Μεταολυμπιακή εξέλιξη του Φαληρικού Όρμου

Μεταολυμπιακή εξέλιξη του Φαληρικού Όρμου Σπυριδούλα ΜΠΑΤΖΙΚΟΥ Πολιτικός μηχανικός Πανεπιστημίου Πατρών sbatzikou@bung.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αντικείμενο της εργασίας αποτελεί η περιοχή του Φαληρικού Όρμου, η οποία μορφολογικά αποτελεί τμήμα του θαλάσσιου μετώπου της Αττικής, ενώ υπήρξε κομβικό σημείο κατά την τέλεση των Ολυμπιακών Αγώνων και αντικείμενο διαφόρων μελετών ανάπλασης ώστε να ανακτήσει το χαρακτήρα και το ρόλο της ως μέσο σύνδεσης των κατοίκων με τη θάλασσα. Αρχικά γίνεται μια εισαγωγή όπου αναφέρονται οι λόγοι επιλογής του συγκεκριμένου θέματος και ποιοι είναι οι στόχοι της εργασίας, στη συνέχεια καταγράφεται το ιστορικό της πολεοδομικής εξέλιξης και το θεσμικό πλαίσιο που διέπει την περιοχή μελέτης και ακολουθεί μια περιγραφή της σημερινής κατάστασης αλλά και των προωθούμενων σχεδιασμών για την περαιτέρω ανάπλαση του Φαληρικού Όρμου. Η εργασία ολοκληρώνεται με την αποτύπωση ορισμένων συμπερασμάτων αναφορικά με την μετα-ολυμπιακή εξέλιξη της περιοχής μελέτης και τη σημασία της εν γένει, για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. ABSTRACT The object of this essay is the region of Faliron Bay, which morphologically constitutes part of the marine front of Attica, while it had been a nodal point during the performance of the Olympic Games and an object of various studies of reformation in order to recover its character and role as a mean of connecting the residents with the sea. Initially there is an introduction, where the reasons of choosing this particular subject are mentioned and also which are the objectives of this essay, then the history of urban development and the institutional background of the concerning region is recorded and follows a description of the current status and the promoted designs for the further reformation of Faliron Bay. The essay is completed with the formation of various conclusions regarding the post-olympic development of this region and its importance to both people and the environment. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παραλιακή ζώνη του Φαληρικού Όρμου αποτελεί τη φυσική διέξοδο του Λεκανοπεδίου της Αθήνας στο Σαρωνικό και έναν από τους τελευταίους εναπομείναντες ελεύθερους χώρους της εξαιρετικά πυκνοδομημένης πόλης, γι αυτό έχει τεράστια σημασία για το πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας. Επιλέχθηκε ως ένας από τους κύριους πόλους των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 με στόχο τη συμβολή στην άρτια οργάνωση ολυμπιακών αθλημάτων, την αναβάθμιση της πόλης και την επανασύνδεση της με το θαλάσσιο μέτωπο. Στη ζώνη αυτή, η οποία εκτείνεται από το Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας στον Πειραιά, μέχρι το Φλοίσβο στο Παλαιό Φάληρο, επιφανείας 770 στρεμμάτων περίπου και συνολικού μήκους 2,5 χλμ προγραμματίστηκε να τελεστούν τα αγωνίσματα Beach Volley, Handball και Tae Kwon Do. (Νανοπούλου, 2003) Η περιοχή αυτή απέκτησε νέα μορφή και προοπτικές για ριζική ανάπλαση με γνώμονα τη συνολική αναβάθμιση του μητροπολιτικού συγκροτήματος μέσα από τους σχεδιασμούς των ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 243

Ολυμπιακών Αγώνων. Στη μετα-ολυμπιακή εποχή το Φάληρο προβλέπεται να μετατραπεί σε ένα μεγάλο μητροπολιτικό πάρκο με εγκαταστάσεις αναψυχής, αθλητισμού και πολιτιστικών εκδηλώσεων. Η ιδιαίτερη αυτή σημασία του παραλιακού μετώπου και οι μεταλλαγές που έχει υποστεί αποτελούν το έναυσμα, για την εκπόνηση της παρούσας εργασίας, ώστε να αναλυθεί η συγκεκριμένη περιοχή ως προς τον τρόπο που εξελίχθηκε όλα αυτά τα χρόνια, πώς επηρεάστηκε από τους Ολυμπιακούς αγώνες και να διερευνηθεί τελικά σε ποιο βαθμό η σημερινή της όψη εκπληρώνει ή όχι τις προσδοκίες των κατοίκων αλλά και εάν οι προσπάθειες ανάπλασης της α- νταποκρίνονται στις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης. Με δεδομένα τα παραπάνω, επιχειρείται αρχικά μια ιστορική αναδρομή της εξέλιξης του Φαληρικού Όρμου, καταγράφεται το θεσμικό πλαίσιο που οδήγησε στη σημερινή του μορφή και στη συνέχεια γίνεται μια περιγραφή των υφιστάμενων αλλά και μελλοντικών έργων που προβλέπονται σύμφωνα με τα σχέδια και τους αρχικούς στόχους που είχαν τεθεί από την Πολιτεία για την ανάπλαση της περιοχής με βασικό σκοπό τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης των κατοίκων με τη θάλασσα. Τέλος καταγράφονται ορισμένα συμπεράσματα σχετικά με τα αποτελέσματα αυτής της προσπάθειας και της γενικότερης αντιμετώπισης της παραλιακής ζώνης. 2. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ ΦΑΛΗΡΙΚΟΥ ΟΡΜΟΥ Η ιστορία του Φαληρικού Όρμου ξεκινά ήδη από του ιστορικούς χρόνους καθώς αποτέλεσε το πρώτο επίνειο και λιμάνι της πόλης, προτού η διευθέτηση των προβλημάτων ελλιμενισμού καταστήσουν τον Πειραιά ως το σημαντικότερο λιμάνι της Αττικής αλλά και της χώρας. Μετά τη σύσταση του Ελληνικού Κράτους η ανάπτυξη της Αθήνας υπήρξε ραγδαία. Ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που συνέβαλαν στην ανάπτυξη της υπήρξε η σχέση με τη θάλασσα και η δυνατότητα αξιοποίησης του λιμένα του Πειραιά. Την ίδια εποχή προωθούνται σημαντικά αναπτυξιακά και συγκοινωνιακά έργα που συνδέουν την Αθήνα και τον Πειραιά και επεκτείνονται μέχρι τη Φαληρική ακτή ενισχύοντας την έννοια του ενιαίου πολεοδομικού συστήματος. Τέτοια έργα είναι η διαμόρφωση της οδού Πειραιώς, η σιδηροδρομική σύνδεση Αθηνών Πειραιώς, καθώς και το Τραμ με διακλάδωση στη Φαληρική ακτή, όπου δημιουργείται ευρύτατη ζώνη αναψυχής, αστικού χαρακτήρα. Από το 1920 ξεκινά η παρακμή του Νέου Φαλήρου εξαιτίας της ρύπανσης της θάλασσας και της ατμόσφαιρας που συνδέεται με τη βιομηχανική ανάπτυξη του Πειραιά. Την ίδια περίοδο η πρωτεύουσα μεταμορφώνεται εξαιτίας δημογραφικής έκρηξης που συνοδεύεται από μια άναρχη και αυθαίρετη ανάπτυξη του πολεοδομικού συγκροτήματος. Η περιοχή του Νέου Φαλήρου κατακλύζεται από την προσφυγική κοινωνία. Στη δεκαετία του 1970 ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού, διαμόρφωσε ένα πρόγραμμα εντατικής αξιοποίησης της περιοχής του Φαλήρου. Τα έργα που τελικά υλοποιήθηκαν αφορούσαν εκτεταμένες επιχωματώσεις, την κατασκευή της μαρίνας Φλοίσβου, της υπερυψωμένης Λ. Ποσειδώνος και του ΣΕΦ. Σημειώνεται ότι σε αυτή τη φάση, όπου επικράτησε παγκοσμίως η τάση της εντατικής τουριστικής ανάπτυξης μεγάλης κλίμακας, είχε προγραμματιστεί η κατασκευή 4 ξενοδοχειακών μονάδων 4.000 κλινών, οι οποίες τελικά δεν πραγματοποιήθηκαν. Οι παραπάνω παρεμβάσεις είχαν σαν συνέπεια την αποκοπή της Καλλιθέας, του Μοσχάτου και του Ν. Φάληρου από τη θάλασσα, τη δημιουργία συχνών πλημμυρικών φαινομένων, την υποβάθμιση του ακουστικού περιβάλλοντος. Η κατάσταση επιδεινώθηκε και αισθητικά με τη σταδιακή μετατροπή του θαλάσσιου μετώπου σε ένα αυθαίρετο αποδέκτη μπαζών, που εξυπηρέτησε την ανοικοδόμηση της Αθήνας και λυμάτων που μεταφέρονταν από τα πο- 244 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

ταμιά του Ιλισού και του Κηφισού που είχαν υπογειοποιηθεί και υποβαθμιστεί (Ιατρίδου, 2006). Στην πρόσφατη περίοδο μετά τη δεκαετία του 80 αναγνωρίστηκε η στρατηγική σημασία της παραλιακής ζώνης για την ανάπτυξη του μητροπολιτικού συγκροτήματος και η ανάπλαση του Φαληρικού Όρμου αποτέλεσε ένα από τα πρώτα προγράμματα που εκπόνησε ο Οργανισμός της Αθήνας μετά τη σύσταση του. Στο πλαίσιο του Ρυθμιστικού Σχεδίου (ΡΣΑ 83, Ν.1515/85) πραγματοποιήθηκε η πρώτη προσπάθεια για συνολικό σχεδιασμό της περιοχής, χαρακτηρίζοντας την ευρύτερη περιοχή του Φαληρικού Όρμου, συμπεριλαμβανομένου και του παλαιού Ιπποδρόμου, ως υπερτοπικό πόλο αναψυχής, αθλητισμού και πολιτιστικών λειτουργιών. Εικόνα 1. Η θέση του Φαληρικού Όρμου, σε σχέση με τον πολεοδομικό ιστό της Αττικής. Πηγή Google Στη συνέχεια, αξιοποιώντας την ευκαιρία της διοργάνωσης των Ολυμπιακών Αγώνων, ο Οργανισμός της Αθήνας ανέλαβε την πρωτοβουλία και διαμόρφωσε το Γενικό Σχέδιο Ανάπτυξης και Ανάπλασης του Φαληρικού Όρμου, τόσο για την ολυμπιακή όσο και για την μετα- Ολυμπιακή φάση, μέσα από τη στενή συνεργασία Ομάδας Εργασίας ελλήνων και ξένων αρχιτεκτόνων και ειδικών. Στόχοι, η διασφάλιση του κοινόχρηστου υπερτοπικού και δημόσιου χαρακτήρα του χώρου, το άνοιγμα της πόλης στη θάλασσα και η επίλυση χρόνιων προβλημάτων υποδομών της περιοχής αλλά και ευρύτερα του Λεκανοπεδίου. Η σύμπραξη έντεκα γραφείων μελετών, με την επωνυμία «Φάληρο 21», ανέλαβε την υ- λοποίηση του σχεδιασμού που, λόγω των ανελαστικών χρονικών δεσμεύσεων, όφειλε να μελετηθεί με τρόπο ώστε να υλοποιηθεί σε δύο φάσεις: Ολυμπιακή φάση του έργου, κατά την οποία ολοκληρώνεται η μελέτη κτιριακών εγκαταστάσεων για τη φιλοξενία τριών αγωνισμάτων (Beach Volley, Handball και Tae Kwon Do) και καλύπτονται απαιτήσεις λειτουργικές, υποδομών, κυκλοφορίας και προσβάσεων, ασφάλειας, κλπ. Μεταολυμπιακή περίοδος, κατά την οποία επιδιώκεται η ολοκλήρωση των προβλεπομένων έργων ανάπλασης και αντιπλημμυρικής προστασίας, ώστε να εξασφαλιστεί η ισόρροπη ανάπτυξη και λειτουργία της περιοχής σε μητροπολιτικό και τοπικό επίπεδο. (Ομάδα Μελετητών Φάληρο 21, 2005) ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 245

Ο σχεδιασμός θα ξεκινούσε από το μεταολυμπιακό συνολικό και ολοκληρωμένο όραμα μεταμόρφωσης της περιοχής, το οποίο θα προσαρμοζόταν σε πρώτη φάση στις Ολυμπιακές απαιτήσεις και στους χρονικούς περιορισμούς, που επέβαλαν την προσωρινή αναστολή ορισμένων σημαντικών έργων υποδομής και έργων αναβάθμισης της άμεσης περιοχής. Με την τροποποίηση του Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας (Ν.2730/99), στο Φαληρικό Όρμο προβλέφτηκε η δημιουργία δύο ολυμπιακών πόλων που μετά την τέλεση των Αγώνων θα εξυπηρετούσαν συνδυασμένες λειτουργίες αθλητισμού τουρισμού - αναψυχής, κοινωνικών εξυπηρετήσεων και πολιτισμού της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας. Ειδικότερα η παραλία Καλλιθέας-Μοσχάτου καθώς και τμήμα της παραλίας του Π. Φαλήρου (Ν.2912/2001) χαρακτηρίστηκαν περιοχή υποδοχής ολυμπιακών εγκαταστάσεων, που μετά την τέλεση των Αγώνων θα λειτουργούσε ως υπερτοπικός πόλος αναψυχής, αθλητισμού και πολιτιστικών λειτουργιών, με βάση όσα ορίζονταν στο «Ειδικό Σχέδιο Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης» (ΕΣΟΑΠ) (ΠΔ. 22/2002), περιοχής ολυμπιακών εγκαταστάσεων Beach Volley και λοιπών αθλημάτων και ανάπλασης της περιοχής στο Φαληρικό Όρμο». Το ΕΣΟΑΠ περιελάμβανε το μεγαλύτερο τμήμα της παραλίας, από τον Κηφισό ως τον Αϊ-Γιώργη Π. Φαλήρου, καθώς και τμήμα του χώρου του παλαιού Ιπποδρόμου δίπλα στην Λ. Συγγρού, συνολικής έκτασης 757 στρ. Το υπόλοιπο τμήμα του Ιπποδρόμου έκτασης 190 στρ. δεν προβλεπόταν να χρησιμοποιηθεί για τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ένα μέρος του φιλόδοξου προγράμματος ανασχεδιασμού της περιοχής υλοποιήθηκε ήδη στα πλαίσια της συγκυρίας των Ολυμπιακών Αγώνων. Ωστόσο η ολοκλήρωση του προγράμματος της ανάπλασης καθώς και η κατοχύρωση σε μόνιμη πλέον βάση του ρόλου της παραλιακής ζώνης του Φαληρικού Όρμου ως πόλου δραστηριοτήτων αναψυχής, πολιτισμού αθλητισμού και τουρισμού μητροπολιτικής εμβέλειας παραμένει ως εκκρεμότητα μέχρι σήμερα. 3. ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΟΥ ΔΙΕΠΕΙ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΦΑΛΗΡΙΚΟΥ ΟΡΜΟΥ Στην ευρύτερη ζώνη της παραλίας του Σαρωνικού από τον Πειραιά μέχρι το Κορωπί (με την εξαίρεση των περιοχών που ρυθμίζονται από τα ΕΣΟΑΠ του Φαληρικού Όρμου και του Αγ. Κοσμά) οι χρήσεις γης ρυθμίζονται από το (ΠΔ 01-3/05-3-2004 ΦΕΚ Δ 254) «Καθορισμός ζωνών προστασίας χρήσεων γης και όρων και περιορισμών δόμησης στην παραλιακή ζώνη της Αττικής από το Φαληρικό Όρμο μέχρι την Αγία Μαρίνα Κρωπίας» που βασίστηκε στο αντίστοιχο πρόγραμμα του Οργανισμού της Αθήνας για την επανάκτηση του θαλασσίου μετώπου που ξεκίνησε από το 1994. Η χωροθέτηση των Ολυμπιακών έργων προωθήθηκε, βάσει του Ολυμπιακού νόμου 2730/99 («Σχεδιασμός, ολοκληρωμένη ανάπτυξη και εκτέλεση Ολυμπιακών έργων και άλλες διατάξεις»), με τροποποίηση του ΡΣΑ και θεσμοθέτηση (μέσω ΠΔ) Ειδικών Σχεδίων Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης Περιοχών (ΕΣΟΑΠ) γύρω από Ολυμπιακές εγκαταστάσεις τα οποία εγκρίθηκαν από τον Οργανισμό της Αθήνας. Σε αυτά προσδιορίζονται σε διαγράμματα (κλ. 1:5000) η Ολυμπιακή και μετα-ολυμπιακή χρήση, οι ζώνες προστασίας, οι όροι δόμησηςκάλυψης, περιβαλλοντικοί όροι, καθώς και το καθεστώς αδειοδότησης των Ολυμπιακών έργων. Σκοπός της δημιουργίας ολοκληρωμένων σχεδίων ήταν η μετα-ολυμπιακή κατοχύρωση των σχεδιασμών και η προστασία αυτών των περιοχών από μελλοντικές αρνητικές προσθήκες και επιβαρύνσεις. Στο Προεδρικό Διάταγμα (ΠΔ 22-3/26-3-2002 ΦΕΚ Δ 233) «Έγκριση Ειδικού Σχεδίου Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης περιοχής Ολυμπιακών εγκαταστάσεων Beach Volley και λοιπών αθλημάτων και Ανάπλαση της περιοχής στο Φαληρικό Όρμο (Ν. Αττικής)», καθορίζονται: 246 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

χρήσεις γης και όροι δόμησης κατά ζώνες Α1,Α2,Β1,Β2,Γ1,Γ2. γενική διάταξη των Ολυμπιακών και μετα-ολυμπιακών εγκαταστάσεων και των συνοδευτικών τους δραστηριοτήτων. Για τη συνολική έκταση (757.000 τ.μ.) προβλέπεται: μέγιστη επιτρεπόμενη δόμηση 37.875 τ.μ. (Σ.Δ.=0.05) μέγιστη επιτρεπόμενη κάλυψη 37.875 τ.μ. (Κ=5%) Παράλληλα στο άρθρο 4 καθορίζονται ειδικοί περιβαλλοντικοί όροι για την υλοποίηση του έργου. Αργότερα, υπήρξε και συμπλήρωση του ΕΣΟΑΠ με το Νόμο 3105 (ΦΕΚ Α 29/10-2-2003) με τίτλο «Τουριστική εκπαίδευση και κατάρτιση, ρυθμίσεις για τον τουρισμό και άλλες διατάξεις», ο οποίος προβλέπει ότι: «Στις εκτάσεις που περιλαμβάνονται στο Ειδικό Σχέδιο Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης Φαληρικού Όρμου, πέραν των οριζομένων στο από 22.3/26.3.2002 προεδρικό διάταγμα (ΦΕΚ 233 Δ), επιτρέπεται: η ανέγερση σύγχρονου Ενυδρείου με τις απαραίτητες συνοδευτικές λειτουργίες και δραστηριότητες μέγιστου συνολικού εμβαδού δεκαεπτά χιλιάδων (17.000) τ.μ, στη θέση η οποία σημειώνεται σε διάγραμμα 1:5.000. η ανέγερση μέχρι και πέντε μικρών εστιατορίων αναψυκτήριων μέγιστου εμβαδού τριακοσίων (300) τ.μ έκαστο, με ανώτερο επιτρεπόμενο ύψος 4,5 μ για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών του θαλάσσιου μετώπου και των αθλοπαιδιών. επίσης επιτρέπεται να δημιουργηθούν υπαίθριοι και υπόγειοι χώροι στάθμευσης αυτοκινήτων. η χωροθέτηση των εγκαταστάσεων των δύο προηγούμενων εδαφίων και οι προμελέτες όλων των ανωτέρω εγκαταστάσεων εγκρίνονται με απόφαση της Εκτελεστικής Επιτροπής του ΟΡΣΑ.» Ωστόσο, μετά το πέρας των Ολυμπιακών Αγώνων και στα πλαίσια των προσπαθειών της διοίκησης για την αξιοποίηση της Ολυμπιακής Κληρονομιάς και την ολοκλήρωση των σχεδιασμών ψηφίστηκε ο νόμος (3342/2005 - ΦΕΚ 131/Α'/6.6.2005) «Βιώσιμη ανάπτυξη και κοινωνική αξιοποίηση των Ολυμπιακών εγκαταστάσεων, αδειοδότηση, χρήσεις, λειτουργίες τους, διάρθρωση, οργάνωση και λειτουργία Γενικής Γραμματείας Ολυμπιακής Αξιοποίησης». Οι προτάσεις του μετα-ολυμπιακού νόμου στηρίζονται στην εκπόνηση διεξοδικής «Μελέτης Στρατηγικού Σχεδίου Αξιοποίησης Ολυμπιακών Εγκαταστάσεων» που προηγήθηκε με αντικείμενο αφενός την εύρεση οικονομικά βιώσιμων λύσεων στο πρόβλημα της διαχείρισης των εγκαταστάσεων σε μητροπολιτική κλίμακα και αφετέρου τη σύνδεση των δημόσιων επενδύσεων με στόχους κοινωνικής αξιοποίησης και δυνατότητες διεύρυνσης της απασχόλησης στο Λεκανοπέδιο. Στην αιτιολογική έκθεση του νόμου αναγνωρίζεται ότι η υλική κληρονομιά των Αγώνων (οι Ολυμπιακές εγκαταστάσεις) παρέχει τη δυνατότητα ποικίλων δράσεων αθλητικών, πολιτιστικών αλλά και εμπορικών που δημιουργούν υπεραξία όχι μόνο για τις ίδιες τις εγκαταστάσεις αλλά και για τις ευρύτερες περιοχές μέσα στις οποίες βρίσκονται. Το σκεπτικό του νόμου υποστηρίζει ότι μέχρι σήμερα δεν ήταν δυνατή η πολιτική των μεικτών χρήσεων και πλήθος εγκαταστάσεων είχαν σχεδιασθεί να έχουν ταυτόσημες χρήσεις, δημιουργώντας υπερπροσφορά ανταγωνιστικών εγκαταστάσεων, ενώ από την άλλη, χρήσεις απαραίτητες για το Λεκανοπέδιο, είτε δεν είχαν επιλεγεί, είτε είχαν επιλεγεί γενικά χωρίς καμία μελέτη προσαρμογής. ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 247

Σε αυτό το πλαίσιο και με γνώμονα το τρίπτυχο «ανάπτυξη, θέσεις εργασίας, ποιότητα ζωής» ο νέος νόμος ορίζει διευρυμένες κατηγορίες χρήσεων και χωροθετεί λειτουργίες σε κάθε Ολυμπιακή εγκατάσταση ξεχωριστά, σύμφωνα με την παραπάνω διάκριση. Ειδικότερα στον νέο νόμο για την αξιοποίηση των Ολυμπιακών εγκαταστάσεων (άρθρο 22) προβλέπονται τα ακόλουθα για την περιοχή του Φαλήρου: «Στον Ολυμπιακό Πόλο Φαλήρου και την έκταση του παλαιού Ιπποδρόμου Αθηνών, ό- πως οι περιοχές αυτές εμφαίνονται στο τοπογραφικό διάγραμμα 13 της παρ. 1 του άρθρου 9 (εικόνα 2 της παρούσας εργασίας), επιτρέπονται, πέραν των χρήσεων που δόθηκαν για την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων και οι εξής λειτουργίες και χρήσεις: α. Ζώνη Α1: Οικολογικό πάρκο και ήπιες αθλητικές εγκαταστάσεις, συμπεριλαμβανομένων στίβου κλασικού αθλητισμού και γηπέδων ομαδικών αθλημάτων, υποστηριζόμενων από τις ακόλουθες εγκαταστάσεις: αποδυτήρια, χώρους υγιεινής, αποθηκευτικούς χώρους, φυλάκιο, υπαίθριους χώρους συνάθροισης κοινού κ.ά. β. Ζώνες Α2, Β1 και Β2: Πολιτιστικές και αθλητικές χρήσεις, Εθνικό Ναυταθλητικό Κέντρο και εγκαταστάσεις των ναυταθλητικών ομίλων, των ναυτοπροσκόπων και των αλιέων, που ήταν ήδη εγκατεστημένοι στην περιοχή, εγκαταστάσεις υποστήριξης των αθλητικών και ναυταθλητικών χρήσεων (αποδυτήρια, χώροι υγιεινής, αποθηκευτικοί χώροι, γραφεία α- θλητικών οργανώσεων), σταθμός ανεφοδιασμού σκαφών, εγκαταστάσεις τεχνικής εξυπηρέτησης σκαφών, γραφεία διοίκησης, αποθήκες, ιατρείο, χώροι υγιεινής, χώροι εστίασης κοινού, εμπορικά καταστήματα, υπαίθριοι χώροι συνάθροισης κοινού, θεματικό πάρκο, κλειστό αμφιθέατρο πολλαπλών χρήσεων, πλατεία και ελεύθεροι κοινόχρηστοι χώροι, φυλάκιο με WC και υπαίθριος χώρος στάθμευσης, καθώς και χώροι πληροφόρησης κοινού και πώλησης ειδών πρώτης ανάγκης εντός των τεσσάρων υφιστάμενων περιπτέρων. γ. Ζώνη Γ1: Συνεδριακό Κέντρο εντός του Κλειστού Γυμναστηρίου, δημοτικές αθλητικές εγκαταστάσεις, ελεύθεροι χώροι πρασίνου και περιπάτου, υπαίθριος χώρος στάθμευσης. δ. Ζώνη Γ2: Χώρος πολιτιστικών λειτουργιών. ε. Στην περιοχή του παλαιού Ιπποδρόμου Αθηνών, χωροθετούνται ελεύθεροι χώροι- αστικό πράσινο. Στην περιοχή αυτή ορίζεται συντελεστής δόμησης 0,30 και κάλυψη 25%.» Εικόνα 2. Τοπογραφικό διάγραμμα 13 συνημμένο στο Ν.3342/05, στο οποίο αποτυπώνονται οι ζώνες που περιγράφονται παραπάνω, ξεκινώντας από αριστερά προς τα δεξιά με τη ζώνη Α1, Α2, Β1, Β2, Γ1, Γ2. Επίσης με μπλε χρώμα αποτυπώνεται ο χώρος του παλαιού Ιπποδρόμου, ενώ η έκταση της Ριζαρείου με άσπρο χρώμα, φαίνεται ότι δεν περιλαμβάνεται στη ζώνη Γ1 και στον όλο σχεδιασμό. 248 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

4. Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΑ ΝΕΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΕΔΙΑ- ΣΜΟ 4.1. ΤΑ ΟΛΥΜΠΙΑΚΑ ΕΡΓΑ Προκειμένου να καταστεί εφικτή η προσαρμογή του όλου έργου στις απαιτήσεις του 2004, έπρεπε οι παρεμβάσεις της πρώτης φάσης να είναι κατά το δυνατόν οριστικές και μόνιμες και να αξιοποιούν την Ολυμπιακή ευκαιρία με στόχο το μεταγενέστερο όφελος της πόλης. Να δημιουργούν δηλαδή ολοκληρωμένα πολεοδομικά και αρχιτεκτονικά σύνολα που θα δίνουν την αίσθηση ενός διαμορφωμένου τοπίου και θα επιτρέπουν την ομαλή και απρόσκοπτη μετάβαση από τον Ολυμπιακό στον μετα-ολυμπιακό σχεδιασμό. Επιγραμματικά οι παρεμβάσεις αυτές που ολοκληρώθηκαν στην πρώτη φάση είναι οι ακόλουθες: α. Έργα υποδομής η ολοκληρωμένη διαμόρφωση του θαλάσσιου μετώπου, η διαμόρφωση εκβολής του Ιλισού στη θάλασσα και τα αντιπλημμυρικά στεγνά κανάλια Μοσχάτου και Καλλιθέας, η κατασκευή έργων ύδρευσης, αποχέτευσης όμβριων και ακαθάρτων καθώς και άρδευσης για τη δημιουργία πρασίνου (σε όλη την περιοχή μελέτης), η διέλευση του τραμ στην οριστική του θέση, η κατασκευή της Εσπλανάδας, της ευρείας οδού πεζών πλάτους 50μ και μήκους 800μ που συνδέει συμβολικά και λειτουργικά την πόλη με τη θάλασσα, η αναμόρφωση των ανισόπεδων κόμβων Συγγρού και Κηφισού ώστε να υπηρετούν τους στόχους της ανάπλασης και να επιτρέπουν την ομαλή μετάβαση από την πρώτη φάση στην τελική εικόνα, η δημιουργία οδικών συνδέσεων πρόσβασης στο χώρο του πρώην Ιπποδρόμου, β. Κτιριακά έργα, ξεκινώντας από τον Ιλισό προς τα ανατολικά: το ανοιχτό στάδιο του Beach Volley 10.000 θεατών, οι βοηθητικές εγκαταστάσεις για το αγώνισμα του Beach Volley, η διαμόρφωση της Ναυταθλητικής Μαρίνας με τις αναγκαίες εγκαταστάσεις των ομίλων, των ναυτοπροσκόπων και των αλιέων, η διαμόρφωση της Πλατείας Νερού και του Κτιρίου Υποδοχής και Πληροφόρησης στην απόληξη της Εσπλανάδας, το κλειστό στάδιο του Handball και Tae Kwon Do 8.000 θεατών και τέλος οι γέφυρες που συνδέουν τις διακριτές ζώνες κτιρίων διαμορφώνοντας ένα συνεχές επίπεδο περιπάτου. Έτσι δημιουργήθηκαν τέσσερις βασικές ζώνες ανάπτυξης δραστηριοτήτων: α. Κεντρική ζώνη Εσπλανάδας και Πλατείας Νερού: η Εσπλανάδα αποτελεί κομβικό στοιχείο του όλου σχεδιασμού και τον βασικό εγκάρσιο περίπατο που ενώνει τον αστικό ιστό με την παραλιακή ζώνη. Η ζώνη της Εσπλανάδας, χωροθετημένη κεντροβαρικά στην περιοχή α- νάπλασης, διασφαλίζει την επαφή με τη Ζώνη του Δέλτα ανατολικά (με το κλειστό γυμναστήριο του Tae Κwon Do και Handball, διαμέσου δευτερεύουσας γέφυρας), με τη Ζώνη του Beach Volley δυτικά (μέσω του δώματος των γραμμικών συνδετήριων κτιρίων), την Πλατεία Νερού, το Κέντρο Υποδοχής και Πληροφόρησης και το Ναυταθλητικό λιμένα που αναπτύσσονται στην απόληξή της Εσπλανάδας. Σημαντική παράμετρος του όλου σχεδιασμού της Εσπλανάδας αποτέλεσε η ακριβής χάραξή της και το σύστημα του φορέα και της θεμελίωσης, στην περιοχή που γεφυρώνει την ση- ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 249

μερινή και την μελλοντική λεωφόρο, ώστε να καλύπτονται οι απαιτήσεις της μετα- Ολυμπιακής Φάσης αλλά και συγχρόνως να ανταποκρίνεται στις επιμέρους περιοριστικές σημερινές συνθήκες. Στην νότια απόληξη της η Εσπλανάδα, καταλήγει στην τριγωνική Πλατεία Νερού, όπου λειτούργησε το Κέντρο Υποδοχής και Πληροφόρησης, ως σταθμός υποδοχής και ενημέρωσης πολιτών κατά τους Ολυμπιακούς αγώνες. Το δώμα του στη στάθμη +8,00μ. αποτελεί συνέχεια του συνολικού γραμμικού, υπερυψωμένου περιπάτου που συνδέεται με γέφυρα με την Περιοχή του Ναυταθλητικού κέντρου. β. Ζώνη Δέλτα: σε άμεση γειτνίαση και λειτουργική σχέση με την απόληξη της Εσπλανάδας, κατασκευάστηκε το κλειστό γυμναστήριο το οποίο στέγασε τα αγωνίσματα Handball και Tae Κwon Do και υποδέχονταν Ολυμπιακά 8.000 θεατές. H μόνιμη αυτή εγκατάσταση μελετήθηκε με στόχο να μπορεί να ανταποκριθεί μετα-ολυμπιακά σε διαφορετικά δεδομένα και εναλλακτικές προοπτικές, στοιχείο που διασφαλίζει την οικονομική της βιωσιμότητα. Στόχος του σχεδιασμού ήταν να δημιουργηθεί ένας μεγάλος χώρος πολλαπλών χρήσεων με πτυσσόμενες κερκίδες για αθλητικές, ψυχαγωγικές και πολιτιστικές διοργανώσεις μητροπολιτικού χαρακτήρα, ο οποίος θα χαρακτηρίζεται από μεγάλη ευελιξία. Το κτίριο αποτελείται από την κυρίως αρένα, σε σχήμα ωοειδές και με στέγη υπερβολικού παραβολοειδούς και από δύο χαμηλούς επίπεδους όγκους εκατέρωθεν. Η ογκοπλαστική διαμόρφωσή του εναρμονίζεται με τις υπόλοιπες εγκαταστάσεις αλλά και με τις χαράξεις, διαμορφώσεις, προσβάσεις του ευρύτερου χώρου. Η σύνδεση του γυμναστηρίου με την Εσπλανάδα, εξασφαλίζεται μέσω πεζογέφυρας που καταλήγει στο δώμα του ενός εκ των δύο χαμηλών όγκων. Τα κτίρια αυτά στέγασαν αφενός τον αναγκαίο προπονητικό χώρο του κυρίως σταδίου και αφετέρου, άλλες υποστηρικτικές εγκαταστάσεις. γ. Ζώνη Ναυταθλητικού Λιμένα: στην περιοχή που πρωτύτερα ήταν διαμορφωμένη μια μικρή μαρίνα κατασκευάστηκε νέα σύγχρονη ναυταθλητική λιμενική εγκατάσταση, η οποία αποσκοπεί στην κάλυψη των αναγκών των ναυταθλητικών ομίλων, των ναυτοπροσκόπων και των αλιέων της περιοχής. Προβλέφθηκαν γι' αυτό το σκοπό τέσσερα κτίρια: των ναυταθλητικών ομίλων, των ναυτοπροσκόπων, των αποθηκών σκαφών τριγώνου και των αλιέων. Τα δύο κτίρια των ναυταθλητικών ομίλων και των ναυτοπροσκόπων αποτελούν γραμμική συνέχεια το ένα του άλλου και συνδέονται στο επίπεδο του δώματός τους με μία γέφυρα από οπλισμένο σκυρόδεμα που δημιουργεί την πύλη εισόδου στη Μαρίνα. Το δώμα των κτιρίων αποτελεί μέρος του μεγάλου περιπάτου από την Εσπλανάδα μέχρι τον Ιλισό και διαμορφώθηκε με σκίαστρα και καθιστικά που συνδέονται μορφολογικά με το υπόλοιπο κτίριο. δ. Ζώνη Beach Volley: δυτικά της Εσπλανάδας και ανατολικά της εκβολής του Ιλισού, κατασκευάστηκε το γήπεδο Beach Volley με όλες τις απαιτούμενες υποστηρικτικές εγκαταστάσεις που υποδέχονταν Ολυμπιακά 10.000 θεατές, σε μόνιμες και προσωρινές κερκίδες. Τρεις είναι οι βασικές ενότητες της Ζώνης: Το Ανοιχτό Στάδιο προσανατολισμένο στον άξονα βορά νότου, αποτελεί την ογκοπλαστική έξαρση της σύνθεσης προς τη θάλασσα. Έχει τη μορφή κυκλικού δίσκου στον οποίο εγγράφονται οι κερκίδες των θεατών. Το Γραμμικό Κτίριο αποτελεί την μορφολογική και λειτουργική συνέχεια των κτιριακών εγκαταστάσεων των υπολοίπων Ζωνών, υλοποιώντας έτσι την ολοκλήρωση του κτιριακού όγκου που συνδέει τον Ιλισό με την Ζώνη της Εσπλανάδας και διαμορφώνοντας τον ενιαίο περίπατο στη στάθμη +8.00. Το Ενδιάμεσο Τριγωνικό Κτίριο αποτελεί την λειτουργική σύνδεση του σταδίου με τις εγκαταστάσεις υποστήριξης στο γραμμικό κτίριο. Η οροφή του κτιρίου διαμορφώνει 250 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

την είσοδο των θεατών προς τις κερκίδες και συνδέει οργανικά, λειτουργικά αλλά και μορφολογικά το γραμμικό κτίριο πλάτης με το κεντρικό γήπεδο. Εικόνα 3. Ανάπλαση του Φαληρικού Όρμου Ολυμπιακή Φάση (Πηγή: Ομάδα Μελετητών Φάληρο 21) α. Κεντρική Ζώνη Εσπλανάδας-Πλατείας Νερού, β. Ζώνη Δέλτα γ. Ζώνη Ναυταθλητικού Λιμένα, δ. Ζώνη Beach Volley Στη μετά-ολυμπιακή φάση οι ζώνες αυτές προβλεπόταν να μετεξελιχθούν σε πόλους ανάπτυξης αθλητικών, πολιτιστικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων, αφενός για τους κατοίκους των όμορων δήμων και αφετέρου για τους κατοίκους του Λεκανοπεδίου. 4.2. Η ΑΝΑΓΚΗ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗΣ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΣΤΗ ΜΕΤΑ-ΟΛΥΜΠΙΑΚΗ ΕΠΟΧΗ Οι αρχικοί στόχοι του ολοκληρωμένου σχεδιασμού ανάπλασης του Φαληρικού Όρμου που ανελήφθη από την πολιτεία ήταν πέρα από τη κάλυψη των απαιτήσεων των Αγώνων: Η σύνδεση του οικιστικού ιστού με την παραλιακή ζώνη και η αποκατάσταση της σχέσης των παρακειμένων οικιστικών περιοχών με αυτήν, Η αντιπλημμυρική προστασία και αναβάθμιση του περιβάλλοντος του Φαληρικού Όρμου, της ευρύτερης περιοχής αλλά και κεντρικών περιοχών της πόλης, Η αναβάθμιση της παράκτιας περιοχής και του εγγύς φυσικού - οικιστικού και ιστορικού περιβάλλοντος, Η δημιουργία ενός δυναμικού πόλου έλξης μητροπολιτικής κλίμακας με την χωροθέτηση δραστηριοτήτων αθλητισμού, αναψυχής και πολιτισμού, σε συνδυασμό με την κάλυψη α- ναγκών και της τοπικής κοινωνίας. Οι στόχοι αυτοί όμως μερικώς μόνο ολοκληρώθηκαν από την πολιτεία κατά τη φάση των Α- γώνων, με την αιτιολογία των ανελαστικών χρονικών δεσμεύσεων της Ολυμπιάδας και των οικονομικών περιορισμών της. (Ομάδα Μελετητών Φάληρο 21, 2005) Ο κύριος στόχος της σύνδεσης του οικιστικού ιστού με την παραλιακή ζώνη που διέπει πράγματι όλες τις επιλογές σχεδιασμού των επιμέρους έργων, (δηλαδή την κυκλοφορία πεζών και τις οδικές προσβάσεις, την αντιπλημμυρική προστασία, την πολεοδομική οργάνωση του χώρου, τις προγραμματιζόμενες χρήσεις, τις διαμορφώσεις του τοπίου, την αρχιτεκτονική προσέγγιση των κτιριακών συνόλων) επιτυγχάνεται σήμερα μονομερώς και μέσω μόνον της Εσπλανάδας. Η επαφή της πόλης με τη θάλασσα μέλει να ολοκληρωθεί μετα-ολυμπιακά με τη συνδυασμένη παρέμβαση, που αφενός θα επιτρέψει την επανασύνδεση των οικιστικών περιοχών με το θαλάσσιο μέτωπο και αφετέρου θα συμβάλλει καθοριστικά στην αντιπλημμυρική θωράκιση και στην περιβαλλοντική αναβάθμιση των περιοχών Μοσχάτου Καλλιθέας. Η παρέμβαση αυτή αφορά: ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 251

Στην κατάργηση του σημερινού υπερυψωμένου αυτοκινητόδρομου - που αποκόπτει οπτικά και λειτουργικά την πόλη από τη θάλασσα - και τη μετάθεσή του νοτιότερα. Στην κατασκευή δύο ανισόπεδων ημικόμβων, κατ επέκταση των οδών Χρυσοστόμου Σμύρνης και Λάμπρου Κατσώνη εξασφαλίζοντας έτσι τη πρόσβαση των όμορων περιοχών στο θαλάσσιο μέτωπο. Στην κατασκευή - στη θέση της καταργούμενης σημερινής λεωφόρου Ποσειδώνος - ενός αντιπλημμυρικού καναλιού. Ο στόχος της αντιπλημμυρικής προστασίας και αναβάθμισης του περιβάλλοντος έχει επιτευχθεί μόνον μερικώς και μόνον στο κατάντη τμήμα της Λεωφόρου Ποσειδώνος. Τα έργα της Α φάσης έχουν δημιουργήσει όμως τις προϋποθέσεις για την κατασκευή σήμερα και των υπόλοιπων έργων που απαιτούνται για την θωράκιση περιοχών ανάντη της λεωφόρου Ποσειδώνος. Από αυτά άμεσης προτεραιότητας είναι: η ολοκλήρωση των αντιπλημμυρικών καναλιών Μοσχάτου και Καλλιθέας (νέο παράκτιο μέτωπο) με την οποία επιτυγχάνεται η ανανέωση του θαλάσσιου νερού στις αντιπλημμυρικές τάφρους και ο απεγκλωβισμός των οικιστικών περιοχών. ο νέος παραλιακός συλλεκτήρας ομβρίων Μοσχάτου Καλλιθέας. Συμπληρωματικά όμως προς τα έργα αυτά προβλέπονται, η διευθέτηση του Ιλισού από τη λεωφόρο Ποσειδώνος μέχρι την οδό Φορνέζη και η μερική εκτροπή του προς Κυκλοβόρο στον Κηφισό, η ολοκλήρωση υφισταμένου συλλεκτήρα ομβρίων υψηλών περιοχών Μοσχάτου -Καλλιθέας και Ν. Σμύρνης και η εκτροπή Κυκλοβόρου / Ιλισού (μερική) / Πρ. Δανιήλ στον Κηφισό. Τα πιο πάνω συμπληρωματικά έργα θα συμβάλουν ουσιαστικά και στην αναβάθμιση του περιβάλλοντος. Ο στόχος της αναβάθμισης της παράκτιας περιοχής και του περιβάλλοντος (οικιστικού, φυσικού και ιστορικού), θα ολοκληρωθεί μετά-ολυμπιακά με τη δημιουργία Οικολογικού Πάρκου ανάμεσα στους δύο ποταμούς (Ιλισό και Κηφισό), έκτασης 160 στρεμμάτων, που α- ποβλέπει στη δημιουργία ενός οργανωμένου και κατάλληλα προστατευμένου πυρήνα φυσικών λειτουργιών, που θα συμβάλλουν στην αναβάθμιση του υπάρχοντος οικοσυστήματος και στην ανάπτυξη της χλωρίδας σε συνδυασμό με την κατάλληλη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου. Το Οικολογικό Πάρκο με την ηρεμία του ανάγλυφου και των υλικών επικάλυψής του, θα συμβάλλει στην απομείωση της οπτικής και ηχητικής ρύπανσης του ανισόπεδου κόμβου Κηφισού, ενώ με τις ειδικές διαμορφώσεις υγροτόπου, εδάφους και χλωρίδας, έχει ως στόχο να διασφαλίσει βιολογικές λειτουργίες, υποκαθιστώντας τις τεχνητές πλέον εκβολές των ποταμών Ιλισού και Κηφισού. Συγχρόνως θα αποτελέσει πνεύμονα πρασίνου και χώρο περιπάτου που επιτρέπει τη σύνδεση του παράκτιου μετώπου της πόλης και την επαφή με το στοιχείο του νερού, ενώ θα επαναφέρει στο χώρο, με κατάλληλες διαμορφώσεις, τη δυνατότητα κολύμβησης. Στην όλη έκταση αναμένεται να αναπτυχθούν μετά τη διαμόρφωση του χώρου, ήπιες αθλητικές εγκαταστάσεις, συμπεριλαμβανομένων στίβου κλασσικού αθλητισμού και γηπέδων ομαδικών αθλημάτων με υποστηρικτικές λειτουργίες για τη στέγαση δραστηριοτήτων των ερασιτεχνικών συλλόγων των όμορων Δήμων. Μετά από μακρά διαμάχη με τον Δήμο Μοσχάτου, το έργο αποφασίστηκε να υλοποιηθεί από την «Ολυμπιακά Ακίνητα Α.Ε.». Οι νέες μελέτες ολοκληρώθηκαν και κατατέθηκαν στον Οργανισμό Ρυθμιστικού Σχεδίου, ωστόσο η υπόθεση έχει «κολλήσει» για άγνωστη αιτία. Τέλος, ο στόχος της δημιουργίας ενός δυναμικού πόλου έλξης μητροπολιτικής κλίμακας με την χωροθέτηση δραστηριοτήτων αθλητισμού, αναψυχής, πολιτισμού κατά μήκος της παραλιακής ζώνης, έχει υλοποιηθεί εν μέρει στην Ολυμπιακή φάση ως προς τη δημιουργία εγκαταστάσεων και όχι λειτουργίας. Προς αυτή την κατεύθυνση κινείται η εταιρία Ολυμπιακά Ακίνητα ΑΕ. που προχωρά σε ενέργειες και πρωτοβουλίες με σκοπό την προσέλκυση ιδιωτικών επενδύσεων βάσει των δυνατοτήτων που παρέχονται από τον καινούργιο νόμο (Ν. 3342/2005). Συγκεκριμένα: 252 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

Στη Ζώνη του Δέλτα ανατολικά της Εσπλανάδας ο χώρος του Κλειστού Γυμναστηρίου, ο σχεδιασμός του οποίου, ως προς τα μεγέθη και τις απαιτήσεις ευελιξίας, βασίστηκε στη μετα-ολυμπιακή του λειτουργία, δηλαδή ως Χώρος Πολλαπλών Χρήσεων για αθλητικές, ψυχαγωγικές, πολιτιστικές και συνεδριακές διοργανώσεις θα μετατραπεί τελικά σε Μητροπολιτικό Συνεδριακό Κέντρο (ΜΗ.Σ.Κ.Α). Αυτή η εξέλιξη αναμένεται να ενισχύσει σημαντικά το μητροπολιτικό χαρακτήρα της ζώνης του Δέλτα και το ρόλο της Εσπλανάδας ως κομβικού σημείου προσβάσεων και εκτόνωσης του κοινού σε συνδυασμό με τις παράλληλες εκθεσιακές και πολιτιστικές δραστηριότητες που αναμένεται να αναπτυχθούν παράλληλα με την αμιγώς συνεδριακή λειτουργία. Για το σκοπό αυτό βρίσκονται σε εξέλιξη δύο διαγωνισμοί, από ολυμπιακά ακίνητα για την ανάδειξη αναδόχου και από Γ.Γ. Ολυμπιακής Αξιοποίησης, για τη μετατροπή της εγκατάστασης. Στη Ζώνη της Ναυταθλητικής Μαρίνας, η οποία παραχωρήθηκε ήδη στην Ελληνική Ομοσπονδία Ιστιοπλοΐας, οι ολοκληρωμένες υποδομές θα στεγάσουν το Εθνικό Ναυταθλητικό Κέντρο που περιλαμβάνει 415 θέσεις ελλιμενισμού ναυταθλητικών σκαφών και κτιριακές εγκαταστάσεις για τη στέγαση των ναυταθλητικών οργανώσεων και υποστηρικτικών λειτουργιών. Στη Ζώνη του υπαίθριου θεάτρου, που έχει ως πυρήνα της το σημερινό ανοικτό ολυμπιακό στάδιο του Beach Volley προβλέπεται να αναπτυχθούν δραστηριότητες πολιτισμού και ψυχαγωγίας σε συνδυασμό με συνοδευτικές εμπορικές χρήσεις και πολλαπλές δυνατότητες χρήσης του ελεύθερου χρόνου για τους κατοίκους του Λεκανοπεδίου κατά το πρότυπο του «Λυκαβηττού» που θα καταστήσουν το χώρο ζωντανό και βιώσιμο χωρίς όχληση για το γειτονικό πληθυσμό. Έχει ήδη επιλεγεί ο φορέας διαχείρισης της εγκατάστασης μετά από σχετικό διαγωνισμό. Εικόνα 4. Σημερινή κατάσταση του Φαληρικού Όρμου και νέα δεδομένα. Πηγή Θύμιος Παπαγιάννης και συνεργάτες ΑΕΜ 1. Πλατεία Νερού, 2. Ζώνη υπαίθριου θεάτρου και αναψυχής, 3 ΜΗ.Σ.Κ.Α. 4. Ζώνη Ναυταθλητικού Κέντρου, 5α. Ζώνη Οικολογικού Πάρκου, 5β. Ζώνη ήπιων αθλητικών δραστηριοτήτων, 6. Υπάρχον εσωτερικός άξονας πρόσβασης και προσωρινό κανάλι υπερχείλισης, 7. Προσωρινή ζώνη στάθμευσης, 8. Πολιτιστικό πάρκο (Εθνική βιβλιοθήκη και λυρική σκηνή), 9. Νέο γήπεδο Καραϊσκάκη, 10. Σ.Ε.Φ και αθλητικό πάρκο Όσον αφορά στο χώρο του παλαιού Ιπποδρόμου (έκτασης περίπου 200 στρεμμάτων), σύμφωνα με το μνημόνιο συνεργασίας, το οποίο υπεγράφη τον Ιούνιο του 2007 μεταξύ του Ελληνικού Δημοσίου και του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος», θα δημιουργηθεί σε αυτόν Πολιτιστικό Κέντρο και Πολιτιστικό Πάρκο. Στόχος της δωρεάς του Ιδρύματος είναι η αναβάθμιση της περιοχής χωρίς να υπερβεί τους κρατούντες πολεοδομικούς κανόνες και η ανάδειξη του παλαιού Ιπποδρόμου ως το σημαντικότερο χώρο πρόσβασης στην πόλη από το νότιο πα- ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 253

ραλιακό μέτωπο με κτίρια διεθνούς αρχιτεκτονικής προβολής. Πιο αναλυτικά το συγκρότημα θα περιλαμβάνει: Την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας, μια υπερσύγχρονη κατασκευή η οποία θα εκπληρώνει την παραδοσιακή αποστολή της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Η αποστολή της, όμως, θα διευρυνθεί και θα διαδραματίζει εφεξής διπλό ρόλο. Από τη μία θα συνεχίσει να λειτουργεί ως ερευνητικό και μελετητικό κέντρο για φοιτητές και ακαδημαϊκούς, αλλά ταυτόχρονα θα προσφέρει πλήθος εκπαιδευτικά και πολιτιστικά προγράμματα σε παιδιά και ενηλίκους, τα οποία θα βασίζονται σε παρόμοια έργα που έχουν διαχειριστεί δημόσιες βιβλιοθήκες τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Την Εθνική Λυρική Σκηνή, που θα είναι μια υπερσύγχρονη κατασκευή, εξοπλισμένη σύμφωνα με τις υψηλότερες προδιαγραφές, ώστε να είναι σε θέση να φιλοξενεί στους χώρους της τις πλέον απαιτητικές, από καλλιτεχνικής απόψεως, παραστάσεις διεθνούς παραγωγής. Το Πολιτιστικό και Παιδευτικό Πάρκο του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος», το οποίο θα είναι ένας ζωντανός χώρος πρασίνου, έκτασης 160 στρεμμάτων προσβάσιμος στο ευρύ κοινό, όπου θα πραγματοποιούνται διάφορες πολιτιστικές και εκπαιδευτικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες λειτουργώντας συμπληρωματικά προς τη Βιβλιοθήκη και τη Λυρική Σκηνή. Η κυριότητα της έκτασης παραμένει στο ελληνικό Δημόσιο στο οποίο άλλωστε θα περιέλθουν και τα έργα, τα οποία θα κατασκευασθούν με έξοδα του Ιδρύματος. Ευθύς δηλαδή μόλις ολοκληρωθούν, θα παραδοθούν προς λειτουργία στους αρμόδιους δημόσιους φορείς και μέσω αυτών στους πολίτες. Επιπρόσθετα, ένα τμήμα της έκτασης του παλαιού Ιπποδρόμου, εμβαδού 28 στρεμμάτων (σε επαφή με την περιοχή κατοικίας της Καλλιθέας), θα αποδοθεί στο δήμο και προβλέπεται να κατασκευαστούν σε αυτό, με ευθύνη του Δημοσίου και δαπάνη του Ιδρύματος, γήπεδο ποδοσφαίρου, με χλοοτάπητα χωρίς κερκίδες, ανοιχτό κολυμβητήριο, διαστάσεων 25 επί 50 μέτρα, παιδότοπος, δημοτικό αναψυκτήριο και βοηθητικοί χώροι επιφάνειας περίπου 400 τετραγωνικών. (Τζαναβάρα 2007) Εικόνα 5. Αριστερά: Ο παλαιός Ιππόδρομος όπως είναι σήμερα. Πηγή Εφ. Το Βήμα Δεξιά: Η έκταση όπως θα διαμορφωθεί από το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος». Πηγή Εφ. Ελευθεροτυπία Τέλος, όσον αφορά στην έκταση της Ριζάρείου, εμβαδού 17 στρεμμάτων στην περιοχή του Δέλτα Φαλήρου, η ιστορία της ξεκινά όταν το 1977 δόθηκε στη Ριζάρειο, σαν αντάλλαγμα για το πάρκο Ριζάρη (Β. Σοφίας - Β. Κωνσταντίνου) και στην οποία επετράπη η ανέγερση δωδεκαώροφου ξενοδοχείου (ΣΕΡΑΤΟΝ), ύψους 40 μ και εμβαδού 34000τμ ( ΠΔ 15-6/10-7-79,σχετ 16). Οι αγώνες των κατοίκων της περιοχής κατάφεραν να παγώσουν τα σχέδια αυτά για πολλά χρόνια. Στις 3-3-99 η Ριζάρειος προκήρυξε διαγωνισμό για την "αξιοποίηση του οικοπέδου της, ακόμη και με όρους δόμησης διαφορετικούς των ισχυόντων. Ο διαγωνισμός διεξήχθη με πλήρη μυστικότητα και η έκταση, παραχωρήθηκε τελικά στον όμιλο Βωβού. Η 254 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

Ριζάρειος ζήτησε από τον ΟΡΣΑ τροποποίηση τού Π.Δ. με αλλαγή της χρήσης ξενοδοχείου σε χρήση γενικής κατοικίας με ίδιο συντελεστή δόμησης (34000τμ) και μείωση του ύψους στα 24 μ. (Ασκούνης 2005). Σήμερα η έκταση έχει διαμορφωθεί σε εμπορικό κέντρο όπου λειτουργεί το νέο Village World (εννέα αίθουσες κινηματογράφου, μπόουλινγκ, μπιλιάρδα, καφέεστιατόρια κ.ά.) επιφανείας 6.150 τ.μ, καθώς επίσης και δύο μεγάλες αλυσίδες ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών ειδών, (Media Markt και LG Electronics) σε χώρους επιφανείας 13.600 τ.μ. Το συγκρότημα κτιρίων συμπληρώνεται από υπόγειο χώρο στάθμευσης. Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, η έκταση αυτή δεν περιελήφθη στο σχέδιο ανάπλασης του Φαληρικού Όρμου (λόγω του ιδιοκτησιακού της καθεστώτος) και αποτελεί λανθασμένα ένα αποκομμένο τμήμα, μιας κατά τα άλλα ενιαίας μορφολογικά ενότητας, με εμπορική χρήση κατά βάση που έρχεται σε αντίθεση με το χαρακτηρισμό της περιοχής ως υπερτοπικόύ πόλου αναψυχής και αθλητισμού και τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης. Εικόνα 6. Η έκταση της Ριζαρείου. Πηγή: αριστερα Google, δεξιά εφ. Το Βήμα 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το θαλάσσιο μέτωπο αποτελεί ένα βασικό και στρατηγικής σημασίας πλεονέκτημα για την πρωτεύουσα τόσο για τη ζωή των κατοίκων της όσο και για τη διεθνή προβολή της ως μεσογειακής και παραθαλάσσιας πόλης. Όμως με την ραγδαία ανάπτυξη του Λεκανοπεδίου της Αθήνας κατά τις τελευταίες δεκαετίες, το θαλάσσιο αυτό μέτωπο έχει υποστεί σοβαρές αλλοιώσεις. Τα προβλήματα σήμερα είναι εξαιρετικά οξυμένα και αφορούν σε όλα τα επίπεδα που συνθέτουν το πολύπλοκο περιβάλλον της παραλίας: ασυμβίβαστες χρήσεις και έντονες δραστηριότητες, προβληματική πρόσβαση και κυκλοφορία, καταστροφή του φυσικού και αισθητικού τοπίου, σημαντικές πιέσεις οικονομικών συμφερόντων σε διάφορες κλίμακες, απουσία α- ποτελεσματικής διαχείρισης και καταστρατήγηση του βασικού δημόσιου, ανοιχτού χαρακτήρα της ζώνης. Αποτέλεσμα των παραπάνω, είναι να τίθεται σήμερα σε κίνδυνο αυτή καθαυτή η βιωσιμότητα του πολύτιμου φυσικού πόρου που αποτελεί η θάλασσα και η παράκτια ζώνη. Oι Ολυμπιακοί Αγώνες αποτέλεσαν μια μοναδική ευκαιρία για την ανάδειξη και την α- ναβάθμιση του θαλάσσιου αυτού μετώπου που όμως δεν αξιοποιήθηκε όπως έπρεπε, σε αντίθεση με αντίστοιχα παραδείγματα Ευρωπαϊκών Πόλεων όπως η Βαρκελώνη, όπου με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1992 η πόλη και οι κάτοικοί της επαναπροσδιόρισαν τη σχέση τους με τη θάλασσα. (Καραλης 2008) Ανατρέχοντας σε τέτοια επιτυχημένα παραδείγματα αναπλάσεων από τη διεθνή εμπειρία (Βαρκελώνη) προκύπτουν ενδιαφέροντα συμπεράσματα και διαπιστώσεις - αναφορικά με ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 255

τους παράγοντες που επέδρασαν θετικά στην εξελικτική πορεία αυτών των παρεμβάσεων. Μεταξύ αυτών επισημαίνονται τα ακόλουθα: Η ανάγκη διασύνδεσης των παρεμβάσεων σε παραλιακούς χώρους με το συνολικό σχεδιασμό της πόλης. Η εναρμόνιση των παρεμβάσεων με τους υφιστάμενους πολεοδομικούς κανονισμούς και ευρύτερα με το ισχύον σύστημα του σχεδιασμού. Η οικονομική και κοινωνική εξισορρόπηση των αναμενόμενων επιπτώσεωναποτελεσμάτων. Η αποφυγή της λειτουργικής εξειδίκευσης και του κοινωνικού διαχωρισμού μέσα από την πολυπλοκότητα των χρήσεων, που μεταφράζεται σε συνύπαρξη/ενσωμάτωση κατοικιών - εμπορικών χώρων - χώρων δεικτών και σε παρουσία/προσέλκυση διάφορων κοινωνικών ομάδων. Η χρήση των παρεμβάσεων ως μέσο για την άρση των φυσικών εμποδίων και την άμεση επαφή της πόλης με τη θάλασσα. Η ανάδειξη του δημόσιου χώρου σε πρωταρχικό στοιχείο του σχεδιασμού. O Φαληρικός Όρμος αντίθετα, με τον τρόπο που διαμορφώθηκε, έχει μείνει ουσιαστικά έξω από τη ζωή της πόλης σήμερα και οι βασικοί στόχοι του αρχικού σχεδίου ανάπλασης του παραμένουν ανεκπλήρωτοι. Οι χρήσεις που έχουν επιλεγεί μετα-ολυμπιακά, για τα Ολυμπιακά γήπεδα του Φαληρικού Όρμου θα αποδώσουν οικονομικά, ωστόσο δεν εντάσσονται σε κάποιο ευρύτερο όραμα για το θαλάσσιο μέτωπο. Είναι χρήσεις που δεν έχουν μεταξύ τους καμία συνοχή και τελικά τεμαχίζουν την παραλιακή ζώνη με αποτέλεσμα ο Φαληρικός Όρμος να είναι σήμερα απρόσιτος και αντιλειτουργικός. (Λιαλιος, 2008) Ιδανικά θα έπρεπε να περιληφθεί ο Φαληρικός Όρμος σε μια διευρυμένη πρόταση - μελέτη για τη συνολική αποκατάσταση της ακτογραμμής από την Πειραϊκή χερσόνησο μέχρι τη Βάρκιζα και το Λαγονήσι, ώστε να αποτελέσει ένα συνεχόμενο ελεύθερο χώρο εκτόνωσης και αναπνοής της πόλης, αλλά και απρόσκοπτης πρόσβασης και αναψυχής όλων των πολιτών προς την παραλία. (Παπαϊωάννου 2008) Το γενικό συμπέρασμα που προκύπτει από τα παραπάνω είναι ότι οι εξελίξεις για την μετα-ολυμπιακή πραγματικότητα του Φαληρικού Όρμου είναι άμεσα συνδεδεμένες με τον παράγοντα «κόστος λειτουργίας - συντήρησης» χωρίς άμεση προτεραιότητα στις ανάγκες των κάτοικων και την προστασία του περιβάλλοντος. Η ολοκλήρωση των έργων ανάπλασης που ακόμα εκκρεμούν, μένει να αποδείξει αν τελικά θα καταφέρει η Αθήνα να αποκτήσει ένα παραλιακό μέτωπο που τόσο έχει ανάγκη και που θα αποκαθιστά την φυσική διέξοδο προς τον Σαρωνικό κόλπο. ΑΝΑΦΟΡΕΣ Ασκούνης Κ. (2005), Θέσεις του Δήμου Καλλιθέας επί του Σ/Ν για την αξιοποίηση των Ολυμπιακών Εγκαταστάσεων. Θύμιος Παπαγιάννης & Συνεργάτες ΑΕΜ, «Σχεδιασμός και διαχείριση του χώρου», Γραφείο μελετών. Ιατρίδου Μ. (2006), «Φαληρικός Όρμος: Η ολυμπιακή δόμηση και η μετα-ολυμπιακή εμπορευματοποίηση», Αρχιτέκτονες, Τεύχος 59, σελ 66-68. ΙΣΤΑΜΕ, Κείμενα Διαλόγου-Νο.11 (2006), Οι ελεύθεροι χώροι της Αττικής Παραλιακό μέτωπο. Καραλης Σ. (2008), Και πάλι αμμουδιά Φλοίσβος και Φάληρο, Άρθρο Εφ. Καθημερινή. Λιαλιος Γ. (2008), Χάσαμε την ευκαιρία των Ολυμπιακών, Άρθρο Εφ. Καθημερινή. 256 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

Μάϊνα Α. (2006), Μελέτη των επιρροών στην μορφή και την λειτουργία της πόλης της Αθήνας με άξονα την διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων.: Έμφαση στην Μετά-Ολυμπιακή χρήση με α- φορμή τον Φαληρικό όρμο. ΔΠΜΣ Πολεοδομία- Χωροταξία ΕΜΠ, Αθήνα Μπάρκα Φ. (2008), Πάρκο-Διαμάντι, Άρθρο Εφ. Ελευθεροτυπία Νανοπούλου Η. (2003). Φαληρικός Όρμος: από τα Ολυμπιακά έργα στη μετα-ολυμπιακή αναβάθμιση του θαλάσσιου μετώπου της πόλης, Κτίριο, Τεύχος 150, σελ 18-21. Ν.1515/1985 [ΦΕΚ 18/Α/18.02.1985] «Ρυθμιστικό σχέδιο και πρόγραμμα προστασίας του περιβάλλοντος ευρύτερης περιοχής Αθήνας». Ν.2730/1999 [ΦΕΚ 130 Α 24.06.1999] «Σχεδιασμός, ολοκληρωμένη ανάπτυξη και εκτέλεση Ολυμπιακών έργων και άλλες διατάξεις». Ν.3105/2003 [ΦΕΚ Α 29] «Τουριστική εκπαίδευση και κατάρτιση, ρυθμίσεις για τον τουρισμό και άλλες διατάξεις». Ν.3342/2005 [ΦΕΚ 131 06.06.2005] «Βιώσιμη ανάπτυξη και κοινωνική αξιοποίηση των Ολυμπιακών εγκαταστάσεων, αδειοδότηση, χρήσεις, λειτουργίες τους Διάρθρωση, οργάνωση και λειτουργία Γενικής Γραμματείας Ολυμπιακής Αξιοποίησης». Ομάδα Μελετητών Φάληρο 21 (2005), Η Ανάπλαση του Φαληρικού Όρμου: η ανάγκη ολοκλήρωσης των έργων στη μετά-ολυμπιακή εποχή, Έκθεση προς το ΥΠΕΧΩΔΕ. ΟΡΣΑ (1989). «Φαληρικός Όρμος: Σχέδιο Πλαίσιο», Τομέας Ειδικών Μελετών. www.minen.gr Παπαϊωάννου Τ. (2008), Το θαλάσσιο μέτωπο της πόλης, Άρθρο Εφ. Ελευθεροτυπία Παραδεισόπουλος Ι. (2004), Η Καλλιθέα και η Ανάπλαση της Παραλίας της: Σύντομο Ιστορικό. www.esperos.com. ΠΔ 22-3/26-3-2002 [ΦΕΚ Δ 233] «Έγκριση Ειδικού Σχεδίου Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης (Ε.Σ.Ο.Α.Π) περιοχής Ολυμπιακών εγκαταστάσεων Beach Volley και λοιπών αθλημάτων και Α- νάπλαση της περιοχής στο Φαληρικό Όρμο (Ν. Αττικής)» Συγκρότημα όραμα στο Φαληρικό Δέλτα, (2008), Άρθρο Εφ. Το Βήμα Τζαναβάρα Χ. (2007), Το πιο μεγάλο πάρκο του Λεκανοπεδίου, Άρθρο Εφ. Ελευθεροτυπία ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 257

LAMDA DEVELOPMENT S.A. Hellinikon Project

Hellinikon 15 years of zero contribution towards growth & environment

Hellinikon

Hellinikon

Hellinikon Estimated GDP contribution at completion, estimated 2,4% Significant Foreign Direct Investment; Total Investment exceeding 8 bill Creation of more than 75.000 jobs Taxes & other State revenues estimated to exceed 14 bill Estimated additional tourism of more than 1 million

Consolidated Financial Results - Sept. YTD 2014 6