ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΟΡΙΑ

ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις Επιμέλεια - Διόρθωση: Μαρία Αποστολοπούλου Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. Ευγενική συνεισφορά στην επιμέλεια και διόρθωση του τελικού κειμένου: Βάσω Ανδρούτσου 2014 Εκδόσεις Τόπος & Βάσω Παπαδιώτη-Αθανασίου για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο [Οι εκδόσεις Τόπος είναι εμπορικό σήμα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN: 978-960-499-082-5 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη. Εκδόσεις Τόπος Πλαπούτα 2 και Καλλιδρομίου 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856 Fax: 210 8222684

ΒΑΣΩ ΠΑΠΑΔΙΩΤΗ-ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΟΡΙΑ Συστημική προσέγγιση ΕΚ ΟΣΕΙΣ T O Π Ο Σ

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ Με μεγάλη μου χαρά πληροφορήθηκα από την κ. Παπαδιώτη- Αθανασίου ότι θα επανεκδώσει το βιβλίο της Οικογένεια και όρια, η έλλειψη του οποίου λόγω της εξαντλήσεως της 1ης έκδοσής του ήταν αισθητή τόσο στους συναδέλφους επιστήμονες και θεραπευτές όσο και στους μαθητές μου της εκπαίδευσης στη Συστημική Οικογενειακή Θεραπεία. Έτσι, έχω την τιμή και τη χαρά να προλογίζω αυτή τη νέα εμπλουτισμένη έκδοση. Την τιμή διότι είναι το πληρέστερο σύγγραμμα για το αντικείμενο των ορίων στην οικογένεια με συστημική προσέγγιση όχι μόνο για τον Ελληνικό χώρο αλλά και για τον διεθνή, απ όσο γνωρίζω. Αναμφίβολα, η επιστήμη αλλά και οι συστημικοί και οικογενειακοί θεραπευτές και επιστήμονες της παγκόσμιας επιστημονικής κοινότητας θα έχουν το εγκυρότερο σύγγραμμα στο αντικείμενο αυτό, όταν το βιβλίο μεταφρασθεί. Τη χαρά, διότι οι μαθητές μου στη Συστημική Θεραπεία θα ωφεληθούν εξαιρετικά μελετώντας το. Το βιβλίο δεν είναι απλώς ένα συμπίλημα πληροφοριών και γνώσεων από άλλα βιβλία και άρθρα. Η συγγραφέας έχει συμπεριλάβει στις σελίδες του ένα μέρος από τις γνώσεις, τις σκέψεις και τις εμπειρίες της που απέκτησε τόσο κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης θητείας της στο Πανεπιστήμιο όσο και από τη σημαντική εμπειρία της ως θεραπεύτριας. Εξάλλου, η μελέτη της δεν περιορίζεται μόνο στη συστημική προσέγγιση των ορίων αλλά επεκτείνεται και σε πλαίσια άλλων προσεγγίσεων, πράγμα που διευρύνει την αξία του βιβλίου. 5

Παρέχοντας όλες τις σύγχρονες πληροφορίες της ευρύτερης επιστημονικής γνώσεως και πολλά παραδείγματα, που στηρίζονται στην κλινική παρατήρηση και τις έρευνες της συγγραφέως αλλά και συναδέλφων της, το βιβλίο βοηθά στην κατανόηση των διεργασιών που συντελούνται στα διάφορα βιοψυχοκοινωνικά συστήματα, από το κύτταρο, τον οργανισμό, το ζευγάρι, την οικογένεια μέχρι το κράτος, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στα όρια που εξασφαλίζουν τη συνοχή των εν λόγω συστημάτων. Έτσι, καθίσταται πολύτιμο βοήθημα τόσο σε θεω ρητικό όσο και σε μεθοδολογικό επίπεδο, υποδεικνύοντας τις αρχές και μεθόδους για παρέμβαση και θεραπεία ποικίλων προβλημάτων. Ιδιαίτερη αξία, τέλος, αποκτά το βιβλίο και λόγω του απλού και κατανοητού τρόπου γραφής του, καθιστάμενο, έτσι, πολύτιμο ανάγνωσμα, όχι μόνο για τους ειδικούς, αλλά και για πλείστες άλλες κατηγορίες αναγνωστών, όπως οι εκπαιδευτικοί, οι γιατροί, οι γονείς, οι ασχολούμενοι με τη διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού του επιχειρησιακού τομέα κ.λπ. Από την πλευρά μου, συγχαίρω την κα Παπαδιώτη-Αθανασίου για την άρτια επιστημονική εργασία της και της εύχομαι ολόψυχα να συνεχίσει με την ίδια ζέση το πολύπλευρο έργο της μελετώντας, ερευνώντας και διδάσκοντας. Ν. Παρίτσης 6

Περιεχόμενα Πρόλογος στην 2η αναθεωρημένη έκδοση 11 Από τον Πρόλογο στην 1η έκδοση 15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΙ Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ 23 Γενική Θεωρία Συστημάτων 25 Ιστορική εξέλιξη 25 Εφαρμογή της συστημικής προσέγγισης στη θεραπεία οικογένειας και την κλινική πράξη 40 Βασικές αρχές της συστημικής προσέγγισης και η εφαρμογή τους στη λειτουργία της οικογένειας 47 Η έννοια του όλου σε αντιδιαστολή με το παραδοσιακό αναλυτικό μοντέλο 47 Η έννοια του συστήματος 49 Η κυκλική σχέση σε αντιδιαστολή με τη γραμμική 52 Εφαρμογή της έννοιας της κυκλικότητας στη συστημικήοικογενειακή θεραπεία 56 Η ουδετερότητα 61 Η επικοινωνία 64 Η έννοια της «διεργασίας» στο σύστημα της οικογένειας 80 Η δυναμική ισορροπία 84 Η οργάνωση 86 Ο σκοπός του συστήματος της οικογένειας 92 7

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΟΡΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Οριοθέτηση του συστήματος της οικογένειας και του ζευγαριού 95 Η έννοια των ορίων 97 Οριοθέτηση του συστήματος της οικογένειας: ορισμός 100 Παράγοντες που καθορίζουν τα όρια και διαμορφώνουν την ταυτότητα της οικογένειας 112 Ο γάμος ως ρόλος 113 Επιπτώσεις του γάμου στην προσωπικότητα 114 Οριοθέτηση και διαμόρφωση της ταυτότητας του ζευγαριού 118 Επιλογή συντρόφου 118 Κοινές εμπειρίες 124 Τελετές 125 Η παρουσία του παιδιού 126 Παράγοντες που συμβάλλουν στη διατήρηση των ορίων και της ταυτότητας της οικογένειας 127 Διεργασίες προστασίας της οικογένειας από ξένες επεμβάσεις 128 Διεργασίες για τη διατήρηση της δέσμευσης των μελών της οικογένειας 136 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΤΥΠΟΙ ΟΡΙΩΝ ΣΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ 141 Ανοιχτά και κλειστά όρια 143 Λειτουργικά όρια 149 Κλίμακες αξιολόγησης του είδους των ορίων στην οικογένεια 152 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΤΑ ΒΑΣΙΚΟΤΕΡΑ ΥΠΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ 163 Η διαμόρφωση ρόλων στην οικογένεια 165 Το υποσύστημα των συζύγων 169 Το υποσύστημα των γονέων 197 Το υποσύστημα των αδελφών 205 8

Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝΤΑΙ ΣΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΕΞΑΙΤΙΑΣ ΤΗΣ ΜΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΩΝ ΟΡΙΩΝ 215 Τριγωνοποίηση (triangulation) 217 Το παιδί σε ρόλο γονέα (parentification) 221 Το παιδί «αποδιοπομπαίος τράγος» (scapegoat) 224 Μη διαφοροποιημένες και ασύνδετες οικογένειες 234 Μη διαφοροποιημένες οικογένειες (enmeshed families) 235 Ασύνδετες οικογένειες (disengaged families) 236 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΟΡΙΩΝ ΣΕ ΚΑΘΕ ΣΤΑΔΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ 239 Εισαγωγικές έννοιες 241 Η επίδραση της οικογένειας ως συστήματος στη διαμόρφωση της προσωπικότητας 241 Οι βασικότερες διαφορές μεταξύ της θεωρίας του Erikson και της θεωρίας του Freud 246 Σχέση ψυχαναλυτικής και συστημικής θεραπευτικής προσέγγισης 247 Πρώτο στάδιο: Εμπιστοσύνη ή δυσπιστία (1ο έτος) 252 Η διαμόρφωση του εαυτού 252 Η ψυχαναλυτική θεωρία 253 Η θεωρία του Erikson 266 Η λειτουργία της οικογένειας ως συστήματος κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής του παιδιού 269 Δεύτερο στάδιο: Αυτονομία ή ντροπή και αμφιβολία (2-3 ετών) 275 Η ψυχαναλυτική θεωρητική προσέγγιση 275 Η θεωρία του Erikson 282 Ο ρόλος των γονέων στο στάδιο της αυτονομίας ή αμφιβολίας 285 9

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΟΡΙΑ Τρίτο στάδιο: Πρωτοβουλία ή ενοχή (3-5 ετών) 293 Η ψυχαναλυτική θεωρητική προσέγγιση 293 Η θεωρία του Erikson 297 Ο ρόλος των γονέων στο στάδιο της πρωτοβουλίας ή ενοχής 300 Η διαμόρφωση της αυτοεκτίμησης 302 Τέταρτο στάδιο: Εργατικότητα ή ανεπάρκεια (5-10 ετών) 304 Η ψυχαναλυτική θεωρία 304 Η θεωρία του Erikson 306 Διαμόρφωση του Υπερεγώ 310 Ο ρόλος των γονέων στο στάδιο της εργατικότητας ή ανεπάρκειας 314 Πέμπτο στάδιο: Εφηβεία. Ταυτότητα ή σύγχυση ρόλων (11-18 ετών περίπου) 318 Η ψυχαναλυτική θεωρία 318 Η σχέση γονέων-εφήβων σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία 322 Η θεωρία του Erikson 324 Η σχέση γονέων-εφήβων σύμφωνα με μεταγενέστερες έρευνες 329 Ο ρόλος των γονέων στο στάδιο της εφηβείας 333 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΟΡΙΩΝ ΣΤΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ 345 Η δομική θεραπεία οικογένειας 347 Εξέλιξη και βασικές αρχές της δομικής θεραπευτικής προσέγγισης 351 Θεωρητική βάση της δομικής θεραπευτικής προσέγγισης 354 Γενικές αρχές και τεχνικές παρέμβασης στη δομική θεραπεία οικογένειας 358 Διαμόρφωση του χάρτη της δομής της οικογένειας 359 Τεχνικές παρέμβασης 359 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 371 10

Πρόλογος στην 2η αναθεωρημένη έκδοση Μετά από 30 χρόνια εμπειρίας τόσο στη διδασκαλία της συστημικής-οικογενειακής θεραπείας όσο και στην εφαρμογή της στη θεραπευτική πρακτική, με άτομα, ζευγάρια και οικογένειες, ο σκοπός για τον οποίο γράφηκε αυτό το βιβλίο παραμένει ο ίδιος με εκείνον του βιβλίου Οικογένεια και όρια (τελευταία έκδοση Ελληνικά Γράμματα, 2006). Διδάσκοντας τους φοιτητές μου στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων τις βασικές αρχές της συστημικής-οικογενειακής θεραπείας, διαπίστωσα την ανάγκη για τη συγγραφή ενός βιβλίου που να παρουσιάζει και να διασαφηνίζει τις αρχές αυτές. Η οικογένεια, μολονότι είναι ένα μικρό υποσύστημα στην οργάνωση των συστημάτων, αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα για την κατανόηση των αρχών της συστημικής προσέγγισης. Οι αρχές λειτουργίας της οικογένειας, ως ένα βιοψυχοκοινωνικό σύστημα, ισχύουν και για άλλα συστήματα, ευρύτερης ή μερικότερης εμβέλειας, όπως κοινωνίες, εθνότητες ή και το άτομο. Μολονότι από την πρώτη εμφάνιση της συστημικής θεωρίας, τη δεκαετία του 1940 περίπου, ώς σήμερα έχουν γίνει σημαντικές αλλαγές και η συστημική προσέγγιση εμπλουτίστηκε και με άλλες επιστημονικές θεωρίες και δεδομένα από την κλινική εφαρμογή, οι αρχές της Γενικής Θεωρίας Συστημάτων και της Κυβερνητικής με τις οποίες ξεκίνησε, εξακολουθούν να είναι πολύ χρήσιμες τόσο στην κατανόηση της λειτουργίας 11

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΟΡΙΑ των βιοψυχοκοινωνικών συστημάτων, όπως η οικογένεια, το άτομο και το ζευγάρι, όσο και στη θεραπευτική παρέμβαση. Τα όρια είναι μία βασική έννοια στη λειτουργία των συστημάτων που τέθηκε από την αρχή της παρουσίας της συστημικής προσέγγισης. Συνδέονται με τη δημιουργία και τη διατήρηση της ταυτότητας του κάθε συστήματος και τη διαφοροποίησή του από τα άλλα υποσυστήματα. Η έμφαση στην έννοια των ορίων στην οικογένεια δίνει τη δυνατότητα να διερευνηθούν οι διεργασίες και οι παράγοντες που υπεισέρχονται στην αρχική δημιουργία του συστήματος της οικογένειας και τη διαμόρφωση της ταυτότητάς της, στη λειτουργία της, όπως και στην εξελικτική της πορεία. Με την επιλογή αυτή δίνεται, επίσης, η δυνατότητα να μελετηθούν θέματα που αφορούν στο άτομο και τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, στο ζευγάρι και την οικογένεια ως σύνολο. Η επισήμανση των διεργασιών με βάση τις οποίες σχηματίζονται και λειτουργούν τα βασικά αυτά υποσυστήματα δίνει συγχρόνως και τις αρχές και μεθόδους για παρέμβαση και θεραπεία, όπου υπάρχουν προβλήματα. Το βιβλίο παρέχει τη δυνατότητα για την κατανόηση των παραγόντων και των διεργασιών που αλληλεπιδρούν στο σύστημα της οικογένειας, όπως και στα συστήματα έξω από αυτήν κοινωνικό περιβάλλον, οικονομία, πολιτική, πολιτισμός και αξιακό σύστημα, και επηρεάζουν τη λειτουργία της ως ένα δυναμικό όλον. Αυτό το όλον θα καθορίσει στη συνέχεια σε σημαντικό βαθμό και την ψυχική υγεία του κάθε μέλους του. Λόγω των πληροφοριών που δίνονται για τις βασικές αρχές της συστημικής προσέγγισης, οι οποίες, όπως αναφέραμε, ισχύουν όχι μόνο για την οικογένεια αλλά και για άλλα βιοψυχοκοινωνικά συστήματα, το βιβλίο αποτελεί ένα χρήσιμο βοήθημα για τη διδασκαλία της συστημικής θεώρησης. Θεωρώ, επίσης, ότι συμβάλλει στην κατανόηση των διεργασιών και των αλληλοαντιδράσεων που συντελούνται στο ζευγάρι και την οικογένεια ως σύνολο, με βάση τις οποίες διαμορφώνεται η προσωπικότητα και η εξέλιξη του ατόμου. 12

Πρόλογος στην 2η αναθεωρημένη έκδοση. Έγινε προσπάθεια οι πληροφορίες αυτές να δοθούν με απλό τρόπο και με πολλά παραδείγματα από τη δική μας δουλειά, όπως και από εκείνη άλλων συναδέλφων. Σε πολλές, επίσης, περιπτώσεις χρησιμοποιούμε δεδομένα από δικές μας έρευνες που κάναμε στον Τομέα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και στο Κέντρο Εκπαίδευσης συστημικών θεραπευτών στα Ιωάννινα, όπου δραστηριοποιούμαι τα τελευταία τέσσερα χρόνια ως επιστημονική υπεύθυνη. Λόγω του τρόπου αυτού γραφής, θεωρώ ότι το βιβλίο μπορεί να γίνει κατανοητό και να είναι χρήσιμο και σε μία ευρύτερη κατηγορία αναγνωστών, όπως γονείς, γιατροί, εκπαιδευτικοί και άτομα από άλλους επαγγελματικούς χώρους. Θα ήθελα να ευχαριστήσω κάποια άτομα που με βοήθησαν στην ολοκλήρωση αυτού του εγχειρήματος: Τη Βάσω Ανδρούτσου, τελειόφοιτη εκπαιδευόμενη στο πρόγραμμα εκπαίδευσης οικογενειακών-συστημικών θεραπευτών στα Ιωάννινα, για την πολύπλευρη βοήθεια στην αναζήτηση νεότερης βιλιογραφίας και για το απαιτητικό έργο του τελικού ελέγχου της βιβλιογραφίας και του όλου κειμένου. Την Άρτεμις Λαζάρου, τη Σπυριδούλα Τραχανά και την Ελευθερία Τσίτου, εκπαιδευόμενες, επίσης, στο Κέντρο, για τις διορθώσεις του κειμένου και για πολλές άλλες πρακτικές διευκολύνσεις. Τον αγαπητό φίλο και συνεργάτη στο πρόγραμμα εκπαίδευσης της ΕΣΥΘΕΠΑΣ στα Ιωάννινα, τον Νίκο Παρίτση, για την ενθάρρυνση να προχωρήσω στη νέα έκδοση και τις πολύτιμες συζητήσεις που κάναμε για συστημικές έννοιες και θεραπευτικές παρεμβάσεις. Τον ευχαριστώ, επίσης, θερμά για την προθυμία του να προλογίσει τη νέα έκδοση του βιβλίου μου. Τέλος, τη Σεβαστή Μπούμπαλου, αγαπητή φίλη και συνεργάτιδα από παλιά, που, γνωρίζοντας την υπευθυνότητα και σοβαρότητα με την οποία εργάζεται, εμπιστεύτηκα την έκδοση του βιβλίου μου στις εκδόσεις «Τόπος». 13

Από τον Πρόλογο στην 1η έκδοση Η λειτουργία και εξέλιξη της οικογένειας ως αντικείμενο έρευνας απασχολεί πολλούς επιστημονικούς κλάδους, μεταξύ αυτών την ψυχολογία, την κοινωνιολογία, την ανθρωπολογία και τη διαπολιτισμική ψυχολογία. Η εμφάνιση της συστημικής θεώρησης από τα μέσα περίπου του 20ού αιώνα μάς πρόσφερε ένα νέο τρόπο προσέγγισης της ευρύτερης επιστημονικής γνώσης, αλλά και των θεμάτων που αφορούν στη μελέτη της οικογένειας και την ψυχοθεραπεία, τόσο σε θεωρητικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο μεθοδολογίας. Η ενασχόλησή μου με τη συστημική προσέγγιση και τη συστημική θεραπεία με οδήγησε ώστε η μελέτη του θέματος της οικογένει ας, στο μεγαλύτερο τουλάχιστον μέρος, να γίνει με βάση την προσέγγιση αυτή. Η έννοια των ορίων, η οποία αποτελεί βασική αρχή στη λειτουργία των συστημάτων, συνδέεται με παράγοντες και διεργασίες που συντελούν στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ζευγαριού και της οικογένειας, καθώς και με την άσκηση του γονεϊκού ρόλου. Ο συνδυασμός ο οποίος επιχειρείται με την ψυχαναλυτική προσέγγιση για την παρουσίαση των βασικών σταδίων ανάπτυξης του παιδιού και του γονεϊκού ρόλου που διαμορφώνεται αντίστοιχα σε καθένα από τα στάδια αυτά, αποτελεί την ιδι αιτερότητα της παρούσας μονογραφίας. Θεωρώ ότι τα όρια, σε συν δυασμό με τις βασικές ανάγκες του παιδιού, όπως αυτές δια μορφώνονται κατά την εξελικτική του πορεία, θα έδιναν μία ολιστική προσέγγιση στον τρόπο που λειτουργεί η οικογένεια, ως ένα ψυχοκοινωνικό σύστημα. 15

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΟΡΙΑ Το βιβλίο Οικογένεια και όρια δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 2000. Στην παρούσα έκδοση έγιναν μερικές μικρές αλλαγές και προσθήκες. [...] Ευχαριστώ όλους όσοι βοήθησαν στην ολοκλήρωση της μονογραφίας αυτής: τους συνεργάτες μου στον Τομέα Ψυχολογίας, ιδιαίτερα τη γραμματέα του Τομέα Βάγια Τσάλιου και τις αποσπασμένες εκπαιδευτικούς Τασούλα Ευαγγελία και Ελένη Δεκόλη, για τη βοήθειά τους στην επεξεργασία του κειμένου και σε άλλα πρακτικά θέματα. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τη Χάρις Κατάκη και τον Γιώργο Οικονόμου για τη βασική εκπαίδευση που έκανα μαζί τους στον συστημικό τρόπο σκέψης και στη συστημική ψυχοθεραπεία. Τον David Jones, εξελικτικό ψυχολόγο, Καθηγητή στο Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου (Birkbeck College), και τον Barry Mason, οικογενειακό θεραπευτή και ερευνητή, διευθυντή του Ινστιτούτου Οικογενειακής Θεραπείας στο Λονδίνο, για την ευκαιρία που μου έδωσαν να συμμετάσχω επί πέντε μήνες στο πρόγραμμα εκπαίδευσης υποψήφιων θεραπευτών στις σχολές οικογενειακής θεραπείας στο Birkbeck College. Ευχαριστώ ακόμη τον John Byng-Hall, ψυχίατρο, θεραπευτή και ερευνητή στον χώρο της οικογενειακής θεραπείας, ο οποίος μου έδω σε, επίσης, την ευκαιρία να συμμετάσχω με τη θεραπευτική ομά δα στις θεραπευτικές συναντήσεις οικογενειών στην Κλινική Tavistock στο Λονδίνο. Η εμπειρία μου από τις συναντήσεις αυτές για τη λειτουργία της οικογένειας και την οικογενειακή θεραπεία ήταν σημαντική. [...] Βάσω Παπαδιώτη-Αθανασίου 16

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συστημική προσέγγιση αποτελεί έναν ευρύτερο τρόπο σκέψης και προσέγγισης της γνώσης. Αγγίζει θέματα επιστημολογίας, μεθοδολογίας και έρευνας και έχει εφαρμογή σε διάφορους επιστημονικούς κλάδους, όπως η ψυχολογία, η κοινωνιολογία, η ιατρική, η πολιτική, η οικονομία. Η θεώρηση συνόλων και η έμφαση στην οργάνωση των φαινομένων αποτελούν τα κύρια στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη συστημική σκέψη. Η συστημική προσέγγιση εξετάζει τα φαινόμενα όχι μεμονωμένα αλλά μέσα στο δυναμικό πλαίσιο στο οποίο ανήκουν. Με αυτό τον τρόπο διαφοροποιείται από την αναγωγική επιστημονική προσέγγιση, της οποίας κύριο γνώρισμα είναι η ανάλυση ενός φαινομένου στα μικρότερά του τμήματα με στόχο την ανακάλυψη των νόμων που διέπουν τη λειτουργία του. Βασική αρχή της συστημικής προσέγγισης είναι ότι το όλον είναι διαφορετικό από το άθροισμα των μερών του και ότι οι κανόνες με βάση τους οποίους λειτουργεί είναι διαφορετικοί από τους κανόνες με βάση τους οποίους λειτουργούν τα μέρη του. Κάθε όλον αποτελεί ένα σύστημα του οποίου η λειτουργία διέπεται από συγκεκριμένες αρχές. Οι αρχές λειτουργίας των συστημάτων καθορίστηκαν αρχικά από τη Γενική Θεωρία Συστημάτων (ΓΘΣ) και την Κυβερνητική, οι οποίες από κοινού διαμόρφωσαν τη συστημική προσέγγιση. Σύμφωνα με τη ΓΘΣ, η παγκοσμιότητα είναι ένα όλον, ένα υπερσύστημα, που αποτελείται από επιμέρους ενότητες-συστήματα τα οποία έχουν ιεραρχική σχέση μεταξύ τους. Κύριο χαρακτηριστικό των συ- 17

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΟΡΙΑ στημάτων είναι ότι δίνεται έμφαση όχι στις μεμονωμένες ενότητες που τα απαρτίζουν αλλά στη δυναμική σχέση μεταξύ των ενοτήτων αυτών. Οι θέσεις της συστημικής προσέγγισης από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 πέρασαν στον χώρο της ψυχοθεραπείας. Για 60 περίπου χρόνια η ψυχανάλυση αποτελούσε το κυρίαρχο θεραπευτικό μοντέλο στην κλινική πρακτική και στην ψυχοθεραπεία. Η ψυχαναλυτική θεωρία δίνει έμφαση στον ενδοψυχικό ατομικό παράγοντα ο οποίος οδηγεί στη διαμόρφωση της προβληματικής συμπεριφοράς και στον ίδιο παράγοντα δίνει έμφαση και για τη θεραπεία. Η εισαγωγή του κοινωνικοπολιτισμικού παράγοντα από τους ψυχαναλυτές που ακολούθησαν τον Freud, τους λεγόμενους νεοφροϋδικούς (Horney, Adler, Fromm), καθώς και η εστίαση στους περιβαλλοντικούς και γνωστικούς παράγοντες από τους συμπεριφοριστές, μετρίασαν την έμφαση στον ενδοψυχικό παράγοντα. Παρ όλα αυτά, η προβληματική συμπεριφορά εξακολούθησε να αντιμετωπίζεται με βάση κυρίως τα προσωπικά χαρακτηριστικά του ατόμου που παρουσίαζε το πρόβλημα. Με την παρουσία της συστημικής προσέγγισης στον χώρο της ψυχοθεραπείας, η παθολογία του ατόμου δεν θεωρείται υπόθεση ατομική αλλά αποτέλεσμα διεργασιών και αλληλοαντιδράσεων τόσο σε υλικό όσο και σε ιδεολογικό περιεχόμενο, που συμβαίνουν στο συνολικό πλαίσιο στο οποίο ζει. Το πλαίσιο αυτό περιλαμβάνει διάφορα επίπεδα, όπως το βιολογικό, το ψυχολογικό, το κοινωνικό, το πολιτικό και το οικολογικό επίπεδο. Είναι αυτό που ο Bateson, ένας από τους θεμελιωτές της συστημικής θεώρησης, ονομάζει «οικολογία του Νου» (Ecology of Mind). Η οικογένεια είναι το πιο κοντινό πλαίσιο στο οποίο το άτομο διαμορφώνει την προσωπικότητα και τη συμπεριφορά του. Η ΓΘΣ έδωσε ένα επαρκές μοντέλο για την κατανόηση της οικογένειας ως βιοψυχοκοινωνικού συστήματος, η λειτουργία του οποίου στηρίζεται σε γενικές αρχές οι οποίες ισχύουν και για τη λειτουργία όλων των βιοψυχοκοινωνικών συστημάτων. 18

εισαγωγη Λόγω της έμφασης που δόθηκε αρχικά στη μελέτη του πλαι σίου της οικογένειας για την ανάπτυξη προβλημάτων στο άτομο, όπως και για τη θεραπεία τους, η θεραπευτική παρέμβαση με βάση τις αρχές λειτουργίας των συστημάτων ονομάστηκε οικογενειακή θεραπεία. Μετά τις σημαντικές επιρροές που δέχθηκε η οικογενειακή θεραπεία από την επιστημολογική επανάσταση της δεκαετίας 1970-1980, ο όρος συστημική θεραπεία τείνει να αντικαταστήσει τον όρο οικογενειακή θεραπεία. Σύμφωνα με τη συστημική προσέγγιση, τα όρια αποτελούν βασική έννοια για τη λειτουργία των συστημάτων. Στο σύστημα της οικογένειας τα όρια διαμορφώνονται από το σύνολο των διεργασιών και κανόνων που διέπουν τον τρόπο επικοινω νίας συνειδητής και ασυνείδητης και αλληλοαντίδρασης, όπως και τη γενικότερη συμπεριφορά των μελών της. Τα όρια συμπίπτουν σε μεγάλο βαθμό με τον ρόλο που αναλαμβάνει κάθε μέλος ή ενότητα μελών στην οικογένεια για τη λειτουργία του όλου συστήματος. Τα όρια στην οικογένεια, όπως εκφράζονται στον γονεϊκό ρόλο, διαφοροποιούνται με βάση το εξελικτικό στάδιο του παιδιού. Για τον λόγο αυτό, στο 6ο κεφάλαιο του βιβλίου παρουσιάζονται τα βασικά στάδια εξέλιξης του παιδιού. Στο παρόν σύγγραμμα επιλέξαμε να εξετάσουμε τη φύση των ορίων, τις διεργασίες με βάση τις οποίες διαμορφώνονται τα όρια στο ζευγάρι και στην οικογένεια, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικοί τύποι ορίων επηρεάζουν τη λειτουργία της οικογένειας και συμβάλλουν στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς του ατόμου. Τα όρια είναι έννοια που αναπτύχθηκε από την πρώτη περίο δο παρουσίας της συστημικής-οικογενειακής θεραπείας, από τη δεκαετία του 1960 περίπου, με βάση κυρίως την επίδραση από τη ΓΘΣ. Οι σημαντικές αλλαγές που έχουν γίνει τις επόμενες δεκαετίες στη συστημική σκέψη και τη στάση των θεραπευτών και στις μεθόδους ψυχοθεραπείας δεν ακύρωσαν τις αρχικές της θέσεις. Οι θεραπευτές αναζητούν θεωρίες και μεθόδους που θα τους βοηθήσουν να είναι αποτελεσματικοί 19

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΟΡΙΑ στη δουλειά τους. Τα πρώτα μοντέλα οικογενειακής θεραπείας περιέχουν πολλές τέτοιες θέσεις και αρχές, μεταξύ των οποίων και τα όρια. Τα όρια εμπεριέχουν βασικές αρχές και διεργασίες με βάση τις οποίες διαμορφώνεται ο ενδοψυχικός κόσμος και η προσωπικότητα του ατόμου, όπως και το πλαίσιο λειτουργίας του ζευγαριού και της οικογένειας. Αποτελούν, επομένως, τον καμβά πάνω στον οποίο μπορεί να παρουσιαστεί η ατομικότητα και η εξελικτική πορεία του ατόμου, του ζευγαριού και της οικογένειας και οι διεργασίες και αλληλοαντιδράσεις που μπορεί να δημιουργήσουν προβλήματα. Η σφαιρική αυτή παρουσίαση αποτελούσε και τον απώτερο στόχο του παρόντος συγγράμματος. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι βασικές αρχές της συστημικής προσέγγισης και η εφαρμογή τους στην οικογένεια. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναφέρονται οι παράγοντες που καθορίζουν τα όρια και διαμορφώνουν την ταυτότητα της οικογένειας, όπως και παράγοντες που συντελούν στη διατήρησή της. Στο τρίτο κεφάλαιο αναφέρονται θέματα που συνδέονται με τους τύπους ορίων που διαμορφώνονται σε μία οικογένεια και με κλίμακες που έχουν διαμορφωθεί για την αξιολόγηση του οικογενειακού πλαισίου. Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στα κυριότερα υποσυστήματα που διαμορφώνονται στην οικογένεια: το ζευγάρι-γονείς και τα παιδιά-αδέλφια. Για κάθε υποσύστημα παρατίθενται βασικές διαστάσεις και διαδικασίες που συνδέονται με τη λειτουργία του. Το πέμπτο κεφάλαιο αναφέρεται σε προβλήματα τα οποία δημιουργούνται στην οικογένεια όταν δεν υπάρχουν λειτουργικά όρια. Ασύνδετες ή μη διαφοροποημένες οικογένειες, όπως και διάφοροι τύποι τριγωνοποίησης είναι από τα συνηθέστερα προβλήματα. Στο έκτο κεφάλαιο αναφέρονται τα βασικά στάδια στην εξέλιξη του παιδιού με βάση την ψυχαναλυτική προσέγγιση, 20

εισαγωγη καθώς και ο ρόλος των γονέων, όπως αυτός διαμορφώνεται βάσει των χαρακτηριστικών και των αναγκών του παιδιού σε κάθε στάδιο ανάπτυξης. Στο έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο αναφέρονται βασικά στοιχεία από τη δομική θεραπεία οικογένειας, ως παράδειγμα αποκατάστασης δυσλειτουργικών ορίων στην οικογένεια. 21