15 o Πανελλήνιο Συνέδριο Ιχθυολόγων ΠΡΑΚΤΙΚΑ

15 o Πανελλήνιο Συνέδριο Ιχθυολόγων ΠΡΑΚΤΙΚΑ Θεσσαλονίκη 10-13 Οκτωβρίου 2013

15 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ιχθυολόγων Θεσσαλονίκη 2013 Πρώτη έκδοση 2013 Τυπώθηκε στη Θεσσαλονίκη από τις Εκδόσεις Γιαχούδη ISBN 978-960- 98007-1- 6 (έντυπη μορφή) ISBN 978-960- 98007-2- 3 (ηλεκτρονική μορφή) Οι εργασίες να αναφέρονται ως: Αδαμίδου Α, Καλλιανιώτης Α, Κάρλου- Ρήγα Κ (2013) Γεωγραφική κατανομή των αλιευτικών εργαλείων και καθορισμός εξειδικευμένων αλιευτικών δραστηριοτήτων της παράκτιας αλιείας στις ελληνικές θάλασσες. Πρακτικά Πανελλήνιου Συνεδρίου Ιχθυολόγων 15: 9-12 Articles should be cited as: Adamidou A, Kallianiotis A, Karlou- Riga K (2013) Geographical distribution of fishing gears and identification of métiers in small- scale fisheries throughout the Hellenic seas. Proceedings of the Hellenic Conference of Ichthyologists 15: 9-12 ii

15 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ιχθυολόγων Θαλάσσια οικοσυστήματα και Αλιεία Επαγγελµατική παράκτια αλιεία µικρής κλίµακας στην προστατευόµενη περιοχή του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Ζακύνθου και αλληλεπιδράσεις µε την θαλάσσια χελώνα Caretta caretta Χαράλαµπος Δηµητριάδης 1, Laurent Sourbès 1, Δηµήτρης Πουρσανίδης 2, 3, Δρόσος Κουτσούµπας 1,3 1 Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Ζακύνθου, Βενιζέλου 1, 29100, Ζάκυνθος info@nmp-zak.org 2 Ίδρυµα Τεχνολογίας και Έρευνας, Ινστιτούτο Υπολογιστικών Μαθηµατικών, 71100, Ηράκλειο, Κρήτη dpoursanidis@gmail.com 3 Τµήµα Επιστηµών της Θάλασσας, Σχολή Περιβάλλοντος, Πανεπιστήµιο Αιγαίου, 81100, Λέσβος drosos@aegean.gr ABSTRACT Charalampos Dimitriadis 1, Laurent Sourbès 1, Dimitris Poursanidis 2,3, Drosos Koutsoubas 1,3 : Artisanal small scale fishing in the National Marine Park of Zakynthos and interactions with loggerhead sea turtle Caretta caretta Monitoring of the spatiotemporal patterns of the fishing activity distribution can be used as an important tool for the adaptive management of fisheries in Marine Protected Areas (MPA's). In this study monitoring data of fisheries spatial distribution have been used for the production of distributional maps of the fishing fleet effort which were compared with the distribution of the endangered loggerhead sea turtle Caretta caretta over its breeding and nesting period in the MPA of the National Marine Park of Zakynthos (N.M.P.Z.). The obtained results revealed the detection of a spatial overlap between fishing activity distribution and loggerheads breeding and nesting areas. This first attempt to apprehend these interactions on a scientific basis is providing a conceptual framework for the implementation of specific management actions in the MPA of N.M.P.Z. in collaboration with the Fishermen Association in the area. Keywords: Artisanal Fisheries, Marine Protected Areas, C. caretta, Zakynthos, Ionian Sea ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σήµερα υπάρχουν σηµαντικές ενδείξεις ότι τα ιχθυοαποθέµατα τόσο σε παγκόσµιο επίπεδο όσο και στις Ελληνικές θάλασσες βρίσκονται υπό καθεστώς υπερεκµετάλλευσης µε αποτέλεσµα οι ιχθυοπληθυσµοί να βαίνουν µειούµενοι σε αρκετές περιοχές όπως το Αιγαίο και το Ιόνιο Πέλαγος (Stergiou et al. 2007). Οι Θαλάσσιες Προστατευόµενες Περιοχές (Θ.Π.Π.) αποτελούν ένα σύγχρονο και αποτελεσµατικό διαχειριστικό εργαλείο για την προστασία και διατήρηση όχι µόνο των ιχθυοαποθεµάτων αλλά και των ευαίσθητων ενδιαιτηµάτων των απειλούµενων ειδών και της γενικότερης οικολογικής ισορροπίας των θαλάσσιων οικοσυστηµάτων. Στην Θ.Π.Π. του Ε.Θ.Π.Ζ. η επαγγελµατική παράκτια αλιεία µικρής κλίµακας κατατάσσεται (µαζί µε τον τουρισµό) ανάµεσα στις σηµαντικές ανθρώπινες δραστηριότητες που λαµβάνουν χώρα στον Κόλπο του Λαγανά για αρκετές δεκαετίες. Η αλιεία στην περιοχή αυτή χαρακτηρίζεται ως παραδοσιακή και πολυειδική µικρής κλίµακας (απαγορεύονται οι τράτες και τα γρι-γρι), ενώ διαχειριστικά µέτρα και περιορισµοί εφαρµόζονται µετά την εγκαθίδρυση και λειτουργία του Φορέα Διαχείρισης του Ε.Θ.Π.Ζ. (Π.Δ. 906/Δ/22-12-1999). Επιπλέον, η Θ.Π.Π. αυτή εντάσσεται στις περιοχές του Δικτύου NATURA 2000 (Habitats Directive 92/43/EEC: GR2210002) και περιλαµβάνει µια σειρά θαλάσσιων σηµαντικών ενδιαιτηµάτων και οικοτόπων ενώ, παράλληλα, αποτελεί ένα από τα σηµαντικότερα πεδία αναπαραγωγής και ωοτοκίας των πληθυσµών της απειλούµενης θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta στην Μεσόγειο. Αρκετές µελέτες έχουν δείξει ότι τα αλιευτικά εργαλεία έχουν αρνητικές συνέπειες για τις θαλάσσιες χελώνες καθώς αυτές συλλαµβάνονται ως παραλιεύµατα σε τράτες, δίχτυα και παραγάδια µε τα τελευταία να αποτελούν την πιο συχνή αιτία θνησιµότητας της χελώνας που αποδίδεται στην αλιεία στην Μεσόγειο. Περισσότερα από 44.000 περιστατικά θανάτωσης θαλάσσιων χελωνών που 61

15 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ιχθυολόγων Θαλάσσια οικοσυστήματα και Αλιεία οφείλονται στην επίδραση των αλιευτικών εργαλείων, καταγράφονται κάθε χρόνο στην λεκάνη της Μεσογείου (Casale 2011), γεγονός που αναδεικνύει την σηµαντικότητα του προβλήµατος. Η ύπαρξη ενός Συστήµατος Παρακολούθησης της χωρικής κατανοµής της αλιευτικής δραστηριότητας στην Θ.Π.Π. του Ε.Θ.Π.Ζ. σε συνδυασµό µε την πληροφορία που σχετίζεται µε την χωρική κατανοµή των πεδίων αναπαραγωγής και ωοτοκίας της C. caretta παρέχει την δυνατότητα για την εκτίµηση της µεταξύ τους αλληλεπίδρασης µέσω του εντοπισµού της χωρικής αλληλοεπικάλυψης των αλιευτικών και αναπαραγωγικών πεδίων. Το Ε.Θ.Π.Ζ. εφαρµόζει από το 2010, σε καθηµερινή βάση, ένα Σύστηµα Παρακολούθησης της χωρικής κατανοµής της αλιευτικής δραστηριότητας στον Κόλπο του Λαγανά. Η προσέγγιση αυτή, της οποίας τα προκαταρκτικά αποτελέσµατα παρουσιάζονται στην παρούσα εργασία, αποδεικνύεται καθοριστική για την συλλογή στοιχείων που µπορούν να υποστηρίξουν τον σχεδιασµό και την εφαρµογή ενός αποτελεσµατικού, ευέλικτου και εύκολα προσαρµόσιµου διαχειριστικού σχεδίου που θα αποσκοπεί στην αντιµετώπιση των ενδεχοµένων αρνητικών συνεπειών της αλιείας στον πληθυσµό της C. caretta στην περιοχή µελέτης. Η µελέτη αυτή αποτελεί µέρος των εργασιών του ερευνητικού προγράµµατος MedPAN North. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Περιοχή µελέτης αποτέλεσε η Θ.Π.Π. του Ε.Θ.Π.Ζ. που βρίσκεται στο Νότιο τµήµα της Ζακύνθου και πιο συγκεκριµένα στο Κόλπο του Λαγανά. Η καταγραφή των θέσεων των αλιευτικών σκαφών στην Θ.Π.Π. πραγµατοποιούνταν σε καθηµερινή βάση για την περίοδο από το 2010 µέχρι το 2012, τις πρώτες πρωινές ώρες από το προσωπικό ελέγχου δραστηριοτήτων και ενηµέρωσης (Θαλάσσιοι Φύλακες της Φύσης) του Ε.Θ.Π.Ζ. Οι ηµερήσιες καταγραφές των θέσεων των αλιευτικών σκαφών συγκεντρώνονταν ανά µήνα σε ένα τελικό χάρτη, επιτρέποντας έτσι τον υπολογισµό της µηνιαίας αλλά και ετήσιας αλιευτικής προσπάθειας του στόλου (συνολικός αριθµός σκαφών που αλιεύουν κάθε µήνα και σε ετήσια βάση στα αλιευτικά πεδία αντίστοιχα) στην Θ.Π.Π. Σχετικά µε την χωρική κατανοµή των αναπαραγωγικών πεδίων και των περιοχών ωοτοκίας της C. caretta, η ισοβαθής των 10m φαίνεται να περικλείει τις σηµαντικότερες περιοχές αναπαραγωγής τους µήνες Απρίλιο και Μάιο (Schofield 2002) ενώ για τις έξι παραλίες ωοτοκίας τα στοιχεία περιλαµβάνουν την περίοδο από τον Μάιο µέχρι και τον Αύγουστο. Οι αναλύσεις της χωρικής πληροφορίας περιελάµβαναν τις αναλύσεις Nearest Neighbour point pattern test και Kernel Function όπως προτείνεται στην σχετική βιβλιογραφία (Downs & Horner 2007) µε την χρήση του λογισµικού ArcGIS 10. Οι στατιστικά σηµαντικές διαφορές στην εποχιακή, µηνιαία και ετήσια αλιευτική προσπάθεια στην Θ.Π.Π. εξετάσθηκαν µε τις δοκιµασίες Kruskal - Wallis και Mann-Whitney. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Συνολικά σηµειώθηκαν 1111 καταγραφές αλιευτικών σκαφών των οποίων η συνολική χωρική κατανοµή και πυκνότητα παρουσιάζονται στην Εικ. 1. Ειδικότερα, για το συνολικό διάστηµα της παρακολούθησης εντοπίσθηκαν τρία κύρια αλιευτικά πεδία που βρίσκονται γύρω από τα νησιά Πελούζο και Μαραθονήσι και στο µέτωπο της παραλίας του Καλαµακίου αντίστοιχα. Η σηµαντικότητα της παραπάνω οµαδοποίησης των καταγραφών επιβεβαιώθηκε από τα αποτελέσµατα της ανάλυσης Nearest Neighbour (R = 0,75, p<0,001). Τα αποτελέσµατα της δοκιµασίας Kruskal - Wallis φανέρωσαν ότι δεν υπήρχαν σηµαντικές διαφορές στην µέση αλιευτική προσπάθεια σε ετήσια βάση (H = 0,01, p>0,05) ενώ σε εποχικό επίπεδο η αλιευτική προσπάθεια ήταν σηµαντικά υψηλότερη την άνοιξη συγκριτικά µε τις άλλες εποχές (H = 11,16, p<0,01). Σχετικά µε την περιόδο αναπαραγωγής της χελώνας, το 38% περίπου της αλιευτικής προσπάθειας εντοπίζεται εντός των περιοχών αναπαραγωγής, ποσοστό που παραµένει σταθερό σε ετήσια και µηνιαία βάση αντίστοιχα. Την περίοδο αυτή, η µέγιστη αλιευτική προσπάθεια εντοπίσθηκε γύρω απο τα νησιά Πελούζο και Μαραθονήσι και στο µέτωπο της παραλίας του Καλαµακίου που αποτελεί ένα από τα σηµαντικότερα πεδία αναπαραγωγής της χελώνας (Εικ. 2). Η σηµαντικότητα της οµαδοποίησης αυτή της αλιευτικής προσπάθειας επιβεβαιώθηκε απο 62

ο 15 Πανελλήνιο Συνέδριο Ιχθυολόγων Θαλάσσια οικοσυστήματα και Αλιεία τα αποτελέσµατα της δοκιµασίας Νearest Neighbour (R = 0,6, p<0,001). Όσον αφορά στην πυκνότητα της αλιευτικής προσπάθειας στο µέτωπο των παραλιών ωοτοκίας, µέγιστα καταγράφηκαν στην παραλία ωοτοκίας του Καλαµακίου και του Μαραθονησίου, δεδοµένου ότι στις υπόλοιπες παραλίες ωοτοκίας Σεκανίων, Δάφνης και Γέρακα που βρίσκονται στην Ζώνη Α της Θ.Π.Π. (ανατολικό τµήµα) απαγορεύεται η αλιεία την περίοδο αυτή. Η σηµαντικότητα του χωρικού αυτού προτύπου επιβεβαιώθηκε από την δοκιµασία Νearest Neighbour (R = 0,72, p<0,001). (β) (α) Εικόνα 1. (α) Πυκνότητα Kernel αλιευτικής δραστηριότητας για όλη την περίοδο παρακολούθησης και (β) εποχική διακύµανση της αλιευτικής δραστηριότητας στην Θ.Π.Π. του Ε.Θ.Π.Ζ. (αριθµός σκαφών ανά εποχή). Figure 1. (α) Kernel density map of fishing fleet activity for the total monitoring period and (β) seasonal fluctuation of fishing activity in the MPA of N.M.P.Z. (number of vessels per season). Τα αποτελέσµατα φανέρωσαν ότι η εποχικότητα αποτελεί σηµαντικό παράγοντα για την χωρική διακύµανση της αλιευτικής προσπάθειας στην Θ.Π.Π. γεγονός που πιθανώς σχετίζεται τόσο µε τις εποχικές µετακινήσεις των ιχθυοπληθυσµών, όσο και µε τις καιρικές συνθήκες, τις τοπικές αλιευτικές παραδόσεις αλλά και τις εποχιακές διαχειριστικές απαγορεύσεις που εφαρµόζονται από το Ε.Θ.Π.Ζ. Επίσης, το 38% της αλιευτικής προσπάθειας την εποχή της αναπαραγωγής παρουσιάζει χωρική αλληλοεπικάλυψη µε ορισµένα από τα κυριότερα πεδία αναπαραγωγής της C. caretta, παρά το γεγονός ότι τα τελευταία καλύπτουν µόλις το 15% της Θ.Π.Π. Στην περίπτωση των παραλιών ωοτοκίας, χωρική αλληλοεπικάλυψη µε τα αλιευτικά πεδία εντοπίστηκε στις παραλίες του Καλαµακίου και του Μαραθονησίου. Δεδοµένου ότι τα αλιευτικά εργαλεία που χρησιµοποιούνται στη περιοχή (κυρίως στατικά δίχτυα και παραγάδια) παραµένουν στην θάλασσα κατά την διάρκεια της νύχτας, αυξάνονται οι πιθανότητες για την σύλληψη ή την όχληση της χελώνας κατά την έξοδο της προς τις παραλίες αυτές καθώς τα θηλυκά άτοµα παραµένουν κοντά στις παραλίες ωοτοκίας όλη την διάρκεια της εποχής φωλεοποίησης ενώ, ως σαρκοφάγος οργανισµός πιθανώς προσελκύεται από το δόλωµα των παραγαδιών µε αρνητικές συνήθως συνέπειες (κυρίως τα αρσενικά άτοµα, µιας και τα θηλυκά άτοµα δεν τρέφονται κατά την αναπαραγωγή). Το 2010, καταγράφηκαν τριάντα περιστατικά θανάτων της Caretta caretta εντός της Θ.Π.Π. µε το 3,3% αυτών να αποδίδεται άµεσα στα αλιευτικά εργαλεία. Το ποσοστό αυτό ήταν παρόµοιο και το 2011 καθώς µόλις το 3,7% των θανάτων (27 συνολικά) αποδόθηκε στην αλιευτική δραστηριότητα. Αντίθετα, το 2008 το ποσοστό θανάτων ή σοβαρών τραυµατισµών της χελώνας που οφείλεται στην αλιεία άγγιξε το 33,3%. Στο σηµείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι τα παραπάνω στοιχεία αφορούν µόνο τις περιπτώσεις που βρέθηκαν νεκρές χελώνες και ο θάνατος τους αποδόθηκε σε αλιευτικά εργαλεία. Ωστόσο, αρκετές νεκρές χελώνες δεν καταλήγουν πάντα στις ακτές ή ακόµα και αν 63

15 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ιχθυολόγων Θαλάσσια οικοσυστήματα και Αλιεία βρεθούν δεν είναι δυνατός ο προσδιορισµός της αιτίας θανάτου (το 2008 στο 51,8% των νεκρών χελωνών που βρέθηκαν δεν ήταν δυνατόν να προσδιορισθεί η αιτία θανάτου, ενώ τα έτη 2010 και το 2011 τα ποσοστά ήταν 26,6% και 39,4% αντίστοιχα), γεγονός που καθιστά ιδιαίτερα δύσκολο να προσδιορισθεί το ακριβές µέγεθος της θνησιµότητας που οφείλεται στην αλιευτική δραστηριότητα. Εικόνα 2. (α) Συνολική πυκνότητα Kernel της αλιευτικής δραστηριότητας την περίοδο αναπαραγωγής της C. caretta και (β) περιοχές εµφάνισης της χελώνας κατά την ίδια περίοδο (πηγή: Schofield 2002) Figure 2. (a) Total Kernel density map of fishing activity during sea turtle reproduction and (β) C. caretta sightings during the breeding period (source: Schofield 2002) Τα αποτελέσµατα της µελέτης αποτυπώνουν την σηµαντική αλληλεπικάλυψη των παραδοσιακών αλιευτικών πεδίων µε τα πεδία αναπαραγωγής και ωοτοκίας της C. caretta. Είναι δεδοµένο ότι θα πρέπει να υπάρξει βελτίωση των διαχειριστικών µέτρων και ιδαίτερα στη κατεύθυνση της ρύθµισης της αλιευτικής προσπάθειας σε συνεργασία µε τους αλιείς (π.χ. µέγιστος αριθµός αλιευτικών σκαφών στην περιοχή αλληλεπικάλυψης, µέγιστο επιτρεπτό µήκος και µάτι δικτυών, αποτελεσµατική εφαρµογή των περιορισµών από τους ίδιους τους παράκτιους αλιείες), παρά στην εισαγωγή µιας νέας ζώνης απαγόρευσης της αλιείας που θα οδηγούσε σε µεγάλες κοινωνικές αντιδράσεις και σοβαρές επιπτώσεις στα µικρά γενικά εισοδήµατα των παράκτιων αλιέων. Η πρακτική αυτή, όταν είναι εφικτή, ακολουθείται σε αρκετές Θ.Π.Π. της Μεσογείου (Guidetti & Claudet 2010) και µάλιστα έχει δεχθεί ότι η συνδιαχείριση της περιοχής περιλαµβάνοντας τους Φορείς Διαχείρισης Προστατευόµενων Περιοχών και τους συνεργαζόµενους επιστηµονικούς φορείς, τους αλιείς, τους λήπτες αποφάσεων και τις τοπικές αρχές, θέτουν την βάση για την αποτελεσµατική και βιώσιµη διαχείριση της αλιείας, των βιολογικών πόρων αλλά και την προστασία των απειλούµενων ή ευαίσθητων ειδών. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Downs JA, Horner MW (2007) Characterizing Linear Point Patterns. Proceedings of the GIScience Research UK Conference (GISRUK), Maynooth, Ireland. Guidetti P, Claudet J (2010) Co-management practices enhance fisheries in marine protected areas. Conservation Biology 24: 312 318 Casale P (2011) Sea turtle by-catch in the Mediterranean. Fish and Fisheries 12: 299-316 Schofield G (2002) In-water photo-identification survey of loggerhead sea turtles to investigate population dynamics and mating strategies in Laganas Bay, Zakynthos. Report commissioned by the National Marine Park of Zakynthos. 73 p. Stergiou KI, Moutopoulos DK, Tsikliras AC, Papaconstantinou C (2007) Hellenic marine fisheries: a general perspective from the National Statistical Service data. In: Papaconstantinou C, Zenetos A, Vassilopoulou V, Tserpes G (eds). State of Hellenic Fisheries. Athens: Hellenic Center for Marine Research, pp. 132 140 64