ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ 1999 2004 Επιτροπή για τα ικαιώµατα της Γυναίκας και τις Ίσες Ευκαιρίες 26 Ιουνίου 2001 ΓΝΩΜΟ ΟΤΗΣΗ της Επιτροπής για τα ικαιώµατα της Γυναίκας και τις Ίσες Ευκαιρίες προς την Επιτροπή Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων σχετικά µε την ψυχολογική παρενόχληση στον χώρο εργασίας (2001/2339 (ΙΝΙ)) Συντάκτρια γνωµοδότησης: Miet Smet AD\442919.doc PE 298.124

PE 298.124 2/8 AD\442919.doc

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΙΑ ΙΚΑΣΙΑΣ Κατά τη συνεδρίασή της στις 27 Φεβρουαρίου 2001, η Επιτροπή για τα ικαιώµατα της Γυναίκας και τις Ίσες Ευκαιρίες όρισε συντάκτρια γνωµοδότησης την κ. Miet Smet. Κατά τις συνεδριάσεις της στις 28 Μαΐου 2001 και 21 Ιουνίου 2001, η επιτροπή εξέτασε το σχέδιο γνωµοδότησης. Κατά την τελευταία ως άνω συνεδρίαση, η επιτροπή ενέκρινε τα κατωτέρω συµπεράσµατα οµόφωνα. Ήσαν παρόντες κατά την ψηφοφορία οι βουλευτές: Maj Britt Theorin, πρόεδρος Miet Smet, συντάκτρια γνωµοδότησης María Antonia Avilés Perea, Maria Berger (αναπλ. Christa Prets), Lone Dybkjær, Lissy Gröner, Heidi Anneli Hautala, Mary Honeyball, Άννα Καραµάνου, Thomas Mann, Maria Martens, Patsy Sörensen και Joke Swiebel. AD\442919.doc 3/8 PE 298.124

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ H ψυχολογική παρενόχληση στον χώρο εργασίας, ή άλλως «mobbing», δεν είναι κάτι καινοφανές. Το ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι ότι προσλαµβάνει συνεχώς µεγαλύτερες διαστάσεις τόσο στον δηµόσιο όσο και στον ιδιωτικό τοµέα. Οι µελέτες σχετικά µε την ψυχολογική παρενόχληση άρχισαν στις χώρες στις οποίες οι νόµοι για την προστασία των εργαζοµένων είναι ιδιαίτερα αναπτυγµένοι, ενώ στις χώρες όπου η προστασία αυτή δεν εξασφαλίζεται επαρκώς δεν υπάρχουν στοιχεία σχετικά µε αυτόν τον παράγοντα κινδύνου, ιδίως δε σ' ό,τι αφορά τις µεθόδους και τα µέσα που πρέπει να τεθούν σε εφαρµογή για την πρόληψη του φαινοµένου και την αντιµετώπιση των συνεπειών όταν παρατηρείται τέτοια κατάσταση. Υπάρχουν διάφοροι ορισµοί της ψυχολογικής παρενόχλησης. Ως παράδειγµα δυνάµεθα να αναφέρουµε τον ορισµό της ρος Hirigoyen, ψυχιάτρου, ψυχαναλύτριας και οικογενειακής ψυχοθεραπεύτριας 1 : «ως ψυχολογική παρενόχληση στον χώρο εργασίας ορίζεται κάθε καταχρηστική συµπεριφορά (χειρονοµίες, λόγια, συµπεριφορά, στάση ) που, επαναλαµβανοµένη ή ασκουµένη συστηµατικά, θίγει την αξιοπρέπεια ή την ψυχική ή σωµατική ακεραιότητα ενός ατόµου, θέτοντας σε κίνδυνο την απασχόλησή του ή καταστρέφοντας το εργασιακό κλίµα». Το φαινόµενο δύναται να προσεγγισθεί από διάφορες σκοπιές. Ο όρος «mobbing» δηλώνει µάλλον την πίεση που ασκείται από µία οµάδα εργαζοµένων σε ένα από τα µέλη της. Ο όρος «bullying» δηλώνει µία πρακτική της διοίκησης που συνίσταται στο να τίθενται οι εργαζόµενοι µιας υπηρεσίας υπό συνεχή πίεση. Ως ψυχολογική παρενόχληση νοούνται επίσης τα κοροϊδευτικά σχόλια εις βάρος ενός ατόµου ή ο παραµερισµός του, έως και η καταχρηστική συµπεριφορά µε σεξουαλική απόχρωση ή η σωµατική βία. Οι µέθοδοι που χρησιµοποιούνται στην ψυχολογική παρενόχληση συνίστανται σε εχθρικές ενέργειες που αποσκοπούν στην αποµόνωση του προσώπου κατά του οποίου στρέφονται, σε ενέργειες που υποβαθµίζουν τους όρους εργασίας του (του αφαιρείται η αυτονοµία του, του δίδεται υπερβολική ή ελάχιστη εργασία, παρασύρεται σε λάθη, δεν επιλέγεται για προαγωγή), σε προσβολή της αξιοπρέπειάς του (επικρίσεις, προσβολές, δυσφήµηση) ή ασκείται εις βάρος του βία δια λόγων ή και έργων. Ο παρενοχλών δύναται να είναι ένα άτοµο ή µία οµάδα ατόµων. Σε πολλές περιπτώσεις ο παρενοχλών είναι άτοµο στην ιεραρχία της επιχείρησης ή της διοίκησης, παρενόχληση όµως δύναται επίσης να ασκηθεί προς έναν ιεραρχικώς προϊστάµενο από τους υφισταµένους του. Σύµφωνα µε έρευνα που διεξήγαγε το Ευρωπαϊκό Ίδρυµα για τη Βελτίωση των Όρων Εργασίας, το 1996 2, υπολογίζεται ότι στην Ευρώπη 12 εκατ. εργαζοµένων είναι θύµατα ψυχολογικής παρενόχλησης. Εξάλλου, σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα διαφόρων ερευνών, τα θύµατα είναι κυρίως γυναίκες. Σύµφωνα µε τη γνωµοδότηση της γαλλικής οικονοµικής και κοινωνικής επιτροπής (ΟΚΕ) που εγκρίθηκε στις 21 Απριλίου 2001 είναι δυνατόν να γίνει βάσει των εθνικών και διεθνών ερευνών ένα τυπικό πορτραίτο του παρενοχλουµένου, που 1 Marie-France Hirigoyen, "Η σεξουαλική παρενόχληση, η διεστραµµένη βία στην καθηµερινή ζωή", Εκδόσεις Syros, 1998. Βλέπε, επίσης, της αυτής συγγραφέως, "Ασθένεια στην εργασία, ψυχολογική παρενόχληση: ας διακρίνουµε την αλήθεια από τα ψέµατα", Syros, 2001. 2 Ευρωπαϊκό Ίδρυµα για τη Βελτίωση των Όρων Εργασίας, " εύτερη ευρωπαϊκή έρευνα σχετικά µε τους όρους εργασίας", 1997, Υπηρεσία Επίσηµων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. PE 298.124 4/8 AD\442919.doc

συχνότερα είναι παρενοχλουµένη: πρόκειται για άτοµα, άνω των 40 ετών, πράγµα το οποίο θέτει το πρόβληµα της τελευταίας φάσης της σταδιοδροµίας η γνωµοδότηση εφιστά επίσης την προσοχή στην τύχη των νεαρών εργαζοµένων. Σύµφωνα µε µελέτη που διεξήγαγε στη Γαλλία η ρ. Hirigoyen (βλ. ανωτέρω), το φαινόµενο αφορά 70% των γυναικών και µόνο 30% των ανδρών. Οι γυναίκες που αντιµετωπίζουν τα µεγαλύτερη προβλήµατα είναι αυτές που προέρχονται από φυλετικές µειονότητες, οι γυναίκες µε µία αναπηρία ή αποκλίνουσες σεξουαλικές προτιµήσεις καθώς και οι έγκυοι. Η ρ. Hirigoyen θεωρεί ότι οι γυναίκες όχι µόνον είναι συχνότερα τα θύµατα αλλά και ότι υφίστανται διαφορετική παρενόχληση σε σχέση µε τους άνδρες: η απόχρωση είναι συχνά φαυλοκρατική ή σεξιστική. Η ίδια συγγραφέας προβαίνει σε µία θεωρητική διάκριση µεταξύ ψυχολογικής παρενόχλησης και σεξουαλικής παρενόχλησης, έστω και εάν επισηµαίνει ότι η µετάβαση από τη µία κατάσταση στην άλλη είναι συχνή. Η σεξουαλική παρενόχληση δεν είναι παρά ένα επιπλέον βήµα στην ψυχολογική παρενόχληση. Και στις δύο περιπτώσεις ο άλλος ταπεινώνεται και θεωρείται ως αντικείµενο στη διάθεση του παρενοχλούντος. Σε ό,τι αφορά την ιδιαιτερότητα της παρενόχλησης εις βάρος των γυναικών, σύµφωνα µε τη ρ. Hirigoyen, δύναται να λάβει πολλές µορφές. Κατά πρώτον, οι γυναίκες οι οποίες αποκρούουν τις προτάσεις ενός προϊσταµένου ή ενός συναδέλφου και για τον λόγο αυτό παραµερίζονται ή ταπεινώνονται ή υφίστανται σκαιά συµπεριφορά. εύτερον, οι διακρίσεις εις βάρος των γυναικών οι γυναίκες απλώς παραµερίζονται ή παρενοχλούνται ή εµποδίζονται να εργασθούν µόνο και µόνο επειδή είναι γυναίκες. Σύµφωνα µε την ΟΚΕ, οι περιπτώσεις σεξουαλικής παρενόχλησης παρουσιάζουν µεγάλες οµοιότητες µε αυτές της ψυχολογικής, όπως, π.χ., οι δυσκολίες που έχει το θύµα για να εκφρασθεί, να υπερασπισθεί τον εαυτό του και να υποβάλει καταγγελία, όπως και για να παρουσιάσει αποδείξεις και να εξεύρει µάρτυρες. Τα αποτελέσµατα της ψυχολογικής παρενόχλησης στην υγεία είναι καταστροφικά. Το θύµα υποφέρει από άγχος, νευρικότητα, ηµικρανίες, κατάθλιψη, εµφανίζει ψυχοσωµατικές ασθένειες (έλκος στοµάχου, κολίτιδες, προβλήµατα του θυρεοειδούς, αϋπνίες, αρτηριακή πίεση, δερµατικές ασθένειες κλπ.). Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα άτοµα που έχουν υποστεί ψυχολογική παρενόχληση λαµβάνουν µακροχρόνια άδεια ασθενείας ή ακόµα και απολύονται. Επιπλέον, η ψυχολογική παρενόχληση έχει σηµαντικές συνέπειες στην παραγωγικότητα και την οικονοµική αποδοτικότητα της επιχείρησης ή της διοίκησης, λόγω του απουσιασµού που επιφέρει και των δαπανών και αποζηµιώσεων που πρέπει να καταβληθούν λόγω ασθενείας ή απολύσεως. Η παρενόχληση, συνεπώς, έχει πολύ υψηλό κόστος για τις επιχειρήσεις και για την κοινωνία. Πρέπει επιπλέον να σηµειωθεί ότι, σύµφωνα µε την προαναφερθείσα µελέτη του ιδρύµατος του ουβλίνου, παρατηρούνται, σε ό,τι αφορά τη βία και την παρενόχληση στον χώρο εργασίας, σηµαντικές αποκλίσεις µεταξύ των χωρών, που κυµαίνονται από 4 έως 15% για την παρενόχληση, αντικατοπτρίζοντας πιθανότατα τις διαφορές ευαισθησίας καθώς και το κατά πόσον τα ζητήµατα αυτά αποτελούν ή όχι αντικείµενο δηµοσίων συζητήσεων. Εποµένως είναι δυνατόν να υποτεθεί ότι σε ορισµένες χώρες οι αριθµοί υποτιµώνται σε σχέση µε την πραγµατικότητα. Πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη έµφαση στην ενηµέρωση της ιεραρχίας των επιχειρήσεων και των διοικήσεων. Σύµφωνα µε την ιστοθέση "Bullybusters" του ιαδικτύου (www.bullybusters.org), από µελέτη µε τίτλο US hostile workplace survey 2000 αποδεικνύεται ότι στο 42% των περιπτώσεων η ιεραρχία υποστηρίζει άµεσα τους παρενοχλούντες, σιωπηλά δε στο 40%. Μόνο το 7% των bullies µετατίθενται και γενικά απολαµβάνουν ατιµωρησίας. Στο 36% των περιπτώσεων έχει µάλιστα συµβεί η ίδια η AD\442919.doc 5/8 PE 298.124

ιεραρχία να στραφεί κατά του θύµατος. Στην ιστοθέση αναφέρεται επίσης ότι πάµπολλα είναι τα θύµατα που µετάνιωσαν που υπέβαλαν καταγγελία διότι τα διαβήµατά τους οδήγησαν στην απόλυσή τους. Όλοι οι συγγραφείς τους οποίους παραθέτει η ιστοθέση Bullybusters επισηµαίνουν ότι τα θύµατα υποφέρουν εξίσου, εάν όχι περισσότερο, λόγω της παθητικής στάσης της ιεραρχίας παρά από τις πράξεις παρενόχλησης αυτές καθ εαυτές (διπλά θύµατα). Λόγω της έκτασης του προβλήµατος που θέτει η ψυχολογική παρενόχληση, η συντάκτρια γνωµοδότησης θεωρεί ότι τώρα είναι πλέον καιρός προσδιορισθούν οι µέθοδοι και τα µέσα που πρέπει να τεθούν σε εφαρµογή για να εξασφαλισθεί η πρόληψη του φαινοµένου και η βοήθεια των θυµάτων και να εξαλειφθεί η µάστιγα µεσοπρόθεσµα ή µακροπρόθεσµα, τόσο στον δηµόσιο τοµέα όσο και στον ιδιωτικό. Προς το σκοπό αυτό πρέπει να κληθούν οι επιχειρήσεις και οι κρατικές αρχές να θεσπίσουν αποτελεσµατικές πολιτικές πρόληψης και τις κατάλληλες διαδικασίες για την επίλυση του προβλήµατος και αποφυγή της επανάληψής του. Η Επιτροπή, εκτιµώντας ότι η σχεδιαζόµενη δράση δύναται να συντελέσει στο να εξασφαλισθεί, εντός της Κοινότητας, υγεία και ασφάλεια για τους εργαζοµένους, εκλήθη να εξετάσει το πρόβληµα και να προτείνει σύσταση σχετικά µε την ψυχολογική παρενόχληση στην εργασία, αντίστοιχη µε τη σύσταση της 27ης Νοεµβρίου 1991 σχετικά µε την προστασία της αξιοπρέπειας γυναικών και ανδρών κατά την εργασία και τον κώδικα πρακτικής για τα µέτρα καταπολέµησης της σεξουαλικής παρενόχλησης 3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η Επιτροπή για τα ικαιώµατα της Γυναίκας και τις Ίσες Ευκαιρίες καλεί την Επιτροπή Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων, που είναι αρµόδια επί της ουσίας, να συµπεριλάβει στην πρόταση ψηφίσµατός της τα ακόλουθα στοιχεία: 1. θεωρεί ότι η ψυχολογική παρενόχληση στο χώρο εργασίας, είτε ασκείται από τους ιεραρχικώς προϊσταµένους ή τους συναδέλφους, αποτελεί σοβαρό και απαράδεκτο πρόβληµα, στο µέτρο που πλήττει την αξιοπρέπεια των θυµάτων και δηµιουργεί ταπεινωτικές και εξευτελιστικές συνθήκες εργασίας εκτιµά ότι αποτελεί ανησυχητικό φαινόµενο, πολλώ µάλλον αφού τείνει να ενταθεί κατά τα τελευταία έτη, τόσο στο δηµόσιο όσο και στον ιδιωτικό τοµέα 2. εφιστά την προσοχή στο γεγονός ότι ο αυξανόµενος αριθµός συµβάσεων εργασίας περιορισµένου χρόνου και ο επισφαλής χαρακτήρας της απασχόλησης, ιδιαίτερα στην περίπτωση των γυναικών, δηµιουργούν ευνοϊκές προϋποθέσεις για διάφορες µορφές παρενόχλησης 3. εφιστά την προσοχή στα καταστροφικά αποτελέσµατα της ψυχολογικής παρενόχλησης στη σωµατική και ψυχική υγεία των θυµάτων της και, κατά συνέπεια, των οικογενειών τους, τα οποία συχνά χρειάζονται ιατρική και ψυχοθεραπευτική φροντίδα και οδηγούνται γενικά σε µακροχρόνια απουσία από την εργασία λόγω ανικανότητας προς εργασία ή 3 ΕΕ L 49 της 24.02.1992, σελ. 1. PE 298.124 6/8 AD\442919.doc

αναγκάζονται να παραιτηθούν 4. υπενθυµίζει ότι η ψυχολογική παρενόχληση έχει επίσης αρνητικές συνέπειες για τους εργοδότες, σε επίπεδο αποδοτικότητας και οικονοµικών επιδόσεων της επιχείρησης, λόγω του απουσιασµού που επιφέρει, της µειωµένης παραγωγικότητας των εργαζοµένων λόγω πνευµατικής σύγχυσης, ελλιπούς συγκέντρωσης καθώς και λόγω της καταβολής αποζηµιώσεων στους εργαζοµένους που απολύονται 5. υπογραµµίζει ότι ο αγώνας για την καταπολέµηση της ψυχολογικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας πρέπει να θεωρηθεί ως µία πτυχή των προσπαθειών για την ενίσχυση της ποιοτικής διάστασης της απασχόλησης και για τη βελτίωση των κοινωνικών σχέσεων στο χώρο εργασίας, σύµφωνα µε τις δεσµεύσεις που έχει αναλάβει η ΕΕ στο πλαίσιο της κοινωνικής ατζέντας 6. εφιστά την προσοχή στο γεγονός ότι, σύµφωνα µε όλες σχεδόν τις έρευνες, οι γυναίκες, σε σύγκριση µε τους άνδρες, αποτελούν συχνότερα θύµατα φαινοµένων ψυχολογικής παρενόχλησης, είτε πρόκειται για κατιούσα παρενόχληση (από προϊστάµενο προς υφιστάµενο) είτε για ανιούσα (από υφιστάµενο σε προϊστάµενο), είτε για οριζόντια παρενόχληση (µεταξύ συναδέλφων της αυτής βαθµίδας) είτε για µικτή 7. ζητεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στηριζόµενη µεταξύ άλλων στη συµβολή του Ιδρύµατος του ουβλίνου και του Ευρωπαϊκού Οργανισµού για την Υγεία και την Ασφάλεια στο Χώρο Εργασίας, να εκπονήσει µελέτη σχετικά µε τον ορισµό των διαφόρων τύπων ψυχολογικής παρενόχλησης, την κατανοµή τους ανά φύλο και ανά ηλικία, τον προσδιορισµό των µεθόδων και των µέσων που πρέπει να εφαρµοσθούν για να εξασφαλισθεί η πρόληψη του φαινοµένου και η αποκατάσταση των θυµάτων µεσοπρόθεσµα ή µακροπρόθεσµα, τόσο στο δηµόσιο όσο και στον ιδιωτικό τοµέα ζητεί η εν λόγω µελέτη να συµπεριλάβει ανάλυση της ιδιαίτερης κατάστασης των γυναικών που υφίστανται ψυχολογική παρενόχληση 8. συνιστά στα κράτη µέλη να υποχρεώσουν τις επιχειρήσεις, τις κρατικές αρχές και τους κοινωνικούς εταίρους να εφαρµόσουν αποτελεσµατικές πολιτικές πρόληψης, να προβλέψουν σύστηµα ανταλλαγής εµπειριών και να καθορίσουν διαδικασίες κατάλληλες για την επίλυση του προβλήµατος των θυµάτων και για την αποφυγή της επανάληψής του στο πλαίσιο αυτό συνιστά τη βελτίωση της ενηµέρωσης και της κατάρτισης των εργαζοµένων, του προσωπικού πλαισίωσης, των κοινωνικών εταίρων και των ιατρών της επιχείρησης, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δηµόσιο τοµέα συνιστά επίσης στο πλαίσιο της νοµοθεσίας, τη δυνατότητα ορισµού έµπιστου συµβούλου στο χώρο εργασίας στον οποίο θα µπορούν να απευθύνονται οι εργαζόµενοι εάν το επιθυµούν 9. επιθυµεί τα ευρωπαϊκά όργανα να κάνουν έρευνα σχετικά µε την ψυχολογική παρενόχληση εντός των ίδιων των υπηρεσιών τους, κυρίως δε ως προς την ψυχολογική παρενόχληση µε θύµατα τις γυναίκες, να την πατάξουν σθεναρότερα και να αναζητήσουν λύσεις γι αυτό το σοβαρό πρόβληµα και, εάν είναι απαραίτητο, να προβούν σε προσαρµογή του καταστατικού υπηρεσιακής κατάστασης των υπαλλήλων που θα περιλαµβάνει κατάλληλη πολιτική κυρώσεων AD\442919.doc 7/8 PE 298.124

10. παρατηρεί ότι τα άτοµα που εκτίθενται στην ψυχολογική παρενόχληση, σε επίπεδο ευρωπαϊκών οργάνων, έχουν ελάχιστη βοήθεια επί του παρόντος και συγχαίρει τις διοικητικές υπηρεσίες που έχουν προ πολλού καθιερώσει µάθηµα απευθυνόµενο ειδικά στις γυναίκες υπαλλήλους διοίκησης «διοίκηση γένους θηλυκού» και, πιο πρόσφατα, συµβουλευτική επιτροπή για την ψυχολογική παρενόχληση (mobbing) 11. εφιστά την προσοχή στο γεγονός ότι οι ψευδείς καταγγελίες ψυχολογικής παρενόχλησης δύνανται να µεταβληθούν σε φοβερό µέσο ψυχολογικής παρενόχλησης 12. παρατηρεί ότι ένα κράτος µέλος έχει ήδη θεσπίσει νοµοθεσία για την καταπολέµηση της ψυχολογικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας ενώ άλλα άρχισαν να εκπονούν νοµοθεσία για την καταστολή της σεξουαλικής παρενόχλησης, συχνά σύµφωνα µε το πρότυπο των νόµων που έχουν θεσπισθεί για την καταστολή της σεξουαλικής παρενόχλησης 13. καλεί την Επιτροπή να εξετάσει το πρόβληµα στο ευρύτερο και καταλληλότερο πλαίσιο της υγείας και της ασφάλειας στο χώρο εργασίας, µε ιδιαίτερη αναφορά στην οδηγία 89/391/ΕΟΚ, και να µελετήσει επίσης κατά πόσον είναι δυνατή η θέσπιση ειδικής συµπληρωµατικής οδηγίας ή σύστασης που θα αφορά ειδικά την ψυχολογική παρενόχληση και την αγορά εργασίας. PE 298.124 8/8 AD\442919.doc