστασίων έντασης εργασίας). Στην φάση αυτή, ευνοήθηκαν χώρες του περιφερειακού φορντισµού και χώρες του τρίτου κόσµου όπως της Νοτιο-Ανατολικής Ασίας και της Λατινικής Αµερικής (NICs). Η υποκατάσταση των εισαγωγών είχε περιορισµένη επιτυχία, διότι αναπόφευκτα η ίδια η τεχνολογία της παραγωγής παρέµεινε εισαγόµενη, ενώ της εξαγωγικής πλατφόρµας απέδειξε για µια ακόµα φορά τη σηµασία της τεχνολογικής υπεροχής. Μια παράλληλη διαδικασία ήταν η εγκατάσταση εργοστασίων παρόµοιας παραγωγής σε διάφορες χώρες (προηγµένες και µη) µε στόχο την εκµετάλλευση συγκριτικών πλεονεκτηµάτων ιδιαίτερα του κόστους εργασίας. Την ίδια εποχή άρχιζε η κρίση στις παραδοσιακές βιοµηχανικές περιοχές των ανθρακωρυχείων, του ατσαλιού και των ναυπηγείων, αλλά και των χηµικών, απόλυτα συνδεδεµένη µε τις καινοτοµικές τεχνολογικές εξελίξεις στους τοµείς αυτούς, και µε σηµαντικά περιβαλλοντικά ζητήµατα, αλλά και µε την υπερπαραγωγή σε τρίτες χώρες και µε την άνοδο της Ιαπωνικής βιοµηχανίας. Μετά την πετρελαϊκή κρίση του 74 ανέτειλε σιγά-σιγά η εποχή των τεσσάρων δράκων της Ανατολικής Ασίας, τεσσάρων µικρών χωρών πρώην NICs που µέσα από διαφορετικές συνθήκες η κάθε µια εξειδικεύονται και αποκτούν σηµαντικές οικονοµικές επιδόσεις σε διάφορους τοµείς. Μέσα από την κρίση των χρόνων 1997-1999 όµως κι αυτές οι χώρες αντιµετωπίζουν σηµαντικά προβλήµατα. 3 Οι χωρικές δοµές εσωτερικό των βιοµηχανικών χωρών στον 20 ο αιώνα Στην εποχή µετά τη βιοµηχανική επανάσταση, στη ύση, οι χωρικές δοµές µέχρι περίπου την πετρελαϊκή κρίση είχαν τα εξής κοινά και εντελώς βασικά χαρακτηριστικά: Στο εσωτερικό των βιοµηχανικών χωρών, η βιοµηχανία επέφερε σηµαντικές αλλαγές µέσω της αστικοποίησης και της συγκέντρωσης των οικονοµικών δραστηριοτήτων στα µεγάλα βιοµηχανικά κέντρα που αναπτύχθηκαν. Σ αυτό έπαιξαν µεγάλο ρόλο οι καινοτοµίες στην ενέργεια, υφαντουργία και στις µεταφορές, καθώς και η διαθεσιµότητα της εργατικής δύναµης, συµπεριλαµβανοµένων και των µεταναστών. Ειδικά, οι διαρκείς καινοτοµίες στις µορφές οργάνωσης της παραγωγής περνώντας από τη µανιφακτούρα στον τεϋλορισµό και στον φορντισµό, επέφεραν συνολικότερες αλλαγές στις κοινωνίες, και διασφάλισαν τις δυτικές κοινωνίες ως κοινωνίες µαζικής παραγωγής και µαζικής κατανάλωσης µε σοβαρούς αντίκτυπους στις ευρύτερες µορφές της κοινωνικής οργάνωσης, όπως του κράτους πρόνοιας. Παράλληλα, οι χωρικές αντιθέσεις οξύνθηκαν: η αντίθεση πόλης υπαίθρου πήρε µεγαλύτερες διαστάσεις, όπως και η περιφερειακή διαφοροποίηση ανάµεσα σε ανεπτυγµένες (δηλ. µε βιοµηχανία και µεγαλύτερα εισοδήµατα) και λιγότερο ανεπτυγµένες περιφέρειες. 2
Οι λειτουργικές και περιβαλλοντικές ανάγκες στις πόλεις, οδήγησαν και σε επιλογές εγκατάστασης που προέκυψαν µέσα από σχεδιασµό. Έτσι, µετά από τον δεύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο, έχουµε την οργάνωση από το κράτος (µε τη στενή ή την ευρεία έννοια) των βιοµηχανικών περιοχών, στα πλαίσια χωρικών ρυθµίσεων χωροταξικής φύσεως, ή στα πλαίσια απλούστερων ρυθµίσεων για τις χρήσεις γης. Παράλληλα, σε χώρες όπως στην Ελλάδα θεσπίστηκαν και κίνητρα για την εγκατάσταση των επιχειρήσεων (π.χ. σε συνοριακές περιοχές, ή σε οργανωµένες εκτάσεις- βιοµηχανικές περιοχές). εν είναι τυχαίο ότι κατά την ίδια περίοδο οι κρατικές πολιτικές προχώρησαν και στην ίδρυση των νέων πόλεων. Ιδιαίτερα στην Βρετανία που από παλαιότερα είχε το όραµα των διαφόρων µορφών νέων πόλεων όπως οι κηπουπόλεις - ιδρύθηκαν πολλές νέες πόλεις κατά το διάστηµα αυτό, που πάντα υπάκουαν στις αρχές ενός σύγχρονου για την εποχή τους σχεδιασµού. Η περίοδος αυτή, που χαρακτηρίστηκε και από το zoning µέσα στον ίδιο τον αστικό χώρο, ήταν µια περίοδος που διεκδίκησε για τον εαυτό της έναν ορθολογισµό λειτουργισµό στο σχεδιασµό, χωρίς όµως τουλάχιστον στις πόλεις να συλλαµβάνει επαρκώς και τα αντίστοιχα κοινωνικά ζητήµατα ή και επιπτώσεις -που ανάκυπταν ή και επέφερε. Στη µεγάλη αυτή περίοδο, οι δυτικές κοινωνίες απασχολήθηκαν σε επίπεδο οραµατισµού αλλά και πράξης µε τα θέµατα των πόλεων: από τη βιοµηχανική πόλη που ήλκε πάντα µαζί της το όραµα των κηπουπόλεων, περάσαµε στη λειτουργική πόλη από τις αρχές του 20 αιώνα µε τη διαφοροποίηση των λειτουργιών και τη ζωνοποίηση, για να φτάσουµε στην υστεροµοντέρνα πόλη του 60 και 70. Ο διαχωρισµός των λειτουργιών, εντός της βιοµηχανίας, ήδη από τις αρχές του αιώνα στη βάση των οικονοµιών κλίµακας, συγκέντρωσης-συσπείρωσης, και του συγκριτικού πλεονεκτήµατος, είχε δώσει µερικά πρώτα δείγµατα βιοµηχανικών συµπλεγµάτων (που αναλύθηκαν από τον Marshall το 1920). Ο αντίκτυπος των εξελίξεων ήταν δραµατικός. Οι νέες καινοτοµίες και η εξέλιξη της τεχνολογίας, οδήγησαν µερικές από τις περιοχές που φιλοξενούσαν παραδοσιακούς κλάδους της βαριάς βιοµηχανίας σε κρίση. Είναι χαρακτηριστικά τα παραδείγµατα των βιοµηχανιών ατσαλιού στο Shefield των ναυπηγείων στο Newcastle, του λιµανιού του Λονδίνου και της εξόρυξης άνθρακα και της κλωστοϋφαντουργίας στην Αγγλία, αλλαγές που προέκυψαν από τις τότε σύγχρονες τεχνολογίες-καινοτοµίες µια από τις οποίες ήταν η αναδιάρθρωση των θαλασσίων µεταφορών µε τα εµπορευµατοκιβώτια. Οι περιοχές αυτές παρήκµασαν και πέρασαν πολλά χρόνια για να επαναπροσδιορίσουν την παραγωγική τους φυσιογνωµία σε νέες βάσεις. Ήδη όµως, ένας συνδυασµός των αναγκών της παραγωγής και της αναζήτησης νέου περιβάλλοντος άρχισε να οδηγεί από τη δεκαετία του 50 σε µια διαµόρφωση νέων χώρων παραγωγής που αργότερα, µε την έλευση της ψηφιακής επανάστασης, έµελλε να µεγεθυνθεί και να αποτελέσει τη βάση των νέων βιοµηχανικών χώρων της υψηλής τεχνολογίας [Castells,M. and Hall,P., 1994] Η ανάπτυξη της τεχνολογίας στη ύση δεν διαχύθηκε στον Τρίτο κόσµο όπως τα κλαδικά εργοστάσια των πολυεθνικών. Αποτέλεσε µάλιστα τη βάση για ένα νέο εξορθολογισµό της βιοµηχανίας που συνοδεύτηκε από επανεγκατάσταση και επαναβιοµηχάνιση. 4 Μεταφορντισµός Η έναρξη της εποχής του µεταφορντισµού στις χώρες του Κέντρου, που άρχισε σταδιακά µετά το 74, και αν και σταδιακή, και αν και ακόµα σε µεγάλο βαθµό ως τάση, δανειζόµενη µεθόδους και από την Ιαπωνία, εφαρµόζοντας σειρές καινοτοµιών σε όλα τα επίπεδα, άρχισε να αλλάζει ενεργά τις µεθόδους και διαδικασίες παραγωγής, µε αποτέλεσµα διάφορες χωρικές αναδιαρθρώσεις. Κρίσιµο στοιχείο αποτελεί η ψηφιακή τεχνολογία, που ενσωµατώθηκε γρήγορα σε όλους τους κλάδους παραγωγής, και άλλαξε άρδην τα δεδοµένα των διαδικασιών, προϊόντων και οργάνωσης. Τα βασικά χαρακτηριστικά του µεταφορντισµού διαµορφώνονται ως εξής: α) στην παραγωγή ο µεταφορντισµός υιοθέτησε την λογική των µικρών σειρών παραγωγής µη τυποποιηµένων προϊόντων (batch production) ως επίσης και την παραγωγή κατά 3
παραγγελία (customised production) προκειµένου να στοχεύσει σε οριακές και ασταθείς αγορές (θύλακες) (market niches). Το κρίσιµο πλεονέκτηµα γίνεται το ανταγωνιστικό και οι κρίσιµες οικονοµίες, οι οικονοµίες στόχου. Η λιτή παραγωγή δίνει έµφαση στο συγχρονισµό µε την αγορά και τις εισροές της "just -in-time" (kan-ban) και είναι όλο και περισσότερο παραγωγή έντασης γνώσης, πληροφορίας και τηλεµατικής. Η αποκαθετοποίηση, και η λογική της παραγγελίας σε εξωτερικές επιχειρήσεις εξαρτηµάτων για την παραγωγή (outsourcing) ανέδειξαν τον ρόλο υπεργολαβιών και συνεπακόλουθα των ΜΜΕ. Στην πορεία αυτή δηµιουργήθηκαν κάθετα δίκτυα (µεγάλες επιχειρήσεις-συντονιστές, πολλοί µικροί προµηθευτές), π.χ. Ιαπωνία, ή οριζόντια δίκτυα (ισοδύναµες εξειδικευµένες µικρές επιχειρήσεις, συντονισµός από ενδιάµεσους φορείς, κρατικούς δηµοτικούς, συνεταιριστικούς, κλπ), π.χ. Τρίτη Ιταλία. Παράλληλα όµως εµφανίστηκε αυξηµένος ο ρόλος της οικιακής εργασίας, και σε ορισµένες περιπτώσεις µεγεθύνθηκε η ανεπίσηµη οικονοµία. Στην εποχή αυτή, οι κεντρικές τεχνολογίες (κλάδοι) είναι η µικροηλεκτρονική, η βιοτεχνολογία (µε τη γενετική µηχανική), και τα νέα υλικά. β) τα εργοστάσια, προκειµένου να επιτευχθεί ο στόχος της ευελιξίας, χρησιµοποιούν εξοπλισµό πολλαπλών σκοπών, εµφανίζεται ξανά η πολυειδίκευση, ενώ η παραγωγή είναι πλήρως αυτοµατοποιηµένη, ή έντασης εργασίας και γνώσης. Εµφανίζεται ξανά η οµαδική εργασία πάνω σε σταθερή θέση του προϊόντος, ενώ δίνεται έµφαση στην ποιότητα. Στη φάση αυτή, οι εργασιακοί-εργοστασιακοί χώροι γίνονται µικρότεροι. γ) στο εργασιακό επίπεδο, υπάρχει ενθάρρυνση πρωτοβουλίας εργαζόµενων αλλαγή ρόλου εποπτών παραγωγής που δίνουν πλέον έµφαση στη διασφάλιση της ποιότητας, και χαλαρή εργασιακή ιεραρχία, µε δυνατότητες εξέλιξης των εργαζόµενων, και µε ευπρόσδεκτες τις προτάσεις τους για βελτίωση διαδικασιών. Τα συµβόλαια εργασίας υπάρχει τάση να είναι εξατοµικευµένα και οι διαπραγµατεύσεις εργοστασιακές και όχι κλαδικές. Παράλληλα γίνονται και συµφωνίες εργασιακής ειρήνης (no-strike aggreements). Η εργατική δύναµη χωρίζεται σε δύο τµήµατα. Το κεντρικό, που έχει διασφαλισµένη εργασία στους πυρήνες των επιχειρήσεων, και αυτό που αποτελεί την περιφερειακή εργατική δύναµη, και έχει ασταθή εργασία σε µικρότερες επιχειρήσεις υπεργολάβους που προµηθεύουν τις µεγάλες. δ) στο κοινωνικό επίπεδο υπάρχει αποσύνδεση µισθού-παραγωγικότητας, επανέρχεται η ανεργία, αλλά η πολυδιάσπαση αδυνατίζει τις παραδοσιακές δοµές της εργατικής τάξης, οι οποίες µερικώς παραµερίζονται και δηµιουργούνται συγκροτήσεις διαταξικών οµάδων και συµφερόντων σε παράλληλα κοινωνικά θέµατα όπως του περιβάλλοντος. Ακολουθεί ο κλονισµός Κράτους Πρόνοιας και περιορισµός Κοινωνικού Μισθού. Σε ένα άλλο επίπεδο, εµφανίζεται µια µεγάλη ποικιλία µόδας και στυλ που ευνοεί και ευνοείται από τη δυνατότητα που προσφέρει η ευελιξία της παραγωγής. ε) στο οικονοµικό επίπεδο, επί της ουσίας κατέρρευσε η συµφωνία του Bretton Woods και οι συναλλαγµατικές ισοτιµίες έγιναν ελεύθερες, ενώ µειώθηκε ο ρόλος των εθνικών κεντρικών τραπεζών, και οι τιµές απελευθερώθηκαν. Τα µέτρα πολιτικής έγιναν νεοφιλελεύθερα, ενώ ο οικονοµικός ρόλος του κράτους µειώθηκε µε αποκρατικοποιήσεις, απορύθµιση, και εισαγωγή του ανταγωνισµού σε τοµείς που δεν υπήρχε πριν (π.χ. ενέργεια, µεταφορές, τηλεπικοινωνίες). Η εξέλιξή της εποχής αυτής που µπορεί να χωρέσει στη λογική της τριτογενοποίησης, της Κοινωνίας της Πληροφορίας και της Γνώσης στο µεταβιοµηχανικό πλαίσιο των δυτικών κοινωνιών, ή σε µια σύγχρονη επαναβιοµηχάνιση, συνεχίζει σήµερα να θέτει σηµαντικά ζητήµατα για τη χωρική οργάνωση, τόσο σε αστικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο. Στα πλαίσια του τελευταίου σταδίου, στο τελευταίο κυρίως τέταρτο του εικοστού αιώνα, είναι που ολοένα άρχισε ο τεχνολογικός παράγοντας (και συν αυτώ η καινοτοµία) συνδυασµένος µε την πληροφορία και τη γνώση να παίζει σηµαντικότερο ρόλο στην εγκατάσταση των επιχειρήσεων και στην, από ότι παλαιότερα (που η απόσταση ως εγγύτητα, οι οικονοµίες κλίµακας ή το φτηνό εργατικό κόστος είχαν τον πρώτο λόγο). 4
5 Νέοι βιοµηχανικοί χώροι, ή τεχνοπόλεις Όταν οι πρακτικές του σχεδιασµού, περίπου µετά την πετρελαϊκή κρίση του 74, παραιτήθηκαν πλέον από το όραµα της δηµιουργία των νέων πόλεων, δόθηκε έµφαση στις οργανωµένες επεκτάσεις και στα ρυθµιστικά πλαίσια. Σε συνδυασµό µε τα επιτεύγµατα της σύγχρονης τεχνολογίας και µε την έλευση της ψηφιακής εποχής, µια νέα χωρική αναδιάρθρωση άρχισε να επέρχεται. Οι νέες χωρικές συγκεντρώσεις που άρχισαν να δηµιουργούνται ως νέες εστίες συσσώρευσης, τουλάχιστον στις πιο προχωρηµένες περιπτώσεις ήταν πιο στενά από ποτέ άλλοτε στενά συνδυασµένες µε τη νέα τεχνολογία. Η εξέλιξη αυτή ήταν τόσο σχεδιασµένη (π.χ. τεχνοπόλεις) όσο και αποτέλεσµα των δυνάµεων της αγοράς (π.χ. νέα τεχνολογικά συµπλέγµατα όπως το Silicon Valley). Σύµφωνα µε τους Castells και Hall [1994], οι κατηγορίες των νέων αυτών τεχνολογικών χώρων µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους είναι οι εξής: α) βιοµηχανικά συµπλέγµατα εταιρειών υψηλής τεχνολογίας που δηµιουργούνται στη βάση καινοτοµικών milieux. Μερικά δηµιουργούνται από τα νέα κύµατα παγκόσµιας βιοµηχανοποίησης (Silicon Valley, Mineapolis, Cambridge), και άλλα από παλαιότερες βιοµηχανικές περιοχές µετασχηµατισµός και επαναβιοµηχάνιση (Boston Route 128, Μ4, στην Βρετανία). Άλλες είναι σχεδιασµένες και άλλες όχι. Στις περιοχές αυτές υπάρχει εξειδίκευση σε πολλές κατηγορίες δεξιοτήτων και πολυµορφία συνεργασιών των παραγωγών. Υπάρχει επίσης παρουσία καταλυτών όπως οι µαζικοί αγοραστές, όπως στο Prato της Ιταλίας. Πολλά από τα συµπλέγµατα αυτά δηµιουργούνται µε αναφορά σηµαντικά πανεπιστήµια. β) επιστηµονικές πόλεις, αυστηρά συµπλέγµατα επιστηµονικής έρευνας µε όχι άµεση εδαφική σχέση µε µεταποίηση (Akademgorodok, Tsukuba, Taedok, Kansai). Κατά την κατηγοριοποίηση της ΕΕ ονοµάζονται επιστηµονικά πάρκα (science parks) και έχουν στενή σχέση (ακόµη και εδαφική) µε Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύµατα και Ερευνητικά Κέντρα (ΑΕΙ & ΕΚ). γ) τεχνολογικά πάρκα, µε στόχο να προσελκύσουν (µεταποιητικές) εταιρείες υψηλής τεχνολογίας σε προνοµιούχους χώρους. Έµφαση δόθηκε στην καινοτοµία αλλά κυρίως στο ρόλο τους ως παραγόντων οικονοµικής ανάπτυξης. Από τη δεκαετία του 70 το πρώτο κύµα (Hsinchu, Sophia-Antipolis, Cambridge, Herriot-Watt, UK, Haarsrode-Belgium,). Στις ΗΠΑ τα Research Triangle Park N.Carolina, Stanford Research Park και άλλα µικρότερα. Τη δεκαετία του 80 προγραµµατίστηκαν περίπου 100 σε όλη την Ευρώπη. Τα πάρκα αυτά ανέπτυξαν σχέση µε ΑΕΙ & ΕΚ, φιλοξενούν υπηρεσίες και επιχειρηµατικές µονάδες µεταφοράς τεχνολογίας, Από αναλυτική άποψη, µπορεί να διακρίνει κανείς σ αυτά [Komninos,Ν., 2002] τέσσερις τύπους τεχνολογικής διαµεσολάβησης: α) συνεργασία µε ΑΕΙ & ΕΚ, β) δικτύωση επιχειρήσεων στρατηγικές συµµαχίες παραγωγών προµηθευτών, γ) χρηµατοδότηση τεχνοβλαστών, δ) προσέλκυση εταιρειών µε στόχο τη διασπορά και διάχυση έρευνας από τις µεγάλες στις µικρές επιχειρήσεις. Στα τεχνολογικά πάρκα παίζει ρόλο και η εκµετάλλευση της εγγείου ιδιοκτησίας που ανατροφοδοτεί τις δραστηριότητές τους. δ) Προγράµµατα ανάπτυξης τεχνοπόλεων για οικονοµική ανάπτυξη και αποκέντρωση. Το µεγαλύτερο εγχείρηµα εξελίσσεται στην Ιαπωνία από το 1983 (Technopolis Programme, Japan). Στην Ευρώπη, Γαλλία, το Montpellier, Ile de France, Toulouse, Nante, και στην Ιταλία το Technocity of Tourin στο κέντρο του Piedmont, το µόνο από καθαρά ιδιωτικές πρωτοβουλίες. ε) Οι µεγάλες µητροπολιτικές περιοχές, που συγκεντρώνουν τελικά το µεγαλύτερο µέρος της παγκόσµιας παραγωγής υψηλής τεχνολογίας και καινοτοµίας. Μπορούν να διακριθούν α) στις παλαιές που κρατούν το ρόλο τους (Τόκυο, Παρίσι, Λονδίνο), β) στις παλαιές που έχουν χάσει το ρόλο τους (Νέα Υόρκη, Βερολίνο) και γ) στις νέες που τις αντικαθιστούν (Λος Άντζελες, Μόναχο) [Castells,M. and Hall.P., 1994]. Σε µικρότερο χωρικό επίπεδο, η κατηγοριοποίηση της ΕΕ προτείνει δύο ακόµη επίπεδα σε κλίµακα συµπλέγµατος κτιρίων ή κτιρίου: κέντρα καινοτοµίας (για τις ανάγκες νέων 5
επιχειρήσεων και την προώθηση της επιχειρηµατικότητας υψηλής τεχνολογίας και υψηλού ρίσκου, και θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων για την ανάπτυξη και επιβίωση µικρών επιχειρήσεων, δηµιουργία θέσεων εργασίας, και συµβολή στην τοπική ανάπτυξη, χωρίς απαραίτητα να είναι υψηλής τεχνολογίας [OJEC C 186/52 στο Komninos,Ν., 2002: 55]. Ο Komninos [2002] αναφέρει επίσης και άλλες δύο κατηγορίες χώρων υψηλής τεχνολογίας, τις άϋλες νησίδες καινοτοµίας (το πρώτο πείραµα πραγµατοποιείται στην ΕΕ µε 7 ινστιτούτα από 5 χώρες και κέντρο την Ispra στην Ιταλία.) και τις έξυπνες πόλεις. Κοινή βάση όλων των ανωτέρω χωρικών συστηµάτων είναι η γεωγραφική συγκέντρωση δραστηριοτήτων έντασης γνώσης και θεσµών που εµπλέκονται στη διαχείρισή της. Ένα πλήρως ανεπτυγµένο περιβάλλον καινοτοµίας περιλαµβάνει και τις παρακάτω 5 λειτουργίες: 1) ανάπτυξη έρευνας και τεχνολογίας, 2) χρηµατοδότηση καινοτοµίας, 3) µεταφορά και προσαρµογή τεχνολογίας, 4) ανάπτυξη προϊόντων, 5) δικτύωση και τεχνολογική συνεργασία [Komninos,Ν., 2002: 30]. ιάφορες περιοχές της Ευρώπης και των ΗΠΑ, πολλές από αυτές εδραιωµένες σε µια προηγούµενη παράδοσή τους ανέπτυξαν σηµαντική οικονοµική δραστηριότητα στη βάση ενός ή περισσότέρων κλάδων τόσο βασισµένες σε συγκριτικά πλεονεκτήµατά τους όσο και αναπτύσσοντας νέα ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατα. Η εξέλιξη έρχεται ως συνέχεια και της διαίρεσης της εργασίας, η οποία ακολουθεί µια δική της πορεία που επίσης συµπλέκεται µε την εξέλιξη της τεχνολογίας και της καινοτοµίας. Στη µεγάλη κλίµακα, σε επίπεδο περιφερειών µπορεί να διακρίνει κανείς τόσο περιφέρειες που επαναπροσδιορίζουν την οικονοµική τους υπόσταση στο ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα και στην καινοτοµία υψηλής τεχνολογίας, όσο και σε περιπτώσεις περιφερειών που ενταχθείσες σε πρόσφατα ευρωπαϊκά προγράµµατα (από το 95 RTP, IRISi, RIS, RIS+ RITTS, Know-Reg, κλπ) προσπαθούν να µιµηθούν τις προηγούµενες θέτοντας αργά τις βάσεις για την πιθανότητα µιας παρόµοιας µελλοντικής εξέλιξης. Στην πρώτη κατηγορία, ανήκουν περιφέρειες ή µεγάλα τµήµατα µητροπολιτικών περιοχών όπως στις ΗΠΑ το LA, και το Orange County. Στη Γαλλία, Montpellier, Toulouse, Grenoble, και νέες πόλεις στο νότιο Παρίσι (Evry, Melun Senart, Saint-Quentin en Yvelyn). Στη Γερµανία Süd Bayern, Stuttgart, Baden-Wüttemberg, Στην Αγγλία West London, Cambridge, Milton Keynes, Crawley, Bracknell, στην Ιταλία Torino, Milano, Capri, Prato, Bologne, Sassulo Lombardy, Emiglia-Romana, Tuscany, Veneto, Marche (Τρίτη Ιταλία), στην Ισπανία Malaga, Seville, Barcelona, Andalusia, στη Σουηδία to Göteborg, στη Ολλανδία το Ranstad, στο Βέλγιο το Kortrjik, στη ανία η Jutland, κλπ. Οι εξελίξεις κατά τις τελευταίες δύο περιόδους σε µακρο- επίπεδο, πέραν των νέων χωρικών εστιών συσσώρευσης διαµόρφωσαν νέες περιφερειακές ανακατατάξεις (και προφανώς νέες ανισότητες). Κατά τη διαδικασία αυτή, τις περισσότερες φορές υπάρχει σοβαρή εµπλοκή των εκπαιδευτικών ιδρυµάτων ή και των φορέων της τοπικής κοινωνίας ( ήµοι, Επιµελητήρια, Νοµαρχίες, κ.ά). Οι δύο αυτές κατηγορίες φορέων είναι στυλοβάτες µιας ανάπτυξης που όµως πρωταρχικό στοιχείο της έχει τελικά την επιχειρηµατικότητα. Τέτοιες περιπτώσεις ολοένα και πληθαίνουν. Στο επίπεδο της σχέσης µε τα ΑΕΙ & ΕΚ, οι γνωστότερες περιπτώσεις είναι στις ΗΠΑ η Silicon Valley (Παν. Sanford) η Minneapolis (Παν. Minnesota), στη Βρετανία η περιοχή του Cambridge (Παν.Cambridge) στη Γαλλία η Sophia-Antipolis (Παν. Nice), στη ανία η Northern Jutland (Παν. Aalborg), στη Φιλανδία τα Πανεπιστήµια Oulu, Lapland (Rovaniemi) και τα Πανεπιστηµιακά Τεχνολογικά Ινστιτούτα των Oulu, Kajaani (Central Ostrobothnia), Kemi-Tornio and Rovaniemi µε τις ευρύτερες περιοχές, στη Σουηδία το Innova Gotland Project µε το Πανεπιστήµιο του Gotland και το Södertörn Initiative στη περιφέρεια της Στοκχόλµης µε τα τοπικά Πανεπιστήµια. Στη βόρεια Φιλανδία το Πανεπιστήµιο Oulu University και το VTT, λειτουργεί ως κινητήρια δύναµη του περιφερειακού RTDI εστιάζοντας στα ηλεκτρονικά ως αναπτυξιακό κλάδο. Μια 6
δηµόσια εταιρεία µεταφοράς τεχνολογίας η OuluTech) που δηµιουργήθηκε από αυτά και το κράτος παίζει ρόλο κλειδί για την ανάπτυξη εξειδικευµένων συµπλεγµάτων στην περιφέρεια. Σε σχέση µε τη σύνδεση µε το τοπικό κράτος και την τοπική κοινωνία, αξίζει να αναφερθούν δύο παραδείγµατα: Στη Βαυαρία υπάρχει εντυπωσιακό περιφερειακό clustering στην Βιοτεχνολογική περιοχή του Μονάχου. Η München Martinsried, είναι µια από τις τρεις περιοχές στη Γερµανία που χρηµατοδοτούνται από το BMBF. Η περιοχή φιλοξενεί τώρα περισσότερες από 120 φαρµακευτικές και βιοτεχνολογικές επιχειρήσεις. Η Andalusia στην Ισπανία αποτελεί µοντέλο για το ενδο-περιφερειακό RTDI clustering, όπου υπό τη διαχείριση και τη συµβουλευτική του Instituto Andaluz de Tecnologia, ανεδείχθησαν διάφορα βιοµηχανικά clusters στους κλάδους της αεροναυτικής, µεταφορών, αυτοκινητοβιοµηχανίας, και ναυπηγικής από το τοπικό RITTS (Regional Innovation and Technology Transfer Strategy). Συµπεριλαµβάνονται 100 περίπου καινοτοµικές ΜΜΕ σε διάφορες δράσεις (το INNOVA 100 scheme περιελάµβανε πρωτοβουλίες µεταφοράς τεχνολογίας, ερευνητική συνεργασία, σεµινάρια για διαχείριση και παρακολούθηση στοχευµένης τεχνολογίας, σχεδιασµό προϊόντων. Οι χωρικές διαστάσεις των φαινοµένων αυτών είναι κρίσιµες, καθώς γίνεται φανερό ότι αναπτύσσονται ταυτόχρονα τάσεις αποκέντρωσης και νέων µορφών συγκέντρωσης σε χωρικό επίπεδο, που έχουν τελικά ως συνέπεια την ίδια την γεννώντας νέες χωρικές ιεραρχίες και νέους χωρικούς ανταγωνισµούς. Έτσι, σταδιακά, µπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι στο διεθνές επίπεδο έχουµε: τις εποχές που χαρακτηριζόντουσαν από µια χωρική διάρθρωση του τύπου κέντρου-περιφέρειας (αρχικά µε ανταλλαγή πρώτων υλών µε βιοµηχανικά προϊόντα και αργότερα µε την εγκατάσταση µονάδων παραγωγής σε χώρες κυρίως φτηνού εργατικού δυναµικού), και αργότερα µια χωρική αναδιάρθρωση κυρίως στο Κέντρο στα πλαίσια µιας νέας γεωγραφίας, που επηρεάζει όµως µε τη σειρά της την «περιφέρεια». Αναφορές Castells, M. and Hall, P. (1994). Technopoles of the World: the making of twenty-firstcentury industrial complexes. London: Routledge. Fröbel, F. et al (1977). Die neue internationale Arbeitsteilung. Hamburg Κοµνηνός, Ν. (1993). Τεχνοπόλεις: στρατηγικές ανάπτυξης στην Ευρώπη. Αθήνα: Gutenberg. Komninos, N. (2002). Intelligent Cities: innovation, knowledge systems and digital spaces. London: Spon Press. Κρούγκµαν, Π. (2000). ιεθνισµός για Ευρεία Κατανάλωση. Αθήνα: Πόλις. Λυµπεράκη, Α. και Μουρίκη, Α. (1996). Η Αθόρυβη Επανάσταση: νέες µορφές οργάνωσης της παραγωγής και της εργασίας. Αθήνα: Gutenberg. Λυµπεράκη, Α. (1992). Η Πρόκληση της Ανάπτυξης σε Μικρή Κλίµακα. Αθήνα: Παπαζήσης Plum, V. (1987). The New International Division of Labour and the pressure on old industrial cities. City and Region, Vol.13. Thessaloniki: Paratiritis (pp.11-25). Regional Studies (1999). Special Issue: Regional Networking, Collective Learning and Innovation in High Technology SMEs in Europe. Vol. 33 (4). Storper, M. and Walker, R. (1989). The Capitalist Imperative: territory, technology and industrial growth. Oxford: Blackwell. ΤΟΠΟΣ επιθεώρηση αστικών και περιφερειακών µελετών (1992). Τχ.5: Αφιέρωµα στις Τεχνοπόλεις και Επιστηµονικά Πάρκα. Αθήνα. 7