ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΑΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΣΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΗΜΗΤΡΙΟΣ Χ. ΚΑΤΣΑΡΟΣ ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΡΟΤΥΠΟΥ ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΑΣΟΥΣ ΣΤΡΟΦΥΛΙΑΣ- ΚΟΤΥΧΙΟΥ (Β ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ) ΚΑΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΑΠΟ ΑΣΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΟΠΙΑ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ που υποβλήθηκε στη Σχολή ασολογίας και Φυσικού περιβάλλοντος του Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη 2008
Επιβλέπων : Καθηγητής Παπασταύρου Κ. Αναστάσιος Συµβουλευτική Επιτροπή: Καθηγητής Σµύρης Παύλος Επίκουρος Καθηγητής Γούπος Χρήστος Εξεταστική Επιτροπή : Καθηγητής Καραµέρης Αθανάσιος Καθηγήτρια Παπαδάκη-Κλαυδιανού Αφροδίτη Αναπληρωτής Καθηγητής Ισπικούδης Ιωάννης Λέκτορας Στεργιάδου Αναστασία
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η Συγγραφή της παρούσας διδακτορικής διατριβής ολοκληρώθηκε µε την αποφασιστικής σηµασίας βοήθεια ορισµένων προσώπων προς τα οποία αισθάνοµαι την ανάγκη να εκφράσω τις ευχαριστίες µου. Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον καθηγητή µου Κ. Αναστάσιο Παπασταύρου της Σχολής ασολογίας & Φυσικού Περιβάλλοντος που είχε την εποπτεία της ερευνάς και συνέβαλε ουσιαστικά στην διεξαγωγή της. Αποτέλεσε τιµή για µένα η συνεργασία µαζί του. Η αδιάλειπτη υποστηριξή του κατά την διάρκεια εκπόνησης της διατριβής και η αµέριστη ηθική και ουσιαστική συµπαράσταση του διαµόρφωσαν ιδανικές συνθήκες για την διεξαγωγή της. Στους κ.κ. Παύλο Σµύρη καθηγητή της Σχολής ασολογίας & Φυσικού Περιβάλλοντος και Χρήστο Γούπο επίκουρο καθηγητή της Σχολής ασολογίας & Φυσικού Περιβάλλοντος για τις υποδείξεις τους και για την τιµή που µου έκαναν να συµµετάσχουν στην συµβουλευτική επιτροπή της παρούσας διατριβής. Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνονται στα υπόλοιπα µέλη της Επταµελούς Εξεταστικής Επιτροπής : Καθηγητή της Σχολής ασολογίας & Φυσικού Περιβάλλοντος. κ. Καραµέρη Αθανασιο, Καθηγήτρια της Γεωπονικής Σχολής του Α.Π.Θ. κα Παπαδάκη- Κλαυδιανού Αφροδίτη, Αναπληρωτή Καθηγητή της Σχολής ασολογίας & Φυσικού Περιβάλλοντος Ιωάννη Ισπικούδη και την Λέκτορα της Σχολής ασολογίας & Φυσικού Περιβάλλοντος κα Στεργιάδου Αναστασία που επιφορτίσθηκαν µε το έργο της µελέτης της διατριβής και της εξέτασης της στα πλαίσια του επιστηµονικού διαλόγου, εµπλουτίζοντας µε την δηµιουργική κριτική τους διάφορες πτυχές της. Επίσης οφείλω ευχαριστίες :. Στον.κ. Σκούρα ηµήτρη καθηγητή της Σχολής Οικονοµικών Επιστηµών του Πανεπιστηµίου Πατρών για τις ιδιαίτερα χρήσιµες συµβουλές του και υποδείξεις. Στο Γενικό Γραµµατέα της Περιφέρειας υτικής Ελλάδος Κο Σπύρο Σπυρίδωνα και στον /ντη ασών του Ν. Αχαΐας Κο Νικόλαο Μπακουλόπουλο για την υπηρεσιακή διευκόλυνση που επέτρεψε την εκπόνηση της διατριβής αυτής Στο προσωπικό του Φορέα διαχείρισης των Υγροτόπων Κοτυχίου Στροφυλιάς για την πρόθυµη παραχώρηση απαραίτητων, για την έρευνα στοιχείων. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τη σύζυγο µου Βασιλική Παναγοπούλου για την κατανόηση και την συνεχή ηθική υποστήριξη της σε όλα τα στάδια αυτής της επίπονης προσπάθειας Τέλος, ευχαριστώ τους γιους µου Χάρη και Κωστή για την ψυχική ανάταση που µου προσέφεραν όλο αυτό το διάστηµα στο οποίο εκπονήθηκε η έρευνα.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 1 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 2. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ... 8 2.1. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΤΑΣΕΙΣ ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α ΚΑΙ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ... 8 2.2. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ... 10 2.3 Η ΜΙΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ... 13 2.4. ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ: ΟΦΕΛΗ, ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ, ΠΕΡΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ... 16 2.5. Η ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΙΣ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ... 23 ΣΕ ΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΠΕ Ο... 23 Η περίπτωση της Γαλλίας... 24 Η περίπτωση της Αυστραλίας ( Diamantis, 1999)... 25 Η περίπτωση του Καναδά (Diamantis, 1999)... 25 Οι περιπτώσεις των υπό ανάπτυξη περιοχών (Manning and Lawson, 2003)... 26 ΣΕ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο... 32 Η περίπτωση της οικοτουριστικής αξιοποίησης του άσους αδιάς (ΕΟΤ 2000, Σβορώνου 2003, Σκαρτσή 2002)... 33 2.6. ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΦΕΡΟΥΣΑ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ... 40 ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ... 40 Η ΦΕΡΟΥΣΑ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ (Φ.Ι.)... 41 2.7. ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΑΝΑΨΥΧΗΣ... 47 3. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ... 54 4. ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ... 56 4.1 ΓΕΝΙΚΑ... 56 4.2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ... 61 ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ... 61 ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ... 61 ΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ... 64 Υ ΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ... 64 Έ ΑΦΟΣ... 65 ΧΛΩΡΙ Α ΚΑΙ ΠΑΝΙ Α... 66 Αµµοθινικά οικοσυστήµατα... 66 άσος Πεύκης... 67 άσος δρυός... 68 Λιβαδικά οικοσυστήµατα... 69 Λιµνοθάλασσες και ελώδεις σχηµατισµοί... 69 Ασβεστολιθικοί λόφοι... 71 ΟΙΚΟΤΟΠΟΙ... 71 4.3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΟΥΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ... 99 ΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ... 99 ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ... 100 Πρωτογενής τοµέας... 100 ευτερογενής τοµέας... 100 Τριτογενής τοµέας... 101 1
ΙΚΤΥΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΥΠΟ ΟΜΗΣ... 101 Μεταφορές... 101 ΟΙΚΙΣΤΙΚΕΣ ΥΠΟ ΟΜΕΣ... 102 Οικισµοί... 102 Τουριστικά καταλύµατα... 102 ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ... 103 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ-ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ-ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ... 106 5. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ... 108 5.1 ΈΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ... 108 ΣΥΝΤΑΞΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΘΕΡΙΝΩΝ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ (ΣΥΜΒΑΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ)... 109 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΜΕ ΚΥΡΙΟ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΨΥΧΗ... 110 5.2 ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΨΗΣ ΤΩΝ ΘΕΡΙΝΩΝ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΜΕ ΚΥΡΙΟ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟ ΤΙΣ ΚΟΛΥΜΒΗΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΛΙΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΒΟΗΘΕΙΑ ΤΗΣ ΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ ΚΑΤΑ ΣΥΣΤΑ ΕΣ... 110 5.3 ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΨΗΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΕΚΤΟΣ ΘΕΡΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟ ΟΥ ΜΕ ΚΥΡΙΟ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΨΥΧΗ.... 114 5.4 ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ... 114 5.5. ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΤΗΣ ΑΝΑΨΥΧΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ... 116 6. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ... 117 6.1 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΑΞΙ ΙΩΤΙΚΩΝ ΤΟΥΣ ΣΥΝΗΘΕΙΩΝ... 117 Α. ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ ΘΕΡΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟ ΟΥ ΜΕ ΚΥΡΙΟ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟ ΤΙΣ ΚΟΛΥΜΒΗΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΛΙΕΣ... 117 Β. ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ ΕΚΤΟΣ ΤΗΣ ΘΕΡΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟ ΟΥ, ΜΕ ΚΥΡΙΟ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΨΥΧΗ (ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ)... 124 6.2 ΦΕΡΟΥΣΑ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ... 127 6.3. ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΑΝΑΨΥΧΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ... 128 7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 134 7.1. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΘΕΡΙΝΩΝ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ... 134 7.2. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ... 135 7.3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 137 8. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΤΥΠΟ ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ... 140 8.1. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ... 140 ΕΠΟΠΤΕΥΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ... 140 ΑΣΤΥΝΟΜΕΥΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ... 140 ΠΡΟΣΠΕΛΑΣΙΜΟΤΗΤΑ... 140 ΈΛΕΓΧΟΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΟΧΗΜΑΤΩΝ... 141 ΧΩΡΟΣ ΣΤΑΘΜΕΥΣΗΣ (PARKING)... 141 ΕΞΥΠΗΡΕΤΗΣΗ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ... 141 ΑΝΑΨΥΧΗ... 141 ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ/ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΑΝΑ ΕΙΞΗ/ΠΡΟΒΟΛΗ... 142 8.2. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΡΓΩΝ... 142 ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΚΑΙ ΥΓΡΟΤΟΠΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ... 142 ΠΑΡΑΚΤΙΑ ΖΩΝΗ... 147 ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ... 149 2
8.3. ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΞΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΩΝ ΜΟΝΟΠΑΤΙΩΝ... 151 ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΙΑ ΡΟΜΩΝ... 152 ΧΩΡΟΘΕΤΗΣΗ ΙΑ ΡΟΜΩΝ... 152 8.4. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΣΗΜΑΣΜΕΝΩΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΩΝ ΙΑ ΡΟΜΩΝ... 156 ΙΑ ΡΟΜΗ ΚΕΝΤΡΟΣ ΜΠΟΥΚΑ (ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 10.3 )... 156 ΙΑ ΡΟΜΗ ΑΣΟΥΣ (ΚΟΥΚΟΥΝΑΡΙΕΣ- ΡΥΟ ΑΣΟΣ)ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 10.3... 161 ΙΑ ΡΟΜΗ ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΠΡΟΚΟΠΟΣ (ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 10.3)... 164 ΙΑ ΡΟΜΗ ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΚΟΤΥΧΙ (ΦΥΛΑΚΙΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ ΜΠΟΥΚΑ... 168 ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑΣ)( ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 10.3)... 168 8.5. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΗ ΣΗΜΑΣΜΕΝΩΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΩΝ ΙΑ ΡΟΜΩΝ... 170 ΙΑ ΡΟΜΗ ΑΣΟΥΣ (ΚΕΝΤΡΟΣ) ( ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 10.3)... 170 ΙΑ ΡΟΜΗ ΑΣΟΥΣ (ΚΤΗΡΙΟ Ο ΕΠ)( ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 10.3)... 171 ΙΑ ΡΟΜΗ ΑΣΟΥΣ (ΛΟΥΡΟΣ)( ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 10.3)... 172 9. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 174 9.1 ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ... 174 9.2 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ... 179 10. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 10.1 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 10.2 ΧΑΡΤΕΣ 1. ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΤΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ 2. ΧΑΡΤΗΣ ΑΣΟΥΣ 1930 3. ΧΑΡΤΗΣ ΑΣΟΥΣ 1977 4. ΧΑΡΤΗΣ ΑΣΟΥΣ 1954 5. ΧΑΡΤΗΣ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ 1986 6. ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ 2007 7. ΧΑΡΤΗΣ ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ 2003 8. ΧΑΡΤΩΝ ΤΩΝ ΤΥΠΩΝ ΤΩΝ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ 9. ΧΑΡΤΗΣ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ NATURA 10. ΧΑΡΤΗΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΥΠΟ ΟΜΩΝ 11. ΧΑΡΤΗΣ ΙΑ ΡΟΜΩΝ 10.3 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΑΙ ΙΑ ΡΟΜΩΝ 3
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα τελευταία χρόνια γίνεται δηλαδή όλο και πιο βαθιά η συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι «η οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη» για να είναι ουσιαστική ανάπτυξη που θα απευθύνεται στο κοινωνικό σύνολο και όχι κάποια εξέλιξη και άνοδος δεικτών της οικονοµίας, θα πρέπει να στηρίζεται στην ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων, επειδή αυτοί οι πόροι αποτελούν τόσο τη βάση όσο και τα όρια της αναπτυξιακής διαδικασίας. Έτσι, έχει γίνει διεθνώς αποδεκτό ότι η σταθερή και διαρκής οικονοµική ανάπτυξη και η αποτελεσµατική προστασία του περιβάλλοντος δεν αποτελούν κατ ανάγκη αντικρουόµενους στόχους αλλά αλληλοεξαρτώµενους (Στεργιάδου, 2001; Στεργιάδου, 1998). Η ανάγκη για την ανάπτυξη των διαφόρων ειδικών και νέων όπως αποκαλούνται, µορφών τουρισµού προέκυψε µετά την αναγνώριση των ανεπιθύµητων αρνητικών επιδράσεων του καλούµενου «µαζικού τουρισµού». Η διάκριση, σε κάθε περίπτωση, των συγκεκριµένων µορφών τουρισµού δεν ήταν ποτέ απόλυτη αλλά µάλλον σχετική καθώς εξαρτάται από µια σειρά παραµέτρων όπως οι τοπικές ιδιοµορφίες της κάθε χώρας, τα χαρακτηριστικά των περιοχών, και οι σκοποί της ίδιας της διάκρισης. Άλλες φορές, η συνύπαρξη δύο ή περισσότερων ειδικών µορφών τουρισµού σε µία µορφή, δηµιουργεί πρόσθετα προβλήµατα καθόσον οι εννοιολογικές διαφορές παραµένουν ασαφείς, δίχως να είµαστε σε θέση να αποδείξουµε φερέγγυα την κυριαρχούσα µορφή. Στο σηµείο αυτό θεωρούµε απαραίτητη µια σύντοµη αναφορά στις κατατάξεις των ειδικών µορφών τουρισµού και στις διάφορες οµαδοποιήσεις τους. Με τον όρο ειδικές µορφές τουρισµού, αναφερόµαστε σε όλες εκείνες τις µορφές τουρισµού που δεν χαρακτηρίζονται από το πρότυπο του µαζικού τουρισµού. Αυτές, σε πολλές περιπτώσεις (όπως ο αγροτουρισµός) προϋπήρχαν χρονικά του µαζικού τουρισµού ενώ σε άλλες περιπτώσεις λειτούργησαν σαν συµπληρωµατικές µορφές του. Οι τελευταίες καταγραφές των υπαρχουσών µορφών ειδικών µορφών τουρισµού δίνουν πάνω από τριάντα κατηγορίες (Spilanis and Vagianni 2001) Πίνακας 1) και υπάρχει µια τάση για ανάπτυξη και άλλων µορφών που είτε προέρχονται από τη σύνθεση δύο ή περισσότερων προϋπαρχουσών σε µια νέα χαρακτηριστική µορφή, είτε πρόκειται για καθαρά πρωτότυπες µορφές, που δηµιουργούνται από τις νέες ανάγκες της τουριστικής αγοράς. Υπάρχουν τρεις κύριες οµάδες στις οποίες, για λόγους λειτουργικούς, µπορούµε να κατατάξουµε τις ειδικές µορφές τουρισµού και τις κλασικές µορφές τουρισµού. Κλασικές µορφές τουρισµού Με τον όρο κλασικές µορφές τουρισµού, αναφερόµαστε σε όλες εκείνες τις µορφές τουρισµού που ενώ είναι ειδικές µορφές τουρισµού δεν κατατάσσονται στις δύο επόµενες κατηγορίες και χαρακτηρίζονται από µια µακροχρόνια, αυτόνοµη και 4
αυθύπαρκτη παρουσία στο χώρο του τουρισµού (όπως οι διάφορες µορφές κοινωνικού τουρισµού, ο χειµερινός τουρισµός, ο θρησκευτικός τουρισµός κ.λπ.). Εναλλακτικές µορφές του ρισµού Με τον όρο εναλλακτικές µορφές τουρισµού, αναφερόµαστε σε όλες εκείνες τις µορφές τουρισµού που έχουν ως βασικό χαρακτηριστικό τους την περιήγηση, την επαφή µε τη φύση και τον τοπικό πολιτισµό στο κλασικό πρότυπο του µαζικού τουρισµού. Η ανάγκη προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, η διαφύλαξη της πολιτισµικής κληρονοµιάς, η φυσική ζωή και η ενεργός συµµετοχή των τουριστών στις δραστηριότητες τους είναι η κύρια παράµετρος σε πολλές από αυτές (Στεργιάδου & Στεργιάδης, 2002; Στεργιάδου κ.α., 2 2002). Νέες µορφές τουρισµού Με τον όρο νέες µορφές τουρισµού, αναφερόµαστε σε εκείνες τις µορφές τουρισµού που εµφανίστηκαν µετά ή παράλληλα µε το οργανωµένο µαζικό τουρισµό (και συχνά σε σχέση µε αυτόν) κυρίως τα τελευταία είκοσι χρόνια, για να καλύψουν τις νέες ανάγκες που εµφανίστηκαν στην αγορά (Στεργιάδου κ.α., 1 2002). Η κατάταξη των διάφορων ειδικών µορφών τουρισµού στις τρεις αυτές οµάδες και των διάφορων δραστηριοτήτων στις ειδικές µορφές τουρισµού είναι µια δύσκολη διαδικασία, καθόσον υπάρχουν χαρακτηριστικά σε κάθε µορφή που µπορεί να την εντάξουν σε περισσότερες από µια οµάδες (το χειµερινό σκι κατατάσσεται και στον χειµερινό αλλά και στον αθλητικό τουρισµό) ή η διάρθρωση της προσφοράς (υποδοµή, οργάνωση, διαφήµιση κ.λπ.) µπορεί να καθορίσει την κατάταξη της συγκεκριµένης µορφής. Στις περιπτώσεις αυτές θα πρέπει να αναζητείται το αρχικό κίνητρο το οποίο και θα χρησιµοποιείται σαν κριτήριο κατάταξης (Στεργιάδου κ.α., 3 2003). ΠΙΝΑΚΑΣ 1: ΕΙ ΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ (Βασισµένο στο Spilanis &Vagianni, 2001) α/α Α. Κλασσικές µορφές τουρισµού Β. Εναλλακτικές * µορφές τουρισµού 1. Θαλάσσιος τουρισµός Εκπαιδευτικός τουρισµός 2. Κοινωνικός τουρισµός Πολιτισµικός τουρισµός 3. Θρησκευτικός τουρισµός 4. Χιονοδροµικός τουρισµός Περιηγητικός τουρισµός Οικοτουρισµός Γ. Νέες* µορφές τουρισµού Τουρισµός υγείας Συνεδριακός τουρισµός Εκθεσιακός τουρισµός Επαγγελµατικός τουρισµός 5. Αγροτουρισµός Τουρισµός κινήτρων 5
α/α Α. Κλασσικές µορφές τουρισµού Β. Εναλλακτικές * µορφές τουρισµού Γ. Νέες* µορφές τουρισµού 6. Αθλητικός τουρισµός Τουρισµός καζίνων 7. Ορειβατικός τουρισµός Γυµνιστικός τουρισµός 8. Μορφωτικός τουρισµός Χρονοµεριστική µίσθωση (Time sharing) 9. Τουρισµός περιπέτειας Αγροτουρισµός σε αγροτικούς οικισµούς 10. Τουρισµός τρίτης ηλικίας 11. Τουρισµός για οικογένειες µε µικρά παιδιά 12. Ιαµατικός τουρισµός 13. Τουρισµός φυσικής 14. αποκατάστασης Χειµερινός τουρισµός 15. Γαστρονοµικός τουρισµος *Σηµείωση: Βάσει νεότερων διερευνήσεων οι Εναλλακτικές και Νέες µορφές τουρισµού θα µπορούσαν να θεωρηθούν ως µία ενιαία κατηγορία* Θα πρέπει επίσης να αναφέρουµε ότι µέχρι τώρα δεν έχει υπάρξει σε καµία χώρα ένα ενιαίο πρόγραµµα ανάπτυξης του συνόλου των ειδικών µορφών τουρισµού. Οι διάφορες προσπάθειες αφορούσαν µερικές µόνο από τις ειδικές µορφές (αγροτουρισµός, οικοτουρισµός, θρησκευτικός, κοινωνικός, χειµερινός κ.λπ.). Τα κίνητρα για την ανάπτυξη των συγκεκριµένων µορφών σχετίζονται είτε µε οικονοµικά συµφέροντα (ιδιωτικών επιχειρήσεων του τουριστικού κυκλώµατος, µιας τοπικής περιοχής κ.λπ.), είτε µε τις πιέσεις κοινωνικών οµάδων είτε µε τις φιλότιµες προσπάθειες τοπικού επιπέδου (Στεργιάδου κ.α., 2 2003). Ο οικοτουρισµός είναι ένα φαινόµενο µε πολλαπλές πτυχές που έχει προκαλέσει εντονότατη και εκτενέστατη συζήτηση σ όλες τις εµπλεκόµενες οµάδες (περιβαλλοντικές οργανώσεις, τουριστική βιοµηχανία, ακαδηµαϊκούς, κρατικό τοµέα, τοπικές κοινωνίες κ.λπ.). Το µέγεθος της σχετικής βιβλιογραφίας είναι πολύ µεγάλο, αν λάβει κανείς υπόψη του ότι ο όρος εµφανίστηκε µόλις τη δεκαετία του 1980. Παρόλα αυτά, η γνώση µας για τα πραγµατικά δεδοµένα, τις επιπτώσεις και τις δυνατότητες του οικοτουρισµού κάθε άλλο παρά επαρκής µπορεί να θεωρηθεί. Τι είναι τελικά ο οικοτουρισµός; O τρόπος µε τον οποίο τον ορίζει κανείς προϋποθέτει και συνεπάγεται µια ιδεολογική και πολιτική τοποθέτηση για το µέλλον 6
των προστατευόµενων περιοχών και την έννοια της ήπιας ανάπτυξης. Η επιλογή που προτείνεται είναι σαφής: ο οικοτουρισµός πρέπει να συµβάλει στην προστασία της φύσης, αλλά και της πολιτισµικής κληρονοµιάς, στην κοινωνική και οικονοµική ανάπτυξη µιας προστατευόµενης περιοχής. Εάν δεν συµβάλλει, δεν είναι οικοτουρισµός. Πιθανόν να είναι «ήπιος τουρισµός», δηλαδή τουρισµός που δεν υποβαθµίζει το περιβάλλον (Σβορώνου 2003). Ένας από τους πιο έγκυρους διεθνείς φορείς για τον οικοτουρισµό, η TES (The Ecotourism Society) περιγράφει τον οικοτουρισµό ως terra incognita (TES 2000) και για το λόγο αυτό, ιδανικό πεδίο έρευνας για τους µελετητές. Η Boo (Boo, 1992) διαπιστώνει ότι αν και υπάρχουν πολλές θεωρητικές µελέτες για τον οικοτουρισµό, η έλλειψη συγκεκριµένων παραδειγµάτων και πρακτικών εφαρµογών που να µπορούν να χρησιµεύσουν ως υποδείγµατα για τη σωστή εφαρµογή του, είναι µεγάλη. Από το 1992, βέβαια, τη χρονιά που δηµοσιεύτηκε αυτό το έργο της Boo, έχουν γίνει αρκετές µελέτες περιπτώσεων. Οι µελέτες αυτές έχουν συµβάλλει κυρίως στην κατανόηση των περιορισµών και των δυνατοτήτων του οικοτουρισµού σε συγκεκριµένες περιοχές. εν υπάρχει όµως δυνατότητα γενικεύσεων και εφαρµογής κάποιων παραδειγµατικών περιπτώσεων οικοτουρισµού. Οι βασικές πηγές γνώσης για τον οικοτουρισµό προέρχονται κατεξοχήν από τη διεθνή εµπειρία και έρευνα. Το κυριότερο πρόβληµα για τον Έλληνα αναγνώστη που αναζητεί τεχνογνωσία είναι ότι τα παραδείγµατα προέρχονται, κατά κύριο λόγο, από χώρες της Κεντρικής και Νότιας Αµερικής, της Αφρικής και της Ν.Α. Ασίας, από όπου και ξεκίνησε ο οικοτουρισµός. Παραδείγµατα επίσης υπάρχουν για τις ΗΠΑ, τον Καναδά και την Αυστραλία. Αντίστοιχα, τα εργαλεία και οι µέθοδοι που προτείνονται ανταποκρίνονται στις συνθήκες αυτών των χωρών. Τα διαφορετικά κοινωνικοοικονοµικά δεδοµένα και, κυρίως, η διαφορετική κλίµακα και ποιότητα της άγριας φύσης σε αυτές τις χώρες καθιστούν τη µεταφορά αυτής της εµπειρίας προβληµατική. Οι απέραντες εκτάσεις άγριας φύσης που εντοπίζονται στις χώρες αυτές δεν υπάρχουν στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. Ο ορισµός, οι στόχοι και τα µεθοδολογικά εργαλεία σχεδιασµού, εφαρµογής και αξιολόγησης του οικοτουρισµού βρίσκονται υπό διαµόρφωση. Ο οικοτουρισµός έχει ανάγκη από περαιτέρω έρευνα που να εστιάζει στην ανάπτυξη αυτών των µεθοδολογικών εργαλείων. Ωστόσο, ο οικοτουρισµός, για να λειτουργήσει προς όφελος του φυσικού και κοινωνικο-οικονοµικού περιβάλλοντος, πρέπει να υπόκειται σε ορισµένες αρχές που υποστηρίζονται από ένα στέρεο σύστηµα διαχείρισης, αλλιώς είναι απλώς τουρισµός στη φύση ή κάποια άλλη µορφή τουρισµού. 7
2. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 2.1. Η κατάσταση και οι τάσεις οικοτουρισµού στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό Ο οργανωµένος οικοτουρισµός άρχισε να αναπτύσσεται την τελευταία εικοσαετία. Είναι βέβαιο ότι και πριν από αυτό το χρονικό διάστηµα υπήρχαν τουρίστες µε έντονα οικολογικά ενδιαφέροντα, αλλά καλύπτονταν από τον περιηγητικό τουρισµό αξιοθέατων, δίχως να αποτελούν οργανωµένη µορφή. Η ανάπτυξη του οικοτουρισµού, ακολούθησε χρονικά την ανάπτυξη του οικολογικού κινήµατος διεθνώς. Έτσι σε χώρες και πόλεις µε δυναµικές οικολογικές οργανώσεις, αναπτύχθηκαν και οι αντίστοιχες δραστηριότητες οικολογικού τουρισµού σαν αυτόνοµη ειδική µορφή τουρισµού. ιεθνώς η ανάπτυξη του οικοτουρισµού χαρακτηρίζεται από µια ποικιλία προσφερόµενων περιοχών, τόσο στις αναπτυγµένες, όσο κυρίως και στις αναπτυσσόµενες ή και υποανάπτυκτες χώρες, όπου το φυσικό περιβάλλον διατηρεί έναν πρωτογονισµό και µια αυθεντικότητα που οφείλεται στις ελάχιστες ή ανύπαρκτες ανθρώπινες επεµβάσεις. Στην Ευρώπη, ο οικοτουρισµός αναπτύσσεται κυρίως σε περιοχές που έχουν ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά (ορεινός όγκος των Άλπεων, Μεσογειακά νησιά, Ορεινή Ελλάδα, Ισπανικός νότος κ.λπ.), ενώ στον υπόλοιπο κόσµο οι οροσειρές της νοτιοανατολικής Ασίας (Ιµαλάϊα), οι οροσειρές της Νότιας Αµερικής και της Βόρειας Αφρικής, οι έρηµοι, οι σαβάνες και τα τροπικά δάση αποτελούν περιοχές µε ιδιαίτερη προτίµηση από τους οικοτουρίστες και µε χαρακτηριστικά σίγουρα πολύ πιο ελκυστικά από τα αντίστοιχα των ευρωπαϊκών χωρών κυρίως λόγω της εξωτικότητας και του µεγέθους τους. Η υποστήριξη του οικοτουρισµού διεθνώς γίνεται από µια σειρά ειδικευµένων γραφείων, τα οποία παράλληλα προωθούν και άλλες ειδικές µορφές τουρισµού αυτόνοµα ή σε συνδυασµένα σχήµατα. Τα τελευταία χρόνια µια σειρά από µεγάλα γραφεία συµβατικών µορφών τουρισµού έχουν αρχίσει να προσφέρουν οικοτουριστικά πακέτα, κυρίως στους υψηλής εισοδηµατικής τάξης πελάτες τους. Το κόστος των προσφερόµενων πακέτων κυµαίνεται, εξαρτώµενο κυρίως από τον τόπο προορισµού και τις περιλαµβανόµενες παροχές. Τα ακριβά πακέτα αφορούν κυρίως εξωτικές και µακρινές τοποθεσίες και προορισµούς, ενώ τα φθηνά αφορούν προορισµούς εντός της ίδιας της χώρας. Ωστόσο, µια σηµαντική «παράµετρος ελκυστικότητας» για τον οικοτουρισµό είναι η υποδοµή της περιοχής, η οποία θα πρέπει να καλύπτει τις ανάγκες δίχως να επιβαρύνει το περιβάλλον, διατηρώντας µια λεπτή και προσεκτική ισορροπία µεταξύ αναγκαίων παρεµβάσεων και αποφυγής υπερβολών. Στην Ελλάδα, ενώ υπάρχει σηµαντικός αριθµός περιοχών που προσφέρονται ιδιαίτερα για οικοτουρισµό, είναι ανύπαρκτη η αναγκαία βασική υποδοµή ή είναι υποτυπώδης. Αποτέλεσµα αυτού είναι η αδυναµία ικανοποίησης της ζήτησης, παρόλο που είναι γνωστό ότι υπάρχει έντονο ενδιαφέρον και ότι οι µελλοντικοί τουρίστες στη 8
χώρα µας θα προτιµούν λιγότερο γνωστές περιοχές που παρουσιάζουν υψηλή ποιότητα περιβάλλοντος. Η αδυναµία αυτή, της χώρας µας, ξεκινάει από την ανυπαρξία µιας σαφούς και συνεπούς πολιτικής ανάπτυξης, στα πλαίσια της οποίας θα αναπτυχθεί και ο οικοτουρισµός. Οι παρεµβάσεις που γίνονται είναι αποσπασµατικές, δίχως τις απαιτούµενες µελέτες και τις περισσότερες φορές καταλήγουν σε αρνητικά αποτελέσµατα. Οι εγκαταστάσεις οικοτουρισµού δεν εναρµονίζονται πάντα µε το περιβάλλον, άλλες δεν συντηρούνται ή δεν προσφέρονται για οικοτουρισµό και άλλες κατασκευάζονται σε λάθος µέρος. Επίσης δεν υπάρχει ενηµερωτικό υλικό και αν υπάρχει είναι δυσεύρετο, δεν υπάρχουν οι αναγκαίες σηµάνσεις και ενηµερωτικές πινακίδες, δεν υπάρχει κατάλληλο οδικό δίκτυο, η συµπεριφορά του προσωπικού των µεταφορικών µέσων, των υπηρεσιών κ.λπ. δεν είναι πάντα η επιθυµητή και πολλά άλλα. Έτσι δηµιουργείται ένα αρνητικό κλίµα το οποίο δεν ενθαρρύνει τον οικοτουρίστα που σέβεται το περιβάλλον (φυσικό και κοινωνικό), να επισκεφτεί την περιοχή (Andreopoulou et al., 2003). Ενώ λοιπόν διεθνώς, ο οικοτουρισµός παρουσιάζει αυξητικές τάσεις (αν και σίγουρα επηρεάζεται από την οικονοµική ύφεση), στην Ελλάδα παρόλο που διαθέτει τα απαιτούµενα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά, η ανυπαρξία κατάλληλης υποδοµής δρα ανασταλτικά και επηρεάζει αρνητικά τις δυνατότητες ανάπτυξης. Από τις µέχρι σήµερα εµπειρίες προκύπτει ότι για να αντιµετωπισθούν οι αρνητικές παράµετροι και να αναστραφούν οι αρνητικές προοπτικές θα πρέπει να ληφθεί µια σειρά από αρχικά τουλάχιστον µέτρα (ΕΟΤ 2000) όπως: Καθορισµός σαφούς πολιτικής προστασίας, ανάπτυξης και εκµετάλλευσης των φυσικών πόρων κάθε περιοχής που ήδη αντιµετωπίζουν τροµακτικές πιέσεις Συνδυασµός της ανάπτυξης του οικοτουρισµού σε µια περιοχή µε την εξεύρεση πόρων για την προστασία του περιβάλλοντος έτσι ώστε να λειτουργούν αλληλο-υποστηρικτικά. ηµιουργία σε τοπικό επίπεδο, στις επιλεγµένες περιοχές, της αναγκαίας υλικοτεχνικής υποδοµής (οδικό δίκτυο, µονοπάτια, παρατηρητήρια, εγκαταστάσεις υποστήριξης κ.λπ.). Οργάνωση ενηµερωτικών εκστρατειών προς τους κατοίκους των περιοχών ανάπτυξης οικοτουριστικών δραστηριοτήτων, οι οποίοι πολλές φορές µε σκοπό το οικονοµικό όφελος, εξαντλούν και καταστρέφουν τους πόρους αυτούς σε βαθµό που η περιοχή παύει να είναι ελκυστική στον οικοτουρίστα. Πολλές τέτοιες καταστροφές έχουν γίνει στο παρελθόν µε στόχο την «τουριστική ανάπτυξη». Επαγγελµατική κατοχύρωση των εργαζοµένων στον οικοτουριστικό τοµέα και οργάνωση ειδικών προγραµµάτων επαγγελµατικής κατάρτισης. 9
Σύσταση ειδικού φορέα για προβολή του οικοτουριστικού δυναµικού της χώρας λειτουργώντας ταυτόχρονα και ως φορέας προώθησης και marketing. Έλεγχος του ιδιωτικού τοµέα σε δραστηριότητες εκµετάλλευσης των φυσικών πόρων της χώρας. Ύπαρξη συντονιστικού φορέα υποστήριξης µέσω τεχνογνωσίας και χρηµατοδότησης της Τοπικής Αυτοδιοίκησης για την ανάπτυξη πρωτοβουλιών στον τοµέα του οικοτουρισµού. Αν ληφθούν τα παραπάνω µέτρα, έστω δε τα κυριότερα απ αυτά, τότε θα µπορέσουµε να εκµεταλλευτούµε την ανοδική πορεία του οικοτουρισµού και να συµβάλουµε στην ανάπτυξη των περιοχών αυτών. 2.2. Εννοιολογικό πλαίσιο του οικοτουρισµού Ο όρος «οικοτουρισµός» εµφανίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και συνδέεται µε τις τάσεις που εµφανίστηκαν στους τοµείς του τουρισµού και της προστασίας του περιβάλλοντος. Στον τοµέα του τουρισµού σηµειώθηκε µια αυξανόµενη τάση για διακοπές σε περιοχές ανέπαφες από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, ιδιαίτερου φυσικού κάλους και οικολογικής αξίας, µε έντονο το στοιχείο της συµµετοχής, της περιπέτειας, της ανακάλυψης και της επαφής µε τη φύση. Στον τοµέα της προστασίας του περιβάλλοντος σηµειώθηκε στροφή προς µια ολοκληρωµένη προσέγγιση που θα συνδύαζε την προστασία της φύσης µε την οικονοµική ανάπτυξη. Αναζητήθηκαν τρόποι µε τους οποίους θα µπορούσε η προστασία της φύσης να συµβάλει στην οικονοµική ανάπτυξη µιας περιοχής και πιο πρόσφατα, αναζητήθηκαν τρόποι µε τους οποίους η οικονοµική δραστηριότητα, που αξιοποιεί το καθεστώς προστασίας, µπορεί να συµβάλει στην αυτοχρηµατοδότηση της ίδιας της διαδικασίας της προστασίας. Αν λάβει κανείς υπόψη ότι τα πιο πολύτιµα οικοσυστήµατα και τη µεγαλύτερη βιοποικιλότητα φιλοξενούν περιοχές αποµακρυσµένες ή και υπό εγκατάλειψη, το ζήτηµα της οικονοµικής και κοινωνικής αναζωογόνησης αυτών των περιοχών αποκτά ιδιαίτερη σηµασία. Παράλληλα, µε τη θέσπιση των ζωνών προστασίας και τις ρυθµίσεις άσκησης των δραστηριοτήτων (περιορισµοί ή απαγορεύσεις) και τις πιθανές επιπτώσεις στο εισόδηµα της τοπικής κοινωνίας, αναζητήθηκαν στο πλαίσιο της βιώσιµης ανάπτυξης των περιοχών αυτών, νέες, ήπιες, αντισταθµιστικές οικονοµικές δραστηριότητες, συµβατές µε την προστασία του περιβάλλοντος. Ο τουρισµός στη φύση, ως ανερχόµενη τάση στην τουριστική βιοµηχανία, εκτιµήθηκε ως ευκαιρία για την ανάπτυξη µια ήπιας οικονοµικής δραστηριότητας, του οικοτουρισµού που θα συνέβαλε τόσο στην τοπική κοινωνική και οικονοµική ευηµερία, όσο και στην ίδια την προστασία της φύσης. Κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται άµεσα, µέσω της επιστροφής µέρους των εσόδων για τους σκοπούς της. Σύµφωνα µε τον Παγκόσµιο Οργανισµό Τουρισµού (WTO- 2002), ο οικοτουρισµός αναφέρεται ως µία από τις 10
πλέον αναπτυσσόµενες αγορές της τουριστικής βιοµηχανίας, µε µία ετήσια αύξηση 5% παγκοσµίως που αντιπροσωπεύει το 6% του παγκόσµιου ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος και το 11,4% της κατανάλωσης. Ο όρος οικοτουρισµός επινοήθηκε το 1983 από τον Hictor Ceballos-Lascurαin και χρησιµοποιήθηκε για να περιγράψει τον τουρισµό στη φύση, σε σχετικά µη διαταραγµένες περιοχές, µε έµφαση στην εκπαίδευση. Από την εµφάνιση του όρου µέχρι σήµερα έχουν διατυπωθεί πολλοί ορισµοί και έχει γίνει αντικείµενο πολλών συζητήσεων και µελετών. Ο λόγος είναι ότι η έννοια του οικοτουρισµού περιγράφει ένα πολυδιάστατο φαινόµενο. Στη συνέχεια παρατίθενται οι πλέον χρησιµοποιηµένοι ορισµοί: Οικοτουρισµός είναι το περιβαλλοντικά υπεύθυνο ταξίδι και η επίσκεψη, σε σχετικά άθικτες φυσικές περιοχές, µε στόχο την απόλαυση και εκτίµηση της φύσης (και τυχόν πολιτισµικών στοιχείων, τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος) που προωθεί την προστασία της φύσης, ελαχιστοποιεί τις αρνητικές επιδράσεις στο περιβάλλον από τους επισκέπτες (low visitor impact) και προωθεί την ενεργή κοινωνικό οικονοµική συµµετοχή των τοπικών πληθυσµών (Ceballos Lascurain 1996). Οικοτουρισµός είναι το ταξίδι της φύσης που συµβάλλει στην προστασία του περιβάλλοντος και την αειφόρο ανάπτυξη (TES, The Ecotourism Society 2000). Οικοτουρισµός είναι το υπεύθυνο ταξίδι σε φυσικές περιοχές το οποίο συµβάλλει στη διατήρηση του περιβάλλοντος και στην ευηµερία της τοπικής κοινωνίας (Ceballos Lascurain 1996). Ορισµένες φορές ορίζεται ως υποκατηγορία του αειφόρου τουρισµού (sustainable tourism) ή ως µέρος της ευρύτερης αγοράς του τουρισµού στη φύση (nature based tourism) ( Ceballos-Lascuráin, 1996; Spenceley, 2003). Ως προς τη δεύτερη περίπτωση, δηλαδή της αναφοράς του οικοτουρισµού ως τουρισµού στη φύση επισηµαίνεται ότι υπάρχει σαφής διαφορά µεταξύ των δύο όρων. Έτσι, ενώ ο τουρισµός στη φύση είναι απλά ταξίδι σε φυσικές περιοχές, ο οικοτουρισµός παρέχει περιβαλλοντικά, πολιτισµικά και οικονοµικά οφέλη στην περιοχή. Για παράδειγµα, ο τουρίστας πηγαίνει σε µια φυσική περιοχή για παρατήρηση πουλιών. Ο οικοτουρίστας πηγαίνει για παρατήρηση πουλιών µε τοπικό οδηγό, µένει σε τοπικά «οικοκαταλύµατα» και συνεισφέρει στην τοπική οικονοµία. Αντίθετα, η πρώτη περίπτωση, δηλαδή της αναφοράς του οικοτουρισµού ως υποκατηγορία του αειφόρου τουρισµού, έχει ισχύ καθώς οι βασικές αρχές του αειφόρου τουρισµού καλύπτουν τις αρχές του οικοτουρισµού (Στεργιάδου 1 et al., 2003). 11
Οι βασικές αρχές αειφόρου τουρισµού είναι :(WTO 1992). Ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων στο περιβάλλον χρησιµοποιώντας «όριασηµεία αναφοράς µετρήσεων» Συµβολή στην τοπική βιώσιµη ανάπτυξη Απαίτηση-προώθηση της ελαχιστοποίησης της κατανάλωσης των µη ανανεώσιµων πόρων Υποστήριξη της ευηµερίας της τοπικής κοινωνίας Προώθηση της τοπικής ιδιοκτησίας Ενίσχυση των προσπαθειών για τη διατήρηση του περιβάλλοντος Συµβολή στη βιοποικιλότητα Συνοψίζοντας µπορούµε να πούµε ότι αν και έχουν διατυπωθεί πολλοί ορισµοί για τον οικοτουρισµό, οι κάπως γενικοί όροι όπως «αειφόρος ανάπτυξη» και «άθικτες φυσικές περιοχές», καθιστούν επιτακτική την ανάγκη για έναν λειτουργικότερο, για τα ενχώρια δεδοµένα, ορισµό. Έτσι ο οικοτουρισµός στις προστατευόµενες περιοχές, όπως νοείται και στην παρούσα εργασία, είναι ο τουρισµός που αναπτύσσεται στη φύση, ο οποίος σε αντίθεση µε τον µαζικό τουρισµό, δεν υπερβαίνει τη φέρουσα ικανότητα της περιοχής, ενώ ταυτόχρονα προωθεί την προστασία του φυσικού αλλά και του πολιτισµικού περιβάλλοντος και συµβάλλει στην τοπική οικονοµία και στη διατήρηση της συνοχής του κοινωνικού ιστού (Σβορώνου 2003). Σύµφωνα µε τον ΕΟΤ (2000), οι πρώτες προσπάθειες για εναλλακτικό τουρισµό που υπερβαίνει το παραδοσιακό µεσογειακό πρότυπο (Ήλιος και Θάλασσα), ξεκίνησαν και στη χώρα µας από το τέλος της δεκαετίας του 1980. Ο αριθµός των Ευρωπαίων πολιτών που στρέφεται και προς τον εναλλακτικό τουρισµό ξεπερνά τα 35.000.000 και αυξάνεται µε ρυθµούς άνω του 20% κατά χρόνο. Τα στρώµατα που συµµετέχουν σε αυτό τον τουρισµό είναι µέσης και άνω µόρφωσης και εισοδήµατος. Στα πλαίσια της πολιτικής του τουρισµού στην Ελλάδα για την περίοδο 2002-2006 (ΕΟΤ 2002), οι εναλλακτικές µορφές τουρισµού και ο οικοτουρισµός αποτέλεσαν βασικούς άξονες και προβλεπόταν µια σειρά µέτρων για την ανάπτυξή τους. Παράλληλα έχουν ανατεθεί από τον ΕΟΤ οι Μελέτες Τουριστικής Ανάπτυξης των 13 Περιφερειών της Χώρας, οι οποίες µεταξύ άλλων, θα προσεγγίσουν µε επιστηµονικά κριτήρια τη «φέρουσα ικανότητα» των αντίστοιχων περιοχών και θα περιλάβουν πορίσµατα για την αντιµετώπιση του προβλήµατος. Ήδη έχει ολοκληρωθεί η µελέτη τουριστικής ανάπτυξης της Περιφέρειας Θεσσαλίας Τα σηµαντικότερα είδη τουρισµού που συνθέτουν αυτό που ονοµάζεται εναλλακτικός τουρισµός µπορούν να περιγραφούν ως εξής: 12
Αγροτουρισµός: Μια από τις κύριες εκφράσεις εναλλακτικού τουρισµού, ο οποίος αναπτύσσεται σε αγροτικές περιοχές που δεν έχουν κορεσθεί τουριστικά και συνδέεται µε κοινωνικές, περιβαλλοντικές και πολιτισµικές αξίες οι οποίες επιτρέπουν τόσο στους οικοδεσπότες, όσο και στους φιλοξενούµενους να υφίστανται αλληλεπιδράσεις και να µοιράζονται εµπειρίες. Πολιτισµικός τουρισµός: επίσκεψη µε την αφορµή πολιτιστικών συµβάντων, ή επίσκεψη σε µνηµεία. Γενικότερα το αντικείµενο ενδιαφέροντος είναι η πολιτισµική κληρονοµιά. Συνεδριακός τουρισµός: οργάνωση συνεδρίων σε περιοχές που προσφέρουν και άλλες δυνατότητες. Αθλητικός τουρισµός: συνδυαζόµενος µε αθλητικά γεγονότα, προπονήσεις ή και ατοµικό αθλητισµό, π.χ. ιστιοπλοΐα, ποδηλασία κλπ. Θρησκευτικός τουρισµός, προσκυνηµατικός τουρισµός: Επισκέψεις σε εκκλησίες, µοναστήρια, πανηγύρεις κ.λπ. Τουρισµός περιπέτειας: Αναφέρεται στην εµπειρία του τουρίστα που συνίσταται στην περιπέτεια και τα σπορ, συνήθως στη φύση. Φυσιολατρικός τουρισµός: Ευρύτερος και χαλαρότερος όρος από τον οικοτουρισµό, ο οποίος δεν περιλαµβάνει την έννοια της προστασίας του περιβάλλοντος. 2.3 Η Μικροοικονοµική του Οικοτουρισµού Βασιζόµενος στην θεωρία της αγοράς προϊόντων, ο οικοτουρισµός σε µια συγκεκριµένη περιοχή, αποτελεί ένα αγαθό. Οι οικοτουρίστες είναι καταναλωτές, ενώ οι tour operators είναι πωλητές. Οι οικοτουρίστες, είναι διατεθειµένοι προκειµένου να ασκήσουν κάποιες συγκεκριµένες δραστηριότητες να πληρώσουν µια τιµή, η οποία καθορίζεται από την τουριστική βιοµηχανία. Η οικονοµική πιθανότητα για την ανάπτυξη ενός τουριστικού προορισµού, µπορεί να καθοριστεί από το κατά πόσο µπορεί να υπολογισθεί ο αριθµός των επισκεπτών. Καµπύλη ζήτησης: Η καµπύλη ζήτησης, είναι µια υποθετική καµπύλη, η οποία απεικονίζει πόσοι τουρίστες προτίθενται να επισκεφθούν έναν οικοτουριστικό προορισµό σε µια περίοδο χρόνου, σε κάθε τιµή, αν υποθέσουµε ότι οι τιµές για άλλους προορισµούς και το προσωπικό εισόδηµα των τουριστών αυτών παραµένει σταθερό. Καµπύλη Προσφοράς: Η καµπύλη προσφοράς µας δείχνει το κατά πόσο οι tour operators είναι διατεθειµένοι να επενδύσουν προκειµένου να βελτιώσουν την ποιότητα του 13
οικοτουριστικού προορισµού, αν η αξία που λαµβάνεται από τους τουρίστες για τον προορισµό αυτό αυξάνεται. Μια χαµηλότερη ποιότητα, αντίθετα θα οδηγούσε σε µικρότερο αριθµό επισκεπτών. Τα αξιοθέατα των οικολογικών περιοχών των τουριστικών προορισµών σε συνδυασµό µε την προσβασιµότητα και τις υπηρεσίες που παρέχουν, νοούνται ως αγαθά µε οικονοµική αξία. Αξιοθέατα µιας περιοχής αποτελούν η άγρια φύση, η ποικιλία της χλωρίδας και της πανίδας, τα ποτάµια κ.α. Το «κόστος επίσκεψης ενός αξιοθέατου» µπορεί να υπολογισθεί. Για παράδειγµα στην Κένυα, το «κόστος επίσκεψης ενός αξιοθέατου» για ένα λιοντάρι είναι 27,000 $ το χρόνο, ενώ για ένα κοπάδι ελέφαντες είναι 610,000 το χρόνο (United States Congress, Office of Technology Assessment, 1992). Το θέµα της προσβασιµότητας, περιλαµβάνει το χρόνο που απαιτείται για την πραγµατοποίηση του ταξιδιού, τις συνθήκες µεταφοράς κ.α. ενώ οι υπηρεσίες σχετίζονται µε την ανάπαυση, τη φιλοξενία, το φαγητό και το ποτό που παρέχονται στους επισκέπτες. Ένας τουρίστας, υπολογίζει τα δυνητικά στοιχεία του προορισµού, σε συνδυασµό µε την προσδοκία του για την οικοτουριστική εµπειρία και καταλήγει σε µια τιµή την οποία προτίθεται να πληρώσει για να την αποκτήσει. Στο Σχήµα 1 (Fong-Lieh - Shih, 2002), παρουσιάζεται η καµπύλη ζήτησης DD και η καµπύλη προσφοράς SS. Τόσο η καµπύλη ζήτησης, όσο και η καµπύλη προσφοράς, βρίσκονται σε ισορροπία στο σηµείο e, όπου οι επισκέπτες είναι διατεθειµένοι να δαπανήσουν τιµή p και ο αριθµός τους είναι q. Σχήµα 1. Ζήτηση του οικοτουρισµού σε συνάρτηση µε την προθυµία πληρωµής αντιτίµου (Fong-Lieh & Shih, 2000). Η αύξηση της ζήτησης για τον οικοτουρισµό, επιδρά στην καµπύλη ζήτησης, η οποία µετατοπίζεται προς τα δεξιά (DD D D ). Η αύξηση αυτή, µπορεί να προέλθει από αύξηση του πληθυσµού, ατµοσφαιρική ρύπανση, αύξηση του ελεύθερου χρόνου, µειωση χρόνου εργασίας αλλά και ενδιαφέρον για την προστασία του περιβάλλοντος κ.α. Η αύξηση στη ζήτηση, σηµαίνει ότι οι τουρίστες προτίθενται να πληρώσουν µια 14
υψηλότερη τιµή p µε τον αριθµό των επισκεπτών να έχει αυξηθεί από q q (Σχήµα 2). Σχήµα 2. Αύξηση της ζήτησης του οικοτουρισµού σε συνάρτηση µε την προθυµία πληρωµής αντιτίµου (Fong-Lieh & Shih, 2000). Από την άλλη πλευρά η καµπύλη ζήτησης, µπορεί να έχει µια µετατόπιση προς τα αριστερά σε περίπτωση µείωσης ζήτησης. Οι παράγοντες που µπορούν να οδηγήσουν σε αυτό µπορεί να είναι προβλήµατα στην οικονοµία που ενδέχεται να έχουν ως αποτέλεσµα τη µείωση των εισοδηµάτων ή και µια µεταστροφή στις προτιµήσεις των τουριστών ενδεχοµένως για άλλες Στο Σχήµα 3 απεικονίζεται η µετατόπιση της καµπύλης προσφοράς, η οποία µπορεί να επηρεάσει το κόστος της επίσκεψης αλλά και τον αριθµό των επισκεπτών σε µια περίοδο. Η καµπύλη προσφοράς, µπορεί να µετατοπιστεί προς τα κάτω (SS S S ) αν ο οικοτουριστικός προορισµός, βελτιωθεί σε θέµατα ποιότητας περιβάλλοντος και φιλοξενίας. Στους τουρίστες, αυτή η βελτίωση θα αυξήσει το όφελος ή θα µειώσει το κόστος που προτίθενται να πληρώσουν για την επίσκεψη. Ως αποτέλεσµα αυτού, ο αριθµός των επισκεπτών αναµένεται να αυξηθεί από q σε q µε το κόστος να µειώνεται από p σε p. Από την άλλη πλευρά, η «υπερβολική» ανάπτυξη, µπορεί να οδηγήσει σε καταστροφή των φυσικών πόρων και να µειώσει έτσι την ευχαρίστηση που αντλούν οι επισκέπτες από την επίσκεψη τους στις περιοχές αυτές. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η καµπύλη προσφοράς SS, θα µετατοπιστεί προς τα πάνω S S. Κατά συνέπεια το κόστος θα αυξηθεί από p σε p ενώ ο αριθµός των επισκεπτών θα µειωθεί από q σε q. 15
Σχήµα 3. Μείωση της ζήτησης σε συνάρτηση µε τον αριθµό επισκεπτών και το κόστος (Fong-Lieh & Shih, 2000) 2.4. Οικοτουρισµός: οφέλη, ευκαιρίες, περιοριστικοί παράγοντες Τα οφέλη και οι ευκαιρίες από τον οικοτουρισµό παράγονται τόσο σε οικονοµικόκοινωνικό επίπεδο όσο κα στο επίπεδο προστασίας του περιβάλλοντος. Ο οικοτουρισµός µπορεί να συµβάλει στην οικονοµία της τοπικής κοινωνίας και στην περιφερειακή ανάπτυξη. Επίσης, µπορεί να λειτουργήσει ως µοχλός για να θέσει σε κίνηση την τοπική οικονοµία µέσω: Της δηµιουργίας νέων επαγγελµάτων και θέσεων εργασίας που θα καλυφθούν από το ανθρώπινο δυναµικό των τοπικών κοινωνιών όπως οικοξεναγοί, οδηγοί βουνού, εκτροφείς και φροντιστές αλόγων ή άλλων ζώων, προσωπικό «οικοκαταλυµάτων», φύλακες, προσωπικό κέντρων ενηµέρωσης/πληροφόρησης, κ.λπ. (DOUGLAS, 1969; Παπασταύρου, 1981α) Της προσπάθειας µαζικής στροφής της νέας γενιάς αγροτών ή και των παλαιότερων προς δραστηριότητες και καλλιέργειες παραδοσιακών προϊόντων. Της δηµιουργίας µικρών αγορών παραδοσιακών και οικολογικών προϊόντων, κουζίνας µε αναβίωση τοπικών προτύπων διατροφής κλπ. Ήδη υπάρχει θετική εµπειρία στην κατεύθυνση αυτή από διάφορες περιοχές στην Ελλάδα (Ζαγοροχώρια, Πρέσπες, αδιά, Σητεία κ.α.). Της δηµιουργίας νέων τοπικών επιχειρηµατικών σχηµάτων, τα οποία ιδρύονται µε εύκολες διαδικασίες, όπως είναι οι συνεταιρισµοί γυναικών (π.χ. οι δύο που δραστηριοποιούνται στις Πρέσπες που διατηρούν ξενώνες παρέχοντας υπηρεσίες στο πνεύµα του οικοτουρισµού, της αδιάς που κατασκευάζει και προωθεί τοπικά 16
προϊόντα κ.ά.), οι µικρές οικογενειακές επιχειρήσεις εστίασης (παραδοσιακά καφενεία κ.λπ.). Της επιµήκυνσης της τουριστικής περιόδου µε αντίστοιχη αύξηση των εισοδηµάτων. Ο οικοτουρισµός συµβάλλει στη διατήρηση των αξιών της προστατευόµενης περιοχής µέσω: Της δηµιουργίας κινήτρων των τοπικών κατοίκων για την προστασία του περιβάλλοντος µε την ανάπτυξη κερδοσκοπικών δραστηριοτήτων. Σε πολλές προστατευόµενες περιοχές, σε διάφορες χώρες αλλά τελευταία και στην Ελλάδα, είναι εµφανής η αλλαγή της στάσης των κατοίκων όπου η προστασία συνδεόταν στη συνείδηση των ανθρώπων µόνο µε την επιβολή περιορισµών στην άσκηση των δραστηριοτήτων και κατά συνέπεια στη δηµιουργία αρνητικού κλίµατος για την προστασία. Η ήπια οικονοµική ανάπτυξη στην οποία συµβάλλει ο οικοτουρισµός ως εναλλακτική λύση οικονοµικής δραστηριότητας, σε σχέση µε τις απαγορεύσεις, λειτούργησε ως κίνητρο για την ένθερµη πλέον υποστήριξη των ενεργειών προστασίας. Της διασφάλισης εσόδων για τους σκοπούς της προστασίας. Στις προστατευόµενες περιοχές πολλών χωρών ένα µέρος των εσόδων από τον οικοτουρισµό προορίζεται για την υλοποίηση δράσεων της διατήρησης του περιβάλλοντος και της διαχείρισής τους (διαχειριστικές παρεµβάσεις, συντήρηση µονοπατιών και γενικότερα των υποδοµών, κάλυψη αναγκών του φορέα διαχείρισης κ.λπ.). Τα έσοδα αυτά συνήθως προέρχονται α) άµεσα µε τη θέσπιση εισιτηρίου εισόδου, την πώληση αναµνηστικών αντικειµένων, οδηγών κ.ά. και β) έµµεσα, µε την ειδική φορολόγηση επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων που εξαρτώνται άµεσα από την προστατευόµενη περιοχή. Μέσω του οικοτουρισµού µπορούν να αξιοποιηθούν εθνικοί και κοινοτικοί πόροι (δηµιουργία κινήτρων για επενδυτική δραστηριότητα). Στα πλαίσια της πολιτικής του τουρισµού στην Ελλάδα για την περίοδο 2002-2006 (ΕΟΤ 2002) ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στην ανάπτυξη του οικοτουρισµού στην Ελλάδα. Στο κεφάλαιο «ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΤΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ, Πελατοκεντρικός τουρισµός: Από τη µονοκαλλιέργεια στην πολυµορφία, την ποιότητα και τη βιωσιµότητα», αναφέρονται τα ακόλουθα: Αξιοποίηση των τουριστικών πόρων της ενδοχώρας και των µικρών νησιών. ιαµόρφωση ενός ποιοτικού και πολύµορφου τουριστικού προϊόντος, µέσω της ποιοτικής αναβάθµισης των καταλυµάτων κ.λπ τουριστικών υπηρεσιών, της αξιοποίησης και ένταξης στο τουριστικό προϊόν νέων φυσικών πόρων (ορεινή ενδοχώρα, ποτάµια, µικρά νησιά, σηµεία οικολογικού ενδιαφέροντος) και 17
πολιτισµικού πλούτου (βυζαντινά, µεταβυζαντινά και νεώτερα µνηµεία, παραδοσιακή αρχιτεκτονική, ελληνική κουζίνα, σύγχρονη εικαστική και λογοτεχνική παραγωγή) και της δηµιουργίας υποδοµών για την ικανοποίηση ποικίλλων αναγκών και ενδιαφερόντων των τουριστών (υγεία-υγιεινή διαβίωση και διατροφή, αθλητισµός, ψώνια κλπ). Στόχος είναι να συνδυαστεί η αναξιοποίητη ενδοχώρα µε το υφιστάµενο τουριστικό προϊόν των γειτονικών ανεπτυγµένων περιοχών και να προσελκύσουν σταδιακά ζήτηση θεµατικού τουρισµού (ορεινού, πολιτισµικού, οικολογικού, αγροτουρισµού κλπ). Τουριστική ανάπτυξη και αναβίωση των εγκαταλελειµµένων χωριών και οικισµών. Εκατοντάδες χωριά και οικισµοί στην ύπαιθρο έχουν εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους τους- ένα φαινόµενο που συνεχίζεται. Στα πλαίσια της τουριστικής ανάπτυξης, είναι σκόπιµο να διευρυνθεί η δυνατότητα συνολικής αξιοποίησης των χωριών αυτών, µέσω επενδύσεων. Η επιτυχία ενός τέτοιου σχεδίου θα έδινε ζωή στις περιοχές αυτές αλλά κυρίως θα έθετε σε κίνηση την τοπική οικονοµία, µε τρόπο ώστε να υπάρξει ανάσχεση του ρεύµατος εγκατάλειψης. Νέα µοντέλα τουριστικής ανάπτυξης, όπως αυτό του αγροτοτουρισµού και του οικοτουρισµού θα µπορούσαν να εφαρµοσθούν και να εξελιχθούν, µετατρέποντας το γεωκοινωνικό πρόβληµα σε αναπτυξιακό προτέρηµα. Στην κατεύθυνση αυτή, θα πρέπει να εξετασθεί και ένα καινούργιο θεσµικό πλαίσιο οικονοµικής υποστήριξης των αντίστοιχων επιχειρηµατικών πρωτοβουλιών. Η πολιτική αυτή υλοποιείται µέσω του Γ ΚΠΣ, µε ειδική δράση, που καλύπτει προγράµµατα-δράσεις οικοτουρισµού (δίκτυο παραδοσιακών οικισµών, δίκτυο παραδοσιακών καφενείων, πολιτισµικές διαδροµές, ένταξη στο τουριστικό προϊόν των παραδοσιακών προϊόντων της κάθε περιοχής κλπ). Άλλη δράση καλύπτει τουριστικά αγκυροβόλια σε µικρά νησιά. Στα ΠΕΠ εντάσσονται υποδοµές ορεινού, οικολογικού και πολιτισµικού τουρισµού και τουριστικά αγκυροβόλια, στα πλαίσια των αξόνων για την ανάπτυξη των ορεινών όγκων και των νησιωτικών περιοχών της χώρας. Η πολιτική αυτή µπορεί επίσης να υποστηριχθεί από τις χρηµατοδοτήσεις αγροτουρισµού (Κανονισµός ΕΕ 950/97) και κυρίως από την Πρωτοβουλία Leader Plus και την Πρωτοβουλία Interreg III. Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Ε Ν Ι Σ Χ Υ Σ Η Σ Τ Η Σ Π Ρ Ο Σ Φ Ο Ρ Α Σ Η πολιτική προσέλκυσης ζήτησης υψηλότερων εισοδηµάτων και µε θεµατικό προσανατολισµό πρέπει να είναι συντονισµένη µε µια πολιτική παροχής τουριστικού προϊόντος, να ανταποκρίνεται στα χαρακτηριστικά µιας τέτοιας ζήτησης. Τα µέτρα αναβάθµισης της ποιότητας, εµπλουτισµού και διαφοροποίησης της τουριστικής προσφοράς συνοψίζονται στα εξής: Η ανάπτυξη διαφόρων µορφών εναλλακτικού τουρισµού αποτελεί προτεραιότητα, λόγω του ρόλου της στην άµβλυνση της χωρικής 18
συγκέντρωσης τουριστικής δραστηριότητας, αλλά και για την αναβάθµιση και τον εµπλουτισµό του τουριστικού προϊόντος. Οι απαιτήσεις µιας επιθετικής πολιτικής για τον εναλλακτικό τουρισµό που εξετάζονται ήδη από τις 12 περιφερειακές µελέτες, µεταξύ άλλων περιλαµβάνουν: Καταγραφή και αξιολόγηση δυνατοτήτων ανάπτυξης σε ήµους, Νοµούς, Περιφέρειες. Στόχος είναι να αξιοποιηθούν εκείνοι οι τουριστικοί πόροι, που αποτελούν συγκριτικό πλεονέκτηµα των διαφόρων περιοχών ώστε να διαµορφωθούν εξειδικευµένα θεµατικά προϊόντα, µε βάση τα ενδιαφέροντα ειδικών οµάδων τουριστών (πολιτιστικά, οικολογικά, αθλητικά). Παράλληλα επιδιώκεται µεγαλύτερη ενσωµάτωση θεµατικών υποδοµών και προϊόντων στα τουριστικά πακέτα του οργανωµένου τουρισµού. Ευέλικτα τοπικά επιχειρηµατικά σχήµατα που ιδρύονται µε απλές διαδικασίες και σύγχρονες προδιαγραφές. Νέου τύπου, συνήθως µικρές και πρωτότυπες υποδοµές που δεν µπορούν να υλοποιηθούν χωρίς προδιαγραφές, µεταφορά τεχνογνωσίας και εκπαίδευσης (π.χ. χάραξη µονοπατιών και σήµανσή τους). ηµιουργίας νέων επαγγελµάτων οικοτουρισµού. Στην Γαλλία π.χ. υπάρχουν σειρά ιδιωτικών σχολών που διδάσκουν τα νέα επαγγέλµατα. Προσπάθεια µαζικής στροφής της νέας γενιάς αγροτών ή και των παλαιότερων προς δραστηριότητες και καλλιέργειες παραδοσιακών προϊόντων. ηµιουργία µικρών αγορών παραδοσιακών και οικολογικών προϊόντων, κουζίνας µε αναβίωση τοπικών προτύπων διατροφής κ.λπ Όλα τα παραπάνω στοχεύουν στη δηµιουργία πακέτων συνεργασίας ανάµεσα στο βουνό και στη θάλασσα, στον παραδοσιακό και νέο τουρισµό καθώς και στη στροφή της πολιτικής στο γεωργικό τοµέα και γενικότερα την ανάπτυξη του αγροτικού χώρου και στην αναβίωση των ορεινών και ηµιορεινών ζωνών. Τα σχετικά προγράµµατα και οι αντίστοιχες δηµόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις ενισχύονται από το Γ ΚΠΣ (ΕΠΑΝ, ΠΕΠ, πρωτοβουλίες Interreg III και Leader Plus). Με βάση ειδικές µελέτες του ΕΟΤ, έχουν διατυπωθεί οι όροι και προϋποθέσεις εφαρµογής προγραµµάτων ανάπτυξης εναλλακτικού τουρισµού. Οι µελέτες αυτές αποτελούν το εργαλείο του ΕΟΤ, των Περιφερειακών ιοικήσεων, της Νοµαρχιακής και Τοπικής Αυτοδιοίκησης, κατά το σχεδιασµό των αναπτυξιακών προγραµµάτων. Ο οικοτουρισµός επίσης µπορεί να συµβάλει στη συγκράτηση του πληθυσµού (Παπασταύρου & Μακρής, 1985). Μεγάλος αριθµός χωριών της ελληνικής υπαίθρου έχει συρρικνωθεί ή και εγκαταλειφθεί, καθώς οι νέοι αναζητούν στα µεγάλα αστικά κέντρα εργασία και «καλύτερους» όρους διαβίωσης µε παράλληλη εγκατάλειψη παραδοσιακών επαγγελµάτων. Ο οικοτουρισµός προσφέροντας οικονοµικά κίνητρα, όπως αναλύθηκε ανωτέρω, αλλά και µειώνοντας το αίσθηµα της αποµόνωσης συµβάλλει ουσιαστικά στη συγκράτηση του πληθυσµού και σε ορισµένες 19
περιπτώσεις στην επάνοδο στον τόπο τους των εσωτερικών µεταναστών, µέσω της προσέλευσης στη µεγαλύτερη διάρκεια του έτους τουριστών. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται από τα παραδείγµατα σε ορισµένες προστατευόµενες περιοχές στην Ελλάδα (Πρέσπες, Ζαγοροχώρια, αδιά, Κερκίνη). Με τον οικοτουρισµό επιτυγχάνουµε επίσης αύξηση της ευαισθητοποίησης του κοινού για το περιβάλλον και δηµιουργία πολλαπλών δυνατοτήτων για την περιβαλλοντική εκπαίδευση. Οι οικονοµικές επιπτώσεις του Οικοτουρισµού Ένας από τους σκοπούς της οικοτουριστικής ανάπτυξης είναι, να αυξήσει τα έσοδα τα οποία και θα δοθούν στις τοπικές κοινωνίες. Τα έσοδα προέρχονται από τα εισιτήριακαι το κόστος για τις υπηρεσίες, τα εστιατόρια, τις ταβέρνες, τα µέσα µεταφοράς, τους ξενώνες κ.λ.π. Με άλλα λόγια, τα έσοδα σχετίζονται άµεσα µε την τοπική κοινωνία και η οικονοµική της βελτίωση, σχετίζεται άµεσα µε τον αριθµό των ατόµων που θα την επισκεφθούν. Για το λόγο αυτό, πρέπει να χρησιµοποιούνται κατάλληλες µέθοδοι, οι οποίες θα βοηθήσουν στην προσέλκυση κόσµου, στη διαχείριση των περιοχών αυτών, ώστε να προστατεύεται το περιβάλλον και να ενηµερώνεται τόσο η τοπική κοινωνία όσο και οι τουρίστες, µε κεντρικό πάντα άξονα τη δηµιουργία του µέγιστου οφέλους για την τοπική κοινωνία από οικονοµική, περιβαλλοντική, πολιτισµική και κοινωνική άποψη. Η ανάπτυξη του οικοτουρισµού σε µια περιοχή συνεπάγεται τη δηµιουργία ανάλογων υποδοµών και υπηρεσιών. Ωστόσο υπάρχουν παράγοντες που συχνά εµποδίζουν τη συµµετοχή της τοπικής κοινωνίας στα διάφορα στάδια ανάπτυξής και έχουν ως αποτέλεσµα οι ντόπιοι κάτοικοι να µην αποκοµίζουν οφέλη από την όλη διαδικασία. Οι παράγοντες αυτοί, µπορεί να προκύψουν από τη γεωγραφική θέση της προστατευόµενης περιοχής δηλαδή τη γειτνίαση ή µη µε αστικά κέντρα, καθώς αυτό µπορεί να έχει ως αποτέλεσµα τη συγκέντρωση των έργων υποδοµής και τη στελέχωση των θέσεων εργασίας µε ανθρώπινο δυναµικό που βρίσκεται στα αστικά αυτά κέντρα. Έτσι περιορίζεται η συµµετοχή της αγροτικής κοινωνίας που ζει κοντά στην προστατευόµενη περιοχή (ΠΠ) στην οικονοµική δραστηριότητα. Ένα άλλο σηµαντικό στοιχείο είναι αυτό της προσβασιµότητας στην περιοχή, καθώς αυτό µπορεί να επηρεάσει το βαθµό τουριστικής ανάπτυξης και συµµετοχής της τοπικής κοινωνίας στα οικονοµικά οφέλη που προκύπτουν από αυτή. Ενδέχεται τότε να παρατηρήσουµε µια συγκέντρωση της τουριστικής υποδοµής δραστηριότητας σε 20
γειτονικές των ΠΠ που βρίσκονται σε οδικούς, θαλάσσιους εναέριους κόµβους (Stergiadou A.G., 2007). Στις κοινωνίες αυτές, όπου οι δυνατότητες οικονοµικής ανάπτυξης είναι περιορισµένες, ο οικοτουρισµός αποτελεί µία σηµαντική πρόσθετη πηγή εισοδήµατος. Αν θέλαµε να συνοψίσουµε τα οικονοµικά οφέλη που προκύπτουν από τον οικοτουρισµό θα µπορούσαµε να πούµε ότι συµβάλει: (Κοµίλης Π., 2001), Στις συναλλαγµατικές εισροές αλλοδαπών και στα έσοδα από δαπάνες ντόπιων επισκεπτών. Στη διαφοροποίηση και ενδυνάµωση της τοπικής οικονοµίας, ειδικά σε αποµακρυσµένες /αγροτικές περιοχές, Στην αύξηση άµεσης και έµµεση απασχόλησης. Στη δηµιουργία και αύξηση της ζήτησης για ορισµένα τοπικά αγροτικά προϊόντα (π.χ. οικολογικά /βιολογικά) και σχετικά κέντρα διατροφής, Στην παρακίνηση /στήριξη της ανάπτυξης ντόπιων βιοτεχνικών προϊόντων (π.χ. λαϊκής τέχνης) και καταστήµατα διάθεσής τους, Στην ενθάρρυνση /προώθηση της ανάπτυξης και βελτίωσης τοπικών δικτύων και υπηρεσιών µεταφορών / επικοινωνιών, αλλά και της διαµόρφωσης και υλοποίησης προγραµµάτων περιβαλλοντικής προστασίας, Στην µείωση οικονοµικών ανισοτήτων. Προσφέρει άµεσα οικονοµικά οφέλη για την προστασία του περιβάλλοντος: εισροή κεφαλαίων µέσω διαφόρων µηχανισµών (π.χ. φόροι επιχειρήσεων, τέλη εισόδου σε πάρκα, εθελοντικές συνεισφορές κ.λ.π.) για προστασία / διαχείριση και έρευνα / επιµόρφωση. Επιπλέον σε µια περίοδο που τα ποσοστά ανεργίας είναι πολύ µεγάλα ο οικοτουρισµός, φαίνεται να προτείνει νέες θέσεις εργασίας, ικανές να κρατήσουν τους ντόπιους στην περιοχή τους και πολλές φορές να προσελκύσουν και το ενδιαφέρον επισκεπτών, προκειµένου να εγκατασταθούν µόνιµα εκεί. Πενήντα θέσεις εργασίας, µπορεί να είναι ελάχιστες σε περιφερειακό επίπεδο, αλλά σε τοπικό επίπεδο έχουν τεράστια σηµασία. Πολλοί είναι εκείνοι που ως µέλη ΜΚΟ, µετέβησαν σε αποµακρυσµένες περιοχές προκειµένου να εργαστούν και τελικά απέκτησαν οικογένειες και εγκαταστάθηκαν πλέον µόνιµα στις περιοχές αυτές. Τα άτοµα αυτά ζουν στις τοπικές κοινωνίες και ξοδεύουν τα εισοδήµατα τους στο νέο τόπο εγκατάστασής τους. Οι νέες θέσεις εργασίας που προκύπτουν από τον οικοτουρισµό, είναι αυτές των ξεναγών, φυλάκων, ερευνητών ή managers, ενώ οι ντόπιοι κάτοικοι, µπορούν να προσληφθούν και ως οδηγοί ταξί, τουριστικοί πράκτορες και να συµµετέχουν σε τουριστικές επιχειρήσεις. Υπάρχουν βέβαια και οι έµµεσες µορφές εργασίας που 21
προκύπτουν καθώς µε την προσέλκυση κόσµου, χρειάζονται ενδεχοµένως περισσότερα λαχανικά για τα εστιατόρια, περισσότερες πρώτες ύλες για τη δηµιουργία αναµνηστικών ειδών, περισσότερα καύσιµα για τη µεταφορά των επισκεπτών κ.ο.κ. Εφόσον ο οικοτουρισµός προσελκύει κόσµο, αυτόµατα, αυξάνεται η κυκλοφορία του χρήµατος στην τοπική αγορά και αυτό δίνει νέα ώθηση στην οικονοµία όχι µόνο της περιοχής αλλά και της χώρας. Βέβαια, πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόµενο της αισχροκέρδειας, διότι µερικοί οι οποίοι δεν είναι σωστά ενηµερωµένοι και φοβούνται ότι η προσέλκυση κόσµου είναι κάτι εφήµερο για την περιοχή τους, ανεβάζουν ανεξέλεγκτα τις τιµές. Πρέπει όµως να γίνει κατανοητό ότι η ανάπτυξη του οικοτουρισµού απαιτεί µακροχρόνιο σχεδιασµό και προσπάθεια κάτι το οποίο θα γίνει συνείδηση στους ντόπιους κατοίκους, µόνο µέσα από την σωστή ενηµέρωση, η οποία θα περιλαµβάνει τόσο τις σωστές κινήσεις από την δική τους πλευρά όσο και τα οφέλη που θα αποκοµίσουν από αυτές (Στεργιάδου et al, 2004). Το γεγονός της ταχείας ανάπτυξης του οικοτουρισµού, συνδέεται άµεσα και µε τις χρηµατοδοτήσεις κυρίως από την Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία στα πλαίσια της προστασίας του περιβάλλοντος και της ήπιας ανάπτυξης, διαθέτει αρκετά µεγάλα ποσά, προκειµένου αυτό να επιτευχθεί. Και αυτό γίνεται πάντα, µε γνώµονα την τοπική ανάπτυξη καθώς οικοτουρισµός σηµαίνει τα κέρδη που προκύπτουν από τις δραστηριότητες του τοµέα αυτού να διατίθενται στην τοπική κοινωνία και όχι έξω από αυτήν. Για το λόγο άλλωστε αυτό, απαιτείται η συµµετοχή των ντόπιων κατοίκων σε όλα τα στάδια ανάπτυξης. Ένα ακόµα σηµαντικό οικονοµικό όφελος, είναι αυτό που δίνει ο µη εποχικός τουρισµός καθώς για δώδεκα µήνες το χρόνο, υπάρχει κίνηση επισκεπτών που αφήνουν τα χρήµατά τους στην τοπική κοινωνία. Κυρίως στην Ελλάδα, όπου αναζητείται η επίλυση του προβλήµατος αυτού µέσω των εναλλακτικών µορφών, ο οικοτουρισµός είναι µια ιδανική λύση. Περιοριστικοί παράγοντες Οι κύριοι περιοριστικοί παράγοντες της ανάπτυξης του οικοτουρισµού στην Ελλάδα σχετίζονται: α) µε την έλλειψη σχετικών υποδοµών στις προστατευόµενες περιοχές, η οποία µε τη σειρά της σχετίζεται µε την µέχρι πρόσφατα έλλειψη ολοκληρωµένης εθνικής στρατηγικής, την έλλειψη µέσων και εργαλείων για την καταγραφή των τάσεων σε εθνικό επίπεδο αλλά και σε σχέση µε τη θέση της Ελλάδας στη διεθνή αγορά. Βέβαια, πρέπει να σηµειωθεί ότι άρχισαν να γίνονται σηµαντικά βήµατα στην κατεύθυνση αυτή σε κεντρικό επίπεδο (π.χ. εθνική πολιτική για τον τουρισµό για το 2002-2006, δυνατότητες χρηµατοδότησης και ενίσχυσης της επιχειρηµατικής 22