ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ «ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΜΚΟ ΜΕ ΚΡΑΤΟΣ, ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗ ΑΡΧΗ» Παναγιώτης Βλάχος (Αντιπρόεδρος Ομίλου Νέων για την Ελλάδα και την Ευρώπη) «Πλαίσιο και τομείς συνεργασίας μεταξύ Μ.Κ.Ο. και κράτους» Η μετάβαση σε νέα, πολυεπίπεδα και συνεργατικά μοντέλα διακυβέρνησης συνεπάγεται τη συμπερίληψη νέων πόλων και χώρων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και διαμόρφωσης δημόσιων πολιτικών. Αν υποτεθεί ότι ο παραδοσιακός ρόλος του εθνικού κράτους μεταλλάσσεται και δίπλα του προστίθενται νέοι φορείς και πόλοι, τότε η Κοινωνία των Πολιτών, και ιδιαίτερα οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και Οργανισμοί, αποτελούν προνομιακό παίκτη στο νέο τοπίο της σύγχρονης διακυβέρνησης. Η νέα αυτή πραγματικότητα προκαλεί μια σειρά από εύλογα ερωτήματα που προσπαθούν να απαντήσουν στους όρους και στο πλαίσιο συνεργασίας μεταξύ των ΜΚΟ και του Κράτους. Ενα πλαίσιο, το οποίο δεν απαντά μόνο σε λειτουργικές και διαχειριστικές ανάγκες, αλλά σχετίζεται άμεσα με την ποιότητα της δημοκρατίας και του ελληνικού πολιτικού συστήματος. Την τελευταία εικοσαετία, μια σειρά από εξελίξεις έχουν καταστήσει τη συνεργασία της Κοινωνίας των Πολιτών με τους φορείς διακυβέρνησης και συγκεκριμένα με την κεντρική διοίκηση, αναγκαία. Η ανάδειξη των ΜΚΟ ως κατεξοχήν εκφραστών της οργανωμένης παγκόσμιας Κοινωνίας των Πολιτών, η αποσύνδεση των πολιτών από τις παραδοσιακές μορφές συλλογικής δράσης, όπως τα κόμματα και τα συνδικάτα, η ανάδειξη μετα-ϋλιστικών αξιών στις μετα-βιομηχανικές κονωνίες, οι κλυδωνισμοί του κράτους πρόνοιας σε συνδυασμό με το προβληματικό ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο, αλλά και οι ενδογενείς παθογένειες της ελληνικής δημόσιας διοίκησης (πελατειοκρατία, κομματικοκρατία, προσοδοθηρία, αδιαφάνεια, ισχυρός νεο-κορπορατισμός) αποτελούν παράγοντες που ενισχύουν την άποψη αυτή. Σε ό,τι αφορά στη σχέση των Μ.Κ.Ο. με το κράτος, αλλά και τα πολιτικά κόμματα, οι απόψεις δϊίστανται. Από τη μία εκφράζεται η αισιοδοξία για έναν τρίτο χώρο, πέρα από τα κόμματα, ο οποίος συντίθεται από την οργανωμένη Κοινωνία των Πολιτών και παρουσιάζεται ικανή να εμποτίσει τη δημόσια ζωή και τη δημόσια 1
διοίκηση με τις αξίες της διαφάνειας, της λογοδοσίας, του εθελοντισμού, της κοινωνικής ευθύνης και αλληλεγγύης, αξιώνοντας βέβαια την αντίστοιχη θεσμική θωράκιση μέσα από το Σύνταγμα και μια νέα σχέση με την εκτελεστική και νομοθετική εξουσία. Από την άλλη εκφράζεται ο σκεπτικισμός σχετικά με «επενδυμένα συμφέροντα» που κυοφορεί η πλειοψηφία των ΜΚΟ και την αμφισβητούμενη φερεγγυότητα του ρόλου τους, ως «επιχειρησιακοί βραχίονες» είτε του ίδιου του κράτους είτε προσοδοθηρικών μειοψηφιών. Ο σκεπτικισμός αυτός αντλεί συχνά την επιχειρηματολογία του από τις αναρίθμητες ολιγομελείς ενώσεις προσώπων, σωματείων, συλλόγων και λοιπών ομάδων πίεσης στη χώρα μας, η δημιουργία και λειτουργία των οποίων επιβεβαιώνει την ιδιοτυπία της συλλογικής δράσης: παρά το φαινομενικό πλουραλισμό, το ορθολογικό συμφέρον ολιγομελών ομάδων προωθείται μέσα από επιλεκτικά προνόμια και καθεστώτα που επιδιώκουν και τελικά απολαμβάνουν αρκετά από τα στελέχη τους. Σε αυτόν τον προβληματισμό, θα προσθέταμε τις λειτουργικές και οργανωτικές ανεπάρκειες οντοτήτων που συγκροτούν την έννοια της Κ.τ.Π., καθώς και το προβληματικό καθεστώς χρηματοδότησης. Η αδυναμία συγκέντρωσης ιδίων πόρων καθιστά την πλειοψηφία των οργανώσεων συχνά εξαρτημένες από κρατικές επιχορηγήσεις. Τις εγγενείς αυτές αδυναμίες έρχεται να διογκώσει η υβριδική έως καθυστερημένη ανάπτυξη αποτελεσματικών οργάνων (umbrella bodies) που οργανώνουν, κατευθύνουν και συντονίζουν τη λειτουργία και τη δράση των επιμέρους εμπλεκόμενων στην Κ.τ.Π. φορέων, και ειδικότερα, των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων Οργανισμών. Πιστεύουμε ότι η συνειδητοποίηση των παθογενειών της ελληνικής δημόσιας διοίκησης, του ιδιότυπου κρατισμού και της κομματικοκρατίας, πρέπει να αποτελέσει αφορμή για ένα νέο συνεργατικό μοντέλο ανάμεσα στο κράτος και τις ΜΚΟ, τις αξίες και τη δυναμική που αυτές ενσωματώνουν. Το πελατειακό κράτος στην Ελλάδα διαιωνίζεται από μια κομματικοκρατική δημόσια διοίκηση, συχνά υπερφορτωμένη ενόψει των πραγματικών αναγκών, δυσκίνητη και ουσιαστικά αντι-παραγωγική. Η λογοδοσία, η αποδοτικότητα, η διαφάνεια, η ποιότητα της υπηρεσίας, η έλλειψη συγκεντρωτισμού αποτελούν για την πλειονότητα των οργανισμών δημόσιας διοίκησης κενό γράμμα. Ο ρουσφετολογικός ανταγωνισμός μετέτρεψε τη δημόσια διοίκηση σε έναν γίγαντα απορροφώντας εργατικό δυναμικό δυσανάλογο των αναγκών της, δημιουργώντας συντεχνίες, οι οποίες με τη σειρά τους κατέστησαν δυσεφάρμοστες 2
τις απόπειρες εκσυγχρονισμού και εξευρωπαϊσμού των υπηρεσιών της. Άλλη μια αρνητική πτυχή της λειτουργίας της δημόσιας διοίκησης, αφορά στην προσοδοθηρική πρακτική συντεχνιών και οργανωμένων μειοψηφιών που νέμονται προνόμια και απολαβές, δυσανάλογα της ποιότητας και του επιπέδου υπηρεσιών που παρέχουν. Η τελευταία συνέπεια εξηγεί το υψηλό επίπεδο απαξίωσης των δημόσιων υπηρεσιών στη συνείδηση των πολιτών. Μια ιδιαιτέρως σοβαρή πτυχή δημόσιας διοίκησης, είναι η μεροληπτική διανεμητική της λειτουργία στα πλαίσια του κράτους πρόνοιας, και μάλιστα υπέρ των συμφερόντων συγκεκριμένων ομάδων. Για παράδειγμα, ο φερόμενος ως «κρατικοδίαιτος καπιταλισμός» μέσω των επιδοτήσεων και των φορολογικών διευκολύνσεων ευνοεί π.χ. τις επιχειρήσεις που διατηρούν στενούς δεσμούς με την κρατική χρηματοδότηση, τους ελεύθερους επαγγελματίες, τους αγρότες. Έχοντας αυτονομηθεί από την κομματική χειραγώγηση, οι ομάδες αυτές λειτουργούν παρασιτικά, εις βάρος των μη-οργανωμένων πολιτών, καταναλωτών και φορολογουμένων. Η συνέπεια είναι αυτονόητη: η στρέβλωση της αγοράς και τα μονοπώλια, η ουσιαστική «ιδιωτικοποίηση» των κρατικών λειτουργιών που οδηγούν με ακρίβεια στο παράδοξο της υπονόμευσης των δημοσίων αγαθών από την ίδια τη δημόσια διοίκηση. Πιστεύουμε ότι η υπό όρους μεταβίβαση αρμοδιοτήτων ή σύμπραξη των ΜΚΟ με το κράτος είναι ικανή να συμβάλει στη διαμόρφωση μιας νέας πολιτικής και διοικητικής κουλτούρας, η οποία θα ενσωματώνει το συνεργατικό πνεύμα και θα εμπεδώνει στην πράξη τις αξίες της συμμετοχικής-πλουραλιστικής δημοκρατίας. Άλλωστε ο νέος ρόλος των ΜΚΟ δεν περιορίζεται πια μόνο στο παραδοσιακό ανθρωπιστικό-ανακουφιστικό επίπεδο, αλλά αξιώνει συμμετοχή σε περισσότερα πεδία πολιτικής (εκδημοκρατισμός, χρηστή διακυβέρνηση, ασφάλεια, προστασία ανθρώπινων δικαιωμάτων) κομίζοντας τεχνογνωσία, ανθρώπινο δυναμικό, νέες μεθόδους διαχείρισης και νέα συμμετοχική κουλτούρα. Άλλωστε, η διεθνής εμπειρία υποδεικνύει ένα ευρύ φάσμα συνεργασίας μεταξύ της Κοινωνίας των Πολιτών και της κεντρικής διοίκησης. Παραδοσιακά, γαλλικές και βρετανικές κυβερνήσεις συνεργάζονται σε επίσημη βάση με ΜΚΟ για ζητήματα και πολιτικές που αφορούν τις σχέσεις με αναπτυσσόμενες χώρες. Η συνύπαρξη ΜΚΟ-κράτους στις λατινοαμερικανικές χώρες (Κολομβία, Βραζιλία κ.α) εδράζεται περισσότερο σε μια συμμετοχική διεργασία για την εξέταση ζητημάτων όπως η υγεία, η εκπαίδευση, οι υποδομές. Στις ΗΠΑ είναι κοινή πολιτική των κυβερνήσεων να προχωρούν σε επιχορηγήσεις προς τις ΜΚΟ, να συνάπτουν μαζί τους συμβάσεις για έρευνα και να αποδέχονται τη συμμετοχή τους στις διαβουλεύσεις για ζητήματα πολιτικής. 3
Τέλος, η θετική εξέλιξη της συμπερίληψης αναφοράς των ΜΚΟ στο νέο Σύνταγμα, θα επισημοποιήσει τις δυνατότητες συνεργασίας του κράτους με την Κοινωνία των Πολιτών και θα θέσει και τις δύο πλευρές απέναντι σε νέες, ουσιαστικές για την ποιότητα της δημοκρατίας μας προκλήσεις. Ενδεικτικά, προτείνονται οι παρακάτω τομές - μέτρα για την ευόδωση της συνεργατικής δημοκρατίας μεταξύ ΜΚΟ και ελληνικού κράτους: Μία σε βάθος χρόνου διοικητική μεταρρύθμιση, η οποία θα ενθαρρύνει τις συμπράξεις της δημόσιας διοίκησης με την Κοινωνία των Πολιτών στα πλαίσια ενός δημόσιου management που προωθεί την τεχνογνωσία, τη διαφάνεια, τη λογοδοσία, την αποδοτικότητα στα πλαίσια του δημόσιου συμφέροντος Κατοχύρωση της συμμετοχής για τις ΜΚΟ σε διαδικασίες δημόσιας διαβούλευσης ενόψει νομοθετικών πρωτοβουλιών για το περιβάλλον, τη βιώσιμη ανάπτυξη, τη μετανάστευση, τον πολιτισμό, Κατοχύρωση του συμβουλευτικού ρόλου των ΜΚΟ για τη χάραξη στρατηγικών για τη διεθνή συνεργασία, την αναπτυξιακή διάσταση της ανθρώπινης ασφάλειας, την καταπολέμηση της φτώχειας. Κατοχύρωση αυτονομίας και ανεξαρτησίας ΜΚΟ, αξιολόγηση έργου και έλεγχος οικονομικής διαφάνειας τόσο των ίδιων των ΜΚΟ αλλά και των συμπράξεων με το κράτος Δημιουργία ενός ανεξάρτητου οργάνου συντονισμού και επίβλεψης των ΜΚΟ στη λογική της αυτορρύθμισης Διεθνής δικτύωση των ελληνικών ΜΚΟ με στόχο την αλληλοσυμπληρωματικότητα σε τομείς υπερεθνικής δράσης Ενίσχυση του διαλόγου με τα πολιτικά κόμματα, παροχή συμβουλευτικής υποστήριξης και θεματικής συνεργασίας. Η σύμπραξη κράτους και εθελοντικών οργανώσεων με εχέγγυα αξιοκρατίας, λογοδοσίας, διαφάνειας και αποδοτικότητας αποτελεί στοίχημα για τις προοπτικές της συνεργατικής δημοκρατίας, παράλληλα αλλά και πέρα από τους κομματικούς φορείς. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η αναγκαιότητα αυτή ενισχύεται από την αυτοαναφορικότητα του πολιτικού μας συστήματος, την κομματικοκρατία και την ισχυρή πελατειοκρατία που αποτελούν ισχυρό αντίβαρο στη δημιουργία μιας κουλτούρας της συμμετοχής, της λογοδοσίας, της προσφοράς, της κοινωνικής ευθύνης και γιατί όχι, της δίκαιης ανταποδοτικότητας. 4
Προς αυτήν την κατεύθυνση, ως Όμιλος Νέων για την Ελλάδα και την Ευρώπη, πιστεύουμε ακράδαντα ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση, ως συναινετικό και πλουραλιστικό μοντέλο δημοκρατικής οργάνωσης πρέπει να μας προσφέρει αρκετά χρήσιμα παραδείγματα δημιουργικής σύμπραξης της Κοινωνίας των Πολιτών με την κεντρική διοίκηση και όχι ευκαιρίες για μικροπολιτική και συχνά εσωστρεφή - μυωπική ερμηνεία μιας διεθνοποιημένης πραγματικότητας. 5