Η ερευνητική διαδικασία: Προετοιμασία ερευνητικής πρότασης και συγγραφή ερευνητικής έκθεσης / διατριβής. Δρ. Ηλίας Μαυροειδής Σ.Ε.Π.,., Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
Τα στάδια της ερευνητικής διαδικασίας Τα βασικά στάδια για την εκπόνηση μιας ολοκληρωμένης έρευνας (π.χ. στο πλαίσιο μιας μεταπτυχιακής / διδακτορικής διατριβής) είναι: Εντοπισμός σημαντικού ερευνητικού προβλήματος Συγγραφή ερευνητικής πρότασης Εκπόνηση πιλοτικής έρευνας Εκπόνηση της κυρίως έρευνας Συγγραφή της ερευνητικής έκθεσης / διατριβής Σχόλιο: Τα στάδια αυτά μπορεί να επικαλύπτονται ή να λαμβάνουν χώρα με διαφορετική σειρά, ανάλογα και με το είδος της έρευνας.
Εντοπισμός ερευνητικού προβλήματος Σχόλιο: Η έμπνευση και φαντασία (βασισμένες σε στέρεες θεωρητικές αρχές) για τον εντοπισμό (ορισμό) ενός ερευνητικού προβλήματος είναι πολύ συχνά οι πιο καθοριστικοί παράγοντες για την συνολική αξία μιας έρευνας! Γι αυτό και ο χρόνος που αφιερώνεται στο στάδιο αυτό πρέπει να είναι επαρκής! Βήματα για διαμόρφωση ερευνητικού ερωτήματος: Ανασκόπηση βιβλιογραφίας Εντοπισμός πλαισίου έρευνας με βάση την υπάρχουσα γνώση Καθορισμός ερευνητικού προβλήματος που θα προάγει την υπάρχουσα γνώση Δυσκολίες: Η εκπαίδευση μας δίνει έμφαση μόνο στο πώς να «περνάμε» μαθήματα.
Επιλογή ερευνητικού προβλήματος (1) Προσωπικό / επαγγελματικό ενδιαφέρον: προαγωγή / βελτίωση γνώσεων σε προσωπικό επίπεδο (2) Μελέτη βιβλιογραφίας: προαγωγή επιστημονικής γνώσης σε ένα αντικείμενο όπου υπάρχει ανάγκη Το (1) είναι το έναυσμα.. Tο T (2) είναι αναγκαίο ώστε να απαντηθούν τα ερωτήματα: Έχει πραγματοποιηθεί άλλη έρευνα με το ίδιο αντικείμενο; Αν, ναι τι αποτελέσματα προέκυψαν; Τι περισσότερο μπορώ να προσφέρω στην υπάρχουσα γνώση; Ποιες μεθόδους σκοπεύω να χρησιμοποιήσω; Είναι καλύτερες από αυτές που χρησιμοποίησαν άλλοι ερευνητές; Είναι σημαντικό το ερευνητικό πρόβλημα που σκοπεύω να επιλέξω; Ή μήπως υπάρχει κάποιο άλλο πιο σημαντικό;
Τύποι έρευνας / ερευνητικού προβλήματος (1) Έρευνα βασισμένη στη θεωρία: Το ερευνητικό πρόβλημα εστιάζει στον έλεγχο μιας θεωρίας που ανέπτυξε είτε ο ίδιος ο ερευνητής είτε κάποιος άλλος ερευνητής. Σημαντικό σημείο: Η ισχυρή θεωρητική βάση διασφαλίζει σε μεγάλο βαθμό την σημαντικότητα του ερευνητικού προβλήματος. (2) Επέκταση προηγούμενης έρευνας: Η επέκταση μιας υπάρχουσας έρευνας (που έχετε εντοπίσει στην βιβλιογραφία) μπορεί να έχει της ακόλουθες μορφές: Έλεγχος των αποτελεσμάτων μίας ιδιαίτερα σημαντικής / «εντυπωσιακής» έρευνας Έλεγχος εγκυρότητας των αποτελεσμάτων μιας έρευνας σε διαφορετικούς πληθυσμούς Εντοπισμός και έλεγχος τάσεων και μεταβολών στην διάρκεια του χρόνου Έλεγχος σημαντικών αποτελεσμάτων μιας έρευνας με χρήση διαφορετικής μεθοδολογίας Ανάπτυξη πιο αποτελεσματικών εκπαιδευτικών τεχνικών Προσοχή: Οι ερευνητές συχνά αναφέρουν προβλήματα που χρειάζονται διερεύνηση στο τέλος των εργασιών τους!
Προετοιμασία ερευνητικής πρότασης (Ι) Η ερευνητική πρόταση είναι ένα ιδιαίτερα σημαντικό τμήμα της έρευνας. Πάνω στην ερευνητική πρόταση θα στηριχθεί η έρευνα που θα κάνετε ενώ το κείμενο της ερευνητικής πρότασης μπορεί να αποτελέσει την βάση του κειμένου της ερευνητικής έκθεσης / διατριβής. Σε μία ποσοτική έρευνα η ερευνητική πρόταση μπορεί να είναι ένα ιδιαίτερα αναλυτικό πλάνο της ερευνητικής εργασίας. Σε μία ποιοτική έρευνα μπορεί να μην είναι αναγκαίο η ερευνητική πρόταση να αποτελεί ένα τόσο αναλυτικό πλάνο της ερευνητικής εργασίας. Σε κάθε περίπτωση, μία προσεγμένη, αιτιολογημένη και λεπτομερής ερευνητική πρόταση έχει πολλά πλεονεκτήματα! Σχόλιο: Σε μία μεταπτυχιακή διατριβή του ΕΑΠ τον ρόλο της ερευνητικής πρότασης έχει το Έντυπο Β. Το έντυπο αυτό συνεπώς θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεγμένο, περιεκτικό και βασισμένο στην ανασκόπηση της βιβλιογραφίας.
Προετοιμασία ερευνητικής πρότασης (ΙΙ) Η ερευνητική πρόταση μπορεί να έχει τα ακόλουθα τμήματα: α) Εισαγωγή, β) Ανασκόπηση βιβλιογραφίας, γ) Σχεδιασμός και μεθοδολογία έρευνας και δ) Ανάλυση δεδομένων. Το εισαγωγικό τμήμα συνήθως: Θέτει το ερευνητικό πρόβλημα Επεξηγεί πως η ερευνητική πρόταση θεμελιώνεται πάνω στην βιβλιογραφία Επεξηγεί την πιθανή συμβολή της έρευνας στην υπάρχουσα γνώση και εκπαιδευτική πρακτική Καταγράφει τις υποθέσεις, ερωτήσεις ή στόχους τις οποίες η έρευνα έχει σχεδιαστεί να διερευνήσει Σχόλιο: Ουσιαστικά το εισαγωγικό τμήμα πρέπει να «πουλάει» στον αναγνώστη (αξιολογητή) το ότι η συγκεκριμένη έρευνα είναι σημαντική και αξίζει τον κόπο να γίνει!
Ποσοτική Έρευνα: Ερευνητικές υποθέσεις / ερωτήματα Μία ερευνητική υπόθεση είναι μία πρόβλεψη για ένα φαινόμενο υπό παρατήρηση, βασισμένη στην θεωρία. Μία υπόθεση μπορεί είτε να έχει κάποια κατεύθυνση (directional: π.χ. υπάρχει θετική συσχέτιση μεταξύ του αριθμού γραπτών εργασιών σε ένα πρόγραμμα ΑεξΑΕ και του ρυθμού εγκατάλειψης σπουδών) είτε να είναι μηδενική (null: π.χ. δεν υπάρχει συσχέτιση μεταξύ του αριθμού γραπτών εργασιών σε ένα πρόγραμμα ΑεξΑΕ και του ρυθμού εγκατάλειψης σπουδών). Σχόλιο: Συχνά η πρώτη μορφή εξυπηρετεί, καθώς δείχνει τις «προσδοκίες» του ερευνητή και έτσι η έρευνα είναι πιο κατανοητή στον αναγνώστη. Ποιοτική Έρευνα: Υπάρχει μεγαλύτερη ελευθερία σχετικά με την διατύπωση ερευνητικών υποθέσεων. Η ερευνητική υπόθεση μπορεί να διαμορφωθεί / αναδιαμορφωθεί βάση των αποτελεσμάτων της έρευνας.
Ανασκόπηση βιβλιογραφίας Είναι απαραίτητο να θεμελιώνεται το ερευνητικό πρόβλημα και η ερευνητική μεθοδολογία σε εις βάθος κατανόηση της υπάρχουσας γνώσης, όπως αυτή είναι καταγραμμένη στην διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία. Παρότι θα μελετήσετε πολλά βιβλία, άρθρα και εκθέσεις για την διαμόρφωση του ερευνητικού προβλήματος κοκ., μόνο λίγα από αυτά θα είναι σημαντικά. Αυτά θα πρέπει να καταγράψετε και να περιγράψετε στην ενότητα «ανασκόπησης της βιβλιογραφίας» πάντα σε σύνδεση με το ερευνητικό σας πρόβλημα. Σχόλιο: Καταγράφοντας την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας ήδη από το στάδιο της ερευνητικής πρότασης θα έχετε ήδη έτοιμο ένα σημαντικό τμήμα της διατριβής σας!
Σχεδιασμός / μεθοδολογία έρευνας Η ενότητα για την μεθοδολογία της έρευνας θα πρέπει να περιέχει όλα τα στοιχεία που περιγράφουν την συγκεκριμένη έρευνα, όπως: την επιλογή / αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος και τις διαδικασίες δειγματοληψίας, το ερευνητικό εργαλείο που θα χρησιμοποιήσετε, τον τρόπο συλλογής δεδομένων, τις ενέργειες διασφάλισης εγκυρότητας και αξιοπιστίας, τον τρόπο ανάλυσης δεδομένων, το χρονοδιάγραμμα της ερευνητικής διαδικασίας κοκ. Σχόλιο: Μην επιλέγετε ένα δείγμα πληθυσμού μόνο επειδή σας «βολεύει»! Η επιλογή πρέπει να βασίζεται σε τεκμηριωμένη λογική / μεθοδολογία δειγματοληψίας!
Συγγραφή ερευνητικής έκθεσης / διατριβής (Ι) Έχοντας γράψει μία αναλυτική ερευνητική πρόταση, ένα μεγάλο μέρος της ερευνητικής έκθεσης θα έχει ουσιαστικά ολοκληρωθεί. Δυστυχώς όμως αυτό δεν συμβαίνει πάντα. Μία τυπική διατριβή στην εκπαιδευτική έρευνα θα μπορούσε να έχει την ακόλουθη δομή: - Σελίδα τίτλου - Πρόλογος / Ευχαριστίες - Περίληψη - Πίνακας περιεχομένων - 1. Εισαγωγή - 2. Βιβλιογραφική ανασκόπηση - 3. Μεθοδολογία έρευνας - 4. Αποτελέσματα - 5. Συζήτηση αποτελεσμάτων - 6. Συμπεράσματα και προτάσεις - Βιβλιογραφία - Παραρτήματα
Συγγραφή ερευνητικής έκθεσης / διατριβής (ΙΙ) Σχόλιο: Δεν χρειάζεται να περιμένετε μέχρι να συλλέξετε και να αναλύσετε όλα τα δεδομένα πριν ξεκινήσετε την συγγραφή της εργασίας / διατριβής. Εκμεταλλευτείτε τα (όποια) κενά έχετε στον χρόνο σας! Μορφή εργασίας: Μελετήστε προσεκτικά τις οδηγίες συγγραφής / μορφοποίησης μιας επιστημονικής εργασίας. Ακολουθείστε το σύστημα APA (βλέπε( οδηγίες Προγράμματος Σπουδών ΕΑΠ και το Publication Manual of the American Psychological Association)! Τίτλος εργασίας: Ο τίτλος πρέπει να είναι σύντομος αλλά περιγραφικός. Πρέπει να συμπεριλαμβάνει λέξεις / όρους που θα είναι χρήσιμοι σε άλλους ερευνητές ώστε να εντοπίσουν την διατριβή σας, όταν ψάξουν για στοιχεία σχετικά με το θέμα της εργασίας σας. Εισαγωγή: Ισχύουν σε γενικές γραμμές όσα είπαμε για την εισαγωγή της ερευνητικής πρότασης, η οποία σε ανεπτυγμένη μορφή μπορεί να αποτελέσει και την εισαγωγή της εργασίας σας. Αποφεύγετε να δίνετε πολλές πληροφορίες υποβάθρου στην εισαγωγή σας. Θα πρέπει ο αναγνώστης να πληροφορείται άμεσα τον σκοπό και το ερευνητικό πρόβλημα της εργασίας σας.
Συγγραφή ερευνητικής έκθεσης / διατριβής (ΙΙΙ) Ανασκόπηση βιβλιογραφίας: Πολλές διατριβές δεν επιτυγχάνουν στο να αναδείξουν την σύνδεση μεταξύ των εργασιών στις οποίες κάνουν ανασκόπηση και της καινούργιας έρευνας που παρουσιάζουν! Είναι σημαντικό να αναδεικνύετε με κάθε δυνατό τρόπο την διασύνδεση αυτή. Συχνά πολλές από τις εργασίες που παρουσιάζονται στην ανασκόπηση (θεωρητικό πλαίσιο) θα μπορούσαν να παραληφθούν! Θα πρέπει να αποφεύγετε να παρουσιάζετε την κάθε εργασία με τον ίδιο τρόπο στην ανασκόπησή σας. Είναι συχνά κουραστικό, δεν δίνει έμφαση στις πιο σημαντικές εργασίες και, τελικά, δεν συμβάλλει αποτελεσματικά στην κατανόηση του τι είναι ήδη γνωστό για το θέμα σας.
Συγγραφή ερευνητικής έκθεσης / διατριβής (ΙV) Μεθοδολογία της έρευνας: Ισχύουν σε γενικές γραμμές όσα είπαμε για την αντίστοιχη ενότητα της ερευνητικής πρότασης, η οποία μπορεί να αποτελέσει της βάση για την ενότητα «μεθοδολογία της έρευνας» της διατριβής. Βέβαια, τα στοιχεία της ερευνητικής μεθοδολογίας συχνά έχουν μεταβληθεί από την αρχική μας πρόταση. Θα είναι σκόπιμο να δώσετε εδώ στοιχεία όπως: το σκοπό και τους στόχους της έρευνας, τα ερευνητικά σας ερωτήματα / υποθέσεις, την επιλογή / αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος και τις διαδικασίες δειγματοληψίας, το ερευνητικό εργαλείο που χρησιμοποιήσατε, τον τρόπο συλλογής δεδομένων, τις ενέργειες διασφάλισης εγκυρότητας και αξιοπιστίας, τον τρόπο ανάλυσης δεδομένων, τις τυχόν δυσκολίες που αντιμετωπίσατε κοκ. Σχόλιο: Συχνά προβλήματα αποτελούν τα ελλιπή στοιχεία και η ασάφεια! Ο αναγνώστης θα πρέπει να έχει μία καθαρή και ολοκληρωμένη εικόνα της διαδικασίας που ακολουθήσατε κατά την έρευνά σας. Ο ερευνητής καθώς είναι «δεμένος» με την εργασία του, συχνά δεν μπορεί να δει όλα τα σημεία που χρειάζεται να εξηγηθούν αναλυτικά.
Συγγραφή ερευνητικής έκθεσης / διατριβής (V) Αποτελέσματα: Εδώ θα παρουσιάσετε τα αποτελέσματα, τα οποία θα συζητήσετε στο επόμενο κεφάλαιο. Στην αρχή του κεφαλαίου μπορείτε να δώσετε τις βασικές τεχνικές ανάλυσης και επεξεργασίας των δεδομένων, τα προγράμματα Η/Υ που τυχόν χρησιμοποιήσατε κοκ. Ο καλύτερος ίσως τρόπος παρουσίασης των αποτελεσμάτων είναι να τα οργανώσετε με βάση τις υποθέσεις, τα ερωτήματα ή τους στόχους της έρευνας. Χρησιμοποιείτε πίνακες ή διαγράμματα όπου αυτό είναι δυνατό. Διευκολύνουν την κατανόηση και συμβάλλουν στην οικονομία. Τα διαγράμματα / πίνακες μπορούν να συνοδεύονται από σύντομο επεξηγηματικό κείμενο. Μην σχολιάζετε εκτενώς κάθε σημείο ενός διαγράμματος / πίνακα. Δώστε έμφαση στα σημαντικά σημεία. Σχόλιο: Το «Publication Manual of the American Psychological Association» δίνει χρήσιμα στοιχεία για την διαμόρφωση διαγραμμάτων και πινάκων.
Συγγραφή ερευνητικής έκθεσης / διατριβής (VI) Συζήτηση αποτελεσμάτων: Εδώ παρουσιάζετε την ερμηνεία των αποτελεσμάτων. Μπορείτε αρχικά να αναφερθείτε στις ερευνητικές σας υποθέσεις, σε σύνδεση με την ερμηνεία αυτή. Σχόλιο: Βασικό σημείο είναι ο εντοπισμός και ερμηνεία των πιο σημαντικών αποτελεσμάτων της έρευνάς σας! Θέστε ερωτήματα όπως: Είναι σημαντικό αυτό το αποτέλεσμά; Είναι σε συμφωνία με τα αποτελέσματα προηγούμενων ερευνών; Αν όχι, γιατί; Εξηγείται με βάση κάποια υπάρχουσα θεωρία; Μήπως αναδεικνύει την ανάγκη μερικής αναθεώρησης / επέκτασης μιας θεωρίας; Υπάρχουν εναλλακτικές εξηγήσεις του αποτελέσματος αυτού; Είναι μία εναλλακτική εξήγηση πιο εύλογη / αληθής από τις άλλες; Αξίζει περαιτέρω διερεύνησης το συγκεκριμένο αποτέλεσμα; Αν ναι, τι μορφή πρέπει αυτή να έχει; Η απαντήσεις σας στα ερωτήματα αυτά θα είναι ιδιαίτερα χρήσιμες και για άλλους ερευνητές. Η ερμηνεία των αποτελεσμάτων θα πρέπει να γίνεται σε σχέση με το θεωρητικό πλαίσιο και την βιβλιογραφική σας ανασκόπηση. Θα ήταν σκόπιμο να αναφερθείτε και σε τυχόν περιορισμούς / μεθοδολογικά προβλήματα της έρευνάς σας, σε σχέση με την ερμηνεία των αποτελεσμάτων σας. Π.χ. αν τα αποτελέσματα σας δεν συνάδουν με τις προβλέψεις που κάνατε με βάση την βιβλιογραφία, διερευνήστε μήπως αυτό οφείλεται σε τυχόν μεθοδολογικές αδυναμίες της εργασίας σας.
Συγγραφή ερευνητικής έκθεσης / διατριβής (VΙI) Συμπεράσματα και προτάσεις: Εδώ μπορείτε να παρουσιάσετε τα πορίσματα της εργασίας σας, να τονίσετε τυχόν περιορισμούς αλλά και επιπτώσεις της ερευνάς σας σε πρακτικό επίπεδο και, τέλος, να αναφέρετε τυχόν ερωτήματα τα οποία χρειάζονται περαιτέρω διερεύνηση. Βιβλιογραφία: Μελετήστε προσεκτικά το σύστημα APA. Στην ενότητα «βιβλιογραφία» πρέπει να παραθέσετε όλες τις αναφορές που υπάρχουν στο κυρίως σώμα της εργασίας σας. Σε κάθε περίπτωση, όποιο σύστημα παράθεσης της βιβλιογραφίας και να χρησιμοποιηθεί σε μία εργασία, θα πρέπει να ακολουθείται μέχρι το «τελευταίο κόμμα». Παραρτήματα: Εδώ παρουσιάζονται πληροφορίες οι οποίες είναι συνοδευτικές της εργασίας και δεν αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της δομής της. Π.χ. εκτενή στατιστικά δεδομένα, ερωτηματολόγια, αποκωδικοποιημένες συνεντεύξεις κοκ.
Καταληκτικές Επισημάνσεις Η εμπειρία της έρευνας θα σας βοηθήσει να πετύχετε και τους επαγγελματικούς σας στόχους: Ενίσχυση γνώσεων σε συγκεκριμένο αλλά και ευρύτερο - αντικείμενο (μέσω βιβλιογραφικής ανασκόπησης). Συγκρότηση γνώσεων και σκέψεων και καταγραφή τους σε οργανωμένο, επιστημονικό κείμενο. Δημοσίευση έρευνας σε επιστημονικό συνέδριο/περιοδικό ή παρουσίαση αποτελεσμάτων σε επαγγελματικό φόρουμ. Σχόλιο: Είναι συνεπώς λογικό να κάνετε την έρευνά σας σε ένα αντικείμενο που σχετίζεται με τους επαγγελματικούς σας στόχους.
ΣΥΝΟΨΗ Τα βασικά στάδια για την εκπόνηση μιας ολοκληρωμένης διατριβής είναι: Εντοπισμός ερευνητικού προβλήματος Διαμόρφωση του προβλήματος ως ερευνητική πρόταση Διεξαγωγή της έρευνας Συγγραφή της ερευνητικής έκθεσης / διατριβής Για την εκπόνηση μιας έρευνας και την συγγραφή μιας ερευνητικής διατριβής είναι απαραίτητος ο προσεκτικός και αναλυτικός σχεδιασμός του κάθε βήματος από τον ερευνητή.
Προτεινόμενη περαιτέρω βιβλιογραφία Gall M.D. D., Borg W.R., Gall J.P. (2006). Educational Research: : An Introduction. New York: Pearson Education Plublication. American Psychological Association (2001). Publication manual (5th( ed.). Washington: American Psychological Association. Creswell, J.W. (2004). Educational Research: Planning, Conducting, ng, and Evaluating Quantitative and Qualitative Research (2nd ed.). New York: Prentice Hall. Cohen, L. & Manion,, L. (1997). Μεθοδολογία Έκφραση/Μεταίχμιο Μεταίχμιο. εκπαιδευτικής έρευνας. Αθήνα: Faulkner, D., Swann, J., Baker, S., Bird, M. & Carty,, J. (1999). Εξέλιξη του παιδιού στο κοινωνικό περιβάλλον. Εγχειρίδιο μεθοδολογίας. Πάτρα: Ε.Α.Π.