ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΣΥΜΦΩΝΩΝ ΤΟΥ ΡΩΣΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥΣ ΣΕ ΕΛΛΗΝΕΣ

ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΣΥΜΦΩΝΩΝ ΤΟΥ ΡΩΣΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥΣ ΣΕ ΕΛΛΗΝΕΣ Αικατερίνη ΠάππουΖουραβλιόβα Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας apappou@uowm.gr Abstract This paper presents a comparison between the consonant system of Russian and Modern Greek. Basic characteristics of the Russian phonetics are analyzed: the existence of palatal and nonpalatal consonants and their phonological interpretation, the existence of sibilant consonants and their absence in Modern Greek. We also deal with their classification as well as the reasons which can lead Greek students to mistakes. Finally, we give advice as regards their teaching in Modern Greek. 1. Εισαγωγή Η ανακοίνωση αυτή είναι ένα μέρος της έρευνας «Φωνητική φωνολογία της ρωσικής γλώσσας σε σύγκριση με τη νεοελληνική» (στα πλαίσια της διδασκαλίας της ρωσικής γλώσσας σε Έλληνες φοιτητές). Ο στόχος της εισήγησης είναι η σύγκριση των φωνητικών συστημάτων των δύο ινδοευρωπαϊκών γλωσσών. Η επιλογή του θέματος έγινε για τους παρακάτω λόγους: α) Μέχρι σήμερα στη γλωσσολογία δεν υπάρχει συγκριτική (αντιπαραθετική) ανάλυση της φωνητικήςφωνολογίας των δύο αναφερόμενων γλωσσών, β) Σε τρία πανεπιστήμια της Βόρειας Ελλάδας (Θεσσαλονίκη, ΚοζάνηΦλώρινα και Κομοτηνή), όπου διδάσκεται Γραμματική της ρωσικής γλώσσας ως υποχρεωτικό μάθημα, και στη Σχολή (ή Τμήμα) Σλαβικών Φιλολογιών του Πανεπιστημίου Αθηνών, που ελπίζουμε ότι θα λειτουργήσει από το Σεπτέμβριο 2008, είναι απαραίτητο να διδαχθεί και μάθημα «Φωνητική φωνολογία της ρωσικής γλώσσας (με στοιχεία σύγκρισης της ΚΝΕ)», γιατί, κατά τη γνώμη μας, η φωνητική είναι επίκεντρο όλων των επιπέδων της γλώσσας. Επομένως, όσο καλύτερα γνωρίζουν οι φοιτητές τη φωνητική και τη φωνολογία, τόσο πιο εύκολη γίνεται η εκμάθηση και η διδασκαλία της μορφολογίας της ρωσικής. γ) Τα πορίσματα της έρευνάς μας μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την εκμάθηση της ρωσικής γλώσσας από ελληνικό ακροατήριο, όχι μόνο στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, δηλαδή σε Έλληνες φοιτητές, αλλά και σε διάφορα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας, όπου σήμερα διδάσκεται. Να σημειώσουμε εδώ ότι τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί το ενδιαφέρον για τη ρωσική. 813

Η μέθοδος που χρησιμοποιούμε στην έρευνά μας είναι η συγκριτική (αντιπαραθετική), με αφετηρία τη μητρική γλώσσα (ελληνική). Ο Ščerba, ιδρυτής της Φωνητικής Σχολής της Αγίας Πετρούπολης, έγραφε: «...ο μοναδικός τρόπος που μπορεί να εγγυηθεί για την εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας χωρίς να υπάρχει διγλωσσία είναι να απομακρύνεσαι από τη μητρική σου γλώσσα» ( Ščerba 1947: 57, Reformatskij 1961β: 68). Στην έρευνά μας βασιζόμαστε στις εργασίες του Ρώσου γλωσσολόγου Gak (1983) και στις εργασίες των Ελλήνων γλωσσολόγων ΑναστασιάδηΣυμεωνίδη (2000), Πετρούνια (2002) και Σετάτου (1974). Για τις φωνολογικές διερμηνείες μας βασιζόμαστε στη θεωρία της Φωνολογικής Σχολής της Μόσχας (Αβανέσοβ 1956, Πανόβ 1979 και Ρεφορμάτσκιι 1961α, 1961β κ.ά). Το θέμα είναι πολύ εκτεταμένο. Για το λόγο αυτό θα αναφερθούμε σε δύο βασικές ιδιαιτερότητες που αφορούν δύο κατηγορίες των ρωσικών συμφώνων τα οποία απουσιάζουν στα ελληνικά και προκαλούν δυσκολίες: τα ουρανικοποιημένα και μη ουρανικοποιημένα σύμφωνα και τα παχιά συριστικά. 2. Γενική σύγκριση Όπως είναι γνωστό, η αντιπαραθετική μέθοδος δίνει τη δυνατότητα να ανιχνεύσουμε τις ομοιότητες και τις διαφορές δύο ή περισσότερων γλωσσών. Με βάση αυτή τη σύγκριση, σε συγχρονικό επίπεδο (χωρίς να επικαλούμαστε την ιστορία των γλωσσών), πρέπει να απαντήσουμε στις εξής ερωτήσεις: Α) Πόσα σύμφωνα υπάρχουν σε κάθε γλώσσα, το ποσοστό των συμφώνων σε κάθε σύστημα; Β) Ποια είναι η δομή του κάθε συμφωνικού συστήματος, τί ομοιότητες και τί διαφορές παρουσιάζει, από τί αποτελείται; Γ) Πως ταξινομούνται τα σύμφωνα σε κάθε γλώσσα (με ποια κριτήρια); Ποιες φωνητικές κατηγορίες υπάρχουν σε κάθε γλώσσα; Εδώ πιο σημαντικό ρόλο παίζουν οι διαφορές, παρά οι ομοιότητες, γιατί οι διαφορές συνήθως προκαλούν περισσότερες δυσκολίες. Το ποσοστό των συμφώνων στη ρωσική γλώσσα σε σύγκριση με τη νεοελληνική είναι διαφορετικό: Στα ρωσικά, υπάρχουν 34 συμφωνικά φωνήματα, σύμφωνα με τη θεωρία της Φωνολογικής Σχολής της Μόσχας (βλ. Avanésov 1956: 134, Reformátskij 1961b: 6771, Panóv 1979: 25) και 37, σύμφωνα με τη θεωρία της Φωνητικής Σχολής της Αγίας Πετρούπολης (Ščérba 1957: 13, Γραμματική της Ακαδημίας της Ρωσίας 1980: 79). Στα νεοελληνικά, το συμφωνικό σύστημα αποτελείται από 18 φωνήματα (Σετάτος 1974: 9 10, Πετρούνιας 2002: 461), ή 20 (Μιραμπέλ 1978: 15), ή 26 (Bakolas 1973: 19) (βλ. Πίνακα 1). 814

Πίνακας 1. Συγκριτικός πίνακας των συμφωνικών συστημάτων της ρωσικής και νεοελληνικής γλώσσας (τα ελληνικά σύμφωνα δίνονται με λατινικά σύμβολα, τα ρωσικάμε ρωσικά) κλειστά τριβόμενα προστριβόμενα Χ ε ι λ ι κ ά Γ λ ω σ σ ι κ ά Г у б н ы е Я з ы ч н ы е губногубные διχειλικά глух. звонкие άηχα ηχηρά губнозубн. χειλοδοντικά глух. звонкие άηχα ηχηρά межзубные μεσοδοντικά глух. звонкие άηχα ηχηρά зубные οδοντικά глух. зв. άηχα ηχηρά свистящие συριστικά глух. звонк. άηχα ηχηρά шипящие παχιά συριστ. глух. звонк. άηχα ηχηρά палатальные ουρανικά глух. звонк. άηχα ηχηρά заднеязычн. υπερωικά гл. зв. μη ουραν/να п б т д к г ουραν/να п б т д p b t d k g k g μη ουραν/να ф в с з ш ж х ουραν/να ф в c з ш : j f v θ δ s z x j x γ μη ουραν/να ц ουραν/να ч c(τς) tz(τζ) μη ουραν/να м н κλειστά ουραν/να м н ρινικά m n n πλευρικά παλλόμενα μη ουραν/να л ουραν/να л μη ουραν/να р ουραν/να р r l l 815

Η διαφορά στο ποσοστό στις δύο γλώσσες εξηγείται με την απουσία κοινής άποψης για τη φωνολογικότητα μερικών συμφώνων (σε κάθε γλώσσα διαφορετικά) στα ρωσικά και στα ελληνικά. Η διαφορά στο ποσοστό των ρωσικών συμφώνων εξηγείται με την απουσία μιας κοινής άποψης για τη φωνολογική σημασία των τριών υπερωικών μαλακών συμφώνων της ρωσικής [k ], [g ], [x ]. Οι εκπρόσωποι της Φωνολογικής Σχολής της Μόσχας δεν δέχονται αυτά τα υπερωικά σύμφωνα ως φωνήματα, τα ερμηνεύουν ως αλλόφωνα των σκληρών συμφώνων [k], [g], [x], γιατί στην ανάλυση δεν χρησιμοποιούν δάνειες λέξεις, τοπωνύμια και κύρια ονόματα. Ενώ οι επιστήμονες της Φωνολογικής Σχολής της Α. Πετρούπολης αναφέρουν και τέτοια παραδείγματα. 3. Ιδιαιτερότητες του ρωσικού συμφωνικού συστήματος σε σύγκριση με το νεοελληνικό Οι ιδιαιτερότητες του συμφωνικού συστήματος, σε σύγκριση με το νεοελληνικό είναι οι εξής: 3.1.Κατηγορία μαλακότηταςσκληρότητας Το πιο σημαντικό και το πιο δύσκολο για τους ξένους είναι η ύπαρξη της κατηγορίας μαλακότηταςσκληρότητας, σύμφωνα με την οποία στο ρωσικό σύστημα διακρίνονται 12 ζεύγη ουρανικοποιημένων (μαλακών) και μη ουρανικοποιημένων (σκληρών) συμφώνων: /p/ /p /, /b/ /b /, /f/ /f /, / v/ /v /, /s/ /s /, /z/ /z /, /t/ /t /, /d/ /d /, /m/ /m /, /n/ /n /, /r/ /r /, /l/ /l / (βλ. Πίνακα 2). Έτσι έχουμε 24 συμφωνικά φωνήματα, τα οποία αποκτούν ζεύγη μαλακότηταςσκληρότητας και σε κάθε ζεύγος το ένα σύμφωνο διαφοροποιείται από το άλλο με τη σκληρότητα ή τη μαλακότητα και αλλάζει τη σημασία της λέξης: π.χ., /t/ /t /: mat στρώμα mat μητέρα, όπου το /t/ εκτός από τα γνωστά του αρθρωτικά χαρακτηριστικά: οδοντικό, κλειστό, άηχο, χαρακτηρίζεται ακόμη και ως σκληρό (μη ουρανικοποιημένο) και το /t / ως μαλακό (ουρανικοποιημένο). Μόνο το γνώρισμα αυτό διαφοροποιεί τη σημασία των δύο λέξεων τα άλλα γνωρίσματα είναι κοινά, δηλαδή ίδια. Μπορούμε να αναφέρουμε και άλλα παραδείγματα, όπως: žar ζέστη žar τηγάνισε, luk κρεμμύδι l uk καταπακτή, pólka ράφι pól ka πόλκα (είδος χορού) κ.ά. 1 Εξαιρέσεις αποτελούν: τρία σύμφωνα /š/, /ž/, /ts/ που είναι σκληρά και δεν έχουν τα αντίστοιχα μαλακά καθώς και άλλα τρία σύμφωνα /č/, /šč/, /j/ που είναι μαλακά και δεν έχουν τα αντίστοιχα σκληρά (βλ. Αvanésov 1956: 170). Η διαφοροποίηση των σκληρών και μαλακών συμφώνων γίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις που ονομάζονται δυναμικές θέσεις και είναι οι εξής: 1 Τα υπερωικά [к ], [г ], [х ] δεν αποκτούν ζεύγη μαλακότηταςσκληρότητας, γιατί, σύμφωνα με τη θεωρία της Φωνολογικής Σχολής της Μόσχας, την οποία και αντιπροσωπεύουμε, δεν υπολογίζονται ως ανεξάρτητα μαλακά φωνήματα επειδή δεν συναντώνται στο τέλος της λέξης, τα μαλακά [к ], [г ], [х ] είναι αλλόφωνα των σκληρών υπερωικών φωνημάτων [к], [г], [х] (Avanésov 1956: 170). 816

1. η θέση του συμφώνου στο τέλος της λέξης: p p : /glup/ /glup / κουτός βάθος f f : /praf/ /praf / δίκαιος διόρθωσε 2 t t : [brat] [brat ] αδερφός παίρνω s s : [os ] [os ] σφιγγών (γεν. πληθ.) άξονας n n : [von] [von ] εκεί (μόριο) βρώμα l l : [dal] [dal ] έδωσα το μακρινό μέρος κ.ά. 2. η θέση του συμφώνου πριν από τα φωνήεντα, εκτός από το [e]: p p : [pál tsy] [p ál tsy] δάχτυλα τελάρο (του κεντήματος) b b : [grubá] [grub á] άξεστη αγενώς (επίρρ.) f f : [grafý] [graf í] της στήλης γράφε v v : [val] [v al] ανάχωμα μαραμένος s s : [sádu] s ádu] στον κήπο θα καθίσω z z : [vzat] [vz at] πίσω παρμένος (μετ. επιθέτου) t t : [tuk ] [t uk] τουκ (επιφώνημα) δέμα d d : [vadý] [vad í] του νερού συνόδεψε l l : [luk] [l uk] κρεμμύδι καταπακτή m m : [mal] [m al] μικρός ζουλώ n n : [nos] [n os] μύτη κουβαλούσε r r : [kruk] [kr uk] κύκλος στροφή 3. πριν από τα υπερωικά και χειλικά σκληρά (για τα εμπροσθογλωσσικά): t t : [rétka] [rét ka] σπάνια ρεπάνι n n : [bánka] [bán ka] δοχείο μπανάκι m m : [turmán] [t ur má] περιστέρι φυλακή r r : [górka] [gór ka] βουναλάκι πικρό l l : [malvá] [mal vá] φήμη μολόχα (είδος φυτού 4. πριν από όλα τα σύμφωνα, εκτός από το [j] (για τα l l ): l l : [valná] [val ná] κήμα ελεύθερη [pólzat ] [pól za ] σέρνομαι όφελος, κέρδος Οι άλλες φωνητικές περιπτώσεις για τη μαλακότητασκληρότητα δεν είναι δυναμικές, δηλαδή σε άλλες περιπτώσεις δεν διαφοροποιούνται τα σύμφωνα με το γνώρισμα μαλακότηταςσκληρότητας (βλ. Avanésov, 1956: 175182). Στα ρωσικά υπάρχει ένα σύμφωνο / j / το οποίο είναι ουρανικό ηχηρό φώνημα και δεν έχει ζεύγος άηχου (βλ. Πίνακα 1). 2 Τα ηχηρά [b][b ], [v][v ], [d][d ], [z][z ], [g][g ], [ž] στο τέλος της λέξης υφίστανται αηχοποίηση, δεν συναντώνται, βλ. ΠάππουΖουραβλιόβα (2003). 817

Πίνακας 2. Συγκριτικός πίνακας κατανομής των [ j ] και [ į ] στα ρωσικά και στα νεοελληνικά Ρ ω σ ι κ ή γ λ ώ σ σ α Ν ε ο ε λ λ η ν ι κ ή γ λ ώ σ σ α Θέσεις Ορθογραφία Γράμματα Φωνητική Φθόγγοι Φωνολογία Φωνήματα Ορθογραφία Γράμματα Φωνητική Φθόγγοι Φωνολογία Φωνήματα 1. αρχή της λέξης ест τρώει [jest] / jest / γένος [jenos] / γenos / μπροστά από ёд ιώδιο [jot] / jod / γύρος [jiros] / γiros / Φωνήεν юг νότος [juk] / jug / γεια (σου) [ja] σου / γia (σου) яд δηλητήριο [jat] / jad / για (σένα) [ja] σένα / ia ( σένα) γιατρός [jatros] / γiatros 2. ανάμεσα σε струя ρεύμα [strujá] / struja / μαγιά [maja] / maγia / Φωνήεντα кую χαλκεύω [kujú] / kuju / τσαγιού [tsaju] / tsaγiu / моя δική μου [majá] / moja / μαγεία [majia] / maγia / 3. μετά από σύμφωνο лью χύνω [l ju] / l ju / 3.1.μπροστά από φωνήεν льёт χύνει [l jot] / l jot / στη θέση των Ь,Ъ (στα ρωσικά) съел έφαγε [s jel] / s jel / объять πιάνω [ab ját ] / ob jat / 3.2. μετά από παιδιά [peδįa] / peδia / σκληρό σύμφωνο =[peδja] t + i > į ή j παιδιού [peδįu] / peδiu / (στα ελληνικά) =[peδju] ψάρια [psarįa] / psaria / =[psarja] 3.3.μετά από άηχο φωτιά [fotįa] / fotia / t + i > į ή x (στα ελληνικά) =[fotx a] σπίτια [spitįa] =[spitx a] / spitia / 818

4. Σ + i + Φ 4.1.μετά από ηχηρό μπροστά από φωνήεν l + i > l n + i > n m + i > n ποιος [pįos] =[px os] μαλλιά κολιός μοιάζω [mal a] [kol os] [mn azo] / pios / /malia/ /kolios/ /miazo] 4.2.μετά από υπερωικό μπροστά από φωνήεν κιάλια τσαγιού [k ial a] [tsaγ u] /kialia/ /tsaγiu] 5. τέλος της λέξης 5.1.μετά από πισινό φωνήεν 5.2. μετά από μπροστινά i, e чай тупой старый сладкий свежий синий зданий лекций сильней морей пней дней врачей шалашей людей [čaį ] [tupóį ] [stáryį ] [slátk iį ] [sv éžyį ] [s ín iį ] [zdán iį ] [l éktsyį ] [s il n éį ] [mar éį ] [pn eį ] [dn eį ] [vračéį ] [šαλαšéį] [l ud éį] /čaj/ /tupoj/ /staryj/ /sladkij/ /sv eyij/ /s in ij/ /zdan ij/ /l ektsij/ /s il n éj/ /mor éj/ /pn ej/ /dn ej/ /vračej/ /šαλαšéj] [l ud éj] 819

Παρακάτω παρουσιάζουμε τη λειτουργία των σκληρών και μαλακών συμφώνων στο ρωσικό σύστημα και τη διδασκαλία τους: 1. Ο όρος μαλακό ή σκληρό σύμφωνο είναι γνωστός στους Έλληνες φοιτητές, επειδή και στα ελληνικά υπάρχουν μαλακά σύμφωνα (χιόνια, μαλλιά), όμως, όταν μαθαίνουν μια ξένη γλώσσα με την κατηγορία «μαλακότηταςσκληρότητας», χρειάζεται ξανά διευκρίνιση: τί θα πει μαλακότητα, τί άρθρωση έχουν τα μαλακά σύμφωνα σε σύγκριση με σκληρά, ποια είναι αυτή η διαφορά (πώς λειτουργεί η γλώσσα). Στα ρωσικά η μαλακότητα είναι συμπληρωματική άρθρωση της βασικής. Γι αυτό τα σύμφωνα μένουν οδοντικά (t, d, s, z, n, l κτλ, αλλά ουρανικοποιημένα και όχι ουρανικά, όπως στα ελληνικά τα [n ], [l ] είναι ουρανικά, γιατί η μαλακότητα εδώ ουράνωση είναι βασική άρθρωση. 2. Η φωνητική μελέτη των συμφώνων δεν είναι από μόνη της ικανή να ερμηνεύσει το φαινόμενο «μαλακότηταςσκληρότητας», γι αυτό είναι απαραίτητη η μελέτη ολόκληρου του φωνολογικού συστήματος για τον καθορισμό της θέσης τους. Χρειάζεται η σύγκριση όχι απομονωμένων συμφώνων που έχουν διαφορά και προκαλούν δυσκολίες, αλλά ολόκληρων κατηγοριών (Reformatskij 1961b: 69, Bryzgunova 1963: 11), χρειάζεται εξήγηση των συμφώνων σε όλο το σύστημα, πώς λειτουργούν τα σύμφωνα μεταξύ τους, τί σχέσεις έχουν. Σύμφωνα με τον Trubetskoj (1960: 59), «Το φωνολογικό σύστημα της οποιασδήποτε γλώσσας είναι σαν κόσκινο που κοσκινίζει όλα όσα λέμε». Τότε διακρίνονται ιδιαιτερότητες του κάθε φωνητικού συστήματος. Μερικές φoρές και αυτά τα φαινόμενα, τα οποία στην αρχή φαίνονται ως ίδια, γνωστά και απλά, πρέπει να τα αναλύσουμε, όχι μόνο σε φωνητικό, αλλά και σε φωνολογικό επίπεδο για να δούμε τη λειτουργία μέσα σε όλο το σύστημα. Έτσι, όπως αναφέραμε παραπάνω, μπορούν να φανούν στην προφορά ώς όμοια τα μαλακά και τα σκληρά σύμφωνα στα ρωσικά και στα ελληνικά, όμως στα ελληνικά δεν είναι τα ίδια σκληρά και τα ίδια μαλακά. Το πιο βασικό δεν είναι ο βαθμός σκληρότητας ή μαλακότητας, αλλά τί ρόλο διαδραματίζει η φωνητική αυτή διαφορά σε κάθε σύστημα. Π.χ. στα ελληνικά η σκληρότητα ή μαλακότητα των συμφώνων εξαρτάται από το φωνήεν που ακολουθεί το σύμφωνο: μπροστά από πισινά φωνήεντα προφέρονται σκληρά σύμφωνα (λάδι, λόγος, λουτρό), όμως μπροστά από μπροστινά φωνήεντα προφέρονται μαλακά σύμφωνα (χιόνι, χιόνια, χρόνια, μαλλιά, κιόλας). Στα ρωσικά σκληρά και μαλακά προφέρονται ανεξάρτητα από τη φωνητική «γειτονιά», δηλαδή στις ίδιες περιπτώσεις, στο τέλος της λέξης προφέρονται σκληρά και μαλακά. Αυτή η διαφορά στην προφορά παίζει σημαντικό ρόλο και στη διαφοροποίηση της σημασίας των δύο λέξεων (mel mel κιμωλία ξέρα, [úgal] [úgal ] γωνία κάρβουνο, b b : [byl] [byl ] ήταν αληθινή ιστορία, [šest] [šest ] έξι ο κοντός κ.ά. (βλ. παραπάνω τις θέσεις διαφοροποίησης). «Η αντίταξη των σκληρών και μαλακών συμφώνων δεν αποτελεί χαρακτηριστικό σε πολλές γλώσσες, στη ρωσική όμως φωνητική η αντίταξη αυτή είναι το πιο σημαντικό φαινόμενο, η βάση του ρωσικού φωνολογικού 820

συστήματος» (Reformatskij 1961a: 9). Κατά τον Vasiljev (1967: 47), «στην εκμάθηση της προφοράς των ρωσικών συμφώνων είναι απαραίτητο να δώσουμε όλη την προσοχή στη σωστή προφορά των μαλακών και σκληρών συμφώνων σε αυτά τα ελάχιστα ζεύγη μέσα σε αυτές τις διπλές λέξεις», όπως αναφέραμε παραπάνω. Γιατί «όταν τα προφέρουν έχοντας κατανοήσει τη σημασία των λέξεων, τότε καταλαβαίνουν τα λάθη που κάνουν». 3. Σύμφωνα με τις ιδιαιτερότητες της ρωσικής φωνητικής, πρώτα πρέπει να γίνει εκμάθηση των συμφώνων, συγκεκριμένα των μαλακών και σκληρών συμφώνων, και μετά των φωνηέντων. Βέβαια, όχι εντελώς ξεχωριστά από τα φωνήεντα, γιατί όλοι οι φθόγγοι λειτουργούν μαζί στη γλώσσα και αποτελούν ένα φωνητικό σύστημα. Στην εκμάθηση ωστόσο της προφοράς προτεραιότητα πρέπει να έχουν τα σύμφωνα (Reformatskij 1961a: 8 9, Vasiljev 1967: 46). 4. Το θέμα των μαλακών και σκληρών συμφώνων προτείνεται πριν από το θέμα «Ρωσικά φωνήεντα и [i] και ы [y] και η προφορά τους», γιατί το [y] εξαρτάται από τη σκληρότητα ή μαλακότητα του προηγουμένου συμφώνου. 5. Καλύτερα να προηγηθεί η διδασκαλία των άηχων και ηχηρών συμφώνων και μετά τα σκληρά και μαλακά σύμφωνα, επειδή το θέμα των άηχων και ηχηρών συμφώνων είναι γνωστό και πιο εύκολο για τους φοιτητές (υπάρχει και στα ελληνικά). 6. Επειδή το θέμα των σκληρών και μαλακών συμφώνων είναι πιο σημαντικό στο ρωσικό σύστημα, χρειάζεται να διδαχθεί ως ένα κεφάλαιο, χωρίς να χωριστεί σε τμήματα, και να περιέχει θεωρητικό και πρακτικό μέρος, με οπτικοακουστικά μηχανήματα. Κατά την άποψή μας, μερικά φωνολογικά στοιχεία πρέπει να διδαχθούν στην αρχή της εκμάθησης της ρωσικής, από το πρώτο έτος (στο πρώτο εξάμηνο), π.χ. η διαφορά φθόγγου και φωνήματος. Ακόμα μερικά στοιχεία από την ιστορία της εξέληξης της φωνολογίας ως επιστήμη. Π.χ.: Για πρώτη φορά η έννοια του φωνήματος ως γλωσσικής μονάδας, εμφανίζεται τον 4 ο αιώνα π.χ. Αναφέρεται από τον Έλληνα φιλόσοφο Αριστοτέλη, στο έργο του «Ποιητική». Το ονόμασε «στοιχείο», όμως ο Αριστοτέλης στο αναφερόμενο έργο του αποδεικνύει ότι οι ήχοι δεν είναι όλοι οι ίδιοι, υπάρχουν ήχοι που διαφοροποιούν τη σημασία της λέξης. Το είδος αυτό του ήχου ονόμασε στοιχείο. Και μόνο στη δεκαετία του 70, το 19 ο αιώνα, ο Καθηγητής κ. P. Uslar επιστρέφει στη θεωρία του Αριστοτέλη περί στοιχείων. Ύστερα από 10 χρόνια, οι Ρώσοι γλωσσολόγοι της σχολής του Καζάν κ.κ. I. Boduén de Kurtené και Ν. Kruševskij, χρησιμοποιούν τον όρο φώνημα και επεξεργάζονται τη θεωρία του φωνήματος. Εμφανίζεται νέα επιστήμη, η Φωνολογία (Trubetskoj, Jakobson). 7. Πρέπει ακόμη να σημειωθεί ο ρόλος της κατανομής των συμφώνων σε κάθε σύστημα, δηλαδή ποιά σκληρά και μαλακά σύμφωνα συναντώνται στην αρχή της λέξης, μέσα στην λέξη ανάμεσα στα φωνήεντα, μέσα στη λέξη μετά από φωνήεν προ συμφώνου και στο τέλος της λέξης. Υπάρχει ένας κανόνας. Στα ρωσικά δίπλα στο μαλακό σύμφωνο μπορεί να υπάρχει μόνο μαλακό σύμφωνο, ως αποτέλεσμα της υποχωρητικής αφομοίωσης: [n is t í] 821

κουβαλάω, [ras t í] μεγαλώνω, φυτρώνω, [jes t ] τρώω, υπάρχει, [z d es ] εδώ, [z d élat ] κάνω, [s n éju] μαζί της κτλ., στο ελληνικό φωνητικό σύστημα ωστόσο δεν λειτουργεί τέτοιος κανόνας. 8. Εξάρτηση των καταλήξεων των ονομάτων από το θέμα της λέξης: σκληρός χαρακτήρας + κατάληξη με πισινό αρχικό φωνήεν, π.χ. οργανική πτώση των ουσιαστικών: t + oį: kniga knigoį knigami βιβλίο με βιβλίο με βιβλία, dom dóma domá σπίτι στο σπίτι σπίτια όμως: μαλακός χαρακτήρας + κατάληξη με μπροστινό φωνήεν: t + eį: pés n a pés n eį pés n ami τραγούδι με τραγούδι με τραγούδια. Η λειτουργία των σκληρών και μαλακών συμφώνων επιδρά στα μορφήματα, στις καταλήξεις στην κίιση των ονομάτων. Η κατάληξη εξαρτάται από το αν τελειώνει το θέμα σε σκληρό ή μαλακό σύμφωνο: αν στην ονομαστική έχουμε σκληρό χαρακτήρα, τότε και στη γενική ή οργανική θα έχουμε κατάληξη με πισινό αρχικό φωνήεν: kn iga kn igoį kn igami, doská doskóį, brat brátom, dom dóma domá σπίτι στο σπίτι σπίτια, oknó oknóm, stol stolóm stolámi. Εάν στην ονομαστική έχουμε μαλακό χαρακτήρα, τότε και στην κλίση θα έχουμε κατάληξη με μπροστινό αρχικό φωνήεν: p és n a p és n eį p és n ami, kn as kn áz em kn az jámi πρίγκιπας με πρίγκιπα πρίγκιπες. (Για την προφορά και ορθογραφία των καταλήξεων των ονομάτων βλ. Zuravliova 2006: 150158). 3.2. Παχιά συριστικά Στα ρωσικά υπάρχουν τα παχιά συριστικά š, ž, č, šč (βλ. Πίνακα 2). Η απουσία τους στα ελληνικά προκαλεί δυσκολίες στην προφορά και την ορθογραφία τους από τους Έλληνες. Το ζεύγη [š] [ž] διαφοροποιούνται μόνο με ηχηρότητα: το [š] είναι άηχο και το [ž] είναι ηχηρό, π.χ.: [šar] σφαίρα [žar] ζέστα, [šok] sok [žok] zok (είδος χορού), [šyt ] ράβω [žyt ] ζω. Τα άλλα τους γνωρίσματα είναι ίδια: παχιά συριστικά τριβόμενα μη ουρανικοποιημένα, δηλαδή είναι πάντα σκληρά και δεν έχουν ζεύγη μαλακά. Όταν το [ž] βρίσκεται στο τέλος της λέξης, γίνεται άηχο [š], όπως και τα άλλα 11 ζεύγη που διαφοροποιούνται ανάλογα με την παρουσία ή απουσία ηχηρότητας, π.χ.[naži] / noži / μαχαίρια, αλλά [noš] / nož / μαχαίρι, [ striži ] /striži / πετροχελίδονα, αλλά [striš] /striž / πετροχελίδονο, [straražá] /storoža / φύλακες, αλλά [stóraš] /storož / φύλακας κά. Το ηχηρό [ž], υφίσταται αηχοποίηση και δίπλα στα άηχα σύμφωνα ως αποτέλεσμα της υποχωρητικής αφομοίωσης, π.χ. [nóška] ποδαράκι, [krúška] κούπα, [kn íška] βιβλιοράκι, [lóška ] κουτάλι κ.ά. 3.3. Είδη λαθών Η ανάλυση των συμφώνων σε φωνητικό και φωνολογικό επίπεδο δίνει τη δυνατότητα να διακρίνουμε τα βασικά λάθη των φοιτητών. 822

1. Φωνολογικά λάθη, όταν ο φοιτητής δεν διακρίνει κάποια φωνήματα, συνήθως αυτά που απουσιάζουν στη μητρική του γλώσσα, π.χ.τα ουρανικοποιημένα /s//s /, /z/ /z /, /t/ /t /, /d/ /d /. 2. Αρθρωτικά λάθη, όταν ο φοιτητής δεν προφέρει σωστά κάποιους φθόγγους της ρωσικής που μοιάζουν με τους ελληνικούς φθόγγους, π.χ. το ρωσικό [ ts ] λίγο μαλακώνει και το προφέρει σαν το ελληνικό [τς]. Ή ο φοιτητής που γνωρίζει αρκετά καλά τα γαλλικά ή τα αγγλικά, προφέρει τα ρωσικά παχιά συριστικά [š ], [ž ] όχι ως σκληρά, αλλά λίγο τα μαλακώνει, με μπροστινή άρθρωση, π.χ.: τη λέξη «жизнь» ζωή την προφέρει με μαλακό [ž] [ž iz n ] και όχι με το σωστό [žyz n ] με σκληρό [ž] και μη μπροστινό [y], [šir ] πλάτος με μαλακό [š] αντί [šyr ] με σκληρό [š] και μη μπροστινό [y], ή δεν ξέρουν, ή ξεχνούν, ότι τα [š ], [ž ] είναι πάντα σκληρά. 3. Λάθη μικτού είδους που εξηγούνται με τη διαφορά στην άρθρωση φθόγγων και με διαφορά στο επίπεδο φωνολογίας των δύο γλωσσών. Εδώ ανήκει π.χ. η προφορά των ρωσικών [l], [l ], τα οποία έχουν, σε σύγκριση με τα ελληνικά [l], [λ] και διαφορετική άρθρωση, και φωνολογική σημασία. Από τη σύγκριση του συμφωνικού συστήματος της ρωσικής με την ελληνική μπορούμε να ξεχωρίσουμε τρεις κατηγορίες φθόγγων: α) τους παρόμοιους φθόγγους, τους οποίους εύκολα συνηθίζουν οι Έλληνες, π.χ. το [ts]: στα ρωσικά το [ts] είναι οδοντικό κλειστό ηχηρό και πάντα σκληρό, π.χ.: [tsar ] τσάρος, [ tsentr] κέντρο, [tsyrk] τσίρκο, [tsv et] χρώμα, [pál tsy] δάχτυλα, [at éts] πατέρας κτλ., το οποίο μοιάζει με τον ελληνικό φθόγγο [τς], που όμως στα ελληνικά δεν το δέχονται ως φώνημα μερικοί Έλληνες γλωσσολόγοι (π.χ. Σετάτος 1974), αν και έχει μικρή διαφορά που φαίνεται και στην προφορά. Η διαφορά αυτή δεν είναι σημαντική και δεν προκαλεί δυσκολίες στην κατανόηση. Κατά τη γνώμη μας δεν χρειάζονται ασκήσεις πάνω σ αυτό το θέμα. β) τους φθόγγους με μικρή (ή πολύ μικρή) διαφορά, η οποία δεν είναι πολύ σημαντική, π.χ. το ελληνικό [γ] υπερωικό ηχηρό που προφέρεται όπως και το ρωσικό [γ] μόνο σε μερικές λέξεις της παλαιοσλαβικής (γóspad i κύριε θεέ, bóγa του θεού, blaγadar á έξαιτίας, ευχαριστώντας κ.ά). Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις και λέξεις προφέρεται ως υπερωικό κλειστό. Στα ρωσικά δεν υπάρχει κλειστό υπερωικό ηχηρό [γ] / γ /, δηλ. το ζεύγος του άηχου υπερωικού [χ]. γ) τους φθόγγους, οι οποίοι υπάρχουν μόνο στη ρωσική γλώσσα, δηλ. τα παχιά συριστικά š, ž, č, šč που απουσιάζουν στη νεοελληνική: šúba γούνα, šar υδρόγειος σφαίρα, šum θόρυβος, škúra δέρμα, mašína αυτοκίνητο, naš δικός μας, žár it τηγανίζω, žuk σκαθάρι, čas ώρα, vračí γιατροί, reč λόγος, ščúka λούτσος, tavárišč σύντροφος κτλ. Είναι διαφορετική όχι μόνο η άρθρωσή τους αλλά και η φωνολογική τους σημασία (šοκ žοκ σοκ, šαρ žαρ). 823

Με βάση αυτή την ταξινόμηση των φθόγγων των δύο φωνητικών συστημάτων, μπορούμε να διακρίνουμε δύο ομάδες λαθών όσον αφορά τα σύμφωνα: 1) Σημαντικά λάθη που αλλάζουν τη σημασία των λέξεων και δυσκολεύουν την κατανόηση του προφορικού και γραπτού λόγου ή προκαλούν δυσκολίες στην πρόσληψη και εμποδίζουν την ικανότητα αντίληψης. 2) Όχι σημαντικά λάθη. Στην πρώτη κατηγορία η προφορά με λάθος του συγκεκριμένου συμφώνου όχι μόνο διαστρέφει τη σημασία της λέξης, αλλά και χαλάει όλη την έννοια της πρότασης ή του κειμένου. Για τα λάθη αυτά χρειάζονται ειδικές ασκήσεις (προφορικές και γραπτές), συστηματική εργασία στην αίθουσα με τον καθηγητή καθώς και στο σπίτι με κασετόφωνο. Εδώ ανήκουν τα εξής λάθη: Εξαιτίας της λανθασμένης προφοράς των μαλακών συμφώνων υπάρχει σφάλμα όχι μόνο στη σημασία της λέξης, αλλά και στην κατανόηση της πρότασης, π.χ.: Οι δύο προτάσεις «Вижу этот угол (Βλέπω αυτή τη γωνία) και «Вижу этот уголь (Βλέπω αυτό το κάρβουνο) διαφοροποιούνται μόνο χάρη σε δύο λέξεις [úgol] και [úgol ], οι οποίες ξεχωρίζουν μόνο από δύο σύμφωνα: σκληρό [l] και μαλακό [l ]. Άλλο παράδειγμα είναι: On jest (Αυτός τρώει) On jes t (Αυτός υπάρχει, είναι). Λανθασμένη προφορά των παχιών συριστικών (προφέρουν [s] αντί [š] που απουσιάζει στα ελληνικά): Αντί «Он был в шоке [šóke]» (Έπαθε σοκ) προφέρουν «Он был в соке [sóke]» (Αυτός είναι βρεγμένος με χυμό). Προφέρουν [vas mí] του οχτώ αντί [vaz mí] πάρε λόγω της υποχωρητικής αφωμοίωσης στα ελληνικά, ηχηροποίηση του [σ] μπροστά από το ρινικό [μ] και χειλικό ηχηρό [β] (κόσμος, σβήνω). Στα ρωσικά μπροστά από τα σύμφωνα [μ], [β], τα άηχα και ηχηρά ξεχωρίζουν ([s mei] [z mei] δοκίμασε! των φιδιών, [s v er ] [z v er ] έλεγξε! θηρίο ). Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν αρκετά προφορικά λάθη που προκαλούνται εξαιτίας της άγνοιας του λεξιλογίου της ρωσικής και της λανθασμένης προφοράς των συμφώνων, όμως αυτών των συμφώνων που δεν αλλάζουν τη σημασία, την έννοια και δεν εμποδίζουν την κατανόηση. Αυτό γίνεται, όταν, π.χ.: δεν προφέρουν σωστά τα μαλακά σύμφωνα αλλά τα προφέρουν ως σκληρά, π.χ.: полька, расти, стена, больной, большой, мастер, здесь, злить, конь, боль, роль, мать κ.ά., δεν προφέρουν σωστά τα παχιά συριστικά: четыре, час, кончать, жизнь, широкий, шесть, машина, большой, свежий, жара, счастье, счёт, щука, ещё κ.ά. 824

προφέρουν την κατάληξη [ij] ως [ix.] λόγω απουσίας στα ρωσικά του άηχου ουρανικού [χ ] για το ηχηρό [j], π.χ. προφέρουν [s in ix] αντί [s in ij] μπλε, [l in ix] αντί [l in ij] των γραμμών, [trét ix] αντί [trét ij] τρίτος, [kr épk ix ] αντί [kr épk ij] γερός. 3 παράλειψη κάποιου συμφώνου λόγω απροσεξίας: διαβάζουν [rádat ] χωρίς [s ] αντί [rádas t ] χαρά, [n iv éska] χωρίς [ t ] αντί [n iv éstka] νύφη κτλ. Συνήθως τέτοια λάθη διορθώνονται γρήγορα και εύκολα. Τα γενικά λάθη όσον αφορά τα σύμφωνα είναι τα εξής: Α ομάδα: λάθη συμφώνων εξαιτίας της παρέμβασης της μητρικής γλώσσας: [zvat] αντί [svat] πεθερός, [svoj] αντί [svoj] δικός μου, [zvera] αντί [sfera] σφαίρα [voz mi] αντί [vos mi] του οχτώ, [kozmos] αντί [kosmos] κόσμος, [ix] αντί [ij] στις καταλήξεις των ονομάτων: [sin ix] αντί [s in ij] 4. Β ομάδα: λάθη που εξηγούνται με ιδιαιτερότητες του φωνητικού συστήματος της ρωσικής: š > s: [nasa (αντί naša) masina (αντί mašina) novaja] Το αυτοκίνητό μας είναι καινούριο ž > z: [z iz n (αντί žyz n ) prikrάsna] Η ζωή είναι ωραία č > ts: [ tsitaju xarasó] αντί [čitáju xarašó] Διαβάζω καλά šč > sts: [ ja stsás l if ] αντί [ ja ščás l if ] Είμαι τυχερός. Γ ομάδα: λάθη που γίνoνται εξαιτίας σύγχυσης μερικών συμφώνων και δεν εξηγούνται: Ο καθένας συγχέει τα δικά του σύμφωνα: γραφεί [zup] αντί [sup] σούπα. Λάθος στην προφορά προκαλεί λάθος και στη σημασιολογία και ορθογραφία: [zup] σημαίνει δόντι. 4. Συμπεράσματα Στο πλαίσιο της θεωρίας καταλήγουμε στα εξής συμπεράσματα: 1. Το συμφωνικό σύστημα των δύο προς σύγκριση γλωσσών διαφοροποιείται τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά. 2. Στο ρωσικό φωνητικό σύστημα υπάρχουν ουρανικοποιημένα και μη ουρανικοποιημένα σύμφωνα. Η διάκριση αφορά ολόκληρο το συμφωνικό σύστημα. Στη νέα ελληνική συναντώνται μόνο ουρανικά, τα οποία αφορούν συγκεκριμένα σύμφωνα. 3. Στη ρωσική γλώσσα υπάρχει σειρά παχιών συριστικών, τα οποία απουσιάζουν από την ΚΝΕ. 4. Διαπιστώνονται διαφορετικές θέσεις στα συστήματα των δύο γλωσσών σε ό,τι αφορά την αηχοποίηση/ηχηροποίηση των συμφώνων. Στο πλαίσιο της διδασκαλίας της ρωσικής φωνητικής σε Έλληνες καταλήγουμε στα εξής συμπεράσματα: 3 Για τη φωνητική και φωνολογική ερμηνεία των φθόγγων [j] και [i] στα ρωσικά και νεοελληνικά βλ. Zuravliova 2007: 435436, Πίνακα 1). 4 Για τις καταλήξεις των ρωσικών ονομάτων βλ. Zuravliova 2006: 123 130. 825

1. Η διδασκαλία πρέπει να ξεκινά από τα ελάχιστα ζεύγη των ουρανικοποιημένων/μη ουρανικοποιημένων συμφώνων, διάκριση η οποία συμβάλλει και στη διδασκαλία των φωνηέντων [i] και [y]. 2. Σύμφωνα με την ταξινόμηση των λαθών που προτείναμε, είναι χρήσιμες και οι διάφορες φωνητικές ασκήσεις με αρχεία ήχου που θα εξηγούν τις αιτίες των λαθών και θα τα διορθώνουν. Βιβλιογραφία ΑναστασιάδηΣυμεωνίδη, Α. (2000) «Μορφολογική ανάλυση και η διδασκαλία της νεοελληνικής ορθογραφίας». Στο Ν. Αντωνοπούλου, Α. Τσαγγαλίδης και Μ. Μουμτζή (επιμ.), Η διδασκαλία της νέας ελληνικής ως ξένης/δεύτερης γλώσσας: αρχές, προβλήματα, προοπτικές, Πρακτικά διημερίδας, 23 Απριλίου 1999, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη, σσ. 4350. ΑναστασιάδηΣυμεωνίδη, Α., Α. Ζουραβλιόβα, Μ. Μητσιάκη & Γ. Φωτιάδου (2007) «Τα φωνολογικά λάθη στη διαγλώσσα των σλαβόφωνων μαθητών της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας», 14 ο Διεθνές Συνέδριο: Εξελίξεις στην Έρευνα της Γλωσσικής Εκμάθησης και Διδασκαλίας, Ελληνική Εταιρία Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας (υπό έκδοση). Avanésov, R.I. (1956) Fonetika sovremennogo russkogo jazyka [Φωνητική της σύγχρονης ρωσικής γλώσσας] Мόσχα. Bryzgunova, E.A. (1963) Praktičeskaia fonetika i intonatsia russkoko jazyka [Πρακτική φωνητική και επιτονισμός της ρωσικής γλώσσας]. Μόσχα: Πανεπιστήμιο «Λομονόσοφ». Bakolas, D. D. (1973) Konsonantizm novogrečeskogo jazyka. Avtoreferat dissertatsii [Το σύστημα συμφώνων της νεοελληνικής. Περίληψη της διδακτορικής διατριβής]. Κίεβο. Zuravliova, E. F. (2006) Proiznošenije i orfografija okončanij russkih prilagatel nyh, poriadkovyh čislitel nyh i mestoimenij (k voprosu prepodavanija sovremennogo russkogo jazyka grečeskim studentam) [Προφορά και ορθογραφία των καταλήξεων των ρωσικών επιθέτων, των τακτικών αριθμητικών και των αντωνυμιών (στα πλαίσια της διδασκαλίας της ρωσικής σε Έλληνες φοιτητές). Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου με τίτλο: «Νεοτερισμοί στην έρευνα της ρωσικής γλώσσας, λογοτεχνίας και πολιτισμού. MAPRYAL 06. Πλόβντιβ. 31 Οκτωβρίου3 Νοεμβρίου 2006, 110118. Zuravliova, E. F. (2007) Fonetikofonologičeskaja inerpretatsija [j] i [i] v russkom i novogrečeskom jazykah. [Φωνητικήφωνολογική διερμηνεία των [j] και [i] στα ρωσικά και στα νεοελληνικά]. Πρακτικά του 3 ου Διεθνούς Συνεδρίου ερευνητών της ρωσικής γλώσσας με τίτλο: Ρωσική γλώσσα: ιστορικές τύχες και σύγχρονη κατάσταση. Πανεπιστήμιο «Λομονόσοφ», Μόσχα. 2023 Μαρτίου 2007, 435436. Gak, V.G. (1983) Sravnitel naja tipologija frantsuzskogo i russkogo jazykov [Συγκριτική τυπολογία της γαλλικής και ρωσικής]. Μόσχα. Holton, D., P. Mackridge & I. PhilippakiWarburton. (2002) Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας. (Μτφρ. Β. Σπυρόπουλος). Αθήνα: Πατάκης. Mackridge, P. (1990) Η νεοελληνική γλώσσα. Περιγραφική ανάλυση της νεοελληνικής κοινής. Αθήνα: Πατάκης. Mirambel, A. (1978) Η νέα ελληνική γλώσσα. Περιγραφή και ανάλυση. Θεσσαλονίκη. Panov, M. V. (1979) Sovremennyij russkij jazyk. Fonetika. [Σύγχρονη ρωσική γλώσσα. Φωνητική]. Mόσχα. ΠάππουΖουραβλιόβα, Α. (2003) Κλειστά φωνήεντα και η προφορά τους στα ρωσικά και στα νεοελληνικά (στα πλαίσια της διδασκαλίας της Ρωσικής σε Έλληνες). Πρακτικά του 6 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας (Ρέθυμνο 1821 Σεπτεμβρίου 2003) (σε ηλεκτρονική μορφή). Πετρούνιας, Ε. (2002) Νεοελληνική γραμματική και συγκριτική («αντιπαραθετική») ανάλυση. Τόμος Α.Φωνητική και εισαγωγή στη φωνολογία. Μέρος Α : Θεωρία. Θεσσαλονίκη: Ζήτης. Reformatskij, A. A. (1961α) O nekotoryh trudnostiah obučenija proiznošeniju. V knige: Russkii jazyk dl a studentovinostrantsev [Για τις μερικές δυσκοκλίες της εκμάθησης της προφοράς. Στο βιβλίο: Ρωσική γλώσσα για τους ξένους φοιτητές]. Mόσχα, 6 10. Reformatskij, A. A. (1961β) Fonologija na službe obučenija russkomu proiznošeniju [Φωνολογία στην εκμάθηση της προφοράς ρωσικής/ξένης γλώσσας]. Russkij jazyk v natsional noj škole. 6, 67 71. 826

Russkaja Grammatika (1980) Russkaja Grammatika. Fonologija Udarenije. Intonatsija. Slovoobrazovanije. Morfologija. (Akademija nauk SSSR). [Ρωσική Γραμματική. Φωνολογια. Τόνος. Επιτονισμός. Παραγωγή λέξεων. Μορφολογία]. Ακαδημία της Ε.Σ.Σ.Δ. Tom 1. Мόσχα. Σετάτος, Μ. (1974) Φωνολογία της Κοινής Νεοελληνικής. Αθήνα: Παπαζήσης. Trubetskoj, N. S. (1960) Osnovy fonologii. [Αρχές της φωνολογίας]. Mόσχα. Vasiljev, A. I. (1967) Fonologia v protsesse obučenia russkomu proiznošeniju [Φωνολογία στη διάρκεια εκμάθησης της ρωσικής προφοράς (ως ξένης)]. Russkii jazyk za rubežom. 3, 43 48. 827