5. Ευρωπαϊκή διεθνής κοινωνία και Κίνα Μέχρι τον 18 ο αιώνα η Κίνα και η Ευρώπη ανήκαν σε ξεχωριστές διεθνείς κοινωνίες, σε διαφορετικά δηλαδή περιφερειακά διεθνή υποσυστήματα που το κάθε ένα είχε αναπτύξει διαφορετικές κοινές αξίες και θεσμούς. Η Κίνα επί χιλιετίες ήταν το κέντρο μιας περιφερειακής διεθνούς κοινωνίας, στην οποία δέσποζε πολιτικά, πολιτισμικά, οικονομικά και ως επί το πλείστον στρατιωτικά. Στην Ευρώπη είχε αναδυθεί μετά τον Τριακονταετή Πόλεμο του 1618-1648 η διεθνής κοινωνία των κυρίαρχων κρατών, βασισμένη στην ισορροπία της ισχύος και σε κοινές αντιλήψεις περί διεθνούς δικαίου με σημαντικά ορόσημα τις συνθήκες της Βεστφαλίας (1648) και της Ουτρέχτης (1714). Ενώ η διεθνής κοινωνία με κέντρο την Κίνα βασιζόταν στην αρχή της εγγενούς τυπικής ανισότητας μεταξύ του κινεζικού «μεσαίου βασιλείου» και των υποδεέστερων περιφερειακών δυνάμεων, η ευρωπαϊκή διεθνής κοινωνία βασιζόταν στην τυπική ισότητα μεταξύ των κυρίαρχων κρατών. Πριν τον 19 ο αιώνα οι περιορισμένες σχέσεις μεταξύ της Κίνας και των ευρωπαϊκών δυνάμεων λάμβαναν χώρα κυρίως με κινεζικούς όρους λόγω μιας βασικής ασυμμετρίας που τις χαρακτήριζε: Η Κίνα δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα να αναπτύξει σχέσεις με την Ευρώπη, ούτε για οικονομικούς ούτε για πνευματικούς λόγους. Θεωρούσε ότι ήταν ουσιαστικά αυτάρκης οικονομικά (ενδιαφερόταν μόνο για εισαγωγές μπαχαρικών από τη νοτιοανατολική Ασία) και ανώτερη πολιτισμικά, και ότι επομένως δεν είχε να μάθει πολλά πράγματα από τους Ευρωπαίους. Οι Ευρωπαίοι αντιθέτως ήταν πολύ πιο εξωστρεφείς, πολύ πιο διατεθειμένοι να κυνηγήσουν το κέρδος μέσω υπερπόντιων εμπορικών δικτύων και είχαν περισσότερη περιέργεια για άλλους πολιτισμούς. Πριν τον 19 ο αιώνα η Ευρώπη μελετούσε την Κίνα πολύ περισσότερο από ότι αντίστροφα. Χαρακτηριστική της ευρωπαϊκής εξωστρέφειας ήταν η σημαντική παρουσία ιησουιτών στην Κίνα από τον 16 ο αιώνα, μέσω των οποίων αποκτούσε η Ευρώπη γνώσεις για το «μεσαίο βασίλειο». Για τους Κινέζους οι ιησουίτες με τον χριστιανικό προσηλυτισμό τους αποτελούσαν αμφίσημο φαινόμενο. Από τη μια πλευρά ήταν πηγή τεχνικών γνώσεων, ιδίως στην αστρονομία, που ήταν πολύτιμες για τις κινεζικές αρχές. Μια από τις σημαντικότερες εξουσίες του αυτοκράτορα ήταν να οργανώνει τον χρόνο των Κινέζων, να καθορίζει δηλαδή το ημερολόγιό τους. Ως εκ τούτου σειρά αυτοκρατόρων φιλοξενούσε ιησουίτες στην αυλή τους για να βελτιώσουν την ακρίβεια του κινεζικού ημερολογίου. Οι ιησουίτες παρείχαν στους Κινέζους επίσης τεχνογνωσία για βελτιωμένα κανόνια. Από την άλλη πλευρά υπήρχε καχυποψία για την ύποπτη ξένη θρησκεία των ιησουιτών, που προκαλούσε ενίοτε κρούσματα βίας από κινεζικούς όχλους ή πρόσκαιρες απαγορεύσεις του προσηλυτισμού από τις αρχές. Κατά τον 18 ο αιώνα απαγορεύθηκε ο χριστιανισμός από την κεντρική κυβέρνηση. 1 Τις ευρωπαϊκές εμπορικές συναλλαγές με την Κίνα ξεκίνησαν οι Πορτογάλοι, που στα μέσα του 16 ου αιώνα πήραν την άδεια της Κίνας να εγκαταστήσουν μόνιμο οχυρωμένο εμπορικό σταθμό στο Μακάο, στα νότια παράλια της Κίνας, έναντι ετήσιου φόρου στον αυτοκράτορα. Κατά τον 17 ο αιώνα πήραν άδεια οι Ολλανδοί και άλλοι δυτικοί έμποροι να αγκυροβολούν στη γειτονική Καντόν (ή Γκουανγκτζόου). Ωστόσο οι εμπορικές αυτές συναλλαγές ήταν αρχικά πολύ περιορισμένες. Επιπλέον οι συνθήκες για τους Ευρωπαίους εμπόρους ήταν άσχημες. Απαγορευόταν για 1 Για την άνοδο και πτώση της ιησουιτικής επιρροής στην Κίνα βλέπε Gernet, China and the Christian Impact. Spence, The Memory Palace of Matteo Ricci.
παράδειγμα να κυκλοφορούν στη στεριά εκτός των άθλιων εγκαταστάσεων που τους παραχωρήθηκαν στο λιμάνι της Καντόν. 2 Κατά τον 18 ο αιώνα άρχισε να αλλάζει αποφασιστικά ο παγκόσμιος καταμερισμός ισχύος υπέρ της Ευρώπης. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις αύξησαν την εμπορική και στρατιωτική παρουσία τους εκτός της ηπείρου τους. Ταυτόχρονα άλλαζε ο καταμερισμός ισχύος μεταξύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Ενώ κατά τον 17 ο αιώνα δέσποζε η Ολλανδία στα υπερπόντια εμπορικά δίκτυα, κατά τον 18 ο επισκιάστηκε από τη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρετανία. Στον έντονο γάλλο-βρετανικό ανταγωνισμό για υπερπόντιες αποικίες, ναυτικές βάσεις, εμπορικούς σταθμούς και εμπορική διείσδυση επικράτησε έπειτα από μακροχρόνιους και σκληρούς αγώνες η Μεγάλη Βρετανία. Κρίσιμος μηχανισμός για την επέκταση της βρετανικής παρουσίας στην Ανατολή ήταν η Αγγλική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών, στην οποία παραχώρησε το βρετανικό κράτος το μονοπώλιο του υπερπόντιου εμπορίου της Βρετανίας με τις περιοχές ανατολικά του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας. Κατά τη διάρκεια του 18 ου αιώνα η «Έντιμη Εταιρεία» κατόρθωσε σταδιακά να περιθωριοποιήσει την παρουσία των Πορτογάλων, των Ολλανδών και των Γάλλων στην Ινδία, θέτοντας προς τα τέλη του αιώνα την Ινδία υπό τον διοικητικό έλεγχό της. Καταυτόν τον τρόπο βέβαια μετατράπηκε στην Ινδία από εμπορική επιχείρηση σε δημόσια διοίκηση και ως εκ τούτου πέρασε σταδιακά υπό τον έλεγχο του βρετανικού κράτους. Συνέχισε ωστόσο να λειτουργεί ως εμπορική επιχείρηση ανατολικότερα της Ινδίας. Παράλληλα ανέπτυξαν το εμπόριο μεταξύ της Ινδίας και ανατολικότερων περιοχών ανεξάρτητες εμπορικές επιχειρήσεις, ως επί το πλείστον δημιουργήματα υπαλλήλων της Εταιρείας, καθώς το μονοπώλιό της ίσχυε μονάχα για το εμπόριο με τη Βρετανία και όχι μεταξύ Ινδίας και ανατολικότερων χωρών. 3 Κατά τη διάρκεια του 18 ου αιώνα αναπτύχθηκαν θεαματικά οι εισαγωγές κινεζικού τσαγιού στη Βρετανία, αναδεικνύοντας το εμπόριο αυτό σε κύρια πηγή κερδών της Αγγλικής Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών. Ενώ το 1720 η Βρετανία εισήγαγε λιγότερο από 100 τόνους κινεζικού τσαγιού, το 1770 εισήγαγε 4000 τόνους και το 1800 πάνω από 10.000 τόνους. Παράλληλα αυξήθηκαν σημαντικά και οι βρετανικές εισαγωγές κινεζικής πορσελάνης και μεταξιού. Ως εκ τούτου το εμπόριο με την Κίνα επισκίασε την Ινδία ως πηγή κερδών για την Εταιρεία, καθώς και για τους ανεξάρτητους βρετανούς εμπόρους στην Ινδία. 4 Το βρετανικό εμπόριο με την Κίνα ωστόσο αντιμετώπισε τρία προβλήματα. Το πρώτο ήταν ζήτημα ασφάλειας. Οι Φιλιππίνες ελέγχονταν από την Ισπανία, που συχνά συμμαχούσε με τους Γάλλους σε πολέμους ενάντια στους Βρετανούς. Το ίδιο συνέβη με την Ολλανδία την εποχή των Ναπολεόντειων Πολέμων, δίνοντας στους Γάλλους πρόσβαση στην Ινδονησία. Οι θαλάσσιες επικοινωνίες μεταξύ Ινδίας και Κίνας απειλούνταν επίσης από πειρατές, είτε Ασιάτες είτε Ευρωπαίους, ιδίως στα στενά Μάλαγκα μεταξύ Σουμάτρας και Μαλαισίας. Το δεύτερο πρόβλημα ήταν ότι η Κίνα δεν ενδιαφερόταν για προϊόντα είτε από την Ινδία είτε από τη Βρετανία, με αποτέλεσμα να έχει μεγάλα εμπορικά πλεονάσματα και οι βρετανοί έμποροι να αναγκάζονται να πληρώνουν για τα κινεζικά προϊόντα με ασήμι. Η Εταιρεία επιδίωξε προς τα τέλη του 18 ου αιώνα να αυξήσει τις ινδικές εξαγωγές προς την νοτιοανατολική Ασία, για να αποκτήσει ως αντάλλαγμα τα μπαχαρικά που εισήγαγε από εκεί η Κίνα. Το τριγωνικό αυτό εμπορικό σχήμα μείωσε κάπως τα βρετανικά εμπορικά ελλείμματα με την Κίνα, δεν αποτέλεσε ωστόσο μόνιμη λύση μακροπρόθεσμα. 2 Landes, The Wealth and Poverty of Nations, σελ. 144. Keay, Honourable Company, σελ. 436. 3 Για την Αγγλική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών βλέπε Keay, Honourable Company. 4 Keay, Honourable Company, σελ. 349 και 430. Spence, In Search of Modern China, σελ. 120-122.
Το τρίτο πρόβλημα αφορούσε την κινεζική πλευρά του εμπορίου, που δημιουργούσε διάφορες δυσκολίες για τους δυτικούς εμπόρους. Από το 1720 το διεθνές εμπόριο της Καντόν ήταν στα χέρια της συντεχνίας Κοχόνγκ, που έκανε κατάχρηση της μονοπωλιακής ισχύος της σε βάρος των Δυτικών. Σε περίπτωση διαφορών νομικής φύσης οι τοπικοί κυβερνήτες που ήταν συνάμα δικαστές (η Κίνα δεν είχε ξεχωριστό νομικό επάγγελμα) συνήθως έπαιρναν το μέρος των Χονγκ (των μελών της συντεχνίας Κοχόνγκ). Επιπλέον υπήρχαν διαφορετικές αντιλήψεις περί διεθνούς δικαίου. Σε μια περίπτωση στα μέσα του 18 ου αιώνα που ένα βρετανικό πλοίο αγκυροβόλησε εκτάκτως στην Καντόν έπειτα από μεγάλες ζημιές σε θύελλα, οι Κινέζοι όχι μόνο δεν του προσέφεραν τις διευκολύνσεις που προέβλεπε το ευρωπαϊκό διεθνές δίκαιο της θάλασσας, αλλά αντιθέτως δεν απαντούσαν στα μηνύματα του πλοιάρχου για εβδομάδες, αρνήθηκαν να κάνουν όλες τις επισκευές που ζήτησε και του χρέωναν προμήθειες σε υπερβολικές τιμές. Η περίπτωση αυτή πήρε μεγάλη δημοσιότητα στην Ευρώπη σε βάρος της εικόνας της Κίνας. Τέτοιες τριβές συνέχισαν για δεκαετίες. Σε μια περίπτωση το 1821 ένας αμερικανός ναύτης έριξε κατά λάθος ένα πήλινο δοχείο από το πλοίο του, με αποτέλεσμα να κτυπήσει στο κεφάλι, να πέσει στο νερό και να πνιγεί μια Κινέζα που πουλούσε φρούτα από τη βάρκα της. Οι αρχές της Καντόν απειλώντας να διακόψουν όλο το εμπόριο με τις ΗΠΑ ανάγκασαν τον πλοίαρχο να παραδώσει τον ναύτη, ο οποίος καταδικάσθηκε σε θάνατο και εκτελέσθηκε την επόμενη ημέρα (κατά παραβίαση του κινεζικού δικαίου). Υπήρχαν όμως και περιπτώσεις στις οποίες δυτικοί υπεύθυνοι για φόνους από αμέλεια ξέμπλεξαν με ποινές προστίμων μονάχα, προκαλώντας ξεσπάσματα ξενόφοβου εθνικισμού στον τοπικό πληθυσμό. 5 Απηυδισμένη η Εταιρεία από την κακή μεταχείρισή της στο σύστημα εμπορίου της Καντόν αποφάσισε το 1755 να στείλει πλοίο στο λιμάνι Νίγκμπο, κοντά στην τότε ασήμαντη Σαγκάη, παραβιάζοντας το θεσμοθετημένο μονοπώλιο της Καντόν. Σαστισμένες οι αρχές του Νίγκμπο επέτρεψαν στους Βρετανούς να προβούν σε εμπορικές πράξεις, υπό όρους πολύ καλύτερους από αυτούς που επικρατούσαν στην Καντόν. Στη συνέχεια η Εταιρεία επιδίωξε να σπάσει επισήμως το μονοπώλιο της Καντόν στέλνοντας το 1759 τον James Flint, υπάλληλό της και τον πρώτο Βρετανό που έμαθε ποτέ κινέζικα, με σκοπό να κάνει αίτηση ακόμα και στο Πεκίνο εν ανάγκη ώστε η Κίνα να διορθώσει τις καταχρήσεις των αρχών της Καντόν και να ανοίξει και άλλα λιμάνια της στο βρετανικό εμπόριο. Ο Flint έφτασε μέχρι το λιμάνι Τιαντζίν κοντά στο Πεκίνο και φιλοξενήθηκε από έναν Κινέζο αξιωματούχο, που προηγουμένως είχε υπηρετήσει στην Καντόν και τον αναγνώρισε. Με τη βοήθεια του αξιωματούχου η αίτηση του Flint έφτασε στην Απαγορευμένη Πόλη. Ο αυτοκράτορας Τσιανλόνγκ αντέδρασε στέλνοντας αξιωματούχους στην Καντόν για να παύσουν τις καταχρήσεις των τοπικών αρχών σε βάρος των Ευρωπαίων. Ωστόσο η Καντόν διατήρησε το μονοπώλιο του δυτικού εμπορίου. Επιπλέον θεωρήθηκε τόσο βλάσφημο να τολμήσει μη Κινέζος ιδιώτης να απευθύνει αίτηση στον «γιο του ουρανού», που ο μεν Flint καταδικάσθηκε σε τριετή κράτηση και μετά σε παντελή αποκλεισμό από την Κίνα, ενώ ο αξιωματούχος που τον βοήθησε καταδικάστηκε σε θάνατο. 6 Το 1792-1794 η βρετανική κυβέρνηση αποφάσισε να προσεγγίσει η ίδια την Κίνα με σκοπό να αναπτύξει ευρωπαϊκού τύπου διμερείς σχέσεις μαζί της, δηλαδή ουσιαστικά να εντάξει την Κίνα στην ευρωπαϊκή διεθνή κοινωνία των κυρίαρχων κρατών ως ισότιμο μέλος. Απεσταλμένος του βασιλέα Γεωργίου Γ ορίσθηκε ο 5 Spence, In Search of Modern China, σελ. 120-128. 6 Keay, Honourable Company, σελ. 350-352.
Λόρδος George Macartney, που στο παρελθόν είχε υπηρετήσει στην Ινδία και γνώριζε τα προβλήματα του εμπορίου με την Κίνα. Στην αποστολή του συμμετείχαν 100 άτομα, συμπεριλαμβανομένων και ακαδημαϊκών για να αποκτήσουν γνώσεις για το μεσαίο βασίλειο. Οι στόχοι του Macartney ήταν ο αυτοκράτορας Τσιανλόνγκ να αναγνωρίσει τον Γεώργιο Γ ως ίσο, να δεχθεί μόνιμη βρετανική πρεσβεία στο Πεκίνο κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα, να αναιρέσει τους περιορισμούς του συστήματος της Καντόν, να ανοίξει περισσότερα λιμάνια στο βρετανικό εμπόριο και να συμφωνήσει σε φόρους λογικών (βλέπε χαμηλών) επιπέδων για το βρετανικό εμπόριο. Η διπλωματική αποστολή του Macartney, η ακριβότερη διπλωματική αποστολή στη βρετανική ιστορία αν και το βρετανικό κράτος μετακύλησε το κόστος στην Εταιρεία, υπήρξε παντελώς αποτυχημένη. Ο Τσιανγκλόνγκ και η αυλή του δέχθηκαν μεν τους Βρετανούς με τυπική ευγένεια, παρότι ο Macartney αρνήθηκε το καθιερωμένο προσκύνημα στον αυτοκράτορα και περιορίσθηκε στην υπόκλιση που θα είχε κάνει στον δικό του μονάρχη. Οι Κινέζοι ωστόσο απέρριψαν όλες τις βρετανικές προτάσεις, που βέβαια ήταν άσχετες με τις δικές τους παραδόσεις. Επέδειξαν επίσης εντυπωσιακή έλλειψη ενδιαφέροντος για τις ευρωπαϊκές υποθέσεις, σε αντίθεση με τους Βρετανούς που συνέλεγαν πληροφορίες αχόρταγα (μεταξύ άλλων πήραν μαζί τους αντίγραφο του κώδικα δικαίου της Κίνας). Τα δείγματα βρετανικών βιομηχανικών προϊόντων τους άφησαν αδιάφορους. Ο Τσιανλόνγκ έγραψε στον Γεώργιο Γ: «Ποτέ δεν δώσαμε αξία σε περίεργα προϊόντα και δεν μας ενδιαφέρουν ούτε κατ ελάχιστο τα βιομηχανικά προϊόντα της χώρας σας». Για τους Κινέζους η Βρετανία ήταν άλλη μια βάρβαρη κοινωνία, που όφειλε να επιδείξει υποτέλεια στον «γιο του ουρανού». 7 Το 1794, όταν ο Macartney επέστρεψε στο Λονδίνο, η Βρετανία είχε ήδη εμπλακεί στους Πολέμους της Γαλλικής Επανάστασης και του Ναπολέοντα, που απορρόφησαν τις ενέργειες της βρετανικής κυβέρνησης μέχρι το 1815. Στην Ινδία ωστόσο η Αγγλική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών συνέχισε να προσπαθεί να ξεπεράσει τα προβλήματα του εμπορίου της με την Κίνα. Όσον αφορά τα μεγάλα εμπορικά ελλείμματα με την Κίνα, η Εταιρεία ανακάλυψε τελικά ένα ινδικό προϊόν για το οποίο υπήρχε ζήτηση στην Κίνα: το όπιο. Υπήρχε βέβαια η μικρή λεπτομέρεια, ότι το προϊόν αυτό είχε κηρυχθεί παράνομο στην Κίνα για μη ιατρικές χρήσεις ήδη από τις αρχές του 18 ου αιώνα. Η χρήση του οπίου ωστόσο είχε εξαπλωθεί στην κινεζική κοινωνία πολύ πριν τις βρετανικές εξαγωγές. Το 1773 οι Βρετανοί εξήγαγαν μόλις 1.000 κιβώτια οπίου στην Κίνα. Το 1790 ο αριθμός ανέβηκε στα 4.054 κιβώτια, το 1800 στα 4.968 κιβώτια και το 1832 στα 23.570 κιβώτια. Ως εκ τούτου η Αγγλική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών έγινε η ισχυρότερη οργάνωση διακίνησης παράνομων ναρκωτικών στην ιστορία. Αξίζει να σημειωθεί ωστόσο, ότι η Εταιρεία αγόραζε μονοπωλιακά το όπιο από τους ινδούς παραγωγούς και στη συνέχεια το μεταπωλούσε με κέρδος στους ανεξάρτητους βρετανούς εμπόρους της Ινδίας, ώστε να μην εμπλέκεται άμεσα σε λαθρεμπόριο στην Κίνα το παράνομο σκέλος της διακίνησης ανέλαβαν οι ανεξάρτητοι. Αξίζει επίσης να σημειωθεί, ότι το κινεζικό σκέλος του λαθρεμπορίου χειρίζονταν τουλάχιστον μέχρι το 1800 αποκλειστικά οι ολιγάριθμοι Χονγκ της συντεχνίας Κοχόνγκ στην Καντόν, που κατά τα άλλα ταλαιπωρούσαν τους Βρετανούς με τις μονοπωλιακές πρακτικές τους. 8 Όσον αφορά τα άλλα δύο προβλήματα του βρετανικού εμπορίου με την Κίνα, δηλαδή την ασφάλεια των θαλάσσιων επικοινωνιών μεταξύ Ινδίας και Κίνας και τον 7 Jones, Britain and the World: 1649-1815, σελ. 231-235. Keay, Honourable Company, σελ. 438-440. Spence, In Search of Modern China, σελ. 122-123. 8 Spence, In Search of Modern China, σελ. 88 και 128-132.
βρετανικό απεγκλωβισμό από τις δυσκολίες του εμπορικού συστήματος της Καντόν, η Αγγλική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών προσανατολίσθηκε προς τα τέλη του 18 ου αιώνα στην δημιουργία ενός εμπορικού σταθμού και συνάμα ναυτικής βάσης στην ευρύτερη θαλάσσια περιφέρεια της Νότιας Κίνας. Από πλευράς ασφάλειας μια προωθημένη ναυτική βάση σχετικά κοντά στην Κίνα θα επέτρεπε στο βρετανικό ναυτικό ιδίως όταν θα τελείωναν οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι, που βέβαια είχαν προτεραιότητα μέχρι το 1815 να προστατεύει πιο αποτελεσματικά τα βρετανικά εμπορικά σκάφη. Από πλευράς εμπορίου ένας εμπορικός σταθμός σχετικά κοντά στην Κίνα θα έδινε κίνητρα σε κινέζους εμπόρους να μεταφέρουν με τα περιορισμένης γεωγραφικής εμβέλειας πλοία τους τα κινεζικά αγαθά εκεί, όπου οι εμπορικές συναλλαγές δεν θα γίνονταν με τους δυσάρεστους όρους του συστήματος της Καντόν. Το 1786 η Εταιρεία σημείωσε σημαντική επιτυχία, όταν ο σουλτάνος του κεντρικού τμήματος της χερσονήσου της Μαλαισίας της παραχώρησε τη νήσο Πενάνγκ δίπλα στα δυτικά παράλιά του. Όπως συνέβαινε συχνά στην ευρύτερη περιοχή, ο σουλτάνος ήθελε ένα ευρωπαϊκό εμπορικό κέντρο δίπλα στην επικράτειά του για την ανάπτυξη του δικού του εμπορίου. Η Πενάνγκ ωστόσο δεν πληρούσε τις προδιαγραφές της στρατηγικής της Εταιρείας, καθώς βρισκόταν στη δυτική πλευρά της Μαλαισίας, δηλαδή πολύ μακριά από την Κίνα για τους κινέζους εμπόρους (παρεμβάλλονταν τα επικίνδυνα στενά Μάλαγκα). Τελικά η Εταιρεία χρειάσθηκε μέχρι το 1819 για να ανακαλύψει και να αποκτήσει τον έλεγχο μιας πολύ πιο ιδανικής τοποθεσίας, της νήσου της Σιγκαπούρης με λιγοστούς τότε ψαράδες, στο νοτιότατο σημείο της χερσονήσου της Μαλαισίας, στο ανατολικό τέλος δηλαδή των στενών Μάλαγκα. Από τη σκοπιά της ασφάλειας η Σιγκαπούρη ήταν ιδανική, καθώς επέτρεπε την προβολή ναυτικής ισχύος τόσο προς δυσμάς στα στενά Μάλαγκα και τον Ινδικό Ωκεανό, όσο και προς ανατολάς στη θάλασσα της Νότιας Κίνας. Ήταν επίσης σχετικά προσιτή για την κινεζική εμπορική ναυτιλία. Η Εταιρεία αποφάσισε να την οργανώσει ως εμπορικό κέντρο με βάση το ελεύθερο εμπόριο, αντιβαίνοντας τις παραδόσεις της ως μονοπωλιακή, μερκαντιλιστική επιχείρηση, αλλά εξασφαλίζοντας έτσι την οικονομική άνθιση της Σιγκαπούρης. 9 Εν τω μεταξύ οι βρετανικές πωλήσεις οπίου στην Κίνα συνέχισαν να ανεβαίνουν ραγδαία, αντιστρέφοντας κατά τη δεκαετία του 1830 τα προγενέστερα κινεζικά εμπορικά πλεονάσματα και προκαλώντας απώλειες ασημιού για την Κίνα, γεγονός που προβλημάτισε την κεντρική κυβέρνησή της στο Πεκίνο. Οι εκροές ασημιού αύξησαν την τιμή του στην Κίνα. Καθώς οι φόροι ήταν σε ασήμι, ενώ οι εμπορικές συναλλαγές των κατώτερων ιδίως στρωμάτων γίνονταν με υποδεέστερα μέταλλα, η αύξηση της τιμής του ασημιού ισοδυναμούσε με αύξηση του φορολογικού βάρους. 10 Η εισροή οπίου στην Κίνα αυξήθηκε μετά το 1834, όταν το βρετανικό κοινοβούλιο κατάργησε το μονοπώλιο της Αγγλικής Εταιρείας Ανατολικών Ινδών στο βρετανικό εμπόριο με την Ανατολή, επιφέροντας την είσοδο νέων βρετανών εμπόρων στην επικερδή αγορά του οπίου. Η στροφή της Μεγάλης Βρετανίας προς το ελεύθερο εμπόριο στην Ανατολή το 1834 συνοδεύθηκε από τον ορισμό εκπροσώπου του βρετανικού κράτους στην Καντόν, για να αντικαταστήσει την Εταιρεία ως συνομιλητής των Κινέζων αναφορικά με διμερή εμπορικά ζητήματα. Σε αντίθεση με την Εταιρεία όμως ο 9 Keay, Honourable Company, σελ. 352-361 και 447-452. 10 Gelber, The Dragon and the Foreign Devils, σελ. 185-186.
βρετανός αξιωματούχος δεν ήταν διατεθειμένος να συναλλάσσεται με τη συντεχνία Κοχόνγκ και απαίτησε να συναλλάσσεται με τον κυβερνήτη της τοπικής κινεζικής επαρχίας. Η κινεζική απάντηση τον εξέπληξε δυσάρεστα και άνοιξε τον δρόμο για μια σινοβρετανική αναμέτρηση ισχύος: «δεν επιτρέπεται στους μεγάλους αξιωματούχους της ουράνιας αυτοκρατορίας να αλληλογραφούν κατ ιδίαν με εξωτερικούς βαρβάρους.» 11 Η αναμέτρηση μεταξύ της ευρωπαϊκής αντίληψης περί της τυπικής ισοτιμίας μεταξύ των κυρίαρχων κρατών και της κινεζικής αντίληψης περί της οικουμενικής ανωτερότητας της ουράνιας αυτοκρατορίας καθυστέρησε, καθώς το 1836 ο αυτοκράτορας Νταογκουάνγκ άνοιξε μια μεγάλη διαβούλευση στους κόλπους της κινεζικής ηγεσίας για το θέμα του οπίου. Από τη μια πλευρά υπήρξαν υποστηρικτές της νομιμοποίησης του ναρκωτικού, με το σκεπτικό ότι θα εξουδετερωνόταν η διαφθορά αξιωματούχων που έκαναν τα στραβά μάτια σχετικά με τη διακίνησή του, θα μπορούσαν να φορολογηθούν οι εισαγωγές του και θα αναπτυσσόταν η εγχώρια παραγωγή του σε βάρος των ξένων εισαγωγέων. Από την άλλη πλευρά τονιζόταν η καταστροφική επίδραση του οπίου σε αυξανόμενα τμήματα του κινεζικού πληθυσμού. Όσο διαρκούσε η διαβούλευση, οι βρετανοί και άλλοι δυτικοί έμποροι οπίου διατηρούσαν ελπίδες για τη νομιμοποίησή του και δεν πίεζαν τις κυβερνήσεις τους στην κατεύθυνση μιας αναμέτρησης. Το 1838 η κινεζική κυβέρνηση αποφάσισε να κηρύξει το όπιο εκ νέου παράνομο και να καταπολεμήσει τη χρήση του. Ο αυτοκράτορας Νταογκουάνγκ έστειλε τον έντιμο και αδιάφθορο Λιν Ζεσού στην Καντόν για να ανακόψει την εισροή του οπίου από τα εξωτερικό. Ο Λιν εξαπέλυσε πρώτα μια εκστρατεία ενάντια στους χρήστες συλλαμβάνοντας 1500 και προχωρώντας σε κατασχέσεις μεγάλων ποσοτήτων οπίου. Στη συνέχεια απεύθυνε επιστολή στην βασίλισσα Βικτορία, που επιδίωκε να τονίσει την ηθική διάσταση του ζητήματος. Βέβαια η επιστολή υπέθετε, ότι η Βρετανία δεχόταν θέση υποτελή στην Κίνα. «Οι βασιλείς της έντιμης χώρας σας έχουν παραδόσεις από γενιά σε γενιά χαρακτηριστικής ευγένειας και υποτέλειας». Προφανώς ο Λιν δεν έκανε διάκριση μεταξύ της Εταιρείας, που δεν είχε λόγους προγενέστερα να μην κολακεύει τους Κινέζους, και της βρετανικής κυβέρνησης. Επιπλέον ο Λιν λανθασμένα υπέθετε, ότι το όπιο ήταν απαγορευμένο στην Βρετανία (στη Δύση το όπιο απαγορεύθηκε μερικές δεκαετίες αργότερα). 12 Η βρετανική κυβέρνηση θεωρούσε, ότι η καταπολέμηση του οπίου και του λαθρεμπορίου του αφορούσε την Κίνα, όχι την Βρετανία. Δεν έβλεπε με ιδιαίτερη συμπάθεια τους βρετανούς εμπόρους, που παραβίαζαν το κινεζικό δίκαιο, αλλά δεν ήταν διατεθειμένη να τους κυνηγήσει η ίδια. Αυτό που την ενδιέφερε ήταν η Κίνα να δεχθεί την ισότητα με τη Βρετανία και να δεχθεί τους ευρωπαϊκούς κανόνες διεθνούς δικαίου. Η σκλήρυνση της βρετανικής στάσης στο θέμα αυτό απέρρεε από τις συσσωρευμένες εμπειρίες καταχρήσεων εξουσίας από τη συντεχνία Κοχόνγκ και τις τοπικές κινεζικές αρχές της Καντόν. Απέρρεε επίσης από την χειροτέρευση της εικόνας της Κίνας στην Ευρώπη. Ενώ μέχρι τα μέσα του 18 ου αιώνα κυριαρχούσε ο θαυμασμός για τον αρχαίο και λαμπρό πολιτισμό της, μεταγενέστεροι περιηγητές συμπεριλαμβανόμενου του Macartney έδωσαν μεγαλύτερη έμφαση στην φτώχεια και το χαμηλό επίπεδο των χωρικών της, καθώς και στην οπισθοδρόμησή της σε σχέση με την αναπτυσσόμενη Ευρώπη και ιδίως την Βρετανία με τη βιομηχανική επανάστασή της. Όσο περισσότερο έπεφτε η εικόνα της Κίνας στην Ευρώπη, τόσο 11 Spence, In Search of Modern China, σελ. 149. 12 Η επιστολή του Λιν έχει δημοσιευτεί στο Teng & Fairbank, China s Response to the West: A Documentary Survey, 1839-1923, σελ 24-27.
λιγότερο ήταν οι Ευρωπαίοι διατεθειμένοι να ανέχονται την υπεροπτική συμπεριφορά της. 13 Στις αρχές του 1839 ο Λιν απαίτησε από τους δυτικούς εμπόρους της Καντόν να του παραδώσουν όλο το όπιο που είχαν στα πλοία τους. Όταν οι έμποροι αρνήθηκαν, κινεζικές δυνάμεις απέκλεισαν τους Δυτικούς, συμπεριλαμβανομένου του εκπρόσωπου της βρετανικής κυβέρνησης, εντός των δυτικών εγκαταστάσεων στο λιμάνι και τους φοβέριζαν μέρα-νύχτα για 6 εβδομάδες. Τελικά οι έμποροι συμφώνησαν να παραδώσουν 20.000 κιβώτια οπίου, τα οποία ο Λιν φρόντισε να καταστραφούν δημοσίως πριν πέσουν στα χέρια διεφθαρμένων κινέζων αξιωματούχων. Στους 350 Δυτικούς επιτράπηκε να αποχωρήσουν από την Καντόν. Οι Βρετανοί κατέληξαν στο τότε σχεδόν ακατοίκητο νησί Χονγκ Κονγκ λίγο έξω από την Καντόν. Εντωμεταξύ ο Λιν έλαβε αμυντικά μέτρα ενισχύοντας το πυροβολικό και τις οχυρώσεις της Καντόν. Επιπλέον ενθάρρυνε τον εξοπλισμό και την εκπαίδευση δυνάμεων πολιτοφυλακής. Όταν ο βρετανός υπουργός εξωτερικών Λόρδος Palmerston πληροφορήθηκε για τις εξελίξεις αυτές, αποφάσισε να επέμβει στρατιωτικά για να αναγκάσει την Κίνα να συμμορφωθεί με τους ευρωπαϊκούς κανόνες. Στο βρετανικό κοινοβούλιο υποστηρίχθηκε ιδίως από βουλευτές που επηρεάζονταν από τα ισχυρά ναυτιλιακά συμφέροντα της Βρετανίας πολλές εκλογικές περιφέρειες είχαν σημαντικά λιμάνια. Η βρετανική δύναμη που έφτασε στην Κίνα τον Ιούνιο του 1840 συμπεριλάμβανε 16 πολεμικά ιστιοφόρα, 4 πολεμικά ατμόπλοια, 28 μεταφορικά σκάφη και στρατό 4.000 οπλιτών. Το γεγονός ότι η Βρετανία θεωρούσε ότι θα μπορούσε να επιβάλει τη θέλησή της στην Κίνα με μια τόσο μικρή δύναμη δείχνει την αυτοπεποίθηση που είχε για την ποιοτική ανωτερότητα των δυνάμεών της, που εν μέρει οφειλόταν στην ευκολία με την οποία είχε καταστραφεί ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος στο Ναβαρίνο 13 χρόνια νωρίτερα. Προς μεγάλη απογοήτευση του Λιν η βρετανική δύναμη δεν προέβηκε σε άμεση επίθεση κατά των ενισχυμένων κινεζικών αμυντικών θέσεων στην Καντόν. Τέσσερα βρετανικά πλοία απέκλεισαν τον λιμένα της Καντόν και τα υπόλοιπα προέβησαν σε ναυτικούς αποκλεισμούς άλλων κινεζικών λιμανιών. Στις ναυτικές επιχειρήσεις που έλαβαν χώρα οι Βρετανοί επικράτησαν άνετα, ιδίως με τα ατμόπλοια που κινούνταν ανεξάρτητα από τον άνεμο. Οι πολεμικές επιχειρήσεις ήταν πολύ περιορισμένες, καθώς παράλληλα διεξάγονταν διαπραγματεύσεις για την επανατοποθέτηση των εμπορικών και διπλωματικών σχέσεων των δύο χωρών. Καμία από τις δύο πλευρές δεν ενδιαφερόταν να επωμισθεί βαρύ πολεμικό κόστος. Ο Λιν μάλιστα αντικαταστάθηκε το 1841 από αξιωματούχο, που φαινόταν ικανότερος στις διπλωματικές συναλλαγές με τον βρετανό εκπρόσωπο. Ωστόσο η αρχική συμφωνία που έκαναν οι δύο εκπρόσωποι το 1841 κρίθηκε ακατάλληλη τόσο από το Λονδίνο όσο και από το Πεκίνο ο Βρετανός αντικαταστάθηκε και ο Κινέζος εκτελέσθηκε. Στη συνέχεια οι Βρετανοί έστειλαν ενισχύσεις από την Ινδία και την άνοιξη του 1842 κατέλαβαν τη Σαγκάη, προχώρησαν με στρατό 9.000 οπλιτών και ναυτικές δυνάμεις στην ενδοχώρα της ακολουθώντας τον ποταμό Γιάγκτζε, διέκοψαν τις επικοινωνίες της Βόρειας με τη Νότια Κίνα στο μεγάλο κανάλι και έφτασαν μέχρι τα τείχη της Ναντζίνγκ, της νότιας πρωτεύουσας. Στο σημείο αυτό ο αυτοκράτορας Νταογκουάνγκ αποφάσισε να δεχθεί τους όρους της Βρετανίας. 14 13 Gelber, The Dragon and the Foreign Devils, σελ. 181-188. Spence, In Search of Modern China, σελ. 150-154. 14 Spence, In Search of Modern China, σελ. 154-157. Gelber, The Dragon and the Foreign Devils, σελ. 188-190.
Παρότι η σύρραξη αυτή έμεινε γνωστή ως ο πρώτος πόλεμος του οπίου, στη συνθήκη της Νατζίνγκ με την οποία τερματίσθηκε δεν αναφέρεται το όπιο ούτε μία φορά. Στις διαπραγματεύσεις μεταξύ των δύο εκπροσώπων ο Βρετανός ανέφερε μία φορά την ελπίδα να νομιμοποιηθούν οι εισαγωγές οπίου έναντι ανταλλαγής με κινεζικά προϊόντα και όχι ασήμι, ο Κινέζος του απάντησε ότι δεν τολμούσε να θέσει τέτοιο ζήτημα στην κυβέρνησή του και ο Βρετανός δεν επέμεινε, δεχόμενος δηλαδή ουσιαστικά ότι ήταν ζήτημα κινεζικού εσωτερικού δικαίου. Ανομολόγητη έμεινε η πραγματικότητα, ότι βρετανοί και άλλοι δυτικοί έμποροι θα συνέχιζαν να εισάγουν όπιο στην Κίνα, δεδομένης της ροπής των αξιωματούχων της στη διαφθορά και της συνεπαγόμενης ανικανότητάς της να επιβάλει το εσωτερικό δίκαιό της. Με τη συνθήκη της Νατζίνγκ και τις συμπληρωματικές συμφωνίες που ακολούθησαν η Κίνα έκανε ένα πρώτο βήμα προς την ένταξή της στην ευρωπαϊκή διεθνή κοινωνία των κυρίαρχων κρατών. Το μονοπώλιο της συντεχνίας Κοχόνγκ καταργήθηκε. Οι βρετανοί έμποροι απέκτησαν το δικαίωμα ελεύθερων συναλλαγών, καταβάλλοντας λογικούς φόρους, με οποιονδήποτε Κινέζο σε 5 λιμάνια στο νότιο μισό της κινεζικής ακτογραμμής: Καντόν, Φουτζού, Σιαμέν, Νινγκμπό και Σαγκάη. Στα λιμάνια αυτά η Βρετανία είχε το δικαίωμα να σταθμεύει προξένους. Επιπλέον η Κίνα παραχώρησε το Χονγκ Κονγκ στη Βρετανία. Όσον αφορούσε τους διπλωματικούς τύπους, επίσημες βρετανικές επικοινωνίες με την Κίνα δεν θα είχαν πλέον την υποτιμητική μορφή της αίτησης ή της παράκλησης αλλά θα ακολουθούσαν τους ευρωπαϊκούς τύπους. Η Κίνα υποχρεώθηκε επίσης να καταβάλει στη Βρετανία και τους εμπόρους της διάφορες αποζημιώσεις. Η Κίνα δεσμεύθηκε επιπλέον να παράσχει στη Βρετανία οποιεσδήποτε διευκολύνσεις παρείχε σε άλλα κράτη. Μετά τη Βρετανία έσπευσαν οι ΗΠΑ να ζητήσουν παρόμοια διμερή συμφωνία. Η αμερικανική συμφωνία του 1844 ωστόσο ήταν πιο λεπτομερής και συμπεριλάμβανε το δικαίωμα της ετεροδικίας για ποινικά αδικήματα που διέπρατταν Αμερικανοί στην Κίνα (η περίπτωση του αμερικανού ναύτη που είχε εκτελεσθεί για φόνο από αμέλεια ήταν ακόμα νωπή στις μνήμες των Αμερικανών). Ωστόσο οι ΗΠΑ δέχθηκαν τη σημαντική εξαίρεση να δικάζεται από τις κινεζικές αρχές σύμφωνα με το κινεζικό δίκαιο οποιοσδήποτε Αμερικανός παραβίαζε τους κινεζικούς νόμους σχετικά με τη διακίνηση οπίου. Ακολούθησε αργότερα το 1844 παρόμοια γαλλική συνθήκη με την Κίνα. Στο θέμα της ετεροδικίας η Γαλλία εξασφάλισε οι πολίτες της να δικάζονται από άλλους δυτικούς προξένους, εφόσον στην περιοχή όπου διεπράχθη ποινικό αδίκημα δεν υπήρχε γάλλος πρόξενος. Η Γαλλία επέμεινε επίσης να επιτραπεί ελεύθερα ο ρωμαιοκαθολικισμός στην Κίνα. Η κινεζική κυβέρνηση από μόνη της διεύρυνε το δικαίωμα αυτό και στον προτεσταντισμό. Τα επόμενα χρόνια παραχωρήθηκε στις δυτικές δυνάμεις βαλτώδης και ακατοίκητη γη κοντά στη Σαγκάη, που μετά την αποξήρανση της έγινε χώρος για την κατασκευή δυτικών συνοικιών. Από τα 5 λιμάνια της συνθήκης της Ναντζίνγκ μόνο η Σαγκάη γνώρισε θεαματική ανάπτυξη μετά το άνοιγμά της στο δυτικό εμπόριο, όντας κοντά στις εκβολές του Γιάνγκτζε, του σημαντικότερου ποταμού στο νότιο ήμισυ της Κίνας. Η Καντόν, που προηγουμένως είχε το μονοπώλιο του δυτικού εμπορίου, επισκιάσθηκε στα νότια παράλια της Κίνας από το Χονγκ Κονγκ, που όντας πλέον υπό βρετανική διοίκηση προσέλκυσε όχι μόνο δυτικούς αλλά και κινέζους εμπόρους, που ήθελαν να διαφύγουν από την ενδημική διαφθορά και ενίοτε αυθαιρεσία των κινεζικών αρχών. 15 15 Για τη συνθήκη της Νατζίνγκ και αυτές που ακολούθησαν τα επόμενα χρόνια βλέπε Spence, In Search of Modern China, σελ. 158-164.
Παρά την επιτυχία της Βρετανίας και άλλων δυτικών δυνάμεων να επανατοποθετήσουν τις σχέσεις τους με την Κίνα σε βάσεις πιο συμβατές με τους ευρωπαϊκούς κανόνες, η Κίνα αφομοίωσε τις αλλαγές αυτές σύμφωνα με τις παραδοσιακές αντιλήψεις της. Δεν υπήρξε σε αυτήν τη φάση κατανόηση της ανεπάρκειας των κινεζικών παραδόσεων ενώπιον των ραγδαίων παγκόσμιων αλλαγών, που έφερνε η βιομηχανική επανάσταση. Το 1835, λίγα μόλις χρόνια πριν τον πρώτο πόλεμο του οπίου, η Κίνα σύναψε συμφωνία με τη μουσουλμανική φυλή Κοκάντ στην Κεντρική Ασία, που συμπεριλάμβανε δικαιώματα ετεροδικίας για τους εμπόρους της, παρουσία αξιωματούχων της στα διμερή εμπορικά κέντρα και ελευθερία των εμπόρων της να προβαίνουν σε εμπορικές συναλλαγές με όποιον Κινέζο ήθελαν. Με αυτές τις παραχωρήσεις η ουράνια αυτοκρατορία ομαλοποίησε τις σχέσεις της με μια περιφερειακή βαρβαρική δύναμη, αντί να αναλώνει τις δυνάμεις της σε ατέρμονες πολεμικές συγκρούσεις. Κάπως έτσι έβλεπε και τις παραχωρήσεις της προς τις δυτικές δυνάμεις με τη συνθήκη της Ναντζίνγκ και τις συμπληρωματικές συνθήκες που ακολούθησαν. Η Μεγάλη Βρετανία, οι ΗΠΑ και η Γαλλία κατά τον 19 ο αιώνα όμως αποτελούσαν διαφορετική τάξη δυνάμεων από μια φυλή στην Κεντρική Ασία. 16 16 Fairbank & Goldman, China: A New History, σελ. 200-201.