4 ο ΓΥΜΝ ΑΣΙΟ ΚΕΡΑΤΣΙΝΙΟΥ ΤΑΞΗ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Η ΕΝΔΟΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΑ ΚΑΙ Ο ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ Σχολικό Έτος: 2013 2014 Σελίδα 1 από 42
ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ Τάξη Α5 Τάξη Α6 Μάθημα : Σχολική Κοινωνική Ζωή (ΣΚΖ) Θέμα : Η Ενδοσχολική Βία και ο Εκφοβισμός Το μάθημα είναι ίσης αξίας και εξίσου σημαντικό με τα υπόλοιπα. Απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η συνεργασία των μελών. Ο καθένας εκφράζει ελεύθερα τη γνώμη του, σέβεται και δεν προσβάλλει τα άλλα μέλη. Είμαστε συνεπείς στις υποχρεώσεις μας. Εργαζόμαστε όλοι και δεν κρυβόμαστε πίσω από την ομάδα. Η υπεύθυνη Καθηγήτρια ΤΣΕΚΟΥΡΑ Ιωάννα Οι μαθητές των τμημάτων 1. Α5 2. Α6 Σελίδα 2 από 42
ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΜΗΜΑ Α5 ΤΜΗΜΑ Α6 ΝΙΚΟΛΑΡΑ ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗ ΞΥΦΤΕΡΗ ΠΑΓΟΥΛΑΤΟΥ ΠΑΛΟΥΚΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΠΑΝΤΕΛΙΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΑΠΟΥΤΣΗΣ ΠΑΤΗΡΗΣ ΠΙΤΣΙΚΑΛΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΚΑΡΑΚΗ ΣΚΑΡΛΟΥ ΣΚΟΝΔΡΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ ΣΠΥΡΙΔΑΚΗΣ ΣΤΑΦΑΝΙΔΗΣ ΤΣΕΓΚΑΣ ΦΕΡΧΑΤΙΔΗΣ ΧΑΤΖΗΜΑΝΩΛΗ ΕΛΕΝΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΜΑΡΙΑ ΠΕΛΆΓΙΑ ΕΙΡΗΝΗ ΔΙΑΜΑΝΤΩ ΘΕΩΝΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΜΑΡΙΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΑΡΙΑ ΡΙΖΟΣ ΡΙΖΟΣ ΡΟΥΜΠΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΚΗ ΣΕΓΡΕΔΑΚΗΣ ΣΙΝΑΝΙ ΣΚΑΦΤΟΥΡΟΥ ΣΚΟΡΔΙΛΗΣ ΣΜΥΡΝΑΚΗΣ ΣΟΥΛΟΛΑΡΙ ΣΟΥΛΤΟΥ ΣΠΑΝΟΥ ΤΣΕΛΑ ΧΑΝΤΖΙΔΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΟΥ ΧΑΝΖΕΡΗ ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΕΛΕΑΝΝΑ ΑΓΓΕΛΟΣ ΑΛΕΞΙΑ ΙΩΑΝΝΑ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΕΙΡΗΝΗ ΕΥΓΕΝΙΑ ΕΣΜΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΕΥΓΕΝΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΕΛΕΝΗ Σελίδα 3 από 42
Περιεχόμενα Πρόλογος... 5 Εισαγωγή... 6 Σκοπός και στόχοι της εργασίας... 7 Τρόποι δράσης... 7 Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός... 8 Τι δεν είναι σχολικός εκφοβισμός... 8 Μορφές βίας στον εκφοβισμό... 8 Έμμεση κοινωνική βία... 9 Η συχνότητα του προβλήματος... 10 Τα αίτια της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού... 11 Ατομικά χαρακτηριστικά θυτών... 12 Ατομικά χαρακτηριστικά θυμάτων... 13 Τα παιδιά παρατηρητές και ο ρόλος τους... 15 Ενδείξεις της θυματοποίησης... 16 Αντιμετώπιση περιστατικών βίας και εκφοβισμού από τον εκπαιδευτικό... 17 Μέτρα πρόληψης από εκπαιδευτικούς... 18 Γενικά:... 18 Τελικά αντιμετωπίζεται η ενδοσχολική βία και ο εκφοβισμός;... 20 Επίλογος... 20 Παράρτημα... 22 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 41 Σελίδα 4 από 42
Πρόλογος Ενώ ο εκφοβισμός στο σχολείο δεν είναι πρόσφατο φαινόμενο, τις τρεις τελευταίες δεκαετίες τυγχάνει ιδιαίτερης επιστημονικής προσοχής. Επειδή σε πολλές χώρες του κόσμου έχει διαπιστωθεί μια σχετική έξαρση στα φαινόμενα της επιθετικής συμπεριφοράς στο σχολικό χώρο. Κάποιες χώρες μάλιστα έχουν ήδη αναλάβει πρωτοβουλίες σε εθνικό επίπεδο για την αντιμετώπιση και πρόληψη του φαινομένου. Κάποτε τα περιστατικά βίας, εκφοβισμού και παραβατικότητας των ανηλίκων ήταν μεμονωμένα και σπάνια για την ελληνική πραγματικότητα. Οι ανησυχίες των γονέων περιορίζονταν μόνο στην επίδοση των παιδιών τους στα μαθήματα και ο χώρος του σχολείου ήταν γι αυτά εξ ίσου ασφαλής με το σπίτι τους. Τα τελευταία χρόνια όμως παρουσιάζονται όλο και πιο συχνά περιστατικά βίας και παραβατικότητας σε Γυμνάσια, Λύκεια αλλά πλέον και σε Δημοτικά σχολεία της χώρας γεγονός που συγκλονίζει και πανικοβάλλει πολλές οικογένειες κυρίως των μεγάλων πόλεων. Η χώρα μας ζει έντονα την εποχή της παγκοσμιοποίησης και διέρχεται μια κρίσιμη περίοδο μετάβασης με αυξημένους τους παράγοντες κινδύνου για τους νέους. Το μονοπολιτισμικό εκπαιδευτικό σύστημα που υπήρχε, αντικαταστάθηκε πλέον από ένα πολυπολιτισμικό και έντονα ποικιλόμορφο σύστημα στο οποίο η χώρα μας φαίνεται να μην έχει καταφέρει να προσαρμοστεί ακόμα. Επιπλέον, η χώρα μας διέρχεται μια περίοδο κρίσης με αυξημένους τους παράγοντες κινδύνου για τους νέους. Οικογένειες διαλύονται από την ανεργία και την ανέχεια και τα παιδιά μεταφέρουν στο σχολείο ότι βιώνουν και συσσωρεύουν ως ατμόσφαιρα στο σπίτι. Έτσι εκφράζουν την ανασφάλεια και τα προβλήματά τους με θυμό και βίαιες συμπεριφορές. Σε μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε στα Δημοτικά, Γυμνάσια και Λύκεια της χώρας κατά το σχολικό έτος 1998 1999 διαπιστώθηκε ότι τα φαινόμενα της σχολικής βίας βρίσκονταν σε σχετικά χαμηλά επίπεδα, σε σύγκριση με άλλες χώρες της Κεντρικής Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Παρ όλα αυτά δεν επιτρέπεται να αντιμετωπίζουμε τη βία στο ελληνικό σχολείο ως μια ασήμαντη κατάσταση που μπορούμε να την αγνοήσουμε διότι μπορεί να πάρει εκρηκτικές διαστάσεις. Η νέα αμερικάνικη επιστημονική μελέτη της κοινωνικής ψυχολόγου Λάρα Μπόγκαρτ της Ιατρικής Σχολής του πανεπιστημίου Χάρβαρντ και του Νοσοκομείου Παίδων της Βοστόνης διαπίστωσε ότι τα παιδιά που υφίστανται συνεχή εκφοβισμό στο σχολείο (το 30% περίπου) εμφανίζουν την πιο επιβαρυμένη υγεία τα επόμενα χρόνια, καθώς οι ψυχοσωματικές συνέπειες συσσωρεύονται διαχρονικά «Οι συνέπειες του εκφοβισμού Σελίδα 5 από 42
μπορούν να δράσουν σαν χιονοστιβάδα με το πέρασμα του χρόνου», δήλωσε η Λάρα Μπόγκαρτ. «Η έρευνα δικαιολογεί την άμεση και έγκαιρη παρέμβαση για την αντιμετώπιση του εκφοβισμού» δήλωσε η Αμερικανίδα ψυχολόγος. Κάτι τέτοιο άλλωστε συμβαδίζει με τις σύγχρονες αντιλήψεις που επικρατούν στους παιδαγωγικούς κύκλους, ειδικότερα στους εκπαιδευτικούς, σε παγκόσμια κλίμακα, και αναφέρονται στην πιο συστηματική ενασχόληση με θέματα επιθετικότητας φιλονικιών, εκφοβισμού, εντάσεων και συγκρούσεων παιδιών στο σχολείο. Το πρωτοποριακό έργο του Dan Olweu (1996) μετά από έρευνες που διεξήγαγε σε σχολεία στις Σκανδιναβικές χώρες αναγνώρισε και μελέτησε το φαινόμενο της επιθετικότητας και του εκφοβισμού. Ανάλογες έρευνες ακολούθησαν σε πολλές χώρες του κόσμου και στην Ελλάδα. Έτσι, έχουμε στη διάθεση μας πολλά στοιχεία για τις αιτίες και τις συνέπειες της επιθετικότητας αλλά και για τους τρόπους αντιμετώπισης και παρέμβασης. Εισαγωγή Η ενδοσχολική βία και ο εκφοβισμός που εκδηλώνεται μεταξύ των μαθητών έχει πάρει ανησυχητικές διαστάσεις σήμερα στην χώρα μας, η οποία καταλαμβάνει την 4η θέση ανάμεσα σε 41 χώρες σε περιστατικά bullying, όπως ονομάζεται διεθνώς ο εκφοβισμός. Δυστυχώς σε πολλές περιπτώσεις τα περιστατικά βίας και εκφοβισμού στα σχολεία αποσιωπούνται, διότι θεωρείται ότι εκθέτουν και στιγματίζουν τους εμπλεκόμενους μαθητές και το κύρος του σχολείου. Γενικά, παρατηρείται έλλειμμα ενημέρωσης, περιορισμένη και σχετική άγνοια για τον τρόπο διαχείρισης και των συνεπειών του προβλήματος. Για τον λόγο αυτό οι μαθητές της Α Γυμνασίου στα πλαίσια του μαθήματος Σχολική Κοινωνική Ζωή, ΣΚΖ ασχολήθηκαν με το πρόβλημα αυτό που τους αφορά άμεσα. Θα προσπαθήσουν να προσεγγίσουν το πρόβλημα θέτοντας τα παρακάτω ερευνητικά ερωτήματα: Τι είναι η ενδοσχολική βία και ο εκφοβισμός; Πού και γιατί εκδηλώνεται; Ποιές είναι οι συνέπειες του φαινομένου; Με ποιές μορφές εμφανίζεται στο σχολικό περιβάλλον; Ποιο είναι το προφίλ των εμπλεκομένων μαθητών Ποια είναι η συχνότητα του προβλήματος; Σελίδα 6 από 42
Τι δείχνουν τα δεδομένα της έρευνας για την ενδοσχολική βία στο Γυμνάσιο; Ποιες είναι οι ενδείξεις της θυματοποίησης ενός μαθητή; Πως αντιμετωπίζεται το πρόβλημα και τι πρέπει να κάνει ο εκπαιδευτικός για να προλάβει την εμφάνιση της βίας και του εκφοβισμού στο σχολείο; Τι χρειάζεται να γίνει γενικότερα για να αντιμετωπισθεί η βία και ο εκφοβισμός; Τελικά αντιμετωπίζεται η βία και ο εκφοβισμός; Τέλος οι πηγές πληροφόρησης που χρησιμοποιήθηκαν για τη συλλογή του υλικού περιλαμβάνουν ιστοσελίδες από το διαδίκτυο άρθρα εφημερίδων και έρευνες σχετικά με το θέμα αυτό. Σκοπός και στόχοι της εργασίας Η παρούσα εργασία έγινε με σκοπό οι μαθητές της Α Γυμνασίου να διερευνήσουν το φαινόμενο της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού που συναντούν καθημερινά μέσα και έξω από το σχολείο. Οι στόχοι που ετέθησαν είναι: Να ευαισθητοποιηθούν και να κινητοποιηθούν μαζί βέβαια με τους μαθητές των άλλων τάξεων του σχολείου για τον περιορισμό της εμφάνισης τέτοιων συμπεριφορών που βλάπτουν άμεσα την πρόοδο τους στα μαθήματα την σωματική και ψυχικής τους υγεία. Να μάθουν να εργάζονται ομαδικά έτσι ώστε να γνωριστούν καλύτερα συζητώντας μεταξύ τους και να μειώσουν τον ανταγωνισμό και τα αρνητικά συναισθήματα. Να συνειδητοποιήσουν την ανάγκη ότι κανένας μαθητής δεν πρέπει να συγκαλύπτει με την σιωπή του φαινόμενα βίας και εκφοβισμού γνωρίζοντας τις σοβαρές συνέπειές τους Τρόποι δράσης Οι μαθητές ζωγράφισαν μικρές αφίσες και έγραψαν σλόγκαν κατά της σχολικής βίας συμμετέχοντας στο διαγωνισμό που προκήρυξε το Υπουργείο Παιδείας για λογότυπο για το «Παρατηρητήριο κατά της ενδοσχολικής βίας» που λειτουργεί υπό την αιγίδα του Υπουργείου. Σελίδα 7 από 42
Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός «Ο σχολικός εκφοβισμός» ή «θυματοποίηση» είναι η συνειδητά απρόκλητη, επαναλαμβανόμενη και εσκεμμένη βίαιη συμπεριφορά μεγάλου ή και δυνατού μαθητή ή ομάδα μαθητών προς ένα μικρότερο και αδύναμο, σωματικά, ψυχολογικά και γνωστικά, με σκοπό να τον βλάψει. Τι δεν είναι σχολικός εκφοβισμός Όταν τα εμπλεκόμενα μέρη είναι ίσης δύναμης και όχι άνισης, λόγω αριθμού, σωματικής διάπλασης, κοινωνικής θέσης, κουλτούρας, τότε πρόκειται για βίαιη συμπεριφορά ίσως αλλά όχι εκφοβιστική. Μορφές βίας στον εκφοβισμό Άμεση σωματική βία Κλωτσιές Μπουνιές Χτυπήματα Χαστούκια Δαγκωνιές Φτύσιμο Τρικλοποδιές Άμεση λεκτική βία Υβριστικές εκφράσεις Προσβολές Απειλές Αρνητικά σχόλια Ειρωνεία Σελίδα 8 από 42
Παρατσούκλια... Έμμεση κοινωνική βία Διάδοση ψεύτικων φημών με σκοπό την κοινωνική απομόνωση και τον αποκλεισμό του θύματος από παρέες, φίλους, παιγνίδια ή αθλητικές δραστηριότητες Σεξουαλική βία Ανεπιθύμητα αγγίγματα Ανήθικες χειρονομίες Σεξουαλικές επιθέσεις Συκοφαντία σχετικά με την σεξουαλική ταυτότητα του άλλου Ηλεκτρονική βία με τα κινητά τηλέφωνα και Internet (Cyberbullying) Απειλητικό και υβριστικό υλικό μέσω Email SMS MMS Προβολή φωτογραφιών ή video στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης Ψυχολογική Υποτιμητικές συμπεριφορές Ταπεινωτικές συμπεριφορές Διαρκές κριτικάρισμα Σελίδα 9 από 42
Τόπος εκδήλωσης εκφοβισμού Προαύλιο του σχολείου Τουαλέτες Στο δρόμο προς / από το σχολείο Μέσω του διαδικτύου ή των κινητών τηλεφώνων Η συχνότητα του προβλήματος Η ενδοσχολική βία είναι ένα από τα σημαντικότερα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα η κοινωνία μας. Ο αριθμός των περιστατικών εκφοβισμού με την πάροδο του χρόνου, αυξάνεται δραματικά, αντί να μειώνεται. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα αποτελέσματα σχετικών ερευνών που έχουν διεξαχθεί σε σχολεία της χώρας μας τα ποσοστά του φαινομένου βίας στα σχολεία είναι τα εξής: Το 63% των μαθητών του Δημοτικού, το 51% του Γυμνασίου και το 36% του Λυκείου στην Ελλάδα δηλώνουν ότι υπάρχουν συμμαθητές τους που τους συμπεριφέρονται, ή έχουν συμπεριφερθεί, άσχημα. Πιο συγκεκριμένα, από τους μαθητές Δημοτικού που δήλωσαν ότι έχουν πέσει θύματα βίας, το 55% ανέφεραν ότι κάποιος συμμαθητής τους έχει κοροϊδέψει ή βρίσει, το 24% ότι κάποιο παιδί τα έχει κατηγορήσει σε δάσκαλο, το 18% ότι έχουν απειληθεί από συμμαθητή τους και το 37% ότι έχουν χτυπηθεί από συμμαθητή τους. Αντίστοιχα, οι μαθητές Γυμνασίου που δήλωσαν ότι εχουν πέσει θύματα βίας, ανέφεραν σε ποσοστό 43% ότι τους έχουν κοροϊδέψει ή βρίσει, σε ποσοστό 13% ότι τους έχουν απειλήσει συμμαθητές τους και σε ποσοστό 17% ότι τους έχουν χτυπήσει. Τα ποσοστά στο Λύκειο δεν είναι τόσο υψηλά, αλλά δεν απουσιάζουν. Έτσι, από τους μαθητές που δήλωσαν ότι έχουν πέσει θύματα βίας, το 28% ανέφερε ότι κάποιος συμμαθητής τους τους έχει βρίσει, το 5% ότι έχει απειληθεί και το 3% ότι κάποιος συμμαθητής τους έχει χτυπήσει. Κατά τη διάρκεια της έρευνας, οι καθηγητές υποστήριξαν ότι οι διαπληκτισμοί στο προαύλιο του σχολείου αφορούν, σε ποσοστό 89,1%, βρισιές και, σε ποσοστό 47,7%, την ταπείνωση του άλλου. Σελίδα 10 από 42
Τα αίτια της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού Το φαινόμενο της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού είναι σύνθετο και στην εκδήλωσή του συμβάλλει η αλληλεπίδραση ατομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Ειδικότερα, ρόλο παίζουν: Τα ατομικά χαρακτηριστικά των παιδιών Τα χαρακτηριστικά του οικογενειακού τους περιβάλλοντος και η επίδραση αυτών Το ψυχολογικό κλίμα του σχολείου Οι πολιτικές του εκπαιδευτικού συστήματος Οι στάσεις των ίδιων των παιδιών, των γονέων και των εκπαιδευτικών απέναντι στην βία Ο τρόπος προβολής της βίας από τα ΜΜΕ και τα λάθος πρότυπα που προωθούνται. Η βία που προβάλουν μπορεί να προκαλέσει αποδοχή και μίμηση της επιθετικότητας Οι καινούργιες μορφές ψυχαγωγίας των νέων (ηλεκτρονικά παιγνίδια) Ο έκδηλος ρατσισμός και οι κοινωνικές ανισότητες Η όξυνση των οικονομικών ανισοτήτων Υψηλή ανεργία Λόγω της οικονομικής κρίσης και οι περικοπές στις οικονομικές παροχές των παιδιών, αυξήθηκε η βία κατά 67% Απουσία των γονιών για ποικίλους λόγους από την οικογενειακή εστία Συναισθηματική παραμέληση, έλλειψη τρυφερότητας, φροντίδας, ενθάρρυνσης από τους γονείς Απόρριψη από τους γονείς Σελίδα 11 από 42
Η υπερβολική ελευθερία των εφήβων και η έλλειψη ορίων στην συμπεριφορά τους Η μοναξιά Η χρήση βίας ως μέθοδο επίλυσης προβλημάτων από τους γονείς Η σχολική αποτυχία: Η μεγάλη έμφαση που δίνεται από τους εκπαιδευτικούς και την οικογένεια στην ακαδημαϊκή επιτυχία, καθώς οδηγεί στο να εκλαμβάνεται η σχολική επιτυχία ως σημαντικός δείκτης της αυτοεκτίμησης ενός παιδιού. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα ο μαθητής που αποτυγχάνει στην σχολική επίδοση να νιώθει ανεπαρκής, να οργανώνει αρνητική ταυτότητα και να οδηγείται σε συμπεριφορές βίας και επιθετικότητας στο σχολικό περιβάλλον. Η ανταγωνιστικότητα, έλλειψη συνεργασίας στην μάθηση Η έλλειψη ενθάρρυνσης μαθητικών πρωτοβουλιών και δημιουργικότητας στην μάθηση Λίγες ευκαιρίες ομαδοσυνεργατικής μάθησης Η υψηλή διαφοροποίηση των μαθητών ως προς το φύλο, το θρήσκευμα, την κουλτούρα, την γλώσσα και τον τόπο καταγωγής Η έλλειψη συμμετοχής σε σχολικές και εξωσχολικές δραστηριότητες για την εκτόνωση του άγχους. (άθληση,... ) Η έλλειψη συνεργασίας με τους γονείς, μη συμμετοχή τους στη σχολική ζωή Η έλλειψη κώδικα συμπεριφοράς και συνολικής σχολικής πολιτικής. Η ανεπαρκής εποπτεία στο σχολικό περιβάλλον Η ανεπιτυχής ένταξη ενός εφήβου στην ομάδα των συνομηλίκων. Η αντικοινωνική συμπεριφορά όπως ο εκφοβισμός, πλέκεται πάνω στον δείκτη των ομάδων συνομηλίκων και της πίεσης για αποδοχή από αυτές Ατομικά χαρακτηριστικά θυτών Τα χαρακτηριστικά τους είναι: Έχουν έντονη εξωστρεφή, παρορμητική προσωπικότητα Έχουν θετική στάση προς την βία Σελίδα 12 από 42
Δεν έχουν ανοχή στην διαφορετικότητα Έχουν χαμηλή κοινωνική ευαισθησία και έλλειψη συνεργασίας και ενσυναίσθησης Είναι χειριστικοί Είναι επιθετικοί, αυταρχικοί με υψηλή αυτοπεποίθηση, θετική αυτοεικόνα που δεν στηρίζεται στην πραγματικότητα, έχουν την τάση να παραβαίνουν τους κανόνες και να έχουν αντικοινωνικές συμπεριφορές Δεν έχουν ενδοιασμούς ή τύψεις για τις πράξεις τους Είναι δημοφιλείς στην πλειοψηφία των συμμαθητών τους Όμως στην πραγματικότητα ο θύτης δεν είναι τίποτα άλλο από ένα παιδί με πολλά σύνδρομα, χαμηλή αυτοεκτίμηση, έλλειψη αγάπης από τους γονείς του και σκορπάει τον φόβο γιατί υποβαθμίζοντας τους άλλους αισθάνεται δυνατός και σημαντικός. Συνήθως πιστεύει ότι οι γονείς του τον τιμωρούν άδικα και γι αυτό αντιδρά επιθετικά. Άρα πρόκειται για ένα παιδί αδύναμο και βαθειά φοβισμένο. Το χειρότερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να περιθωριοποιήσουμε ένα τέτοιο παιδί, αντίθετα οφείλουμε να το βοηθήσουμε να βρει τον δρόμο του ώστε να αποφύγουμε την πλήρη αλλοτρίωση του χαρακτήρα του που θα του στοιχίσει το μέλλον του. Ατομικά χαρακτηριστικά θυμάτων Ανήκουν συνήθως σε μειοψηφική ομάδα (εθνότητα, θρήσκευμα, αναπηρία, σεξουαλικός προσανατολισμός, σωματική εμφάνιση) Τα χαρακτηριστικά τους είναι: Έχουν περισσότερο άγχος και ανασφάλεια από τους άλλους μαθητές Είναι προσεκτικοί ήσυχοι και ευαίσθητοι Σελίδα 13 από 42
Έχουν εσωστρεφή προσωπικότητα Ελάχιστους ή καθόλου φίλους Δεν εμφανίζουν επιθετική η προκλητική συμπεριφορά Έχουν αρνητική στάση απέναντι στην βία Διαθέτουν χαμηλή αυτοεκτίμηση Παθητικοί δέκτες με έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις, όπως άγχος, φόβο, θυμό κλάμα και μεγάλη δυσκολία υπεράσπισης του εαυτού τους Αν είναι αγόρια είναι σωματικά πιο αδύναμα ή φαίνονται διαφορετικά ή έχουν μια σωματική ιδιαιτερότητα Επιπτώσεις εκφοβισμού για τα θύματα Οι μελέτες έχουν δείξει ότι οι συνέπειες της επανειλημμένης επιθετικότητας για τα παιδιά θύματα είναι σοβαρές. Οι πιο σημαντικές είναι: Συμπτώματα κατάθλιψης και αυτοκτονικού ιδεασμού Συμπτώματα άγχους και χαμηλής αυτοεκτίμησης Κοινωνική απομόνωση Συναισθήματα ανασφάλειας και σχολικής φοβίας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το παιδί θύμα να μην θέλει να πάει στο σχολείο και αν απουσιάζει συχνά με την δικαιολογία ότι δεν αισθάνεται καλά. Δυσκολίες στην μνήμη και στην μάθηση Αυξημένες πιθανότητες εγκατάλειψης του σχολείου Χαμηλό προφίλ στην επικοινωνία Ψυχοσωματικές εκδηλώσεις όπως κεφαλαλγίες, στομαχικά άλγη και δυσκολίες ύπνου Αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες Είναι πάντα σε υπερένταση λόγω κατάστασης άμυνας Μειωμένη αυτοπεποίθηση και χαμηλή εικόνα εαυτού Συναισθήματα κατωτερότητας, αρνητικές σκέψεις για τους φίλους Σελίδα 14 από 42
Πιθανότητες βίαιης αντίδρασης σαν αποτέλεσμα της βίας που δέχονται Επιπτώσεις εκφοβισμού για τους θύτες Αυξημένες πιθανότητες αντιμετώπισης προβλημάτων με τον νόμο Αυξημένες πιθανότητες άσκησης βίας στους συντρόφους και στα παιδιά τους στο μέλλον Αδυνατούν να κρατήσουν τις φιλικές τους σχέσεις Αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο να διακόψουν την σχολική φοίτηση Τα παιδιά παρατηρητές και ο ρόλος τους Τα παιδιά παρατηρητές είναι τα παιδιά τα οποία είναι απλοί παρατηρητές στα περιστατικά επιθετικότητας και παραμένουν αμέτοχοι χωρίς να υποστηρίζουν ή να προστατεύουν μια από τις δύο πλευρές Φοβούνται να επέμβουν για να μην γίνουν και αυτά ο επόμενος στόχος του θύτη. Δεν πιστεύουν ότι με το να αναφέρουν το περιστατικό θα αλλάξει κάτι αντίθετα το θεωρούν κάρφωμα Η απροθυμία και η αδυναμία των παρατηρητών ενδυναμώνει και επιβραβεύει τον θύτη Ο ρόλος των παρατηρητών είναι απαραίτητο να αξιοποιηθεί, προκειμένου να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο. Είναι καλό να τους παρασχεθούν συγκεκριμένες οδηγίες για το πώς να απορρίπτουν την Σελίδα 15 από 42
βία με κατάλληλες ενέργειες, να δείχνουν ενσυναίσθηση και να αναλάβουν την ηθική ευθύνη τους για αλληλεγγύη και αλληλοσεβασμό. Απαραίτητο είναι να αναφέρουν το περιστατικό σ έναν εκπαιδευτικό προσφέροντας παράλληλα την υποστήριξη τους στο θύμα. Ενδείξεις της θυματοποίησης Μειωμένη διάθεση ή άρνηση να έρθει ο μαθητής στο σχολείο με πρόσχημα κάποια αδιαθεσία Αδικαιολόγητες απουσίες Απροσδόκητη μαθησιακή πτώση που αποτυπώνεται με βαθμούς Άρνηση να συμμετέχει σε σχολικές δραστηριότητες και εκδηλώσεις Σημάδια και μελανιές στο σώμα ή άλλες ενδείξεις επίθεσης που αποφεύγει να εξηγήσει από πού και πως προήλθαν Αλλαγή στις διαδρομές από και προς το σχολείο Απώλεια προσωπικών αντικειμένων Ζητάει συχνά χρήματα από τους γονείς του γιατί έχασε αυτά που του έδωσαν Λόγοι αποσιώπησης του φαινομένου Τα παιδιά ντρέπονται να μιλήσουν διότι νιώθουν ότι όλοι γελούν μαζί τους Αρνούνται να μιλήσουν στους γονείς τους γιατί σκέπτονται ότι θα τους απογοητεύσουν και θα τους στεναχωρήσουν Φοβούνται πως η ανάμειξη κάποιου ενήλικα θα είναι αναποτελεσματική και Σελίδα 16 από 42
ίσως αποτελέσει αφορμή για περισσότερη βία Αντιμετώπιση περιστατικών βίας και εκφοβισμού από τον εκπαιδευτικό Να διαβεβαιώσει το παιδί θύμα ότι δεν ευθύνεται το ίδιο για ότι έχει συμβεί Να του υπενθυμίσει ότι βρίσκεται εκεί για να τον προστατεύει Να του εξηγήσει ότι τα πράγματα μπορεί να αλλάξουν μόνο αν σπάσει την σιωπή του Να συζητήσει το γεγονός στην τάξη, ώστε να προκαλέσει την εκδήλωση της αλληλεγγύης των συμμαθητών Να προτείνει στο παιδί πρακτικούς τρόπους για την αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων Να ενημερώσει τους γονείς, την ομάδα των εκπαιδευτικών και τον διευθυντή του σχολείου Να ζητήσει την βοήθεια ειδικού ψυχικής υγείας αν το κρίνει αναγκαίο Να χρησιμοποιεί τις κατάλληλες τακτικές παρέμβασης με στόχο την αντιμετώπιση και τις αρχές επίλυσης της σύγκρουσης: το σεβασμό, την ανοχή, την κατανόηση των διαφορών Ναν διακρίνει ποτέ τα εμπλεκόμενα άτομα μπορούν να χειριστούν μόνα τους μια σύγκρουση και πότε χρειάζεται η παρέμβασή του Για την αντιμετώπιση των περιστατικών βίας και εκφοβισμού πρέπει να υιοθετεί την διαδικασία επίλυσης του προβλήματος και να ικανοποιεί τα συμφέροντα καθενός από τους εμπλεκόμενους. Αυτή η διαδικασία προσφέρει μία αποτελεσματική εναλλακτική παρέμβαση στις παραδοσιακές αυταρχικές και τιμωρητικές μεθόδους (μείωση βαθμού, αποβολή από το σχολείο). Αντίθετα, αυτές προκαλούν κλιμάκωση της βίας και αποτελούν αρνητικό Σελίδα 17 από 42
παράδειγμα για όλους. Απεναντίας οι αντιδράσεις με διαδικασίες επίλυσης, επειδή προσφέρουν ευκαιρείς συμμετοχής, διαλόγου και προσαρμογής σε θετικές συμπεριφορές, προκαλούν αλλαγές στις στάσεις και συμπεριφορές των παιδιών με μακροχρόνιες θετικές συνέπειες Μέτρα πρόληψης από εκπαιδευτικούς Να συζητούν με τους μαθητές για τα δικαιώματά τους, τους κανόνες συμπεριφοράς στο σχολείο και τους τρόπους αντιμετώπισης της βίας και του εκφοβισμού Να ενισχύουν τη φιλία μεταξύ των μαθητών και να δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ένταξη των νεοφερμένων μαθητών ή των μαθητών με ειδικά προβλήματα και ανάγκες στην σχολική μονάδα Να αναζητούν και να αντιμετωπίζουν τις αιτίες που προκαλούν την απομόνωση και την περιθωριοποίηση των μαθητών Να ενημερώνουν τους γονείς στις ατομικές και ομαδικές συνεργασίες Να ασκούν εποπτεία στους χώρους του σχολείου Γενικά: Χρειάζεται σχεδιασμός κατάλληλων δράσεων για την προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών Είναι απαραίτητη η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για τον εντοπισμό και την αντιμετώπιση του προβλήματος Στην σχολική ζωή πρέπει να καλλιεργηθεί το πνεύμα συνεργασίας, δημιουργικότητας και ευρηματικότητας Διευθέτηση του σχολικού χώρου για ένα ευχάριστο και καθαρό περιβάλλον. Συνήθως εκδηλώνονται περισσότερες συγκρούσεις και βία σε απεριποίητα σχολικά κτίρια, κρύα ή πολύ ζεστά. Όσον αφορά στην ασφάλεια είναι απαραίτητη η επίβλεψη του σχολικού χώρου και κυρίως κατά την διάρκεια των διαλλειμάτων. Σελίδα 18 από 42
Δημιουργία μικρών σχολικών συγκροτημάτων με μικρό αριθμό μαθητών, σε κάθε τάξη, για την ενίσχυση της ασφάλειας και της καλλιέργειας στενών διαπροσωπικών σχέσεων. Σύνταξη σχολικού κανονισμού κατά της βίας σε κάθε σχολική μονάδα που να απαγορεύει την βία και παράλληλα να ανακοινώνει τις συνέπειες της παραβίασης του κανονισμού. Επαναπροσδιορισμός των διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ μαθητών, εκπαιδευτικών και γονέων Αναγκαία η καλλιέργεια συνεργατικού κλίματος μεταξύ των εκπαιδευτικών, των παιδιών και των γονέων Η εμπλοκή των γονέων στην μαθησιακή διαδικασία, συμμετέχοντας σε κοινές δραστηριότητες με τα παιδιά, ενισχύει τους δεσμούς γονέων μαθητών εκπαιδευτικών πράγμα πολύ θετικό γι ην επιτυχή αντιμετώπιση συγκρουσιακών καταστάσεων. Η θετική σχέση μαθητών με ενήλικες που είναι διαθέσιμοι να βοηθήσουν όταν τους χρειάζονται τα παιδιά, αποτελεί τον πιο σημαντικό παράγοντα στην πρόληψη της βίας. Αναμόρφωση της μαθησιακής διαδικασίας. Σχετικά με το κλίμα διδασκαλίας και γενικότερα της σχολικής ζωής θα πρέπει να επικρατεί δημιουργικότητα, ευρηματικότητα, πνεύμα συνεργασίας και καλλιέργειας όλων επιμέρους ικανοτήτων καθενός μαθητή. Μιλούμε για ένα ομαδοκεντρικό μάθημα που αποβάλει καταστάσεις απραξίας, αδιαφορίας, έλλειψη συμμετοχής. Μεταβιβάζοντας τις αρμοδιότητες δράσης και πρωτοβουλιών στην ίδια την ομάδα από μαθητές και εκπαιδευτικούς, ενισχύουμε την υπευθυνότητα, το ζήλο, το ενδιαφέρον, την συμμετοχή, που είναι στοιχεία αποτρεπτικά των επιθετικών διαθέσεων. Είναι απαραίτητη η ανάπτυξη καινοτόμων προγραμμάτων για την ανάπτυξη της ικανότητας εποικοδομητικής επίλυσης των συγκρούσεων με την βοήθεια των «διαμεσολαβητών». Επιλέγονται άτομα (ενήλικες ή μαθητές), που έχουν τα κατάλληλα προσόντα ή εκπαιδεύονται στη διαδικασία διαμεσολάβησης, ώστε να διευκολύνουν την εξεύρεση λύσεων. Συστηματική και δημιουργική συνεργασία των μελών του συλλόγου των διδασκόντων Σελίδα 19 από 42
Ενίσχυση της υποβοήθησης από μαθητή σε μαθητή Δράσεις για να τροποποιηθεί η κουλτούρα του σχολείου σε ένα περιβάλλον που θα είναι κατά της βίας Ανάπτυξη εθνικής στρατηγικής. Είναι χρήσιμο να αναπτυχθεί εθνική στρατηγική και να ληφθούν μέτρα για την προστασία της ψυχικής και σωματικής βίας των παιδιών και των εφήβων. Προς αυτή την κατεύθυνση το Υπουργείο Παιδείας έχει ιδρύσει το παρατηρητήριο κατά της σχολικής βίας και λειτουργεί και η σχετική ιστοσελίδα. Κινητοποίηση θεσμών, φορέων, οργανισμών, γονέων, ΜΜΕ για την αντιμετώπιση της βίας μεταξύ των μαθητών στο σχολείο Ανάπτυξη καινοτόμων προγραμμάτων για την ανάπτυξη της ικανότητας εποικοδομητικής επίλυσης των συγκρούσεων με την βοήθεια των διαμεσολαβητών. Τελικά αντιμετωπίζεται η ενδοσχολική βία και ο εκφοβισμός; Τα αποτελέσματα του Διακρατικού Ευρωπαϊκού Προγράμματος ΔΑΦΝΗ, στο οποίο συμμετείχαν μαθητές δημοτικών σχολείων με στόχο την ευαισθητοποίηση και την αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού, ήταν θετικά. Παρατηρήθηκε αύξηση του ποσοστού των μαθητών που καταφεύγουν στον διευθυντή του σχολείου όταν πέσουν θύματα εκφοβισμού. Επίσης παρατηρήθηκε μείωση του ποσοστού των μαθητών που δεν μιλούν σε κανέναν όταν ασκήσουν εκφοβισμό σε άλλο μαθητή. Τα ανωτέρω αποτελέσματα μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το φαινόμενο της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού, μπορούν να αντιμετωπιστούν και να περιοριστούν. Επίλογος Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια οι προσπάθειες για την αντιμετώπιση και πρόληψη του σχολικού εκφοβισμού έχουν ενταθεί αξιοποιώντας τις επιστημονικές έρευνες, την γνώση για το πρόβλημα και το ενδιαφέρον κάποιων φορέων σχετικών με το θέμα αυτό. Έτσι αναμένονται θετικά αποτελέσματα, αν όχι να εξαλείψουμε, τουλάχιστον να μειώσουμε δραστικά την έκταση και την ένταση του φαινομένου. Σελίδα 20 από 42
Κάθε παιδί πρέπει να γνωρίζει ότι έχει το δικαίωμα στην μάθηση σε ένα ασφαλές και ειρηνικό σχολείο εμπεδώνοντας τις αξίες της αλληλεγγύης και του σεβασμού ανεξάρτητα από την εμφάνιση του, τις ικανότητές του, την πατρίδα και την θρησκεία του. Σελίδα 21 από 42
Παράρτημα Σελίδα 22 από 42
Σελίδα 23 από 42
Σελίδα 24 από 42
Σελίδα 25 από 42
Σελίδα 26 από 42
Σελίδα 27 από 42
Σελίδα 28 από 42
Σελίδα 29 από 42
Σελίδα 30 από 42
Σελίδα 31 από 42
Σελίδα 32 από 42
Σελίδα 33 από 42
Σελίδα 34 από 42
Σελίδα 35 από 42
Σελίδα 36 από 42
Σελίδα 37 από 42
Σελίδα 38 από 42
Σελίδα 39 από 42
Η ΒΙΑ ΕΙΝΑΙ απαξίωση ντροπή φόβος εξευτελισμός πόνος μοναξιά Σελίδα 40 από 42
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Dan Olweus, Εκφοβισμός και βία στο σχολείο Ε.Ψ.Υ.Π.Ε., Stop στην ενδοσχολική βία http://www.antibullyingnetwork.gr http://www.scoopit.gr, Ενδοσχολική βία και εκφοβισμός Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Όταν τα πράγματα στο σχολείο αγριεύουν, Αθηνα 2000 Βικιπαίδεια Γκουντσίδου Β. Το φαινόμενο bullying και πώς να το αντιμετωπίσετε http://www.vlioras.gr/philologia/composition/bullying.ht m Καραβόλτσου Αθηνά, Σχολικός εκφοβισμός, Αθήνα 2013 Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Επιθετικότητα στο σχολείο. Προτάσεις για πρόληψη και αντιμετώπιση, Αθήνα 2000 http://www.epsype.gr, Τσιάντης Ι. Ο εκφοβισμός και η βία των μαθητών στο σχολείο: Ένα σύγχρονο πρόβλημα TVXS-TV Χωρίς Σύνορα, Οι συνέπειες του bullying συσσωρεύονται στο χρόνο Σελίδα 41 από 42
Σελίδα 42 από 42