ΑΣΠΑΙΤΕ ΕΠΠΑΙΚ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ 5 ο ΜΑΘΗΜΑ «ΟΙ ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΘΗΣΗ» Δρ. Κατσιφή Χαραλαμπίδη Σπυριδούλα Σχολική Σύμβουλος ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2016-17 Β ΕΞΑΜΗΝΟ Λιβαδειά
ΕΝΟΤΗΤΕΣ 1. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ 2. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΓΝΩΣΤΙΚΩΝ & ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΝΙΣΧΥΣΗ 3. ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΤΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ 4. ΕΙΔΗ ΓΝΩΣΗΣ 5. ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ 6. ΑΝΤΙΛΗΨΗ 7. ΠΡΟΣΟΧΗ 8. ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΗ ΜΝΗΜΗ 9. ΜΑΚΡΟΠΡΟΘΕΣΜΗ ΜΝΗΜΗ 10. ΜΕΤΑΓΝΩΣΗ 11. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΑΠΟΚΤΗΣΗ ΓΝΩΣΕΩΝ 2
1. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ Οι γνωστικοί ψυχολόγοι εστιάζουν στις αλλαγές στον τομέα της γνώσης. Βασίζονται στην υπόθεση ότι οι νοητικές διεργασίες υπάρχουν, ότι μπορούν να μελετηθούν επιστημονικά, αν και δεν μπορούμε να τις παρατηρήσουμε άμεσα, και ότι οι άνθρωποι συμμετέχουν ενεργά στις γνωστικές πράξεις τους. Οι θεωρητικοί της γνωστικής προσέγγισης μοιράζονται βασικές έννοιες για τη μάθηση και τη μνήμη. Οι έρευνες δείχνουν ότι οι άνθρωποι σχεδιάζουν τις αντιδράσεις τους, χρησιμοποιούν διάφορες μεθόδους για να θυμούνται και να οργανώνουν το υλικό που μαθαίνουν με το δικό τους μοναδικό τρόπο.
2. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΓΝΩΣΤΙΚΩΝ & ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΝΙΣΧΥΣΗ Οι θεωρητικοί της ΓΜ εστιάζουν στις ενεργές προσπάθειες του ανθρώπινου νου να κατανοήσει τον κόσμο. Η γνώση μαθαίνεται, και οι αλλαγές στη γνώση καθιστούν δυνατές τις αλλαγές στη συμπεριφορά. Σύμφωνα µε τη ΣΜ, οι ίδιες οι νέες μορφές συμπεριφοράς μαθαίνονται. Τόσο οι θεωρητικοί της ΓΜ όσο και της ΣΜ υποστηρίζουν ότι ο ρόλος της ενίσχυσης στη μάθηση είναι πολύ σημαντικός, αλλά για διαφορετικούς λόγους. Η ΣΜ θεωρεί ότι η ενίσχυση ενδυναμώνει τις αντιδράσεις Η ΓΜ θεωρεί ότι η ενίσχυση είναι πηγή ανατροφοδότησης / πληροφόρησης Ο στόχος της ΣΜ είναι ο προσδιορισμός κάποιων γενικών νόμων της μάθησης που έχουν εφαρμογή σε όλους τους ανώτερους οργανισμούς, άσχετα από τις ατομικές διαφορές. Οι γνωστικοί ψυχολόγοι μελετούν μια ευρεία κλίμακα μαθησιακών καταστάσεων. Εστιάζουν στο άτομο και στις αναπτυξιακές διαφορές σχετικά με τη γνώση, δεν ενδιαφέρονται τόσο πολύ για τους γενικούς νόμους της μάθησης. Δεν υπάρχει κανένα γνωστικό μοντέλο ή θεωρία μάθησης που να αντιπροσωπεύει ολόκληρο τον τομέα. 4
3. ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΤΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ Με ποιον τρόπο η γνώση επηρεάζει τη μάθηση; Γνωστική άποψη της μάθησης: η μάθηση αποτελεί µια ενεργή νοητική διεργασία απόκτησης, ανάκλησης και χρησιμοποίησης της γνώσης. Είναι η μετουσίωση των σημαντικών αντιλήψεων που ήδη διαθέτουμε, και όχι η απόκτηση νέων που απλώς γράφονται σε έναν κενό πίνακα. Γνωστική άποψη της γνώσης: η γνώση είναι το αποτέλεσμα της μάθησης, αλλά και ένας οδηγός που διαμορφώνει την καινούργια μάθηση (το άτομο συνεισφέρει στη μαθησιακή κατάσταση). Αυτά που ήδη γνωρίζουμε καθορίζουν, σε μεγάλο βαθμό, αυτά στα οποία θα δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή, αυτά που αντιλαμβανόμαστε, αυτά που μαθαίνουμε, αυτά που θυμόμαστε και αυτά που ξεχνάμε. Οι παλαιότερες γνωστικές απόψεις έδιναν έμφαση στην απόκτηση της γνώσης, ενώ οι καινούργιες τονίζουν την οικοδόμηση της γνώσης. 5
4. ΕΙΔΗ ΓΝΩΣΗΣ Γνώση συγκεκριμένου πεδίου: Πληροφορίες που είναι χρήσιμες για µία συγκεκριμένη κατάσταση ή που εφαρμόζονται κυρίως σ' ένα συγκεκριμένο θέμα πχ. μαθηματικά, ποδόσφαιρο Γενική γνώση: Πληροφορίες που είναι χρήσιμες σε πολλές διαφορετικές εργασίες πληροφορίες που έχουν εφαρμογή σε πολλές καταστάσεις, όπως ο σχεδιασμός και η επίλυση προβλήματος. Δεν υπάρχει διαχωριστική γραμμή στη Γνώση συγκεκριμένου πεδίου και στη Γενική γνώση Η γνώση μπορεί να διαιρεθεί σε: Δηλωτική γνώση: είναι η γνώση που μπορεί να δηλωθεί, συνήθως µε λέξεις ή µε σύμβολα. Αφορά στο να «ξέρουμε» ότι κάτι ισχύει πχ. γνώση συγκεκριμένων στοιχείων, πολύ γενικά στοιχεία, προτιμήσεις, η γνώση του κανόνα, των θεωριών κα. Διαδικαστική γνώση: Η γνώση που επιδεικνύεται όταν εκτελούμε ένα έργο το να «γνωρίζουμε το πως». Οι γνώσεις σε εφαρμογή πχ. η εφαρμογή του κανόνα, το γράψιμο μιας έκθεσης. Γνώση των συνθηκών: αφορά στο να «ξέρουμε το γιατί και το πότε» μπορούμε να εφαρμόσουμε τη δηλωτική και τη διαδικαστική γνώση. 6
5/1. ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ 7
5/2. ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ Επεξεργασία πληροφοριών: Η δραστηριότητα του ανθρώπινου νου όσον αφορά στην πρόσληψη, την αποθήκευση και τη χρησιμοποίηση των πληροφοριών. Στάδια επεξεργασίας και συγκράτησης των πληροφοριών: Αισθητηριακή μνήμη, Εργαζόμενη μνήμη, Μακροπρόθεσμη μνήμη Αισθητηριακή μνήμη: Η συγκράτηση αισθητηριακών πληροφοριών 2-3. Η χωρητικότητά της είναι μεγαλύτερη από αυτές που μπορούμε να επεξεργαστούμε, αλλά η διάρκεια; Η εργαζόμενη μνήμη (ΕΜ): Οι πληροφορίες στις οποίες επικεντρώνεστε σε µια δεδομένη στιγμή. Η βραχυπρόθεσμη αποθήκευση και η επεξεργασία των πληροφοριών. Ο πάγκος εργασίας της συνειδητής σκέψης σε 20.Ο τόπος διασύνδεσης όπου οι καινούργιες πληροφορίες κρατιούνται προσωρινά και συνδέονται με τις γνώσεις που προέρχονται από τη μακροπρόθεσμη μνήμη Μακροπρόθεσμη μνήμη (ΜΜ): Μόνιμη αποθήκευση απεριόριστης ποσότητας γνώσης 8
6. ΑΝΤΙΛΗΨΗ Αντίληψη: Η ερμηνεία των αισθητηριακών πληροφοριών. Βασίζεται στις φυσικές αναπαραστάσεις του περιβάλλοντος και στις γνώσεις που έχουμε. Οι δύο ερμηνείες της αντίληψης: Οι αρχές της θεωρίας Gestalt υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι οργανώνουν τις αντιλήψεις τους σε σύνολα µε συνοχή, όχι τμηματικά και άσχετα. Η θεωρία της επεξεργασίας των πληροφοριών δίνει και αυτή δύο άλλες ερμηνείες για τον τρόπο µε τον οποίο αντιλαμβανόμαστε (αναγνωρίζουμε τις μορφές και δίνουμε νόημα στα αισθητηριακά γεγονότα). Ανάλυση χαρακτηριστικών ή επεξεργασία από πάνω προς τα κάτω, επειδή τα ερεθίσματα πρέπει να αναλυθούν στα χαρακτηριστικά τους ή στις συνιστώσες τους και να ανασυντεθούν σε µία μορφή που να έχει νόημα. Επεξεργασία από κάτω προς τα πάνω, βασίζεται στη γνώση και στην προσδοκία. Για να αναγνωρίζουμε τις μορφές γρήγορα, εκτός από το να προσέχουμε τα χαρακτηριστικά, χρησιμοποιούμε αυτά που ήδη γνωρίζουμε για την κατάσταση. 9
7. ΠΡΟΣΟΧΗ Προσοχή: Η εστίαση σε ένα ερέθισμα. Μπορούμε να δίνουμε προσοχή μόνο σε μια εργασία κάθε φορά που απαιτεί την εφαρμογή των γνωστικών μας ικανοτήτων. Ξεδιαλέγει, επηρεάζει και επηρεάζεται από τις τρεις μνήμες. Αλλοίμονο αν τα δεδομένα της Αισθητηριακής μνήμης πήγαιναν στην Εργαζόμενη μνήμη! Προσοχή και διδασκαλία: Το πρώτο βήμα στη διαδικασία της μάθησης είναι η προσοχή στα σημαντικά στοιχεία της διδασκαλίας. Όμως, οι μ. δεν μπορούν να επεξεργαστούν τις πληροφορίες που δεν αναγνωρίζουν ή δεν αντιλαμβάνονται. 10
8/1. ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΗ ΜΝΗΜΗ 11
8/2. ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΗ ΜΝΗΜΗ ΕΜ: η βραχυπρόθεσμη αποθήκευση πληροφοριών στο φωνολογικό βρόχο και στο οπτικοχωρικό σημειωματάριο, και η επεξεργασία των πληροφοριών που ελέγχεται από τον κεντρικό επεξεργαστή. Για να διατηρήσουν ενεργοποιημένες τις πληροφορίες μέσα στην ΕΜ για παραπάνω από 20 δευτερόλεπτα, οι άνθρωποι χρησιμοποιούν: την εσωτερική επανάληψη διατήρησης (νοερή επανάληψη των πληροφοριών στον εαυτό του) και την εσωτερική επανάληψη επεξεργασίας (δημιουργία συνδέσεων µε τη γνώση που βρίσκεται στη μακροπρόθεσμη μνήμη). Αυτό μάς βοηθάει επίσης να μεταφέρουμε τις καινούργιες πληροφορίες στη ΜΜ. Η περιορισμένη χωρητικότητα της ΕΜ μπορεί να ξεπεραστεί κάπως µε την εφαρμογή της διεργασίας ελέγχου της «σβωλοποίηοης». Βραχυπρόθεσμη μνήμη: Παράμετρος του μνημονικού συστήματος η οποία συγκρατεί τις καινούργιες πληροφορίες για περίπου 20 δευτερόλεπτα 5 ή 6 αντικείμενα. Ομαδοποίηση σε περιεκτική μονάδα πληροφορίας: Η ομαδοποίηση ξεχωριστών τμημάτων δεδομένων σε περιεκτικές ενότητες που έχουν νόημα πχ. πώς θυμάστε τους αριθμούς: 374850; 35/48/70 ή 345/780 12
9/1.ΜΑΚΡΟΠΡΟΘΕΣΜΗ ΜΝΗΜΗ Δύο κατηγορίες ΜΜ: η Έκδηλη και η άδηλη μνήμη. Συνδέονται με διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου. Έκδηλη μνήμη: Η σκόπιμη ή συνειδητή ανάκληση μακρόχρονων αναμνήσεων. Δύο κατηγορίες Έκδηλης μνήμης: 1. Σημασιολογική μνήμη: Η μνήμη που αφορά στα νοήματα, όπως λέξεις, δεδομένα, θεωρίες και έννοιες- τη δηλωτική γνώση. Οι μνήμες αυτές δεν συνδέονται με συγκεκριμένες εμπειρίες και αποθηκεύονται ως προτάσεις, απεικονίσεις και σχήματα. Η Πρόταση συνιστά στη μικρότερη μονάδα γνώσης που μπορεί να κριθεί ως σωστή ή λανθασμένη. Προτασιακά δίκτυα: Οι προτάσεις που δίνουν κοινές πληροφορίες. Σύνολο αλληλοσυνδεόμενων εννοιών και σχέσεων στο οποίο διατηρείται η ΜΜ. Σε αυτό αποθηκεύεται ένα νόημα και όχι οι ακριβείς λέξεις ή η σειρά των λέξεων. Απεικονίσεις: Αναπαραστάσεις που βασίζονται στα φυσικά χαρακτηριστικά. Αποθηκεύονται ως εικόνες ή ως προτάσεις στη ΜΜ που μετατρέπονται σε εικόνες στην ΕΜ. Οι προτάσεις και οι απλές απεικονίσεις είναι κατάλληλες για την αναπαράσταση ιδεών και σχέσεων, αλλά πολλές φορές η γνώση μας αποτελεί ένα συνδυασμό απεικονίσεων και προτάσεων. Ο σωστός συνδυασμός λέξεων και εικόνων μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στη μάθηση των μ. 13
9/2. ΜΑΚΡΟΠΡΟΘΕΣΜΗ ΜΝΗΜΗ Δύο κατηγορίες Έκδηλης μνήμης: συνέχεια Σημασιολογικής μνήμης Σχήματα: Αφηρημένες δομές γνώσης που μπορούν να οργανώνουν τεράστιες ποσότητες πληροφοριών. Είναι οδηγός για την αναπαράσταση ενός γεγονότος, μιας έννοιας, ή μιας δεξιότητας. Γραμματική ιστορίας: Είναι μια Τυπική γενική δομή ή οργάνωση που θα μπορούσε να ταιριάζει σε πολλές συγκεκριμένες καταστάσεις. Μας καθοδηγεί υποδεικνύοντάς μας τις συγκεκριμένες πληροφορίες ώστε η ιστορία να έχει νόημα. Αν δε διαθέτουμε το κατάλληλο σχήμα, δεν μπορούμε να καταλάβουμε μια ιστορία ή κείμενο ή μάθημα Σενάριο: Σχήμα ή αναμενόμενο σχέδιο για την ακολουθία των βημάτων σε ένα συνηθισμένο γεγονός Τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των σχημάτων: Ένα σχήμα μπορεί να εφαρμοστεί σε πολλά πλαίσια, ανάλογα με το ποιο μέρος του σχήματος είναι σχετικό με το εκάστοτε πλαίσιο, όμως μπορεί να μας οδηγήσει σε λάθη, γιατί στο σχήμα αποθηκεύονται λανθασμένες ή μεροληπτικές πληροφορίες. 2. Επεισοδιακή μνήμη: Η μακροπρόθεσμη μνήμη για πληροφορίες που συνδέονται µε συγκεκριμένο χρόνο και τόπο, ιδιαίτερα η μνήμη σχετικά µε τα γεγονότα που συμβαίνουν στη ζωή του ατόμου. 14
9/3. ΜΑΚΡΟΠΡΟΘΕΣΜΗ ΜΝΗΜΗ Άδηλη Μνήμη: Γνώση που δεν ανακαλούμε συνειδητά, όμως επηρεάζει τη συμπεριφορά ή τη σκέψη µας χωρίς να έχουμε επίγνωση γι' αυτό Τρεις κατηγορίες Άδηλης μνήμης: 1. Αποτελέσματα της Κλασικής Εξαρτημένης Μάθησης πχ. εξαρτημένες συναισθηματικές αντιδράσεις, όπως άγχος 2. Διαδικαστική μνήμη: Μακροπρόθεσμη μνήμη για τον τρόπο µε τον οποίο μπορούμε να κάνουμε διάφορα πράγματα. Έχει να κάνει με τις δεξιότητες, τις συνήθειες και με τον τρόπο που κάνουμε κάποια πράγματα πχ. παίζουμε τένις. Παραγωγές: Το περιεχόμενο της διαδικαστικής μνήμης, κανόνες σχετικά µε τις ενέργειες που μπορούμε να κάνουμε κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες πχ "αν ο στόχος σας είναι να εντείνεται την προσοχή των μαθητών σας και ένας μαθητής προσέχει περισσότερο από ότι συνήθως, επαινέστε τον". 3. Έναρξη: Η ενεργοποίηση μίας έννοιας στη μνήμη μέσω μιας ασυνείδητης διαδικασίας ή η εξάπλωση της ενεργοποίησης από τη µία έννοια στην άλλη. Η έναρξη μπορεί να είναι θεμελιώδης διεργασία ανάκλησης, καθώς ενεργοποιούνται οι συνειρμοί και επεκτείνονται σε όλο το μνημονικό σύστημα. 15
9/4. ΜΑΚΡΟΠΡΟΘΕΣΜΗ ΜΝΗΜΗ Αποθήκευση και ανάκληση πληροφοριών από τη μακροπρόθεσμη μνήμη Ο τρόπος µε τον οποίο μαθαίνετε αρχικά τις πληροφορίες επηρεάζει την ανάκλησή τους αργότερα. Μία σημαντική προϋπόθεση είναι η ενσωμάτωση των καινούργιων πληροφοριών στις γνώσεις που είναι ήδη αποθηκευμένες στη ΜΜ. Αυτό επιτυγχάνεται µε τις τρεις διεργασίες που επηρεάζουν τη μάθηση: Επεξεργασία: Η απόδοση νοήματος στις καινούργιες πληροφορίες, αφού πρώτα τις συνδέσουμε µε τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις - σχήματα. Πολλές φορές τροποποιούμε τα υπάρχοντα σχήματα. Συχνά επεξεργαζόμαστε τις καινούργιες πληροφορίες αυτόματα. Οργάνωση: Το άτομο μαθαίνει και θυμάται πιο εύκολα πληροφορίες που είναι καλά οργανωμένες µε τάξη και λογική, παρά τις μεμονωμένες και αποσπασματικές. Πλαίσιο: Το φυσικό ή συναισθητικό υπόβαθρο που έχει σχέση µε ένα γεγονός. Μαθαίνεται μαζί με τις πληροφορίες. Θυμόμαστε πληροφορίες καλύτερα αν το τρέχον πλαίσιο είναι παρόμοιο με το αρχικό. 16
9/5. ΜΑΚΡΟΠΡΟΘΕΣΜΗ ΜΝΗΜΗ Λήθη: Οι πληροφορίες που χάνονται από την ΕΜ πραγματικά εξαφανίζονται, αντίθετα µε πληροφορίες που είναι αποθηκευμένες στη ΜΜ και που είναι διαθέσιμες αν υπάρχουν οι κατάλληλες νύξεις. Οι πληροφορίες φαίνεται να χάνονται από τη ΜΜ λόγω: της φθοράς από το πέρασμα του χρόνου (οι νευρικές συνδέσεις, όπως και οι μύες, εξασθενούν, αν δεν χρησιμοποιούνται) και των παρεμβολών (οι καινούργιες πληροφορίες μπορεί να παρεμβάλλονται ή να εμποδίζουν την ανάκληση των παλαιότερων πληροφοριών, αλλά και οι παλαιότερες πληροφορίες μπορεί να εμποδίζουν τη συγκράτηση των καινούργιων πληροφοριών). 17
10/1. ΜΕΤΑΓΝΩΣΗ Οι Διεργασίες του εκτελεστικού ελέγχου καθοδηγούν τη ροή των πληροφοριών μέσω του συστήματος επεξεργασίας των πληροφοριών: Διεργασίες όπως η επιλεκτική προσοχή, η εσωτερική επανάληψη διατήρησης και επεξεργασίας, η επεξεργασία και η οργάνωση που επηρεάζουν την κωδικοποίηση, την αποθήκευση και την ανάκληση των πληροφοριών από τη μνήμη. Μερικές φορές ονομάζονται μεταγνωστικές δεξιότητες, επειδή μπορούν να χρησιμοποιηθούν σκόπιμα για τη ρύθμιση των διεργασιών της γνώσης. Μεταγνώση: Η επίγνωση των ανθρώπων για το δικό τους γνωστικό μηχανισμό και τον τρόπο λειτουργίας του. Χρησιμοποιείται για την παρακολούθηση και τη ρύθμιση των γνωστικών διεργασιών της σκέψης όπως είναι ο συλλογισμός, η κατανόηση, η επίλυση προβλημάτων και της μάθησης. Οι άνθρωποι διαφέρουν ως προς τη μεταγνωστική τους γνώση και τις μεταγνωστικές δεξιότητες, και ως προς το πόσο καλά και γρήγορα μαθαίνουν. Μεταγνώση: Είναι η στρατηγική εφαρμογή της δηλωτικής γνώσης, της διαδικαστικής γνώσης και της γνώσης των συνθηκών, προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι και να επιλυθούν τα προβλήματα Η δηλωτική γνώση σχετικά με τον εαυτό μας ως μαθητή, τους παράγοντες που επηρεάζουν τη μάθηση και τη μνήμη μας, τις δεξιότητες, τις στρατηγικές και τα μέσα που χρειάζονται για την εκτέλεση μιας εργασίας- να ξέρετε τι να κάνετε. Η διαδικαστική γνώση ή να ξέρετε πώς να χρησιμοποιείτε τις στρατηγικές. Η γνώση των συνθηκών που διασφαλίζει την ολοκλήρωση μιας εργασίας - να ξέρετε πότε και γιατί εφαρμόζετε τις διαδικασίες και τις στρατηγικές. 18
10/2. ΜΕΤΑΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ Οι τρεις μεταγνωστικές δεξιότητες που χρησιμοποιούνται για τη ρύθμιση της σκέψης και της μάθησης είναι: 1. Ο σχεδιασμός αφορά στις αποφάσεις σχετικά με: το πόσο χρόνο θα αφιερώσουμε σε μια εργασία, ποιες στρατηγικές θα χρησιμοποιήσουμε, πώς θα ξεκινήσουμε, ποιες πηγές και πληροφορίες πρέπει να συγκεντρώσουμε, ποια σειρά να ακολουθήσουμε, σε ποια στοιχεία θα δώσουμε προσοχή κ.λπ. 2. Η παρακολούθηση: είναι η συνεχής επίγνωση του «πώς τα πηγαίνω». Παρακολουθώντας την απόδοσή μας κάνουμε ερωτήσεις όπως "καταλαβαίνω τι σημαίνει αυτό;", "έχω διαβάσει καλά;" 3. Η αξιολόγηση αφορά στις κρίσεις μας σχετικά με: τις διεργασίες της σκέψης και της μάθησης και τα αποτελέσματά τους, καθώς και στην προσαρμογή της δράσης μας σύμφωνα μ' αυτές τις κρίσεις πχ. "να ζητήσω βοήθεια;", "να αλλάξω στρατηγική; Βέβαια δεν εφαρμόζουμε τη μεταγνώση συνεχώς. Ορισμένες πράξεις γίνονται αυτόματα. Η μεταγνώση είναι χρήσιμη όταν η εργασίες είναι απαιτητικές, αλλά όχι πολύ δύσκολες. 19
10/3. ΜΕΤΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΤΟΜΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ Οι ατομικές διαφορές μπορεί να είναι αποτέλεσμα της διαδικασίας της ανάπτυξης, των βιολογικών διαφορών ή των μαθησιακών εμπειριών των ατόμων. Καθώς τα παιδιά αναπτύσσονται γνωστικά, μπορούν πιο εύκολα να ασκήσουν τον εκτελεστικό έλεγχο και να εφαρμόσουν τις διάφορες στρατηγικές. Οι μαθητές μπορούν να διαφέρουν σημαντικά όσον αφορά στην ικανότητά τους να επικεντρώνουν επιλεκτικά την προσοχή τους στις πληροφορίες που υπάρχουν στο περιβάλλον τους, να σχεδιάζουν και να εκτελούν τις στρατηγικές. Επίσης, διαφέρουν ως προς το εύρος της εργαζόμενης μνήμης τους. Οι μεταγνωστικές ικανότητες αρχίζουν να αναπτύσσονται γύρω στην ηλικία των 5 με 7 ετών και βελτιώνονται με τις κατάλληλες ερωτήσεις του δασκάλου πχ. τι έμαθες για τον εαυτό σου σήμερα διαβάζοντας/ γράφοντας; 20
10/4. ΜΕΤΑΓΝΩΣΗ, ΚΑΙ ΑΤΟΜΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΗ ΜΝΗΜΗ Τα μικρά παιδιά έχουν περιορισμένη ΕΜ της οποίας το εύρος βελτιώνεται με το πέρασμα του χρόνου. Η ΕΜ των παιδιών είναι παρόμοια με των ενηλίκων μετά την ηλικία των 10 με 11 ετών Οφείλεται σε αλλαγές στη χωρητικότητα ή στη χρήση στρατηγικών ή στην εκμάθηση βασικών λειτουργιών ή στην ωρίμανση του παιδιού; Καθώς μεγαλώνουν αναπτύσσουν πιο αποτελεσματικές στρατηγικές για να θυμούνται τις πληροφορίες πχ. στην ηλικία των 5 με 6 ετών ανακαλύπτουν αυτόματα τη διαδικασία της εσωτερικής επανάληψης. Τα μικρότερα παιδιά μπορούν να μάθουν να χρησιμοποιούν την οργάνωση για να βελτιώσουν τη μνήμη τους, αλλά τις περισσότερες φορές δεν εφαρμόζουν αυτή τη μέθοδο από μόνα τους. Τα μικρά παιδιά στην επίλυση προβλημάτων αγνοούν σημαντικές πληροφορίες πχ στη σύγκριση ποσοτήτων δεν λαμβάνουν υπόψη όλους τις διαστάσεις των δοχείων επειδή χρησιμοποιούν λιγότερο τη μνήμη τους (το πρόβλημα της διατήρησης του Piaget). Τα παιδιά καθώς ωριμάζουν, μπορούν να χρησιμοποιηθούν τη μέθοδο της επεξεργασίας, αλλά η στρατηγική αυτή αναπτύσσεται τελευταία στην παιδική ηλικία (υπάρχουν και ατομικές διαφορές). Οι μαθητές των μεγαλύτερων τάξεων του δημοτικού και οι έφηβοι χρησιμοποιούν περισσότερο την τεχνική της δημιουργίας απεικονίσεων ή ιστοριών για να θυμούνται 21
10/5. ΜΕΤΑΓΝΩΣΗ, ΚΑΙ ΑΤΟΜΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΜΑΚΡΟΠΡΟΘΕΣΜΗ ΜΝΗΜΗ Η μεγαλύτερη ατομική διαφορά που επηρεάζει τη Μ.Μ. είναι η γνώση και το ενδιαφέρον. Όταν οι μ. έχουν καλύτερη δηλωτική και διαδικαστική γνώση συγκεκριμένου πεδίου (και ενδιαφέρον), τότε μπορούν να μαθαίνουν και να θυμούνται καλύτερα την ύλη στο συγκεκριμένο πεδίο. 22
11/1. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΑΠΟΚΤΗΣΗ ΓΝΩΣΕΩΝ 1. Ανάπτυξη δηλωτικής γνώσης: Η δηλωτική γνώση αναπτύσσεται καθώς ενσωματώνουμε τις καινούργιες πληροφορίες στις ήδη υπάρχουσες γνώσεις μας. Ο πιο αποτελεσματικός και χρήσιμος τρόπος για να μάθουμε και να θυμόμαστε είναι να καταλαβαίνουμε και να χρησιμοποιούμε τις καινούργιες πληροφορίες. Οι μνημονικές τεχνικές αποτελούν βοηθήματα που συμβάλλουν στην καλύτερη απομνημόνευση: Σ' αυτές περιλαμβάνονται οι προσεγγίσεις «τύπου κρεμάστρας» όπως είναι η μνημοτεχνική του χώρου ή μέθοδος Loci, τα ακρωνύμια, η μνημοτεχνική της αλυσίδας και η μέθοδος της λέξης-κλειδί. Ένας ακόμα αποτελεσματικός τρόπος, αλλά με περιορισμένες δυνατότητες, είναι η μηχανική αποστήθιση, η οποία υποστηρίζεται από τις μεθόδους της τμηματικής μάθησης και της επιμεριστικής εξάσκησης. 23
11/2. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΑΠΟΚΤΗΣΗ ΓΝΩΣΕΩΝ 2. Ανάπτυξη διαδικαστικής γνώσης: Οι αυτόματες βασικές δεξιότητες (χωρίς συνειδητή σκέψη) και οι στρατηγικές συγκεκριμένου πεδίου - δύο είδη διαδικαστικής γνώσης - μαθαίνονται με διαφορετικούς τρόπους. Η ανάπτυξη μιας αυτόματης δεξιότητας συντελείται σε τρία στάδια: στο γνωστικό, το συνδετικό και το αυτόνομο. Η προαπαιτούμενη γνώση και η εξάσκηση με ανατροφοδότηση βοηθούν στη μετάβαση των μαθητών από το ένα στάδιο στο άλλο. Οι στρατηγικές συγκεκριμένου πεδίου είναι δεξιότητες που χρησιμοποιούνται συνειδητά για την επίτευξη στόχων σ' ένα συγκεκριμένο τομέα. Για να ενισχύσουν αυτό το είδος της μάθησης, οι εκπαιδευτικοί πρέπει να παρέχουν στους μαθητές τους ευκαιρίες για εξάσκηση και εφαρμογή αυτών των δεξιοτήτων και των στρατηγικών σε πολλές διαφορετικές καταστάσεις πχ. η εξάσκηση στην ανάγνωση να γίνεται σε διαφορετικά είδη κειμένου. 24
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Woolfolk, Α. (2007). Εκπαιδευτική Ψυχολογία. Αθήνα: Εκδόσεις ΕΛΛΗΝ. (Ελληνική έκδοση του βιβλίου Educational Psychology. New York: Pearson. Επιμ. Ε. Μακρή-Μπότσαρη). Elliott S, Kratochwill T, Littlefield-Cook J, Travers J. (2008). Εκπαιδευτική Ψυχολογία. Εκδόσεις Gutenberg. Slavin, R. (2007). Εκπαιδευτική Ψυχολογία Θεωρία και Πράξη. Εκδόσεις Μεταίχμιο (Ελληνική έκδοση του βιβλίου Educational Psychology: Theory and practice Boston : Allyn & Bacon, Επιμ. Κ. Κόκκινος). 25