ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Ενότητα 1 Τμήμα Οικονομικών Επιστημών
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Αποτελεσματικότητα της αγοράς Οι ελεύθερα λειτουργούσες αγορές χωρίς στρεβλώσεις και με τις υποθέσεις που κάνουμε για τέλειο ανταγωνισμό οδηγούν στην μεγιστοποίηση του κοινωνικού πλεονάσματος και στην επίτευξη της αποτελεσματικότητας. Πλεόνασμα καταναλωτών Πλεόνασμα παραγωγών Q ΑΡΙΣΤΗ Ισορροπία Προσφορά Οριακό κόστος παραγωγής (τεχνολογία) Ζήτηση Ποσότητα 4
Δικαιώματα ιδιοκτησίας & αποτελεσματικότητα [1] Μια πολύ σημαντική ιδιότητα που πρέπει να ισχύει, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται αποτελεσματικότητα είναι η ύπαρξη σαφώς καθορισμένων δικαιωμάτων ιδιοκτησίας. Χαρακτηριστικά αποτελεσματικών δομών δικαιωμάτων ιδιοκτησίας. Καθολικότητα (καθορισμένα δικαιώματα και υποχρεώσεις). Αποκλειστικότητα απόδοσης οφελών και κόστους στον ιδιοκτήτη. Δυνατότητα ελεύθερης μεταβίβασης. Δυνατότητα νομικής προστασίας. 5
Δικαιώματα ιδιοκτησίας & αποτελεσματικότητα [2] Το πλεόνασμα του παραγωγού είναι κέρδη. Κέρδη στον τέλειο ανταγωνισμό μπορούν να υπάρχουν βραχυχρόνια. Μακροχρόνια η είσοδος επιχειρήσεων εκμηδενίζει τα κέρδη υπό την προϋπόθεση ότι όλες οι επιχειρήσεις είναι εξίσου αποδοτικές (ίδια τεχνολογία). Στην περίπτωση όμως πόρων σε σπανιότητα ή διαφορετικής ποιότητας, η παραπάνω προϋπόθεση δεν ισχύει. Για να αυξηθεί η προσφορά αγροτικών προϊόντων για παράδειγμα, θα πρέπει να καλλιεργηθεί λιγότερο αποδοτική γη (υψηλότερου κόστους) και επομένως η πλέον αποδοτική γη θα αποφέρει μακροχρόνια κέρδη (με τη μορφή προσόδου σπανιότητας). Ένα άλλο παράδειγμα ύπαρξης προσόδου σπανιότητας είδαμε στο προηγούμενο μάθημα, στη διαχρονική κατανομή ενός εξαντλήσιμου πόρου, ο οποίος είχε σταθερό κόστος απόσπασης. 6
Πηγές αποτυχίας των αγορών[1] Ατελής ανταγωνισμός Γενικά ο ατελής ανταγωνισμός στις αγορές δημιουργεί σημαντικά προβλήματα στην επίτευξη αποτελεσματικών κατανομών των πόρων. Αυτό ισχύει και για τους φυσικούς πόρους. Αν και στην περίπτωση των εξαντλήσιμων πόρων, ο περιορισμός της προσφοράς που συνεπάγονται οι ατελείς αγορές μπορεί να λύσει κάποια από τα προβλήματα υπερεκμετάλλευσης. Το ίδιο και στην περίπτωση της μόλυνσης η οποία είναι θετική συνάρτηση της παραγωγής. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι οι ατέλειες στον ανταγωνισμό δικαιολογούνται. 7
Πηγές αποτυχίας των αγορών[2] Απόκλιση κοινωνικών και ιδιωτικών προεξοφλητικών επιτοκίων. Η διαχρονική κατανομή πόρων εξαρτάται από το επίπεδο του προεξοφλητικού επιτοκίου. Εάν οι επιχειρήσεις χρησιμοποιούν υψηλότερο (χαμηλότερο) προεξοφλητικό επιτόκιο από το κοινωνικά άριστο, τότε αποσπούν πιο γρήγορα (αργά) τους πόρους. Ένας λόγος διαφοράς κοινωνικού από το ιδιωτικό προεξοφλητικό επιτόκιο είναι η διαφορετική αντίληψη της πρόσθετης απόδοσης για αντιστάθμιση κινδύνου (risk premium). 8
Επομένως το οικονομικό σύστημα κατανέμει αποτελεσματικά τους πόρους στις διάφορες χρήσεις τους κάτω από «τέλειες συνθήκες» (που συμπεριλαμβάνουν και ένα σαφώς καθορισμένο σύστημα δικαιωμάτων ιδιοκτησίας). Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που οι «τέλειες συνθήκες» δεν ισχύουν και έχουμε αναποτελεσματικές κατανομές: Ατέλεια ανταγωνισμού στις αγορές Προεξοφλητικά επιτόκια Κοινόκτητοι πόροι Δημόσια αγαθά Φυσικά μονοπώλια Εξωτερικότητες Δικαιώματα ιδιοκτησίας & αποτελεσματικότητα Στο μάθημα αυτό εξετάζουμε τις περιπτώσεις αυτές καθώς και τις πιθανές λύσεις. 9
Τα είδη αγαθών Ναι Αποκλειστικής χρήσης; Όχι Ανταγωνιστικό στην κατανάλωση; Ναι Όχι Ιδιωτικά αγαθά Χωνάκι παγωτό Είδη ένδυσης Μποτιλιαρισμένοι δρόμοι με διόδια Κοινόκτητοι πόροι Ψάρια ελευθέρας βοσκής Το περιβάλλον Μποτιλιαρισμένοι δρόμοι χωρίς διόδια Φυσικό μονοπώλιο Πυρασφάλεια Δορυφορική TV Μη μποτιλιαρισμένοι δρόμοι με διόδια Δημόσια αγαθά Εθνική άμυνα Γνώση Μη μποτιλιαρισμένοι δρόμοι χωρίς διόδια 10
Πηγές αποτυχίας των αγορών[3] Διαχωρισμός μεταξύ αμιγώς και μη-αμιγώς δημοσίων αγαθών στη βάση του εάν ένα αγαθό μη αποκλειστικής χρήσης είναι ή όχι ανταγωνιστικό στην κατανάλωση. Κλασσικό παράδειγμα είναι ένας δρόμος ο οποίος μέχρι ενός αριθμού χρηστών δεν είναι μποτιλιαρισμένος, ενώ όταν ξεπεραστεί ο αριθμός αυτός ο δρόμος είναι μποτιλιαρισμένος και η ωφέλεια του κάθε χρήστη μειώνεται όσο αυξάνονται οι χρήστες. Ωφέλεια ατόμου n 1 Αριθμός χρηστών 11
Πηγές αποτυχίας των αγορών[4] Δημόσια αγαθά Είναι τα αγαθά των οποίων η χρήση δεν μπορεί να αποκλειστεί και ως εκ τούτου είναι ελευθέρα για τον καθένα. Στην περίπτωση των δημόσιων αγαθών έχουμε εξωτερικότητες καθώς κάτι που έχει αξία δεν έχει τιμή. Τα άτομα παίρνουν χρησιμότητα (απόλαυση) χωρίς να χρειάζεται να πληρώνει κανέναν. 12
Πηγές αποτυχίας των αγορών[5] Δημόσια αγαθά Κάθετη αντί οριζόντιας άθροισης ατομικών ζητήσεων Η άριστη παραγωγή μόνον εάν κάθε άτομο πληρώνει τιμή ίση με οριακή ωφέλειά του (PA. PΒ) P P A P B q B D Συνολική ζήτηση D B q Q * A D A MC Ατομική ζήτηση Q 13
Πηγές αποτυχίας των αγορών[6] Κανείς όμως από τους δύο δεν θα πληρώσει εθελοντικά ποσό ίσο με την οριακή του ωφέλεια. Αν πρώτος πλήρωνε ο Β, τότε ο Α θα πλήρωνε μόνο για να αυξηθεί η προσφορά από qb σε qα. Αν πρώτος πλήρωνε ο Α τότε ο Β δεν θα πλήρωνε τίποτα. Τζαμπατζής (free rider) είναι το άτομο το οποίο ενώ αποκομίζει οφέλη από κάποιο αγαθό (υπηρεσία), αρνείται (ή αποφεύγει) να πληρώσει. Καθώς κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει κάποιο άτομο από το να απολαμβάνει τα οφέλη από ένα δημόσιο αγαθό, τα άτομα θα αποφεύγουν να πληρώσουν για την παροχή του αγαθού αυτού ευχόμενοι ότι θα πληρώσουν οι άλλοι. 14
Πηγές αποτυχίας των αγορών[7] Το πρόβλημα του τζαμπατζή είναι αυτό το οποίο δημιουργεί την αποτυχία της αγοράς. Καθώς στην περίπτωση των αμιγώς δημόσιων αγαθών οι καταναλωτές δεν αποκαλύπτουν τις πραγματικές τους προτιμήσεις, αντίθετα από την περίπτωση των ιδιωτικών αγαθών, τα αγαθά αυτά ακόμη και εάν προσφερθούν από ιδιωτικές επιχειρήσεις δεν θα παραχθεί η άριστη ποσότητα. Ο μόνος τρόπος για να παραχθεί το άριστο επίπεδο είναι να το παράγει το δημόσιο, συλλέγοντας τους απαραίτητους πόρους μέσω φορολογίας Άριστη λύση: ο κάθε καταναλωτής χρεώνεται με ποσό ίσο με την οριακή προθυμία πληρωμής (φορολογίας κατά Lindahl). 15
Πηγές αποτυχίας των αγορών[7] Παραδείγματα δημόσιων αγαθών Εθνική άμυνα Βασική έρευνα Προγράμματα καταπολέμησης της φτώχειας Παγκόσμια δημόσια αγαθά Μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστοσελίδα σε δημόσια αγαθά: ED CLARKE'S PUBLIC GOODS INDEX PAGE 16
Πηγές αποτυχίας των αγορών[8] Κοινόκτητοι πόροι Κοινόκτητοι είναι οι πόροι των οποίων η χρήση δεν μπορεί να αποκλειστεί. Προσφέρονται δωρεάν σε όποιο άτομο θέλει να τους χρησιμοποιήσει. Αλλά οι κοινόκτητοι πόροι είναι ανταγωνιστικοί στην κατανάλωση καθώς όταν ένα άτομο τους χρησιμοποιεί, ελαττώνει αυτόματα την ευχαρίστηση των άλλων. Δες τις εργασίες που παρουσιάστηκαν στα συνέδρια του International Association for the Study of Common Property (IASCP) το 1998 και 2000 στην διεύθυνση: http://www.indiana.edu/~iascp/abstract.html Gordon H (1954) The economic theory of common property resource: The fishery Journal of Political Economy, Vol. 62: 124-142) 17
Πηγές αποτυχίας των αγορών[9] Υπάρχουν διάφοροι προσδιορισμοί των δικαιωμάτων χρήσης κοινόκτητων πόρων, ανάλογα με τους οποίους είναι και οι αναποτελεσματικότητες που δημιουργούνται. Γενικά, όσο πιο σαφή γίνονται τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, τυπικά ή άτυπα (εθιμικό δίκαιο) τόσο περιορίζονται οι αναποτελεσματικότητες. 18
Πηγές αποτυχίας των αγορών[10] Το πρόβλημα με πλήρως ελεύθερη πρόσβαση Όταν έχουμε έναν εξαντλήσιμο πόρο με ελεύθερη πρόσβαση (ψάρια, βίσονες, κλπ), τότε η μονοπωλιακή λύση είναι και η άριστη διότι η ελεύθερη πρόσβαση (τέλειος ανταγωνισμός) δεν επιτρέπει την ιδιοποίηση της προσόδου σπανιότητας και άρα έχουμε υπερεκμετάλλευση και επομένως ελάττωση του πληθυσμού ή και εξαφάνιση του είδους. 19
Πηγές αποτυχίας των αγορών[11] Όταν ένα άτομο χρησιμοποιεί έναν κοινόκτητο πόρο, ελαττώνει την χρησιμότητα των υπολοίπων. Για το λόγο αυτό οι κοινόκτητοι πόροι χρησιμοποιούνται περισσότερο από το επιθυμητό. Η κατάσταση αυτή ονομάζεται τραγωδία των κοινόκτητων πόρων. Δες: Garrett Hardin "The Tragedy of the Commons» Science, vol. 162 (December 13, 1968). 20
Πηγές αποτυχίας των αγορών[12] Παραδείγματα κοινόκτητων πόρων: Καθαρή ατμόσφαιρα και νερό. Κοιτάσματα πετρελαίου. Μποτιλιαρισμένοι δρόμοι. Ψάρια, φάλαινες, και άλλα είδη άγριας ζωής. 21
Πηγές αποτυχίας των αγορών[13] Γιατί οι αγελάδες δεν απειλούνται με εξαφάνιση; Δεν μας εξαφάνισαν αλλά μας τρέλαναν.. 22
Πηγές αποτυχίας των αγορών[14] Φυσικά μονοπώλια Αγαθά των οποίων η χρήση μπορεί να αποκλειστεί αλλά δεν είναι ανταγωνιστικά στην κατανάλωση, αποτελούν τα αμιγώς φυσικά μονοπώλια. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων αγαθών αποτελούν η πυροπροστασία και η δορυφορική τηλεόραση. Από την στιγμή που γίνει η επένδυση για ένα Πυροσβεστικό Τμήμα σε μία περιοχή, και καθώς οι πιθανότητες να υπάρχει πυρκαγιά σε πολλά σημεία την ίδια στιγμή είναι μικρές, θα μπορούσε το Τμήμα αυτό να εξυπηρετεί ολόκληρη την περιοχή χωρίς να μειώνεται η ωφέλεια κανενός κατοίκου της περιοχής. Την ίδια στιγμή όμως το Τμήμα αυτό θα μπορούσε να περιορίσει την προστασία μεμονωμένων ατόμων αποκλείοντας τα υπόλοιπα. 23
Πηγές αποτυχίας των αγορών[15] Εξωτερικότητες: Όταν η λειτουργία μιας αγοράς επηρεάζει άτομα έξω από την αγορά, τότε δημιουργούνται παρενέργειες που ονομάζονται εξωτερικότητες. Η παρουσία εξωτερικοτήτων κάνει τις αγορές αναποτελεσματικές και έτσι αποτυγχάνουν. 24
Πηγές αποτυχίας των αγορών[16] Αρνητική εξωτερικότητα είναι η μη αποζημιωμένη ζημιά που επιβάλλεται από την δραστηριότητα σε μια αγορά, σε άτομα που δεν μετέχουν στην κατανάλωση ή παραγωγή του συγκεκριμένου αγαθού. Εκπομπές καυσαερίων από τα αυτοκίνητα Κάπνισμα Θετική εξωτερικότητα είναι το μη αντισταθμισμένο όφελος που δέχονται άτομα από την λειτουργία μια αγοράς και τα οποία άτομα δεν συμμετέχουν στην αγορά αυτή. Εμβολιασμοί Ανακαίνιση διατηρητέων κτιρίων 25
Πηγές αποτυχίας των αγορών[17] Μια αρνητική εξωτερικότητα έχει σαν αποτέλεσμα η παραγωγή ή η κατανάλωση να οδηγεί τις αγορές να παράγουν μεγαλύτερη από την κοινωνικά βέλτιστη ποσότητα. Το κοινωνικό κόστος παραγωγής είναι μεγαλύτερο από το ιδιωτικό κόστος. Το κοινωνικό κόστος περιλαμβάνει το κόστος του παραγωγού και το κόστος που επιβάλλει η μόλυνση στα άτομα εκτός αγοράς. 26
Πηγές αποτυχίας των αγορών[18] Το άριστο επίπεδο παραγωγής είναι μικρότερο από το επίπεδο ισορροπίας. P ΑΡΙΣΤ Η P ΑΓΟΡΑΣ Άριστο Κόστος ρύπανσης Ισορροπία Κοινωνικό κόστος Προσφορά Ζήτηση 0 Q ΑΡΙΣΤΗ Q ΑΓΟΡΑΣ Ποσότητα 27
Πηγές αποτυχίας των αγορών[19] Μια θετική εξωτερικότητα έχει σαν αποτέλεσμα η παραγωγή ή η κατανάλωση να οδηγεί τις αγορές να παράγουν μικρότερη από την κοινωνικά βέλτιστη ποσότητα. Το κοινωνικό κόστος παραγωγής είναι μικρότερο από το ιδιωτικό κόστος. Το κοινωνικό κόστος περιλαμβάνει το κόστος του παραγωγού αλλά μειωμένο κατά το όφελος προς την κοινωνία το οποίο δεν μπορεί να ιδιοποιηθεί από την επιχείρηση. 28
Πηγές αποτυχίας των αγορών[20] Το άριστο επίπεδο παραγωγής είναι μεγαλύτερο από το επίπεδο ισορροπίας. Ισορροπία Αξία διάχυσης Της τεχνολογίας Άριστο Προσφορά (ιδιωτικό κόστος) Κοινωνικό κόστος Ζήτηση (ιδιωτική αξία) 0 Q ΑΓΟΡΑΣ Q ΑΡΙΣΤΗ Ποσότητα 29
Πηγές αποτυχίας των αγορών[21] Χρηματικές εξωτερικότητες Μέρος των εξωτερικοτήτων που δημιουργούνται μπορεί κάποιες φορές να εσωτερικεύονται από τις αγορές (όπου υπάρχουν σαφή δικαιώματα ιδιοκτησίας). Για παράδειγμα, η εγκατάσταση μιας μονάδας παραγωγής χαρτοπολτού (που μολύνει σημαντικά τον αέρα) κοντά σε μια κατοικημένη περιοχή, μειώνει την αξία των κατοικιών και της γης στην περιοχή. Το μέρος αυτό της εξωτερικότητας που αφορά την αγορά κατοικίας και γης (το οποίο δεν είναι το μόνο), εσωτερικεύεται από τις αγορές αυτές. 30
Πηγές αποτυχίας των αγορών[22] Αποτυχία του κράτους Σε πολλές περιπτώσεις ύπαρξης (υπαρκτής ή δυνητικής μέσω καταλλήλων νομοθετικών ρυθμίσεων) προσόδου μπορούν να δημιουργηθούν ομάδες συμφερόντων οι οποίες να πιέζουν την κυβέρνηση να κάνει τέτοιες ρυθμίσεις έτσι ώστε να ιδιοποιηθούν την πρόσοδο. Οι προσπάθειες αυτές μπορεί να έχουν σημαντικό κόστος και έτσι μεγάλο μέρος της προσόδου να χάνεται (δηλαδή να μην πηγαίνει σε παραγωγικές διαδικασίες). Το ατομικό όφελος του κάθε μέλους της κοινωνίας από την αντίσταση στις πιέσεις αυτές είναι μικρό ενώ το όφελος των «πιεζόντων» μεγάλο και γι αυτό μπορούν και πετυχαίνουν τους σκοπούς τους (η αντίσταση στην πίεση έχει χαρακτηριστικά δημόσιου αγαθού δυστυχώς). 31
Τέλος Ενότητας