Congrès des Psychanalystes de Langue Française Συνέδριο Γαλλόφωνων Ψυχαναλυτών Αθήνα 13-16 Μαίου 2010 Divani Caravel Hotel Θέμα: Μεταξύ σωματικού και ψυχικού ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΙΣΗΓΗΣΕΩΝ Μαρίλια AΪΖΕΝΣΤΑΙΝ (ΕΨΕ, SPP) και Σάββας ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΣ (ΕΨΕ) ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ 1 Ο τίτλος Μεταξύ σώματος και ψυχής θέτει με άμεσο τρόπο την προβληματική της ενόρμησης. Ήδη από το 1899, στο κείμενο «Οι αναμνήσεις - οθόνη», ο Φρόυντ επικαλείται δύο «δυναμικά ενορμητικά ελατήρια», την πείνα και την αγάπη. Όμως, ο γερμανικός όρος Trieb, ως μεταψυχολογική κατηγορία, δεν εμφανίζεται στα γραπτά του παρά το 1905 στα «Τρία δοκίμια για τη σεξουαλικότητα»: «Με τον όρο ενόρμηση, ορίζουμε τον ψυχικό εκπρόσωπο μιας πηγής συνεχούς διέγερσης, που προέρχεται από το εσωτερικό του οργανισμού, διέγερση που διαφοροποιούμε από την εξωτερική και ασυνεχή διέγερση». Η ενόρμηση είναι λοιπόν αποκλειστικά ο εκπρόσωπος μιας εσωτερικής συνεχούς διέγερσης. Εν τούτοις, ο Φρόυντ μετριάζει αυτή την πρώτη δήλωση, αφού στη συνέχεια γράφει: «η ενόρμηση βρίσκεται λοιπόν στο όριο του σωματικού και του ψυχικού. Οι ίδιες οι ενορμήσεις δεν έχουν καμία δική τους ποιότητα, αλλά υπάρχουν ως ποσότητα, η οποία μπορεί να παράγει κάποια εργασία στην ψυχική ζωή». Στα Τρία Δοκίμια ο Φρόυντ προσπαθεί να σκεφτεί για την ανθρώπινη σεξουαλικότητα και σε αυτό το πλαίσιο γεννιέται η σύλληψη της έννοιας της ενόρμησης. Καθώς και οι ψυχονευρώσεις πρέπει επίσης να αναχθούν στη δύναμη της ενόρμησης, προσθέτει: «δεν εννοώ μόνο πως η ενέργεια της σεξουαλικής ενόρμησης συνιστά ένα μέρος των δυνάμεων που υποστηρίζουν τις παθολογικές εκδηλώσεις, αλλά πως αυτή η στήριξη είναι η πιο σημαντική πηγή ενέργειας της νεύρωσης και η μόνη που είναι συνεχής.». Ο Φρόυντ αναζητά, μέσω της ψυχαναλυτικής μεθόδου, μια καλύτερη κατανόηση της ενόρμησης για τα άτομα που βρίσκονται πιο κοντά στο φυσιολογικό, για τους νευρωτικούς. Αυτά είναι πολύ κοινότοπα για κάθε ψυχαναλυτή, έμπειρο ή εκπαυδευόμενο. Όμως, θα θέλαμε να επισημάνουμε αμέσως δύο σημεία: 1) Νομίζουμε πως ο Φρόυντ, όπως εμείς τον κατανοούμε, διακρίνει στην ενόρμηση, ή μάλλον στη σύμμειξη των δύο ενορμήσεων, μια δύναμη, η οποία, μέσω της υπερβολής της, είναι η κλίνη των παθολογικών ψυχικών εκδηλώσεων. Γιατί αυτή η υπερβολή, δεν μας λέει τίποτα. Σκεπτόμαστε λοιπόν πως θα πρέπει να τη 1
θεωρήσουμε ιδιοσυστατική, ή συστατική. Υπάρχει και θα πρέπει να τη λάβουμε υπόψιν. «Το τριαντάφυλλο υπάρχει χωρίς λόγο, ανθίζει γιατί ανθίζει», λέει ο Angelus Sybelius, το ίδιο και δύναμη της ενόρμησης. Υπάρχει γιατί είναι βιολογική. 2) Η δεύτερη παρατήρησή μας αφορά στην έννοια της συνέχειας. Η ενορμητική ώση είναι συνεχής, ή μάλλον θα έπρεπε να είναι. Εν τούτοις, μια από τις μέγιστες συνεισφορές της Ψυχοσωματικής Σχολής του Παρισιού είναι πως έστρεψε την προσοχή του ψυχαναλυτικού κοινού στις ασυνέχειες της ψυχικής λειτουργίας, και άρα στην αποτυχία των απαιτήσεων της αναπαράστασης. Η πρώτη απάντηση που έρχεται στο νου είναι να συνδέσουμε αυτή την αποτυχία με την αποσύνδεση ή την ενορμητική απόμειξη, η οποία αλλοτριώνει τη συμμαχία. Προβληματιζόμαστε πάνω σε αυτό το σημείο. Ο Σάββας Σαββόπουλος ασχολείται με αυτό καθώς επικαλείται το μαζοχισμό, και ειδικότερα τον πρωτογενή ερωτογόνο μαζοχισμό. Ο Φρόυντ, στο κείμενο του 1924: «Το οικονομικό πρόβλημα του μαζοχισμού», καθιστά τον πρωτογενή ερωτογόνο μαζοχισμό εγγυητή της σύμμειξης των δύο ενορμήσεων. Με αφετηρία την εμπειρία των θεραπειών με ασθενείς, που έχουν σωματικές αρρώστειες, θεωρούμε τη Φροϋδική αντίληψη της ενόρμησης ως το θεμέλιο λίθο μιας ψυχαναλυτικής ψυχο-σωματικής θεωρίας του ανθρώπου. Françoise COBLENCE (SPP) Η ΖΩΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ Η ψυχή είναι σωματική, δεν το γνωρίζει (προσωρινός τίτλος) 2 Συντάσσοντας το άρθρο «Μερικά στοιχειώδη μαθήματα ψυχανάλυσης», στο Λονδίνο το 1938, ο Φρόυντ επανέρχεται στο θέμα που ποτέ δεν έπαψε να εξερευνά: τη φύση του ψυχικού. Αντιπαρατίθεται άλλη μια φορά στους φιλοσόφους, οι οποίοι, εξομοιώνοντας το συνειδητό με το ψυχικό, δεν μπόρεσαν να κατανοήσουν την ουσία του ψυχικού. «Δεν μπορεί κάποιος να μην αντιλαμβάνεται πως τα ψυχικά φαινόμενα εξαρτώνται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τις σωματικές επιρροές και, από την πλευρά τους, επιβάλλουν τις πιο ισχυρές επιδράσεις στις σωματικές διεργασίες». Η παραγνώριση του ασυνειδήτου συμβαδίζει με τις πάντοτε μη ικανοποιητικές φιλοσοφικές απόψεις περί διάδρασης «σώματος και ψυχής» (τα εισαγωγικά είναι του Φρόυντ), παρά το γεγονός ότι ο αρχικός διαχωρισμός υποχρεωτικά ανασκευάστηκε από επίπονες και αδέξιες «λύσεις»: παραλληλισμό των διεργασιών, ή μυστήρια, τρίτη ενδιάμεση ουσία. Το πρόβλημα επαναλαμβάνεται. Ήδη από το 1890, ο Φρόυντ ονόμασε με μια ελληνική λέξη το όργανο που έπρεπε να απομακρυνθεί από τις μεταφυσικές και θρησκευτικές ομίχλες: «Ψυχή [psyché] είναι μια ελληνική λέξη που τη μεταφράζουμε ως Seele». Διευκρίνιζε πως «οι ψυχικοί χειρισμοί» βρίσκουν την πηγή τους μέσα στην ψυχή, πως είναι «χειρισμοί ψυχικών ή σωματικών διαταραχών με τη βοήθεια μέσων που δρουν πρώτα και άμεσα στην ψυχή του ανθρώπου». Σε αυτό το θέμα, οι 2
ιδεαλιστικές ή πνευματικού περιεχομένου θέσεις του φιλοσόφου, που παραγνωρίζει τη σημασία του σώματος (και του ασυνειδήτου) δεν είναι καλύτερες από τις απόψεις μιας θετικιστικής ιατρικής που θα επέμενε μονομερώς στο σωματικό και στην εξάρτηση της ψυχής. Όμως, το να μην αποδέχεται κανείς τους φιλοσοφικούς δυϊσμούς και τη συρρίκνωση της αιτιολογικής σκέψης (όποια και αν είναι η κατεύθυνσή της) δεν σημαίνει ότι θα καταφεύγει σε ένα μονισμό που ο Φρόυντ θεωρεί εξ ίσου μυστικιστικό. Στον Groddeck παρατηρεί πως εξαφάνισε τη διαφορά μεταξύ του ψυχικού και του σωματικού. Θα πρέπει ταυτόχρονα να συντηρούμε την ένταση, να διαφυλάττουμε τις διαφορές «τη μεγαλειώδη ποικιλομορφία [της φύσης] που αναδύεται από το άψυχο στο έμψυχο» (γράμμα προς τον Groddeck της 5/6/1917) και να μην καταστρέφουμε την ενότητα της ψυχικής ζωής, αυτής της ζωής της ψυχής, της οποίας την επαναληπτική αναφορά στα γραπτά του Φρόυντ, σημείωσε η Laurence Kahn. Διότι, αν η ψυχή «εγγυάται την ενότητα της κίνησης», η σύνδεσή της με τη ζωή και με τις βιωμένες εμπειρίες εγγυάται τη σωματική της εγγραφή. Το εγώ είναι πρώτ απ όλα σωματικό και η ενότητα αφορά λιγότερο ένα υποκείμενο παρά το έμβιο ον. Οι βιωματικές εμπειρίες του πόνου και της ικανοποίησης εμφανίζονται, από την εποχή του Σχεδιάσματος, ως δύο τόποι, ή δύο πρωταρχικές συστατικές εμπειρίες του ψυχο-σώματος. Αν συμφωνήσουμε με τον Winnicott, πως πρώτα υπάρχει το Σώμα και πως μπορούμε να ονομάσουμε Ψυχή «την επεξεργασία από τη φαντασία μας των σωματικών λειτουργιών», αντιλαμβανόμαστε πως μια τέτοια κρίση βρίσκει την αρχή της στην ενσωμάτωση ή την απόρριψη και πως η πέψη αποτελεί αρχικό πρότυπο της σκέψης. Το στομάχι περισσότερο ή λιγότερο συμβολο-ποιημένο - παρά ο εγκέφαλος θα ήταν το όργανο επιλογής, αλλά αυτό θα κατέρριπτε τις θεωρίες των εντοπισμών στον εγκέφαλο. Εάν η ψυχή είναι απλωμένη, απλώνεται σε όλο το σώμα. Σε αυτή την οπτική, με τον όρο ψυχή θα εννοήσουμε «μια σκέψη-σώμα που δεν υπάρχει παρά μόνο στο μέτρο που υφίσταται, που παθαίνει» (J.-F. Lyotard), γι αυτό και το συναίσθημα συνιστά εδώ μια προνομιούχο συνάρθρωση. Θα διερευνήσουμε λοιπόν τους τόπους συνάντησης και τους τρόπους συνάρθρωσης του ψυχικού και του σωματικού (somatique), ή του ψυχικού και του λιβιδινικού σώματος (corporel), αν συμφωνήσουμε πως το λιβιδινικό κορμί, περισσότερο από το σωμα, προϋποθέτει την επίκληση προς και τη σχέση με τον κόσμο και τον άλλον. Αυτές οι συναντήσεις μπορούν να γίνουν με διάφορους τρόπους. Όλες θεωρούν πως το σώμα και ιδιαίτερα το ερωτογόνο κορμί είναι το αίνιγμα που βάζει σε κίνηση την ηγεσία της ψυχής. Για το λόγο αυτό, από τον Πλάτωνα ως τον Νίτσε, περνώντας από τον Σπινόζα [που δήλωσε πως] «κανείς ως σήμερα δεν προσδιόρισε αυτό που μπορεί να κάνει ένα σώμα», το σώμα υπήρξε για τους φιλοσόφους ταυτοχρόνως ένα εμπόδιο, ένας οδηγός-νήμα και μια μεταφορά για τη σκέψη. Το θέμα αυτό αντιμετωπίζεται από τον Φρόυντ στην υστερία, καθώς φέρει στο προσκήνιο τη «μετατροπή», αλλά κυρίως το ρόλο της συμβολοποίησης του λόγου, ενδιάμεσου μαζί με το συναίσθημα, μεταξύ ψυχικού και σωματικού. Ως προς την ενόρμηση, αυτή διατυπώνει με όρους «απαίτησης εργασίας» αυτό που επιβάλλεται στην ψυχή από τη σύνδεσή της με το σωματικό και με το σεξουαλικό στοιχείο (με τις ερωτογόνες ζώνες, όπως διευκρινίζει ο M. de M Uzan). Τι καλύπτει αυτή η «απαίτηση εργασίας»; Κάθε εργασία, όπως και η εργασία του ονείρου, συνίσταται στο να «δίνει και μια άλλη μορφή». Στο όνειρο ή στη φαντασίωση, όπως άλλωστε σε κάθε πλαστική παρουσίαση (είτε πρόκειται για σύμπτωμα, ή για μια απλή απομίμηση, ή για μια καρικατούρα είτε για ένα άγαλμα) η μορφή προέρχεται από μια «εκφραστική 3
κίνηση». Από το Δαρβίνο ως τον Fiedler και τον Φρόυντ, [είναι] η μετεξέλιξη μιας ψυχοφυσιολογικής διαδικασίας που δίνει διάφορες ποιότητες στην ποσοτική εκφόρτιση. Στη θεραπεία, η ερμηνευτική διεργασία περιλαμβάνει συνεχώς (για τον ασθενή και τον αναλυτή) το σώμα (ως αίσθηση και ως αντικείμενο λόγου) με τη σκέψη. Με ένα προνομιούχο τρόπο, μπορεί να αφορά την επεξεργασία αυτού που κατ αρχήν βρήκε διέξοδο έκφρασης σε πράξεις. Βιβλιογραφία κοινή για τα επιχειρήματα των Fr. Coblence, M. Aisenstein, S. Savvopoulos Freud S. : (1894a) Sur les souvenirs-écrans, (1899b) Les psychonévroses de défense, (1924c) Le problème économique du masochisme, in Névrose, psychose et perversion, Paris, PUF, 1973. Freud S (1895) Esquisse pour une psychologie scientifique, in Lettres à Fliess, Paris, PUF, 2006. Freud S. (1905d) Trois essais sur la théorie de la sexualité, Paris, Gallimard, 1987. Freud S. (1915) Métapsychologie, Paris, Gallimard, 1989. Freud S. (1920g) Au-delà du principe de plaisir, (1923b) Le moi et le ça, in Essais de Psychanalyse, Paris, Payot, 1987. Freud S. (1925) La négation, et Le clivage du moi dans le processus de défense (1938) Some elementary lessons in psycho-analysis in Résultats, Idées, Problèmes. Paris, PUF, 1985. Green A. (1990) La folie privée. Paris, Gallimard. Kahn L. (1993) La petite maison de l âme. Paris, Gallimard. Lyotard J.-F. (2000) Misère de la philosophie. Paris, Galilée. M Uzan M. de (2005) Aux confins de l identité. Paris, Gallimard. Rosenberg B. (1991) Masochisme mortifère et masochisme gardien de la vie. «Monographies de la RFP», Paris, PUF. Smadja C. (2008) Les modèles psychanalytiques de la psychosomatique. Paris, PUF. Winnicott D.W. (1988) La nature humaine. Paris, Gallimard, 1990. Ouvrages collectifs : Revue Française de Psychosomatique. PUF., numéros 1, 2, 3, 5, 14,15, 17, 19, 20, 27, 32. 4
Αθανάσιος ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗΣ (ΕΨΕ, APF) ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ: ΟΔΟΙ, ΣΥΜΒΟΛΑΙΑ, ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΙ 3 Η μελέτη της ψυχοθεραπευτικής ψυχοσωματικής προσέγγισης του παιδιού στη Γαλλία άρχισε μετά από την κλινική - ψυχοθεραπευτική προσέγγιση του ενήλικου «ψυχοσωματικού» ασθενούς και τη θεωρητικοποίησή της. Παρά το βραχύ χρονικό διάστημα που χωρίζει την έναρξη των δυο κλινικο-θεωρητικών πρακτικών, αυτό υπήρξε αρκετό για τη διατύπωση ενός «σώματος» θεωρητικών προτάσεων που προέρχονταν από την «διερεύνηση» των ψυχοσωματικών ασθενών. Τα σημαντικότερα σημεία αυτών των θεωριών που είχαν ως συνέπεια μία νέα αντίληψη του «παιδικού» ως στοιχείου του ψυχισμού του ενήλικος είναι: α) η ιδιαιτερότητα της ψυχικής λειτουργίας του ψυχοσωματικού ασθενούς ( αλλεργική σχέση, μηχανιστική σκέψη, θεμελιώδης κατάθλιψη) β) η διεύρυνση της έννοιας της «καθήλωσης» ως ικανής να σχηματισθεί και κατά τη διάρκεια της ενδομητρίου ζωής με υπόσταση αποκλειστικά σωματική. Αυτή η διεύρυνση είχε άμεσες συνέπειες στη θεώρηση των εννοιών της «ιδιοσυγκρασίας» (constitution) και της «παλινδρόμησης». γ) η διατύπωση μιας «εξελικτικής» ( évolutionniste) θεωρίας για την ανάπτυξη του ανθρώπου που επανεργοποίησε στις ψυχαναλυτικές συζητήσεις την έννοια του «εμφύτου» ως «ενστίκτου» και ως προγράμματος «ψυχικοποίησης» (mentalisation). Με τη θεώρηση αυτή οι ενορμήσεις νοούνται ως εξελικτικές ή αντι-εξελικτικές δυνάμεις, οι οποίες βρίσκουν υπόσταση μέσα στη νέας αντίληψης σχέση του βρέφους με το πρωταρχικό αντικείμενο («πρωταρχικό μωσαικό», «προγραμματισμός», «αυτοματισμός», «μητρική διαχείριση» ). Η ποιότητα της ενδοψυχικά εγγεγραμμένης πρωταρχικής σχέσης αντανακλάται στην ποιότητα οργάνωσης του προσυνειδητού (πάχος, κινητικότητα ). Σχηματικά: για άλλη μια φορά στην ιστορία της ψυχανάλυσης υπήρξε μια επανάληψη (σα να επιβάλλεται από την «επιστημολογία» της!) και το «ψυχοσωματικό» βρέφος «συνελήφθη» πριν το πάσχον να εξετασθεί και να θεραπευθεί πραγματικά! Το να διαθέτεις εκ των προτέρων ένα τόσο οργανωμένο θεωρητικό πλαίσιο προσφέρει ένα καλό «κράτημα» (holding) για όσους θα ξανοιχθούν στην περιπέτεια του «παιδικού», αλλά εμπεριέχει και τον κίνδυνο συμμόρφωσης στην προϋπάρχουσα θεωρία! Ευτυχώς αυτό δεν συνέβη! Η επιστημοφιλία κυριάρχησε στην ομάδα που οργανώθηκε γύρω από τον P. Marty και η πρόοδος στον τομέα της ψυχοσωματικής του παιδιού, με κορυφαίους τους M. Fain και L. Kreisler, έθεσε σε δοκιμασία τις υπάρχουσες έννοιες, ενώ πρότεινε και νέες. Η ανεπάρκεια της μητέρας, που μέχρι τότε αποδόταν σε ανεπαρκή ερεθισμό του παιδιού, τώρα άρχισε να αναγνωρίζεται και σε καταστάσεις υπερβολικής διέγερσης του παιδιού από τη μητέρα. Αναγνωρίσθηκε η δυνατότητα οργάνωσης ενός αμυντικού αλεξιερεθιστικού συστήματος εκ μέρους ενός παιδικού Εγώ, που υποχρεώθηκε σε πρόωρη ανάπτυξη. Μελετήθηκε ο ρόλος του ενστίκτου θανάτου της μητέρας για την καταστολή της διέγερσης του παιδιού. Οι εργασίες του L. Kreisler, αναφορικά με το συσχετισμό νοσογραφίας και ανάπτυξης, έδειξαν πως κάθε ψυχοσωματική νόσος, για να μπορέσει να εκδηλωθεί, απαιτεί ένα απαραίτητο γι αυτήν βαθμό ψυχικής οργάνωσης. Η διάκριση από τον M. Fain του βρέφους στο «μωρό της μέρας» (αυτό που η μητέρα του το εγγράφει στη γενεαλογία του φυσικού του πατέρα) και στο «μωρό της νύχτας» ( αυτό που η μητέρα του το εγγράφει στις αιμομεικτικές της φαντασιώσεις) διευκρίνισε περισσότερο τα θέματα της συμβολικής και της φαντασιωσικής τάξης. Τα πεδία που ανοίχθηκαν ήταν γόνιμα 5
και καλλιεργήθηκαν με επιτυχία από την επόμενη γενιά: οι «αυτό-ηρεμιστικές συμπεριφορές», κατά τους Cl. Smadja και G. Szwec, η «πρωταρχική ενεστώσα νεύρωση», κατά τον D. Donabedian, κ.λ.π. Οι εργασίες αυτές μελέτησαν ιδιαίτερα τον οικονομικό παράγοντα και την ποιότητα και οργάνωση των ψυχικών τόπων (κυρίως κατά την πρώτη τοπική θεωρία). Παράλληλα στην γαλλική ψυχαναλυτική κοινότητα ξεδιπλώθηκε μια ενδιαφέρουσα συλλογιστική σχετικά με τις «οδούς» «ανάμεσα στο σώμα και στη ψυχή». Συνοπτικά: -Οι εργασίες του A. Green για το ναρκισσισμό ζωής και θανάτου, το σωσία, τη μητέρα ως «άλλον όμοιο», την αλληλοδιαμόρφωση ενόρμησης και αντικειμένου, προσέφεραν ένα πλαίσιο αναφοράς για την κατανόηση των «μακρών κυκλωμάτων» (ενδοψυχικές διεργασίες) και των «βραχέων κυκλωμάτων» (συμπεριφορά, σωματώσεις). -Οι έρευνες των C.και S. Botella σχετικά με τις πρόδρομες και ανάδρομες «οδούς». -Οι νέες θεμελιώσεις της ψυχανάλυσης και η θεωρία της «γενικευμένης σαγήνης» κατά J.Laplanche έδωσαν μια άλλη διάσταση στο «ξύπνημα» των ερωτογόνων ζωνών του παιδιού από τον σεξουαλικοποιημένο ενήλικα. Υπογράμμισαν επίσης την αναγκαιότητα της διάκρισης μεταξύ ενστίκτου και ενόρμησης. -Οι μελέτες του D. Anzieu σχετικά με το «Εγώ-δέρμα» και τα «τυπικά σημαίνοντα» βοήθησαν στην καλύτερη κατανόηση της εγγραφής του σώματος στον ψυχισμό. -Οι πρόσφατες έννοιες της «ενεστώσας ψύχωσης» και του «άξονα της αυτοσυντήρησης», κατά τον M. de M Uzan, αναδιοργανώνουν σημαντικά την ψυχοσωματική θεωρία, της οποίας υπήρξε ένας από τους θεμελιωτές. Η έννοια του αντικειμένου καλύπτει ένα ευρύ φάσμα από το πρωταρχικό αντικείμενο μέχρι το περιβάλλον. Το διαμορφούμενο υποκείμενο έχει ανάγκη από το «περιβάλλον» για να πετύχει τη σωματοψυχική του απαρτίωση. Το περιβάλλον συμμετέχει απαιτώντας «συμβόλαια». Η έννοια του «ναρκισσιστικού συμβολαίου» πρωτοδιατυπώθηκε από την P.Aulagnier για να δείξει την εγγραφή του παιδιού στο κοινωνικό φαντασιακό των γονέων. Ο ίδιος όρος χρησιμοποιήθηκε από τον R.Roussillon για να περιγράψει τις απαιτήσεις του πρωταρχικού αντικειμένου, έναντι των οποίων προσφέρει προστασία στο παιδί από τις αγωνίες κατακερματισμού και «αφάνισης». Το περιβάλλον ως «οικογενειακό ψυχοσωματικό σύστημα» μελετήθηκε από την R. Debray. «Οδοί» και «συμβόλαια» ενεργοποιούν έμφυτα συστήματα, συστήματα συμβολικής, φαντασιωσικής και γλωσσικής «τάξης» και δημιουργούν τους πιθανούς «προορισμούς» για την ψυχοσωματική ενότητα του αναπτυσσομένου ατόμου. Το όλον θα μπορούσε να συνοψισθεί σε δύο φροϋδικά μοντέλα που μάλλον υποβαστάζουν το οικοδόμημα: α) το μοντέλο της «ενεστώσας νεύρωσης» (που λειτουργεί ως ο πυρήνας κάθε ιστορικοποιημένης νεύρωσης) και που, ίσως, καταδεικνύει το μη αναπαρασταθέν του σώματος, και β) το μοντέλο του «κομβικού συμπλέγματος των νευρώσεων», που καταδεικνύει τη σημασία των προσκομμάτων στην ανάπτυξη των αυτο-ερωτικών επενδύσεων του παιδιού από τη σεξουαλικότητα των γονέων. 6
Βιβλιογραφικές αναφορές Lebovici S., Soulé M. La connaissance de l enfant par la psychanalyse. Paris, Presses Universitaires de France, 1970. Kreisler L., Fain M., Soulé M. L enfant et son corps. Paris, Presses Universitaires de France, 1974. M Uzan, Μ. de, Aux confins de l identité. Paris, Gallimard, 2005. Revue Française de Psychanalyse, 1996, No 9. A propos de l enfant et son corps. 1 Μετάφραση: Όλγα Μαράτου 2 Μετάφραση: Όλγα Μαράτου. Επιμέλεια της μετάφρασης: Άννα Ποταμιάνου 3 Μετάφραση: Αθανάσιος Αλεξανδρίδης 7