τρωτήρες και καλυπτήρας κέραμοι *λακωνικού τύπου+ και οπαία κέραμος με οπή αερισμού και φωτισμού (επάνω αριστερά). Η εξωτερική πλευρά του σπιτιού ήταν κατά κανόνα τυφλή, αφού το σπίτι ανοιγόταν μόνο προς την εσωτερική αυλή. Μόνο η αυλόπορτα διακοσμούσε τις μεγάλες εξωτερικές επιφάνειες και ελάχιστα άλλα ανοίγματα, προθήκες καταστημάτων ή φεγγίτες, συνήθως ψηλά στο κτίριο. Σα παράθυρα, που ήταν μικρά, ανοίγονταν προς την εσωτερική αυλή με κανάτια που είχαν παρόμοια κατασκευή με τις πόρτες. Εκτός από τα ξύλινα κανάτια και τα παραπετάσματα, έχει υποτεθεί ότι τα παράθυρα καλύπτονταν και με διαφανές δέρμα. Οι υαλοπίνακες εμφανίστηκαν τη ρωμαϊκή εποχή. Οι πόρτες άνοιγαν με μεγάλα σιδερένια κλειδιά και ήταν ξύλινες, σπανιότερα επενδεδυμένες με φύλλα χαλκού. τηριζόταν με άξονα μέσα σε λάξευμα του ξύλινου ή λίθινου κατωφλιού. Οι κεφαλές των καρφιών που στερέωναν τις σανίδες καλύπτονταν με διακοσμητικές εφηλίδες χάλκινες, αλλά και σιδερένιες, που μαζί με την ξυλοκατασκευή και τα άλλα μεταλλικά εξαρτήματα *κλειδαριές, σύρτες, πόμολα, ρόπτρα κλπ.+ πρόσθεταν στο σπίτι ομορφιά και αξία. Θεωρούνταν συνήθως τμήμα της επίπλωσης του σπιτιού και έτσι υπάρχουν παραδείγματα σπιτιών που νοικιάζονταν άθυρα *=χωρίς πόρτες. Σεθυρωμένα=με πόρτες+. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της προσοχής που έδιναν οι αρχαίοι στις ξυλοκατασκευές είναι, μεταξύ άλλων, το γεγονός ότι οι Βοιωτοί πλούτισαν από την ελίδα 6
αρπαγή των ξυλοκατασκευών των αγροτικών σπιτιών της Αττικής κατά τη διάρκεια του Δεκελικού Πολέμου, αλλά και από το γεγονός ότι πολλοί Αθηναίοι αγρότες που μετακόμισαν μέσα στα τείχη, μετάφεραν μαζί με την οικοσκευή και τις ξύλινες κατασκευές της κατοικίας. «-Οι Αθηναίοι άκουσαν τη συμβουλή του και άρχισαν να μεταφέρουν τα γυναικόπεδα από την ύπαιθρο, τα έπιπλα, ακόμη και όλες τις ξυλοκατασκευές του σπιτιού. Τα πρόβατα και τα βοοειδή τα έστειλαν στην Εύβοια και τα γειτονικά της νησιά. Δυσκολεύτηκαν όμως πολύ να μετακινηθούν, γιατί οι περισσότεροι είχαν περάσει ολόκληρη τη ζωή τους στην ύπαιθρο.» Θουκυδίδης 4 «Ακόμη και εκείνοι που θεωρούνται από τα παλιά χρόνια πλούσιοι δεν έχουν άξια λόγου (έπιπλα και σκεύη) γιατί δεν είναι πάντα εύκολο, ακόμα και όταν κανείς πολύ το επιθυμεί να τα αγοράσει και να τα χαίρεται στο υπόλοιπο της ζωής του. Για σκεφτείτε όμως, όσων δημεύσατε την περιουσία όχι μόνο τα έπιπλα δεν πουλήσατε, αλλά ακόμη και οι πόρτες από τα σπίτια τους αφηρπάγησαν. Αντίθετα εμείς,... εγκαταστήσαμε στο σπίτι φύλακες, έτσι ώστε να μη λείψουν ούτε τα θυρόφυλλα, ούτε αγγεία, ούτε και τίποτε άλλο»... Λυσίας ΧΙΧ Τπέρ των Αριστοφάνους χρημάτων 30 Επάνω. Παράσταση νυφικής πομπής σε λήκυθο του Metropolitan Μουσείου της Ν. Τόρκης. Πρόπυλο και ανοιχτή δίφυλη πόρτα με διακοσμητικές εφηλίδες. Δεξιά. Ξύλινες πόρτες καρφωμένες με καρφιά που έφεραν διακοσμητικές εφηλίδες. Σρόπος στερέωσης των σανίδων. Hellenica Oxyrhynchia 7 () 4 f. Βλ. W. Hoepfner und E.L. Schwandener, Haus und Stadt im Klassischen Griechenland, Deutscher Kunstverlag, 994, σελ. 35. ελίδα 6
ιδερένιο κλειδί από την αγροικία στο Κομπολόι των αρχαίων Λειβήθρων. Καρφιά από τις πόρτες στις αγροικίες στο Κομπολόι και τα Σρία Πλατάνια του Μακεδονικού Ολύμπου. Παραδοσιακές μακεδονίτικες αυλόπορτες *Εράτυρα, ιάτιστα+ με «γυφτόκαρφα». Δεν θα διέφεραν ιδιαίτερα από τις αύλειες θύρες της αρχαιότητας. Βλ. Δ.Αϊβάζογλου, Εράτυρα, Δ.Βέικου-Δ.Νομικού Ρίζου, ιάτιστα, Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Μακεδονία Α, Εκδόσεις Μέλισσα, 998, σελ. 8, 56. ελίδα 63
Διαχρονικότητα του τύπου Ανεξάρτητα από τον πλούτο και την κοινωνική θέση του ιδιοκτήτη τους, λιτότητα και σεμνότητα χαρακτήριζαν κατά κανόνα τα ιδιωτικά σπίτια του 5 ου αιώνα. Ετσι, ακόμη και ο εκκεντρικός Αλκιβιάδης που είχε κατηγορηθεί ότι ζούσε με πολυτέλεια, δεν φαίνεται να είχε ξεπεράσει το μέτρο. Αν εξαιρεθούν οι τοιχογραφίες που στόλιζαν το σπίτι του, ο κατάλογος των περουσιακών του στοιχείων *που κατασχέθηκαν μετά το επεισόδιο των Ερμοκοπιδών+ δεν είναι αντάξιος της φήμης του. Αντίθετα, τον 4 ο αιώνα, τόσο το μέγεθος όσο και το περιεχόμενο της κατοικίας άρχισαν να υποδεικνύουν *μάλλον και να επιδεικνύουν+ την κοινωνική θέση του Οικοδεσπότη. Πολλά είναι τα σπίτια που απέκτησαν αυτή την εποχή μέγεθος, περιστύλιο, μωσαϊκά δάπεδα, διακοσμημένες οροφές και μαρμάρινα γλυπτά. Οταν στα μέσα του 4 ου αιώνα η πολιτική ζωή των Αθηνών βρισκόταν σε παρακμή και το ενδιαφέρον για τα κοινά είχε αρχίσει να αντικαθίσταται από την ατομικότητα, ο Δημοσθένης (και όχι μόνο) με το γνωστό του ύφος έλεγε τα παρακάτω διαχρονικά αξιώματα: «-Οι παλιοί *πολιτικοί+ ήταν τόσο σώφρονες και πιστοί στα ήθη της πολιτείας, ώστε κανείς δεν μπορεί σήμερα να ξεχωρίσει το σπίτι του Αριστείδη, του Μιλτιάδη, και των άλλων μεγάλων ανδρών εκείνης της εποχής από τα σπίτια των γειτόνων τους. Γιατί εκείνοι δεν πολιτεύονταν με σκοπό να πλουτίσουν αλλά μόνο για χάρη των κοινών. Εντιμοι, ευσεβείς, και με πίστη στην ισότητα, απέκτησαν μεγάλη ευτυχία... Θα μου πουν ότι στο εξωτερικό δεν πάμε καλά, στο εσωτερικό πάμε καλύτερα. Ποιά όμως είναι η απόδειξη? Οι επάλξεις, οι δρόμοι, οι κρήνες και άλλα τέτοια επουσιώδη που συντηρούμε και επισκευάζουμε? Δέστε λοιπόν εκείνους που ακολουθούν αυτή την πολιτική. Αυτοί που ήταν φτωχοί έγιναν πλούσιοι, άλλοι που ήταν άγνωστοι έγιναν διάσημοι, μερικοί μάλιστα έκαναν σπίτια πολυτελέστερα και από τα δημόσια. Οσο φτωχότερη έγινε η πολιτεία τόσο πλουσιώτεροι έγιναν αυτοί» Ολυνθιακός Γ, 5, 9. Κατά Αριστοκράτους, 08, Βλ. Ε. Warter-Καρύδη, Σο Ελληνικό πίτι, Αθήνα 996, `33 κεξ. Βλ. Πχ. και Αριστσοτέλους Πολιτικά 79α 0. ελίδα 64
Αριστερά: Σο σπίτι «της Ελένης» στην Πέλλα *.350 τμ+. Πιθανότατα συνεχιζόταν με ένα δεύτερο περιστύλιο που δεν ανασκάφηκε. Δεξιά: Σο «σπίτι του Διόνυσου» *3.60 τμ.+ με δύο αυλές, πιθανόν των χρήσεων που περιγράφει ο Βιτρούβιος Οσο και αν υποτεθεί ότι ο Δημοσθένης ήταν προσκολλημένος στο παρελθόν και προκαταλειμμένος, είναι σαφές και από τα αρχαιολογικά ευρήματα ότι, ακόμη και στην δημοκρατική Αθήνα, είχαν δημιουργηθεί στον 4 ο αιώνα σπίτια που ξεχώριζαν, ίσως και προνομιακές περιοχές στα βόρεια όρια της πόλης, όπως σήμερα. ε περιοχές όμως όπως η Μακεδονία του 4 ου αιώνα, όπου η βασιλεία, η αριστοκρατία και η ισχύς δεν άφηναν περιθώρια για προσχήματα, η εικόνα ήταν ακόμη πιο προχωρημένη. Οι μεγάλοι Οίκοι μπορούσαν να κτίζουν σπίτια που σε άλλες περιοχές θα φάνταζαν ως ανάκτορα. Η αναβάθμιση των ισχυρών Οίκων έγινε αυτή την εποχή τόσο μεγάλη ώστε δημιουργήθηκε η ανάγκη μεγάλων σπιτιών για να στεγάσουν τις κοινωνικές τους υποχρεώσεις, που ήδη από τους κλασσικούς αιώνες θα πρέπει να είχαν γίνει μεγάλες. «-Πρώτα απ όλα, εσύ είσαι υποχρεωμένος να κάνεις πολλές και μεγάλες θυσίες, αλλιώς ούτε οι θεοί αλλά ούτε και οι άνθρωποι θα σε ανέχονταν. Επειτα, σωστό είναι να φιλοξενείς πολλούς ξένους και μάλιστα με μεγαλοπρέπεια. Ακόμη, οφείλεις να καλείς τους πολίτες σε δείπνο και να τους περιποιείσαι καλά, αλλιώς θα μείνεις μονάχος, χωρίς συμμάχους...» Ξενοφώντος Οικονομικάς ΙΙ, 5 Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, φαίνεται ότι τον 4 ο αιώνα πχ. δημιουργήθηκε η ανάγκη των δίδυμων σπιτιών: ένα περιστύλιο για τις ανάγκες του κυρίως Οίκου και ένα δεύτερο για τους ξενώνες και τους ανδρώνες του οικοδεσπότη, διάταξη που την αναφέρει ο Βιτρούβιος τον ο αιώνα πχ., και που αποκαλύφθηκε ήδη με τις ανασκαφές του 0 ου αιώνα μχ. «-Ακριβώς δίπλα υπάρχει ένα μεγαλύτερο σπίτι με περιστύλιο που έχει τέσερεις στοές ίδιου ύψους, αν και είναι δυνατόν αυτή που βλέπει νότια να είναι ψηλότερη... Αυτό το σπίτι χρησιμοποιείται για την ψυχαγωγία των ανδρών, επειδή δεν συνηθίζεται να συμμετέχουν στα συμπόσια και οι γυναίκες. Το περιστύλιο αυτό ονομάζεται ανδρωνίτις, γιατί εδώ οι άνδρες βρίσκονται μεταξύ τους χωρίς τις γυναίκες... Οταν οι Ελληνες ήταν πλουσιώτεροι και ζούσαν με πολυτέλεια μεγαλύτερη, στους επισκέπτες τους, μόλις κατέφθαναν, τους παραχωρούσαν υπνοδωμάτια, τραπεζαρίες και αποθήκες με προμήθειες. Την πρώτη μέρα παρέθεταν δείπνο, στη συνέχεια τους έστελναν πουλερικά, αυγά, λαχανικά, φρούτα και άλλα γεωργικά είδη... Οι φιλοξενούμενοι αισθάνονταν σαν μην ήταν μακριά από το σπίτι τους, με τέτοια γενναιοδωρία του οικοδεσπότη»... Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής 6, 7, 3-4 Βλ. Ε. Warter-Καρύδη, Σο Ελληνικό πίτι, Αθήνα 996, 3 κεξ. ελίδα 65
Αγρέπαυλις με προσαρτημένο οινοποιίο (αριστερά) στο Κομπολόι. Η αγρέπαυλις φαίνεται να συνεχιζόταν δεξιά (ανατολικά) με έναν δεύτερο αυλόγυρο/περιστύλιο. Παρόλα τα μεγάλα κενά στην έρευνα, φαίνεται ότι ο τύπος του σπιτιού με την εσωτερική αυλή, δεμένος τέλεια με το φυσικό και το κοινωνικό τοπίο, διατηρήθηκε ζωντανός στην Ελλάδα τα ρωμαϊκά, παλαιοχριστιανικά, βυζαντινά, και τα νεώτερα χρόνια. Οπως φαίνεται και από παραδείγματα στον Αρειο Πάγο ακόμη και το σπίτι με δύο περιστύλια επέζησε μέχρι τα παλαιοχριστιανικά χρόνια, τουλάχιστον (κάτω). πίτια από την Αθήνα: α. ρωμαϊκών χρόνων. β. με δύο εσωτερικές αυλές, παλαιοχριστιανικών χρόνων. γ. βυζαντινών χρόνων. 3 Βλ. Thompson, H.A., Activities in the Athenian Agora: 958, Hesperia 959, 04. Βλ. John Ellis Hones, Town and country houses in classical times, in Thoirikos and the Laurion in Archaic and classical times, eds H. Mussche, P. Spitaels, F. Goemaere-de Poerck, 76. 3 Βλ. John Ellis Hones, ο..π., 83 ελίδα 66
πίτι από την Αθήνα:. τουρκοκρατίας. Βυζαντινή Θεσσαλονίκη: Τποθετική κάτοψη αστικής οικίας με του ου αι. μχ., σύμφωνα με σωζόμενη περιγραφή: «Αυλή. Ιδιοπεριόριστος, περιπεφραγμένη γύροθεν διά των δηλωθησομένων οικημάτων. Πηγάδι και φούρνος. Βόρεια. Οικήματα δύο. Σο δυτικό με θύρα και προς την δημοσίαν οδόν. Ανωγεωκατώγεα *διώροφα+, δίρρυτα *με δίκλινη στέγη+, πεπατωμένα, σανιδόστεγα, υποκέραμα, ολολιθόκτιστα, μετά τοξάτων μονορρύτων προς την αυλήν. Δυτικά. Δύο εργαστήρια, με θύρα και προς την δημοσίαν οδό. υνηνωμένα και ταύτα, ανωγεωκατώγεα, καινουργιόκτιστα, πεπατωμένα, σανιδόστεγα, υποκέραμα, λιθοπλινθόκτιστα, μετά τοξάτων μονορρύτων προς την αυλήν. Πυλών και εισοδοέξοδος δίθυρος (στο νότιο τμήμα). Νότια. Σρία εργαστήρια, με θύρα και προς την δημοσίαν οδό. Μονόπατα, λιθοπλινθόκτιστα, πεπατωμένα, υποκέραμα, μετά τοξάτων μονορρύτων προς την αυλήν.» Βλ. John Ellis Hones, Town and country houses in classical times, in Thoirikos and the Laurion in Archaic and classical times, eds H. Mussche, P. Spitaels, F. Goemaere-de Poerck, 84. Βλ. Ν. Οικονομίδης, Actes de Docheiariou, Archives de l; Athos XIII, Paris 984, 73 κεξ. Βλ. και Γ.Λάββας, Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Κρίσιμες (και χρήσιμες) ρίζες για το μέλλον, Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Μακεδονία Β, Εκδόσεις Μέλισσα, 99, σελ. 36-37. ελίδα 67