Ο. γεωμαρφές των Μετεώρων. Μ. Δερμιτζάκης και Χ. Ντρ{νια. Τομέας Ιστορικής ΓεωλΟΥίας κοι ΠαλαιοντολΟΥΙας, Πανεπιστήμιο Αθηνών.

140 Ο. γεωμαρφές των Μετεώρων Μ. Δερμιτζάκης και Χ. Ντρ{νια Τομέας Ιστορικής ΓεωλΟΥίας κοι ΠαλαιοντολΟΥΙας, Πανεπιστήμιο Αθηνών. 15784 Αθήνα Περίληψη Τα κροκαλοπαγή των Μετεώρων (Ακοuπόνιο Βοuρδιγόλισ) εμφανιζσ νται στα όρια της Θεσσαλικής πεδιάδας, στο νότιο άκρο της Μεσοελ ληνlκής αύλακας. Δύο κύριες ενότητες ιζηματογενών αποθέσεων ανα γνωριζονται στα κροκαλοπαγή των Μετεώρων: α) σφηνοειδεις αποθέ σεις οι οποιες ερμηνεύονται ως δελταϊκές αποθέσεις τύπου GHbert και β) καναλοειδεις αποθέσεις ι<όθετες στον άξονα προελάσεως του δέλτα, Η τεκτονική, η διάβρωση εξαιτ(ας των ρεόντων υδάτων καθώς κοι η αι ολική διάβρωση θεωρούνται σι υπεύθυνοι μηχανισμσ[ δημιουργίας των σημερινών γεωμσρφών των Μετεώρων. Ab8tr8ct The Meteora cong\omerates (Aqυitanian-Burdigalian) are exposed a1 the border ΟΙ the Thessa\i plain, at the southern tip ΟΙ the Mesohellenic basin. Two main kinds ΟΙ sedimentary bodies are recognized ίπ the Meteora conglomerates: a) wedge-shaped bodies which are conslstent with βπ interpretation as a Gilbert-type delta model and b) channellec bodies which are perpendicular to the progradation axis ΟΙ the delta. Tectonics, erosion due to water now and θοηθπ erosion θγθ considered the responsible mechanisms 10Τ the formation ΟΙ the present geomorphes of Meteora conglomerates. Εισαγωγή Τα Μετέωρα βρίσκονται πλησίον της Καλαμπόκας στην έξοδο του Πηνειού ποταμού από την ορεινή περιοχή Αντιχασίων-ΧασΙων-Κόζιακ προς την πεδινή Θεσσαλία. Η χαρακτηριστική και μοναδική μορφολογία των απόκρημνων βρόxω~ που αποτελούν τα Μετέωρα, εξήψε τη φαντασία του ανθρώπου ο οπο( ος έπλασε διόφορους μύθους σχετικό με τη δημιουργία τους, παροτη' ρωντας και συγκρινοντας τις μεγαλειώδεις πρωτότυπες γεωμορφές, ΠΟΙ

141 δίνουν την εντύπωση παλαιών και εγκαταλελλειμένων πύργων, μέσα στις καταπράσινες γειτονικές ορεινές περιοχές (Φωτ. 1). Φωτ. 1. Άποψη των γεωμορφών των Μετεώρων. Τα αδρομερή ιζήματα έχουν τύχει αξιοσημείωτης προσοχής και σημαντική πρόοδος έχει συντελεστεί τελευταία προς την κατανόησή τους (Dainelli, 1910, Riedl, 1974, Zamani, 1980, Bre/ing, 1984, 1994, Sotiriades, 1994, CarangunIs, 1995). Οι περισσότερες από τις πρόσφατες έρευνες έχουν ως κύριο αντικείμενο τις ιζηματογενείς φάσεις καθώς και τις μικρής έως μεσαίας κλίμακας ιζηματοδομές, ενώ υπάρχουν σχετικά λίγες αναφορές που αφορούν μεγάλης κλίμακας ιζηματοδομές. Τα κροκαλοπαγή των Μετεώρων εμφανίζονται στο νότιο Μεσοελληνικής αύλακας στην κεντρική ηπειρωτική Ελλάδα. τμήμα της Μεγάλες ποσότητες κροκαλών με μικρό ποσοστό αδρομερούς υλικού μεταφέρθηκαν μέσα στη λεκάνη με αποτέλεσμα την απόθεση αρκετών εκατοντάδων μέτρων κροκαλοπαγών σε αλλουβιακά έως δελταίκά περιβάλλοντα. Κατακόρυφοι κρημνοί καθιστούν ικανή την παρατήρηση μεγάλης κλίμακας δομών με ποικίλους προσανατολισμούς, καθώς και την τρισδιάστατη απεικόνιση των κροκαλοπαγών αυτών. Μεγάλης κλίμακας χα

142 ρακτηριστικά των κροκαλοπαγών των δελταϊκές φάσεις και καναλοειδείς αποθέσεις οι Μετεώρων περιέχουν ασυνήθεις οποίες δεν είναι δυνατόν να κατανοηθούν μόνο με τη χρήση σύγχρονων περιβαλλόντων ως αναλόγων τους. Τα κροκαλοπαγή των Μετεώρων εμφανίζονται ως γεωμορφές ύψους 100-200 μέτρων και εύρους 300-1000 μέτρων. Α ν και ο τύπος του τοπίoυ διευκολύνει τις παρατηρήσεις μεγάλης κλίμακας η εκ του πλησίον παρατήρηση και οι μετρήσεις τομών είναι δύσκολες. Γεωλογικό καθεστώς Η μεσοελληνlκή αύλακα Στον Ελληνικό χώρο διαπιστώθηκαν τρεις αύλακες που πληρώθηκαν με μολασσικά ιζrιματα: η αύλακα του Έβρου, με ηλικία σχηματισμού Μειόκαινο - Ολιγόκαινο, του Αξιού στο Α. Μειόκαινο και η Μεσοελληνική αύλακα στο Α. Ηώκαινο -Μ. Μειόκαινο (Σχ. 1). Η σπουδαιότερη από τις αύλακες αυτές που είναι και η σχετικά νεώτερη, είναι η Μεσοελληνική αύλακα η οποία διατηρεί μία πλήρη δομή και στρωματογραφία. Πολλές έρευνες έχουν πραγματοποιηθεί κατά το παρελθόν με θέμα τη δομή και την εξέλιξη της Μεσοελληνικής αύλακας (Philippson, 1897, 1950, Aubouin, 1959, ΒίΖΟΠ et al., 1968, 1969, 1972, Despraires & Vergely, 1977, Soliman & Zygojannis, 1979, 1980, Zygoyannis & Sidiropoulos, 1981a, Zygoyannis & ΜυΙΙθΓ, 1982). και Η διεύθυνση αναπτύξεως της Μεσοελληνικής αύλακας είναι ΒΔ ΝΑ συμπίπτει με τη διεύθυνση του Ελληνικού ορογενετικού τόξου. Αρχιζε από την περιοχή της Αλβανίας και επεκτεινόταν προς νότο στις περιοχές Καστοριάς - Γρεβενών - Καλαμπάκας, διέτρεχε το σημερινό Κρητικό Πέλαγος και έφθανε μέχρι τη Μ. Ασία. Η Μεσοελληνική αύλακα (Ολιγο - Μειόκαινο) βρίσκεται στο κέντρο των Ελληνίδων μεταξύ των γεωτεκτονικών ζωνών της Πίνδου και της Πελαγονικής. Το υπόβαθρο της αύλακας αποτελείται από φλύσχη της Πίνδου (Ηώκαινο), Μεσοζω'ίκούς ασβεστολίθους και οφιολίθους καθώς και παλαιότερα μεταμορφωμένα πετρώματα (ΒΓυππ, 1956). Το βαθύπεδο στην ευρύτερη περιοχή των Μετεώρων, είχε διαστάσεις 60 km χ 15 km και είναι επιμεμηκυσμένο κατά τη διεύθυνση ΒΔ - ΝΑ κατά μήκος των Ελληνίδων. Παλαιορεύματα που παρατηρήθηκαν στο σύνολο του βαθυπέδου υποδηλώνουν μιά γενική μεταφορά προς νότον των ιζημάτων κατά μήκος του άξονα του βαθυπέδου. ΤΟ βόρειο άκρο του βαθυπέδου' συνορεύει με τη Βόρεια Ήπειρο και δεν γνωρίζουμε πολλά γι' αυτό το τμrιμα. Στον κυρίως Ελλαδικό χώρο, το βαθύπεδο έχει πληρωθεί με κλαστικά ιζήματα, αλλουβιακά έως βαθειάς θαλάσσης. Τα θαλάσσια ιζήματα

143 είναι τα πλέον άφθονα. Προς τα νότια, τα Ολιγο - Μειοκαινικά ιζήματα υπόκεινται των Πλειοπλειστοκαινικών ιζημάτων της Θεσσαλικής πεδιάδας (Zamani, 1980, Sotiriadis, 1991). Τα τελευταία αποτέθηκαν σε μιά μεταορογενετική εκτεταμένη λεκάνη η οποία πληρώθηκε με εκατοντάδες μέτρων αλλουβίων αποθέσεων (Caputo & Pavlides, 1991). Η Μεσοελληνική αύλακα είναι ελαφρώς παραμορφωμένη και τα στρώματα παρουσιάζουν μία κλίση 100-300 προς δυσμάς. 1. ΚΑΤ ΤΕΡΟ ΜΕΙΟΚΑΙΝΟ (πριν οπό 22 εκqτομ. χρόνια Σχ. 1. Παλαιογεωγραφικος Χάρτης της Ελλάδος κατά τη διάρκεια του Κατωτέρου Μειοκαίνου, περίπου πριν από 23-20 εκατομμύρια χρόνια, όπου εικονίζονται το παλαιογεωγραφικό περίγραμμα της Μεσοελληνικής αύλακας κατά την απόθεση των μολασσικών ιζημάτων. Σύμφωνα με τους Filbrandt et al. (1985), οι γεωτεκτονικές ζώνες της Πίνδου και της Πελαγονικής έχουν επωθηθεί προς δυσμάς, γεγονός που παρήγαγε μία συμπίεση 300 km μεταξύ του Α. Κρητιδικού και του Α. Καινο

144 ζω'ίκού. Έτσι, οι ιζηματογενείς αποθέσεις της Μεσοελληνικής αύλακας εμφανίζονται να ακολουθούν την προς Δυσμάς κίνηση του υποβάθρου τους. Τα κροκαλοπαγή των Μετεώρων εμφανίζονται στα όρια της Θεσσαλικής πεδιάδας, στο νότιο άκρο της Μεσοελληνικής αύλακας. Τα αλλούβια της Θεσσαλικής πεδιάδας, εμποδίζουν να διευκρινισθεί αν συνεχίζονται προς νότον τα κροκαλοπαγή των Μετεώρων. Η στρωματογραφική διάρθρωση της Μεσοελληνικής αύλακας στην περιοχή των Μετεώρων συνοψίζεται στο Σχ. 2. Η πλήρωση της λεκάνης ξεκινά με μιά επικλυσιγενή ενότητα, τις «μάργες του Επταχωρίου», η οποία συντίθεται από κροκαλοπαγή και ψαμμίτες που διαβαθμίζονται προς τα άνω σε πηλίτες. Το κατώτερο και αδρομερέστερο τμήμα της ενότητας περιέχει αποθέσεις δελταίκές και υφαλοκρηπίδας και επίκειται ασυμφώνως των «ιζημάτων Κρανιάς». Δυστυχώς η επαφή με τα κροκαλοπαγή των Μετεώρων εμφανίζεται σε πολύ μικρό βαθμό. Όμως φαίνεται να είναι απότομη, υποδηλώνοντας την παρουσία στρωματογραφικού Οι διαφορετικές κενού. φάσεις των μολασσικών αποθέσεων επιτρέπουν την διάκριση στρωματογραφικών ενοτήτων εντός της Μεσοελληνικής αύλακας, (Brunn, 1956), από τις παλαιότερες προς τις νεώτερες (Σχ. 2): 1. Σχηματισμός Κρανιάς. Τα πρώτα μολασσικά ιζήματα είναι κροκαλοπαγή και λατυποπαγή, θαλάσσια επικλυσιγενή που επίκεινται των αλπικών πετρωμάτων που αποτελούν το υπόβαθρο και είναι κυρίως οφιόλιθοι ηλικίας Ανωτέρου Ηωκαίνου, με πάχος μεγαλύτερο των 200 μέτρων. 2. Σχηματισμός Επταχωρίοu. Ο σχηματισμός επίκειται ασυμφώνως του προηγουμένου και αποτελείται από στρώματα μαργών, ψαμμιτών, κροκαλοπαγών με λιγνιτικές ενδιαστρώσεις (Φωτ. 2). Το συνολικό πάχος του σχηματισμού φθάνει τα 600 μέτρα και η ηλικία αποθέσεως είναι του Ανωτέρου Ολιγοκαίνου περίπου 26-24 εκατομμύρια χρόνια. 3. Σχηματισμός Πενταλόφοu. Μετεώρων. Πρόκειται για την κυρίως ενότητα των Μετεώρων με κροκαλοπαγή και ψαμμίτες του Κατωτ. Μειοκαίνου (Ακουιτανίου - Βουρδιγαλίου), (περίπου 22 εκατομμυρίων ετών). Είναι σημαντικού πάχους με γενικά χαρακτηριστικά θαλάσσιας και ποταμοχειμάρριας φάσεως. Τα κατώτερα στρώματα του σχηματισμού παρουσιάζουν και διασταυρωμένη στρώση και πιθανώς να πρόκειται για υποθαλάσσιους κώνους (Σχ. Φωτ. 3). 4. Σχrιματισμός Τσοτuλίοu. Ο σχηματισμός αυτός αποτελείται από μάργες λιμναίας φάσεως με ενδιαστρώσεις λιγνιτικές ηλικίας Ανωτέρου Ακουιτανίου (περίπου 20 εκατομ. ετών). 5. Σχηματισμός Καστοριάς ή Όντρια. Τέλος ακολουθεί ο σχηματισμός Καστοριάς που περιλαμβάνει ψαμμίτες, ασβεστολίθους, μάργες, ψαμμιτομαργα'ίκούς ασβεστολίθους με παρεμβολές λιγνιτών λιμναίας φάσεως και ηλικίας Μέσου Μειοκαίνου (περίπου 12-14 εκατομ. ετών).

145 Σχηματισμός Καστοριός Σχηματισμός Τσοτυλ(ου 1000 Σχηματισμός Πενταλόφου Μετεώρων 500 Σχηματισμός Επταχωρίου 00000000000 OODOODDo Ο 000 ο Ο D Ο ο Σχηματισμός 000 Κρανιός D Ο 0 0 Ιχ. 2. Στρωματογραφική διόρθρωση της Μεσοελληνικής αύλακας στην περιοχή των Μετεώρων.

146 Φωτ. 2. Άποψη των μαργών ίου,lχηματισμού Επταχωρίου. Φωτ. 3. Τα κροκαλοπαγή του σχηματισμού Πενταλόφου.

147 Ο σχηματισμός των Μετεώρων Οσον αφορά στο σχηματισμό των Μετεώρων, αυτός έχει αποτεθεί ασυμφώνως επί του σχηματισμού Επταχωρίου. Μιό γωνιώδης ασυμφωνία (200-300) διαιρεί τα κροκαλοπαγή των Μετεώρων σε δύο ενότητες -την κατώτερη πάχους 300 μέτρων και την ανώτερη πάχους 250 μέτρων, ΤΟΜΗ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΜΗ ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ ΤΟΜΗ ΒΑΡΛΑΑΜ 15!() ο ο ο \ καλώς oργανωμtνα Ο Ο Ο κροκαλοπαγή [di~~ ~I καλώς ταξινομημένοι ψαμμlτες - 00 0 γπομνημα Σχ. 3. Στρωματογραφική διόρθρωση του σχηματισμού των Μετεώρων.

148 (Σχ. 3). Η κατώτερη ενότητα είναι λίγο αδρομερέστερη από τα κυρίως κροκαλοπαγή των Μετεώρων αλλά η σύνθεση των κλαστών είναι παρόμοια. Επιπλέον, η κατώτερη ενότητα αποτελείται από πολύμεικτα κροκαλοπαγή όπου επικρατούν οι γνευσιακές κροκάλες, συμμετέχουν όμως και ασβεστολιθικές, μεταμορφωμένες και οφιολιθικές κροκάλες. Παρουσιάζουν διασταυρούμενη στρώση, γεγονός που αποδεικνύει ποτάμια προέλευση και ως προς την ηλικία ανήκουν στο Κατώτ. Μειόκαινο. Επάνω στη κατώτερη ενότητα των Μετεώρων αποτέθηκαν σε ασυμ-. φωνία τα στρώματα της ανώτερης. Διαφέρουν από τα πρώτα ως προς το μέγεθος των κροκαλών που είναι μικρότερο και ως προς το βαθμό συνδέσεως που είναι χαλαρότερος. Οι κροκάλες είναι κυρίως γνευσιακές και μεταξύ τους υπάρχουν ενστρώσεις μαργών και ψαμμιτών. Η ασυμφωνία μεταξύ των δύο ενοτήτων μαρτυρεί ότι έλαβαν χώρα τεκτονικά γεγονότα που έδωσαν την ευκαιρία στον παράγοντα διάβρωση να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην εν γένει εξέλιξη της περιοχής..στην κορυφή ενός απ' τους υψηλότερους βράχους των Μετεώρων εμφανίζονται 1Ο - 20 μέτρα καλώς εστρωμμένοι ψαμμίτες, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν το ανώτερο τμήμα των κροκαλοπαγών των Μετεώρων, το οποίο όμως δεν έχει μελετηθεί λεπτομερώς ακόμη. Πάντως η παρουσία των κροκαλοπαγών αυτών υποδηλώνει μια πλέον σύνθετη ιστορία ιζηματογενέσεως. Τα κροκαλοπαγή και οι χαλικώδεις ψαμμίτες συνιστούν το 95% των κροκαλοπαγών των Μετεώρων με τους αδρομερείς ψαμμίτες να αποτελούν το υπόλοιπο 5%. Οι ιλυόλιθοι αντιπροσωπεύουν τη συνδετική ύλη στα περισσότερο «αποδιοργανωμένα» κροκαλοπαγή. Ως μεμονωμένα στρώματα οι ιλυόλιθοι αποτελούν λιγότερο απ' το 0.01% των στρωμάτων. Εμφανίζονται κατά περίπτωση ως λεπτά στρώματα πάχους ολίγων εκατοστών. Η στρώση τους κλίνει ελαφρώς προς δυσμάς, ακολουθώντας τις δομές του υποβάθρου (Φωτ. 4). Εντός των κροκαλοπαγών των Μετεώρων μερικές ενδο'ίζηματογενείς ασυμφωνίες είναι ορατές. Οι ασυμφωνίες αυτές είναι περισσότερο αξιοσημείωτες προς τα ανατολικά, υποδηλώνοντας επαναλαμβανόμενες ανοδικές κινήσεις του ανατολικού περιθωρίου της λεκάνης. Τέτοιες ασυμφωνίες έχουν αναγνωρισθεί και σε άλλες λεκάνες και αποδίδονται σε μικρά συμπιεστικά τεκτονικά συμβάντα. Δύο κύριες ενότητες ιζηματογενών αποθέσεων αναγνωρίζονται στα κροκαλοπαγή των Μετεώρων: ί) σφηνοειδείς αποθέσεις και ίί) καναλοειδείς αποθέσεις. Και οι δομή και δύο αυτές αποθέσεις μπορεί να εμφανίζουν σύνθετη εσωτερική να επιδεικνύουν ποικιλότητα φάσεων.

149 ΦωΤ.4. Γενική άποψη των κροκαλοπαγών στρωμάτων των Μετεώρων. Σφηνοειδείς αποθέσεις Η εξωτερική γεωμετρία του τύπου αυτού των σωμότων είναι προφανώς σφηνοειδής οφειλόμενη σε σύγκλιση και απόθεση των βασικών διαχωριστικών επιφανειών. Εσωτερικό τα σώματα αυτό συντίθενται από σύνολα στρωμάτων τα οποία παρουσιόζουν μικρή γωνία κλίσεως και

150 μπορούν ν' αποδοθούν με τους όρους στρώματα στη βάση (bottomset), μετωπικά στρώματα (foreset) και στρώματα στην οροφή (topset). Το εύρος στα πάχη κυμαίνεται από 1Ο -15 μέτρα στα ανατολικά έως 20-30 μέτρα στα δυτικά. Τ α κροκαλοπαγή κυριαρχούν, το μέγιστο μέγεθoς κλαστών είναι περίπου 0.20-0.25 μέτρα, όμως μερικοί κλάστες έχουν παρατηρηθεί σε μέγεθος έως και ενός μέτρου. Εσωτερικά τα απλά στρώματα είναι συνεχή πλευρικά κι έτσι μπορούν να ανιχνευθούν σ' όλο το σύνολο. Βέβαια η γωνία κλίσεως και η διεύθυνση τών μετωπικών στρωμάτων ποικίλει σύμφωνα με τον προσανατολισμό των εμφανίσεων. Καθέτως προς τα παλαιορεύματα τα μετωπικά στρώματα είναι οριζόντια ή κλίνουν με πολύ μικρή γωνία (10_30). Παράλληλα στα παλαιορεύματα τα μετωπικά στρώματα παρουσιάζουν μιά αρκετά ομοιόμορφη συμπεριφορά κλίνοντας 130-180 προς δυσμάς (Φωτ. 5). Φωτ. 5. Γενική άποψη των μετωπικών στρωμάτων των Μετεώρων. Δύο κύριοι λιθολογικοί τύποι αναγνωρίστηκαν στα στρώματα της βάσεως και στα μετωπικά στρώματα. ί) "οργανωμένα» κροκαλοπαγή και χαλικώδεις ψαμμίτες. ίί) "μη οργανωμένα» κροκαλοπαγή με ποικίλα ποσοστά συνδετικού υλικού από ιλύ.

151 Ο πρώτος λιθολογικός. τύπος κυριαρχεί σε ποσοστό 70-80%. Τα <οργανωμένα» κροκαλοπαγή είναι καλώς εστρωμμένα (απλά στρώματα τάχους 0.1-0.5 μέτρων, των οποίων οι βάσεις μπορεί να είναι προ ο 5ευτικές ή απότομες), οι χάλικες είναι μετρίως διαβαθμισμένο ι και πλέ )υν μέσα σε κλαστικό ή αμμώδες υλικό. Ο τύπος της διαβαθμίσεως μέσα στα στρώματα είναι δύσκολο να ανα (νωρισθεί εκεί όπου οι επαφές είναι προοδευτικές αλλά όπου εμφανί ~oνται απότομες επαφές, μόνο κανονική διαβάθμιση έχει παρατηρηθεί. Τα μη - οργανωμένα κροκαλοπαγή είναι χαοτικά, μετρίως διαβαθμισμέlα, με ένα μεγάλο πο,σοστό αμμώδους ή ιλυώδους συνδετικού υλικού. Γα στρώματα είναι φακοειδή και παρoυσιtίζoυν απότομο δάπεδο. Το πάκος τους κυμαίνεται από 0.2-1 μέτρο. Κατακόρυφοι κλάστες είναι πα :>όντες στα πλέον «μη οργανωμένα» κροκαλοπαγή. Σπάνια έχει παρατηρηθεί ανάστροφη διαβάθμιση στο κλαστικό υλικό. Τα στρώματα της οροφής είναι οριζόντια και η επαφή τους με τα υποκείμενα μετωπικά στρώματα είναι συνήθως απότομη. Αναγνωρίστηκαν δύο κύριες λιθοφάσεις: α) καναλοειδεις αποθέσεις πάχους 0.5-9 μέτρα και β) καλώς ταξινομημένα και ενστρωμμένα κροκαλοπαγή και αδρομερείς ψαμμίτες. Οι καναλοειδείς αποθέσεις αποτελούνται από συμπαγή, οργανωμένα και μη - οργανωμένα κροκαλοπαγή με ή χωρίς συνδετικό υλικό. Τα καλώς ταξινομημένα κροκαλοπαγή της δεύτερης λιθοφάσης είναι οριζόντια, παράλληλα και πλευρικώς συνεχή, πάχους 0.1-0.3 μέτρα και παρουσιάζουν προοδευτικές επαφές. Τα γενικά χαρακτηριστικά των σφηνοειδών αποθέσεων, ειδικά η οργάνωση των στρωμάτων της οροφής, των μετωπικών και της βάσεως, ερμηνεύονται με το μοντέλο Gilbert δέλτα (ΟΓί & ΑονΘΓί, 1987, Σχ. 4α, β). Η ιδανική μορφή ενός δέλτα Gilbert (Gi/bert, 1890) αποτελείται από τρία τμήματα, το ανώτερο (topset) το δελταϊκό μέτωπο (delta face) και το κατώτερο (bottomset). Τα στρώματα τα οποία αποτελούν το ανώτερο τμτ'ιμα του δέλτα παρουσιάζουν μια μικρή ομαλή κλίση προς το κέντρο της λεκάνης και οφείλουν την απόθεσή τους στην μετατόπιση των κοιτών των ποταμών που υπάρχουν στο προαπαιτούμενο αλλουβιακό ριπίδιο. Ένα μέρος του ιζτ'ιματος μεταφέρεται με τη βοήθεια ελκτικών ρευμάτων και αποτίθεται στο δελταϊκό μέτωπο το οποίο χαρακτηρίζεται από μια κλίση 100-250 η οποία εξαρτάται από τις ιδιότητες του ιζτ'ιματος. Το λεπτομερέστερο υλικό μεταφέρεται εν αιωρήσει πέρα από το δελταϊκό μέτωπό και αποτίθεται στο κατώτερο τμήμα του δέλτα σχηματίζοντας μικρής κλίσεως στρώματα.

152 α β Σχ. 4 α, 6. Στερεοδιαγράμματα που αναπαριστάνουν τον σχηματισμό των Μετεώρων. Ποικιλία ιζηματογενών χαρακτηριστικών όπως επιφάνειες ολισθήσεως, επίπεδη στρώση και μεγάλης κλίσεως αποθετική κατωφέρεια παρατηρούνται σε αυτού του είδους τις δελταικές αποθέσεις. Τα δέλτα τύπου Gilbert παρουσιάζουν υψηλό δυναμικό διατηρήσεως και παρατηρούνται εκεί όπου λαμβάνει χώρα ταπείνωση του περιθωρίου μιας λεκάνης οφειλόμενη είτε σε τεκτονικές κινήσεις είτε σε κατολισθήσεις. Στον Σχηματισμό Μετεώρων η σχέση μεταξύ της κλίσεως των μετωπιkών στρωμάτων και των χαλικιών. υποδηλώνει ότι τα υλικά αυτά προσxώθηkαν προς τη λεκάνη από τα Βορειοδυτικά προς Νοτιοανατολικά (Σχ. 5 α και β).

153 α Β ΒΑ / / / / / Δf------: Α,,,,, ΝΑ / / / ΝΔ Ν β Β ΒΔ ΒΑ Α / /,,,,,, ΝΔ ΝΑ Ν Σχ. 5 ο, 6. α) Διεύθυνση των ασυνεχειών (ρηγμάτων, διακλάσεων) κατά μήκος των οποίων σχηματίσθηκαν οι κοιλάδες των Μετεώρων (σύμφωνα με Σωτηριάδη, 1994). β) Ροδόγραμμα των διευθύνσεων των κοιλάδων και των ρευμάτων σε σχέση προς το ροδόγραμμα των τεκτονικών ασυνεχειών (σύμφωνα με Caputo & Παυλίδη, 1990).

154 Οι καλώς ταξινομημένες φόσεις των στρωμότων της κορυφής, είναι πολύ παραπλήσιες με εκείνες που περιγρόφηκαν από τους Nemec & Steel (1984) και ερμηνεύονται ως αποθέσεις σε παράκτια περιβάλλοντα. Η πλευρική συνέχεια των στρωμάτων και η καλή ταξινόμηση είναι τυπικό χαρακτηριστικό της δράσεως των κυμάτων. Ο προσανατολισμός των χαλικιών είναι αντίθετος μ' αυτόν που βρέθηκε στο κύριο σώμα των δελτα"ίκών σφηνών. Ο προσανατολισμός των λατυπών κλίνει προς τη θόλασσα στη ζώνη εκ πλύσεως και ακόμη βαθύτερα στην παραλία (Bluck, 1967, Nemec & Steel, 1984). Η επανεπεξεργασία των στρωμότων κορυφής έχει πραγματοποιηθεί λόγω της δράσεως των κυμότων. Στα Μετέωρα (δέλτα τύπου Gilbert) η διαδικασία της μαζικής ροής κυριαρχεί στην κορυφή του δέλτα όπου οι πιο οργανωμένες αποθέσεις με προσανατολισμένα χαλίκια εμφανίζονται στην κατωφέρεια των μετωπικών στρωμότων, συνιστώντας μια πλέον τουρβιδιτική ροή. Καναλοειδtfς αποθέσεις Αυτές αποτελούνται από μεγόλης κλίμακας επιπεδόκοιλα φακοειδή σώματα τα οποία αποκόπτουν τα σφηνοειδούς σχήματος σώματα. Εμφανίζονται στο ανώτερο τμήμα της λεκάνης όπου είναι και ευμεγέθη. Περίπου δώδεκα κανάλια του τύπου αυτού έχουν παρατηρηθει Κόθετα προς τον άξονα των καναλιών οι αποθέσεις παρουσιόζουν αμυδρή επιπεδόκοιλη συμμετρική βάση. Οι εμφανίσεις παραλλήλως προς τον όξονα των καναλιών παρουσιόζουν επίπεδα σχήματα. Οι βόσεις των καναλιών είναι βαθμιαίες ενώ οι κορυφές είναι απότομες και οριζόντιες. Τα κανόλια πρέπει να ήταν 15-35 μέτρα βαθειό και να είχαν εύρος 80-1 00 μέτρα. Το υλικό με το οποίο πληρώθηκαν περιέχει πολύ αδρομερή κροκαλοπαγή. Το μέγιστο μέγεθος κλαστών φθόνει το 1 μέτρο αλλά υπόρχουν κατό τόπους και πλέον ευμεγέθεις κλόστες. Ο πλέον συχνός τύπος εσωτερικής στρώσεως είναι η σταυρωτή στρώση (μέγιστη κλίση 300-400) και εκτείνεται σ' όλο το πόχος της αποθέσεως. Τα μετωπικό στρώματα συναντούν τις κατώτερες διαβρωσιγενείς επιφόνειες με μεγόλη γωνία. Οι αδρομερέστεροι κλόστες απαντώνται κοντό ή στη βάση των μετωπικών στρωμότων, παρόγοντας πιο λεπτομερείς προς τα όνω ακολουθίες. Στο ανώτερο τμήμα η κλίση των μετωπικών στρωμότων μειώνεται. Η στρώση είναι λιγότερο αναγνωρίσιμη κάθετα στις διευθύνσεις των παλαιορευμότων. Οι αποθέσεις συνίστανται σε αμυδρή έως μετρίως ταξιθετημένα κροκαλοπαγή με κυριαρχούσα την όμμο ως συνδετικό υλικό. Τα όρια των στρωμότων είναι απότομα έως βαθμιαία. Εσωτερικό η διαβόθμιση δεν είναι εμφανής αλλό κατά τόπους μία προοδευτική διαβόθμιση είναι παρούσα. Σε δύο τοποθεσίες τα

155 κανάλια έχουν πληρωθεί με μεσαίας κλίμακας (σύνολο πάχους 0.2-0.5 μέτρα) σταυρωτή στρώση. Σε μια εμφάνιση το πληρωθέν υλικό του καναλιού αποτελείται από αμυδρώς ταξινομημένους, οριζοντίως εστρωμμένους ψαμμίτες. Τα στρώματα έχουν πάχος 0.3 μέτρα και παρουσιάζουν απότομες βάσεις. Είναι παχύτερα στο κεντρικό τμήμα του καναλιού και γίνονται βαθμιαία πιο λεπτά στα περιθώρια του καναλιού. Η εμφάνιση είναι αδύνατο να πλησιασθεί. Έτσι δεν μπορεί να γίνει μια λεπτομερής περιγραφή. Η καναλοειδείς φύση των στρωμάτων αποδεικνύεται από το επιπεδόκοιλο σχήμα' των βάσεών τους όταν αποκόπτονται κάθετα στα παλαιορεύματα και από το πλακοειδές σχήμα των σωμάτων όταν αποκόπτονται παράλληλα στα παλαιορεύματα. Η εσωτερική σταυρωτή στρώση αποδεικνύει ότι τα κανάλια πληρώθηκαν με μεγάλης κλίμακας στρώματα. Η μεσαίας κλίμακας σταυρωττ'ι στρώση και η οριζόντια στρώση του πληρωθέντος υλικού των καναλιών οφείλεται σε χαμηλής ενέργειας ιζηματογένεση. Η διατηρηθείσα διατομή των καναλιών αποδεικνύει ότι δεν «μετανάστευσαν» πλευρικά. Το γεγονός αυτό, μαζί με το βάθος τους δηλώνει ότι τα κανάλια περιχαρακώθηκαν στις προϋπάρχουσες αποθέσεις. Η σχέση μεταξύ των σφηνοειδούς σχήματος και των σωμάτων των καναλιών είναι παντού διαβρωσιγενής. Η «περιχαράκωση» των καναλιών μπορεί να ερμηνευθεί οτι συνέβη κατά τη διάρκεια ταπεινώσεως του βασικού επιπέδου η κατά τη διάρκεια ανοδικής κινήσεως της πηγής τροφοδοσίας (βλ. Heward, 1978). Όταν αυτό συμβαίνει, η ενέργεια των ρευμάτων αυξάνει και καθιστά δυνατή τη μεταφορά και την ιζηματογένεση αδρομερέστερων κλαστικών υλικών. Η ερμηνεία αυτή ενισχύει την θεωρία της «περιχαρακώσεως» καθ' όσον το μέγεθος των κλαστών είναι σημαντικά μεγαλύτερο από εκείνο των σωμάτων σφηνοειδούς σχήματος. Η σύνθεση των κλαστών είναι παρόμοια και στους δύο τύπους ιζηματογενών σωμάτων. Σύγχρονος τεκτονισμός (ανοδική κίνηση της πηγής τροφοδοσίας) αποδεικνύεται από την παρουσία στις αποθέσεις δέλτα τύπου «Gilbert» μερικών μεγάλων ενδοϊζηματογενών ασυμφωνιών. Δυστυχώς δεν είναι δυνατόν να συσχετισθούν με τις «καναλιζαρισμένες» ενότητες. Η διαφοροποίηση,μεταξύ των καναλιών στα κορυφαία στρώματα των δέλτα τύπου "Gilbert" και των μεγάλης κλίμακας σωμάτων των καναλιών που περιγράφονται εδώ στηρίζεται: ί) στο μεγαλύτερο μέγεθος των σωμάτων των καναλιών ίί) στην παρουσία' συνόλων διασταυρούμενης στρώσεως στα σώματα των καναλιών

156 ίίί) τα κανάλια στα κορυφαία στρώματα πάντα κείνται επί της κορυφής στρωμάτων σταυρωτής στρώσεως, ενώ τα «περιχαρακωμένα» σώματα των καναλιών αποκόπτουν παλαιότερες αποθέσεις. Παλαιογεωγραφική εξέλιξη Κατά τη διάρκεια της αλπικής ορογενέσεως δημιουργήθηκαν τεκτονικές ασυνέχειες με διεύθυνση ΒΔ - ΝΑ. Σε γενικές γραμμές οι ασυνέχειες (ρήγματα, διακλάσεις) διαφορετικής ηλικίας δεν έχουν ορισμένο προσανατολισμό (Caputo & Pavlides, 1991). Επικρατεί όμως η διεύθυνση Α-Δ περίπου, δηλαδή οι ασυνέχειες που προέρχονται από τις δύο τελευταίες εφελκυστικές τάσεις f 2 (διεύθυνση εφελκυσμού ΒΑ - ΝΔ) και f 3 (διεύθυνση εφελκυσμού Β - Ν). Συγκρίνοντας τον γενικό προσανατολισμό των κοιλάδων που αναπτύχθηκαν στους σχηματισμούς των Μετεώρων διαπιστώνεται μια ταύτιση με τον προσανατολισμό των ασυνεχειών (Σχ. 5α, β). Απ' τις παραπάνω περιγραφές και ερμηνείες εξάγεται μια απλή παλαιογεωγραφική εικόνα. Τα δέλτα τύπου "Gilbert" προελαύνουν από τα Ανατολικά μέσα στη λεκάνη η οποία ήταν πολύ στενή στην περιοχή αυτή. Η πηγή τροφοδοσίας όπως εμφανίζεται σήμερα προμήθευε τα κροκαλοπαγή των Μετεώρων καθώς το ανώτερο κροκαλοπαγές αμέσως υπέρκειται της κορυφής των μαργών του Επταχωρίου καθώς και παλαιότερων πετρωμάτων. Κατά τη διάρκεια της δελταϊκής προελάσεως τεκτονικές ανοδικές κινήσεις παρήγαγαν ενδο'ίζηματογενείς ασυμφωνίες. Είναι πιθανόν κατά τη διάρκεια του τεκτονισμού τα δελτα'ίκά ιζήματα να παραμορφώθηκαν μερικώς και να διαβρώθηκαν. Πάντως οι αποθέσεις, πρ6ίόντα των διαβρωσιγενών αυτών γεγονότων, δεν έχουν ακόμη πιστοποιηθεί, γιατί εάν υπάρχουν θα κείνται στο κεντρικό τμήμα της λεκάνης ή ακόμη νοτιώτερα όπου οι συνθήκες των εμφανίσεων δεν επιτρέπουν λεπτομερείς αναλύσεις. Συζήτηση Τα κροκαλοπαγή των Μετεώρων ερμηνεύονται ως μια παλαιά ακολoυθία δέλτα τύπου "Gilbert", με μεγάλα κανάλια ((περιχαρακωμένα» κάθετα στους άξονες προελάσεως των δέλτα. Παρουσιάζουν έναν αριθμό χαρακτηριστικών τα οποία δεν μπορούν να αναγνωρισθούν επαρκώς σε πολλά Τεταρτογενούς ηλικίας παραδείγματα αυτού του τύπου δέλτα:

157 ί) Η συνολική εξωτερική γεωμετρία των αποθέσεων δέλτα τύπου "Gilbert" είναι σφηνοειδούς σχήματος. ίί) Το δέλτα καθίσταται πιο παχύ προς τη λεκάνη, και τα εσωτερικά μετωπικά στρώματα ακολουθούν τ/ν τάση αυτή με μειούμενη γωνία κλίσεως. ίίί) Τεράστια κανάλια είναι πληρωμένα με κροκαλοπαγή με σταυρωτή στρώση που σχηματίσθηκαν κατά την μετανάστευση των μετωπικών φραγμάτων. Η περιχαράκωση των καναλιών μπορεί να οφείλεται: α) στην τεκτονική ανύψωση της πηγής τροφοδοσίας, β) στ/ν πτώση του βασικού επιπέδου (σε αυτή την περίπτωση πιθανώς της θαλάσσιας στάθμης) και γ) σε κλιματικές μεταβολές με μία αύξηση τ/ς διαβρώσεως. Στην περίπτωση των κροκαλοπαγών των Μετεώρων οι ενδοίζηματογενείς ασυμφωνίες και οι αλλαγές των αξόνων αποθέσεως υποδηλώνουν ότι ο τεκτονισμός πρέπει να ήταν η αιτία (Φωτ. 6). Φωτ.6. Άποψη των στρωμάτων των ψαμμιτοκροκαλοπαγών, των δέλτα τύπου Gilbert, στα Μετέωρα. Η δελταίκή απόθεση πιθανώς παρήχθη από μία "σταθερή» τεκτονική κίνηση του περιθωριακού ρήγματος. Η κίνηση του ρήγματος μπορεί να

158 συνίσταται σε έναν αριθμό μικρών αυξήσεων, η κάθε μία των οποίων παρήγαγε το σχηματισμό αποθέσεων τύπου "Gilbert". Στον σχηματισμό των δελτα"ίκών αυτών αποθέσεων τύπου "Gilbert" συνηγόρησε και η ύπαρξη περιορισμένων υδάτινων συνθηκών με ενδείξεις παράκτιου περιβάλλοντος όπως αυτές πιστοποιήθηκαν από τους Zygojannis & Sidiropoulos (1981a), Zygojannis & ΜυΙΙθΓ (1982), Beining (1984) και Raptis (1984). Οι κατακόρυφες κινήσεις του Πλειοκαίνου, είχαν σαν αποτέλεσμα να δημιουργηθούν οι ταφροειδείς λεκάνες της Λάρισσας στην Ανατολική Θεσσαλία και των Τρικάλων-Καρδίτσας στη Δυτική με ταυτόχρονη απόθεση λιμναίων και ποταμοχειμμαρίων Πλειοκαινικών ιζημάτων, τα οποία σήμερα συναντώνται σε πολλά σημεία (Zamani, 1980). Κατά τις αρχές Tqu Πλειστοκαίνου, έλαβε χώρα εκ νέου καταβύθιση και δημιουργία της σημερινής ταφροειδούς λεκάνης της Δυτ. Θεσσαλίας, ενώ τα περιθώριά της, συμπεριλαμβανομένων και των μολασσικών αποθέσεων, ανυψώθηκαν. Το γεγονός αυτό, έδωσε τη δυνατότητα στην έντονη διαβρωτική διεργασία των ευαίσθητων σημείων των μολασικών αποθέσεων, όπως ήταν οι διάφορες τεκτονικές ασυνέχειες (ρήγματα, διακλάσεις) και οι χαλαρές από πλευράς πετρωμάτων περιοχές. Έτσι κατά μήκος των ασυνεχειών η διάβρωση ήταν έντονη, σε συνδυασμό με την χαλαρότητα, οπότε τα ενδιάμεσα τμήματα μεταξύ των ασυνεχειών άντεξαν στη διάβρω ση με αποτέλεσμα να σχηματιστούν οι σημερινές μορφές. Η διαμόρφωση των γεωμορφών των Μετεώρων, οφείλεται: α) Σε τεκτονικά συμβάντα (καταβύθιση λεκάνης, ανύψωση μολασσικών σχηματισμών, δημιουργία ασυνεχειών στους μολασσικούς σχηματισμούς) και β) Στη διάβρωση εξαιτίας κυρίως των ρεόντων υδάτων. Η αιολική διάβρωση έχει διαδραματίσει δευτερεύοντα ρόλο στη σημερινή μορφολογία των Μετεώρων, με τη δημιουργία σπηλαιωδών σχηματισμών λόγω στροβιλισμού των διαφόρων υλικών εντός αυτών με τη μηxανιkή δράση των ανέμων. Η παρουσία των αιολικών αυτών μορφών μόνο σε ορισμένες κατακόρυφες επιφάνειες των Μετεώρων φανερώνει και την επικρατούσα διεύθυνση των ανέμων. Συμπερόσματα Η ιζηματολογική μελέτη που έλαβε χώρα στα κροκαλοπαγή των Μετεώρων κατέδειξε ότι αυτά αποτέθηκαν σε ένα δελταϊκό σύστημα τύπου Gilbert όπου υπήρχαν μεγάλα κανάλια περιχαρακωμένα καθέτως του άξονα προελάσεως του δέλτα.

159 Οι κύριες ενότητες ιζηματογενών αποθέσεων που αναγνωρίστηκαν στα κροκαλοπαγή των Μετεώρων είναι α) οι σφηνοειδείς αποθέσεις οι οποίες θεωρούνται αποθέσεις σε παρόκτια περιβόλλοντα και ερμηνεύονται με το μοντέλο "Gilbert - type" δέλτα και β) οι καναλοειδείς αποθέσεις οι οποίες θεωρούνται ότι δημιουργήθηκαν κατό τη διόρκεια ταπεινώσεως του βασικού επιπέδου ή κατά τη διάρκεια ανοδικής κινήσεως της πηγής τροφοδοσίας. Η διαμόρφωση των γεωμορφών των Μετεώρων οφείλεται α) σε τε KτoνιKά συμβάντα, β) στη διάβρωση εξαιτίας των ρεόντων υδότων και γ) σε μικρότερο ποσοστό στην αιολική διάβρωση. Βιβλιογραφία Aubouin, J. (1959). Contribution a Ι' etude geologique de la Grece septentrionale: les confins de Ι' ΕρίΓθ et de la Thessalie. Ann. Geo/. pays Hellen., 1Ο, ρ. 1-525. Beining, G. (1984). Geologie und Palaogeographie der tertiaren Molasse im sudostlichen Randgebiet der Mesohellenischen Senke (Thessalien, Nordwest - Griechenland). Univeroff. Οίρ/. -Arbeit., 81 S., Munster. ΒίΖΟΠ, J.J., Lalechos, Ν. & Ε. Savoyat (1968). Presence de Ι' Eocene transgressif en Thessalie. Incidence sur la paleogeographie regionale. Bull. Soc. Geo/. France, 1Ο, ρ. 36-38, Paris. Bluck, B.J. (1967). Sedimentation of beach gravels examples From South Wales. Journ. Sedim. Petro/., 37, ρ. 128-156. Breling, Μ. (1984). Petrographie und fazielle Entwicklung der Meteora Konglomerate Thessaliens, Nordwest - Griechenland: unveroff. Dip/om Arbeit, Munster. Breling, Μ. (1994). Sedimentologieund fazielle Entwicklung der Meteora Konglomerate Thessalien, Nordwest - Griechenland. Munster. Forsch. Geo/. Pa/aont., 76, S. 389-406. Brunn, J.H. (1956). Etude geologique du Pinde septentional et de la Macedoine occidentale. Ann. Geo/. Pays. Hellen. t. 7, (1956), ρ. 1 358. Caputo, Α., & Σ. Παυλίδης (1991). Νεοτεκτονική δομή και εξέλιξη της Θεσσαλίας. Δελ τ. Ελλ. Γεωλ. Εταιρ., ΧΧV /3 (1991). Dainelli, G. (191 Ο). Le Meteore di Tessaglia. Memorie Geographiche, Sup/emento alla Rivista Geographica /ta/iana. Firenze Dalloni, Μ. (1923)~ Contribution a Ι' etude des terrains tertiaires de la Thessalie et de Ι' ΕρίΓθ. Soc. Geo/. France, Βυll. (4), νοl. 32. ρ. 284 294.

160 Despraires, Α. & Ρ. Vergely (1977). Le sillion Mesohel\enique et la zone pelagonienne. In: J. Dercourt, J. Aubouin, Ε. Savoyat et al., (Eds), "Reunion extraordinaire de la Societe geologique de France en Grece". Compte rendu, Bull. Soc. Geo/. France, 19, ρ. 28-34, Paris. Dermitzakis, Μ. (1990). Paleogeography, Geodynamics, Processes and event Stratigraphy During Late Cenozoic of the Aegean arera. /ntern. Symposium on "Biogeografica/ aspects of /nsu/arity", Rome, 18-22 May 1987, Accademia Naziona/e dei Lincei, νοl. 85, ρ. 263-288,1990, Rome. Filbrandt J.B., Grderhil\, J.R. & G.D. Williams (1985). Tectonic and foreland basin evolution in the Hellenides. /AS SEPM., /ntern. Symposium on Fore/and Basins, 55, Friburg, Switzerland. Gilbert, G.K. (1890). Lake Bonneville. Mem: Grit. Stat. Geol. Survey, 1, 438ps. Nemec, W. & R.J. Steel (1984). Alluvial and coastal conglomerates. Their significant features and same comments on gravelly mass -flow deposits. /n Sediment%gy: of Grave/s and Cong/omerates, Ca/gary 10, ρ. 1-31. ΟΓί, G.G. & Μ. ΑονθΓί (1987). Geometries of Gilbert type deltas and large channels in the Meteora Conglomerate, Meso - Hel\enic basin (Oligo - Miocene) central Greece. Sediment%gy, 34, ρ. 845-859. Philippson, Α. (1897). Die Meteora -Kloster in Thessalien "Uber Land und Meer". Deutsche II/ustr. Zeitung. Philippson, Α. (1950). Die Griechischen Landschaften. Eine Landeskunde. Verlag V. Klostermann. Raptis, Α. (1984). Fazies und Petrographie des Miozans nordlich von Trikala (Thessalien in Griechenland). - Unveroff. Dίρ/. -Arb.), Munster. Riedl, Η. (1974). Beitrage zur Initialgenese des Gebietes der Meteora in Thessalien. Dίθ Hah/e. Zeitschr. 'ιjγ Karst - und Hah/enkunde, Heft 3. Soliman, Η.Α. & Ν. Zygojannis (1979). Palaeogeographical features during Oligocene - Miocene transition and their bearing on Oligocen e Miocne Foraminifera in the Mesohellenic Basin, Norhern Greece. Ann. Geo/. pays Hellen., hors ser., 3, ρ. 1113-1122, Athens. Soliman, Η.Α. & Ν. Zygojannis (1980). Geological and paleontological studies in the Mesohellenic Basin, Northern Greece: Ι. Oligocene smaller Foraminifera. 11. Eocnene smaller Foraminifera. Geo/. Geophys. Research, 22, ρ. 1-66, Athens. Sotiriades, L. (1994). Formation and evolution of Meteora land -forms, Trikala. Ζαμόνη, Α. (1980). Συμβολή εις την ερμηνείαν της δημιουργίας και της εξελίξεως των Γεωμορφών των Μετεώρων. Ann. Geo/. des Pays Hell. ΧΧΧ/1, σελ. 281-290.

161 Zygojannis, Ν. & Sidiropoulos, D. (1981a). Schwermineralνerteilungen und palaogeographische Grundzuge der tertiaren Molasse ίπ der Mesohellenischen Senke, Nordwest - Griechenland. Ν. Jb. Geo/. Pa/aont. Mh. 1981 (2): 100-128, Stuttgart. Zygojannis, Ν. & C. Muller (1982). Nannoplankton - Biostratigraphie der tertiaren Mesohellenischen Molasse (Nordwest - Griechenland). Ζ. dt. Geo/. Ges., 113, ρ. 445-455, Hannoνer.