«ΚΗΠΟΙ ΔΙΑΜΟΡΦΩΜΕΝΟΙ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΗΘΗ, ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ»

Α.Τ.Ε.Ι ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΡΑΜΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Υπεύθυνος καθηγητής: κος Σπιτάλας Νικόλαος Θ Ε Μ Α : «ΚΗΠΟΙ ΔΙΑΜΟΡΦΩΜΕΝΟΙ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΗΘΗ, ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ» ΟΙ ΦΟΙΤΗΤΡΙΕΣ: ΛΑΖΑΡΟΥΔΗ ΕΛΛΗ ΦΛΩΡΟΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΥ ΙΩΑΝΝΑ ΔΡΑΜΑ 2009 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 3 Κεφ. 1 ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΗΠΟΤΕΧΝΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΠΙΟΥ... 6 Κεφ. 2 Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΗΠΟΥ... 7 Κεφ. 3 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΚΗΠΩΝ... 9 Κεφ. 4 Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΚΗΠΟΤΕΧΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΔΥΤΙΚΟ ΚΟΣΜΟ... 14 4.1 Αιγυπτιακοί κήποι... 14 4.2 Κήποι Μεσοποταμίας... 17 4.3 Κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας... 19 4.4 Περσικοί παράδεισοι... 25 4.5 Κήποι στην Αρχαία Ελλάδα... 26 4.6 Κήποι στην Αρχαία Ρώμη.... 29 4.7 Κήποι στον Μεσαίωνα (500μ.Χ- 1500μ.Χ).... 31 Κεφ. 5 ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟΙ ΚΗΠΟΙ... 32 5.1 Ιταλικοί κήποι... 32 5.2 Γαλλικοί κήποι... 37 5.3 Οι κήποι του ανακτόρου των Βερσαλλιών... 41 5.4. Αγγλικοί κήποι... 43 5.5. Ισπανικοί κήποι... 47 5.6 Οι κήποι των βασιλιάδων της Ισπανίας... 50 Κεφ. 6 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 51 Κεφ. 7 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΚΗΠΟΤΕΧΝΙΑΣ... 52 Κεφ. 8 ΜΕΛΕΤΗ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ ΝΕΑΣ ΠΑΡΑΛΙΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ... 53 8.1 Αντικείμενο τεχνικής περιγραφής 56 8.2 Γενική περιγραφή αρχιτεκτονικής μελέτης 57 8.3 Γενική περιγραφή των κήπων.60 8.4 Ο κήπος της μουσικής.63 8.5 Ο κήπος του νερού...70 8.6 Ο κήπος της μνήμης.78 8.7 Ο κήπος των ρόδων.84 8.8 Ο κήπος του ήχου.89 Κεφ. 9 ΜΕΛΕΤΗ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ ΑΣΠΡΟΒΑΛΤΑΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ... 102 Κεφ. 10 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 106 Κεφ. 11 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...108 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ..109 Φωτογραφικό υλικό... 109 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εργασία που ακολουθεί, συντάχθηκε στα πλαίσια του εκπαιδευτικού προγράμματος του Τ.Ε.Ι. Καβάλας παράρτημα Δράμας, τμήματος Αρχιτεκτονικής Τοπίου, σαν πτυχιακή εργασία των σπουδαστριών Λαζαρούδη Έλλη και Φλωρομοσχοπούλου Ιωάννα. Το θέμα της πτυχιακής εργασίας «Κήποι διαμορφωμένοι με βάση τα ήθη, τα έθιμα και τη λαογραφία» και πιο συγκεκριμένα η περίπτωση των Μεσογειακών Κήπων. Οι μεσογειακοί κήποι είναι μικρά «κομμάτια» του μεσογειακού τοπίου που εναρμονίζονται με το περιβάλλον, ακολουθούν τις γραμμές, τα χρώματα και τις υφές του. Αν κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή, μπορούμε να διακρίνουμε δύο βασικές κατηγορίες μεσογειακών κήπων : α) τους κήπους που αναπτύσσονται στη νοτιοδυτική Ευρώπη, π.χ. στη Γρανάδα και στη Σεβίλλη, με στοιχεία από τους ισλαμικούς κήπους και σημείο αναφοράς το υδάτινο-ζωοποιό στοιχείο και β) τους κήπους με έντονα φορμαλιστικά στοιχεία, που αναπτύχθηκαν στη νότια Ευρώπη (Γαλλία και Ιταλία) την εποχή της Αναγέννησης. Οι κήποι αυτοί, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τους κήπους των ανακτόρων στις Βερσαλλίες, έχουν σχεδιαστεί για να εντυπωσιάζουν και να προκαλούν δέος, με μεγάλους άξονες, διαδρόμους, γλυπτά και περίπτερα, πέτρινες σκάλες και διαφοροποιήσεις επιπέδων. Οι γαλλικοί και οι ιταλικοί κήποι της Αναγέννησης εκφράζουν το αυτοκρατορικό μεγαλείο της εποχής. Αντίθετα, οι ισλαμικοί κήποι μετουσιώνουν την εικόνα του Παραδείσου, όπως περιγράφεται στο Κοράνι, με πλούσια σκιά, πηγές με δροσερό νερό και ηρεμία. Σήμερα, οι περισσότεροι μεσογειακοί κήποι δανείζονται στοιχεία και από τις δύο περιόδους και κινούνται προς μια πιο ελεύθερη και φυσική διαμόρφωση. Στη συνέχεια προσπαθούμε να δώσουμε έναν ορισμό σχετικά με το τι είναι ήθη, έθιμα και λαογραφία. Τα έθιμα διακρίνονται σε γενικά (ισχύουν σε όλη τη χώρα) και τοπικά (σε ορισμένη περιοχή). Υπάρχουν, επίσης, έθιμα επαγγελματικά (π.χ. εμπορικά, ναυτικά), καθώς και έθιμα θρησκευτικά που ενδιαφέρουν το δίκαιο. Από το έθιμο διακρίνεται η συνήθεια ή τα συναλλακτικά ήθη : είναι ομοιόμορφη συμπεριφορά σε ορισμένη περιοχή ή επαγγελματική τάξη, αλλά οι κοινωνοί που τα ακολουθούν δεν 3

έχουν τη «συνείδηση του δικαίου». Τα συναλλακτικά ήθη ή η συνήθεια μπορούν, πάντως, να οδηγήσουν στη δημιουργία εθίμου. Η έννοια των εθίμων προσεγγίζεται πληρέστερα με τον συσχετισμό της προς την έννοια των ηθών με τα οποία συναναφέρεται (λέμε: ήθη και έθιμα όπως και άλλοι λαοί λένε moeurs et coutumes, Sitten und Brauche κλπ.). Τα ήθη είναι τα αισθήματα, οι αντιλήψεις, οι νοοτροπίες κλπ. που χαρακτηρίζουν μιαν εποχή (π.χ. η καταναλωτική τάση του σύγχρονου αστού, η προτίμηση του σε πρακτικές λύσεις, κλπ.). Όταν οι αντιλήψεις αυτές πάρουν μια σταθερά επαναλαμβανόμενη τελεστική, περισσότερο ή λιγότερο τελετουργική μορφή, γίνονται έθιμα. Ως λαογραφία ορίζεται εκείνη η επιστήμη που ασχολείται με όλες τις εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού. Εξετάζει, καταγράφει και ταξινομεί όλα όσα ένας λαός κατά παράδοση λέγει, ενεργεί και πράττει σε συλλογικό επίπεδο. Το περιεχόμενο των θεμάτων της αποτελεί εκδήλωση της ψυχικής και κοινωνικής ζωής του λαού σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο και συνεπώς ποικίλει. Κατηγορίες, τις οποίες θα μπορούσε κανείς να διακρίνει ως αντικείμενο έρευνας της λαογραφικής επιστήμης, αφορούν στον υλικό βίο και την λαϊκή δημιουργία (οίκος και αυλή, τροφές και ποτά, ενδύματα και καλλωπισμός, λαϊκές τέχνες), στον πνευματικό βίο (λατρεία, θρησκευτική ζωή, δημώδης μετεωρολογία, φυτά, ζώα, μύθοι, παραδόσεις, παροιμίες, αινίγματα, λαϊκό θέατρο κ.α.) και στον κοινωνικό βίο (καθημερινά έθιμα, παιχνίδια, σχολική ζωή κ.α.). Ως λαογραφία έχει αποδοθεί στα ελληνικά ο διεθνώς καθιερωμένος αγγλοσαξονικός όρος folklore, που σημαίνει τη γνώση που έχει ο λαός. Στη Γερμανία επικράτησε ο όρος volkskunde, που σημαίνει τη γνώση για το λαό. Η αγγλοσαξονική θεώρηση θέτει ως αντικείμενο της λαογραφικής σπουδής τις παραδοσιακές εκδηλώσεις του λαϊκού βίου και συγκεκριμένα, την προφορική λογοτεχνία. Αντίθετα, η Γερμανική Λαογραφική Σχολή θέτει στο κέντρο του επιστημονικού ενδιαφέροντός της όχι τις εκδηλώσεις αλλά το ίδιο το λαϊκό βίο συνολικά και συνακόλουθα το φορέα του, τον λαό, αναζητώντας μέσα από τις εκδηλώσεις του πολιτισμικού του βίου τον εντοπισμό των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του. 4

Το αντικείμενο της λαογραφίας. Ένας αποδεκτός ορισμός της λαογραφίας είναι ότι η επιστήμη αυτή μελετά τον παραδοσιακό ή όπως συχνά αναφέρεται τον λαϊκό πολιτισμό. Από τον 19ο αιώνα, οπότε και τέθηκαν οι θεωρητικές και μεθοδολογικές βάσεις της επιστήμης της λαογραφίας, και έως τα μέσα περίπου του 20ου αιώνα, ο παραδοσιακός πολιτισμός θεωρείτο ένα στατικό και ακίνητο σώμα στοιχείων του πολιτισμού, τα οποία ανάγονται σε προγενέστερες μορφές της κοινωνικής εξέλιξης. Πρόκειται για στοιχεία πολιτισμού τα οποία επιβιώνουν στο περιθώριο του σύγχρονου βιομηχανικού πολιτισμού. Οι επιβιώσεις αυτές, που θεωρούνταν ότι έμεναν αναλλοίωτες στον χρόνο και ανεπηρέαστες από τις σύγχρονες μορφές κοινωνικής οργάνωσης, αναζητήθηκαν στον αγροτικό χώρο. Τις τελευταίες δεκαετίες, ωστόσο, έχει επικρατήσει στον χώρο των λαογράφων μια διαφορετική θεώρηση σε ότι αφορά στον παραδοσιακό πολιτισμό. Αναγνωρίζεται πλέον ότι τα στοιχεία του πολιτισμού διαμορφώνονται και μεταλλάσσονται όντας σε άμεση επικοινωνία και αλληλεπίδραση με τις άλλες σφαίρες της κοινωνικής ζωής. Στο πλαίσιο των νέων αυτών προσεγγίσεων υποστηρίζεται ότι ο παραδοσιακός πολιτισμός δεν είναι στατικός αλλά δυναμικός και επομένως τα στοιχεία του δεν επιβιώνουν απλώς στο περιθώριο της σύγχρονης κοινωνίας αλλά μεταλλάσσονται. Αισθανόμαστε την υποχρέωση να ευχαριστήσουμε τον καθηγητή κο Σπιτάλα Νικόλαο για την πολύτιμη καθοδήγηση και βοήθεια του που χωρίς αυτή θα ήταν αδύνατο να προχωρήσουμε στην σύνταξη της εργασίας αυτής. Καθώς επίσης και τον Δήμο Θεσσαλονίκης και συγκεκριμένα την κυρία Σέβη Λαφτσίδου, Πολιτικό Μηχανικό, Υπάλληλο του τμήματος αρχιτεκτονικών μελετών για την πολύτιμη βοήθεια της και τον Δήμο Αγίου Γεωργίου που αποτελείται από τα δημοτικά διαμερίσματα Ασπροβάλτας και Βρασνών. 5

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΗΠΟΤΕΧΝΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΠΙΟΥ. Η ιστορία του κήπου είναι τόσο παλιά όσο και η ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Ο πρωτόγονος άνθρωπος μόλις σταμάτησε να κυνηγά για να εξασφαλίσει τη βασική του τροφή, το κρέας, άρχισε την καλλιέργεια της γης. Η δραστηριότητα αυτή τον οδήγησε να αναζητήσει καινούρια είδη φυτών για διατροφή, για φαρμακευτικούς και θεραπευτικούς σκοπούς, για τη βαφή των υλικών από τα οποία θα έφτιαχνε τα ρούχα του, τη συντήρηση των τροφών κ.λ.π., ενώ ταυτόχρονα η προσπάθεια της παραγωγής του έδωσε τις πρώτες αφορμές για κάποια πρωτόγονη καλλιεργητική τεχνική, για τη θεμελιώδη ιδιοκτησία του χώρου όπου την ασκούσε. Τον περιφράσσει και τον προστατεύει για να τον καλλιεργήσει ατομικά ή ομαδικά με την οικογένεια ή με τη φυλή στην οποία ανήκει. Η αρχική ιδέα του κήπου που χαρακτηρίζεται ως χώρος καθαρά ωφελιμιστικής δραστηριότητας έχει πλέον γεννηθεί και αρχίζουν να διακρίνονται τα πρώτα στοιχεία ότι ο κήπος θα εξελιχθεί στο χώρο που θα χαρίσει στον άνθρωπο παράλληλα με την ψυχική απόλαυση και την αισθητική ικανοποίηση. Αυτό συμβαίνει όταν ο κήπος αρχίζει να αποκτά άμεση και στενή σχέση με τη θρησκευτική τελετουργία αλλά και τη μυθολογία κάθε λαού, δεδομένου ότι αρχικά συνδέεται με τους χώρους λατρείας. Κάθε θρησκεία έχει τον μυθικό της κήπο, όπως η Εδέμ της χριστιανικής θρησκείας ( όπου ο Δημιουργός εγκαθιστά τους πρωτόπλαστους ), ο Μωαμεθανικός Παράδεισος, η Εριντού των Ασσυρίων, ο Ινδικός Ιντα - Βάστρα κ.α. Οι κλασικοί, επίσης, ποιητές όπως ο Όμηρος και ο Βιργίλιος αναφέρονται στους μυθικούς κήπους. Ταυτόχρονα, όμως, είναι και ο χώρος παραγωγής τροφής, ώστε ο κήπος να αποτελεί δεσμό μεταξύ φυσικών και πνευματικών αναγκών, αλληλεξάρτηση φυσικών και πνευματικών αναζητήσεων. Η ιστορία αυτού του χώρου συναρτάτε με και επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες και μεταβολές μέχρι να καταλήξει στη μορφή και λειτουργία που προσέλαβε από τον Μεσαίωνα μέχρι σήμερα. 6

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΗΠΟΥ Ο Κήπος είναι ένα κομμάτι γης για την καλλιέργεια διάφορων φυτών. Συνήθως καλείται το οικόπεδο ενός ιδιωτικού κτιρίου κήπος. Μια εξαίρεση είναι ο Βοτανικός Κήπος, ο οποίος έχει έναν καθαρά επιστημονικό σκοπό. Ο κήπος για την καλλιέργεια των λαχανικών λέγεται λαχανόκηπος, για την καλλιέργεια λουλουδιών ανθόκηπος. Η κηπουρική είναι η δραστηριότητα της ανάπτυξης και της διατήρησης του κήπου. Αυτή η εργασία γίνεται από έναν ερασιτέχνη ή επαγγελματικό κηπουρό. Ο κηπουρός επίσης εργάζεται σε άλλους χώρους όπως τα δημόσια πάρκα. Η αρχιτεκτονική τοπίων είναι μια επαγγελματική δραστηριότητα με τους αρχιτέκτονες τοπίων που έχουν ειδικευτεί στο σχεδιασμό δημόσιων και εταιρικών κήπων. Ιστορία Η δημιουργία των κήπων δεν είναι φαινόμενο της νεότερης ιστορίας της ανθρωπότητας. Η τέχνη της διαμόρφωσης των κήπων άρχισε να διαδίδεται από τους πρώτους ασιατικούς πολιτισμούς και στην αρχαία Αίγυπτο κι από εκεί στην Ελλάδα. Από τους πιο γνωστούς κήπους της αρχαιότητας ήταν οι κρεμαστοί της Βαβυλώνας, ένα από τα εφτά θαύματα του κόσμου. Στη σημερινή εποχή η κηποτεχνία έχει ακολουθήσει άλλο δρόμο και βασίζεται κυρίως στο μικρό χώρο που έχει στη διάθεσή του το κάθε σπίτι για τη δημιουργία ιδιωτικού κήπου, ενώ, παράλληλα, γίνεται προσπάθεια σε πολλές χώρες να γίνει μια όσο το δυνατό καλύτερη αξιοποίηση του ακάλυπτου χώρου. Η εμφάνιση της πρώτης μορφής κήπου συνδέεται άμεσα με την αυγή του πολιτισμού, όταν οι προϊστορικοί άνθρωποι άφησαν σταδιακά το κυνήγι, σαν μέσο επιβίωσης, κι άρχισαν να καλλιεργούν παραγωγικά φυτά γύρω από τις πρώτες τους κατοικίες. Χάνονται όμως στα βάθη των εποχών, οι πρώτες επαφές τους με τα φυτά και τα άνθη, σαν παράγοντας ομορφιάς και οι πρώτες εκδηλώσεις ενδιαφέροντος προς αυτά. Θα πρέπει όμως, χάρη στα αρμονικά τους σχήματα, τους πρωτότυπους συνδυασμούς χρωμάτων, τα απαλά αρώματα και γενικά τη φυσική τους αρμονία, να συνέβαλαν στην καλυτέρευση του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου. 7

Εκεί κάπου θα ξύπνησε το ενδιαφέρον τους και θα άρχισαν την καλλιέργεια, σε κάποια γωνιά του παραγωγικού κήπου, φυτών που δεν έδιναν παραγωγή, αλλά απλά ξεκούραζαν το μάτι, το πνεύμα, την ψυχή, μόνο με την παρουσία τους και την ομορφιά τους. Καθώς όμως απομακρύνονταν από τη φύση κι όχι μόνο στένευε ο χώρος γύρω τους, αλλά γινότανε όλο και πιο αφύσικος, άρχισαν να αισθάνονται όλο και περισσότερο απαραίτητη την παρουσία των φυτών και των λουλουδιών, για την αισθητική βελτίωση του χώρου και τη δημιουργία ψυχικής ευφορίας, αρμονίας, γαλήνης και υγείας. Αυτοί οι λόγοι τους οδήγησαν στην καλλιέργεια καλλωπιστικών φυτών για λόγους αισθητικής καθώς επίσης και καρποφόρα δέντρα τα οποία τους προσέφεραν τους καρπούς τους και με αυτόν τον τρόπο εξασφάλιζαν την υγιεινή τους διατροφή και ταυτόχρονα μπορούσαν να δημιουργήσουν ένα φυσικό περιβάλλον μέσα στις κατοικίες τους, Από αυτήν ακριβώς την ανάγκη δημιουργήθηκε ο διακοσμητικός κήπος, μικρός ή μεγάλος, ιδιωτικός ή κοινόχρηστος. 8

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΚΗΠΩΝ Οι μεσογειακοί κήποι είναι μικρά «κομμάτια» του μεσογειακού τοπίου που εναρμονίζεται με το περιβάλλον, ακολουθούν τις γραμμές, τα χρώματα και τις υφές του. Αν κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή, μπορούμε να διακρίνουμε δύο βασικές κατηγορίες μεσογειακών κήπων: τους κήπους που αναπτύσσονται στη νοτιοδυτική Ευρώπη, π.χ. στη Γρανάδα και στη Σεβίλλη, με στοιχεία από τους ισλαμικούς κήπους και σημείο αναφοράς το υδάτινο-ζωοποιό στοιχείο και τους κήπους με έντονα φορμαλιστικά στοιχεία, που αναπτύχθηκαν στη νότια Ευρώπη (Γαλλία και Ιταλία) την εποχή της Αναγέννησης. Οι κήποι αυτοί, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τους κήπους των ανακτόρων στις Βερσαλλίες, έχουν σχεδιαστεί για να εντυπωσιάζουν και να προκαλούν δέος, με μεγάλους άξονες, διαδρόμους, γλυπτά και περίπτερα, πέτρινες σκάλες και διαφοροποιήσεις επιπέδων. Οι γαλλικοί και οι ιταλικοί κήποι της Αναγέννησης εκφράζουν το αυτοκρατορικό μεγαλείο της εποχής. Αντίθετα, οι ισλαμικοί κήποι μετουσιώνουν την εικόνα του παραδείσου, όπως περιγράφεται στο Κοράνι, με πλούσια σκιά, πηγές με δροσερό νερό και ηρεμία. Σήμερα, οι περισσότεροι μεσογειακοί κήποι δανείζονται στοιχεία και από τις δύο περιόδους και κινούνται προς μια πιο ελεύθερη και φυσική διαμόρφωση. Οι μεσογειακοί κήποι είναι φυσικοί κήποι με χαμηλή συντήρηση, αφού τα βασικά είδη φυτών που χρησιμοποιούνται είναι ξηροφυτικά. Τα διάφορα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τους μεσογειακούς κήπους προέκυψαν στο παρελθόν από αναγκαιότητα. Η ανάγκη για τροφή, το ξερό χώμα και το λιγοστό νερό οδήγησαν στην καλλιέργεια ειδών που αντέχουν στην ξηρασία, είναι βρώσιμα και προσφέρουν καρπούς. 9

Ένα ακόμη στοιχείο είναι η εσωτερική αυλή. Στο παρελθόν η αυλή λειτουργούσε ως ημι-υπαίθριος ασφαλής χώρος συγκέντρωσης της οικογένειας. Η ανάγκη για σκιά είναι, επίσης, βασική στα μεσογειακά κλίματα. Η αυλή χρειάζεται απαραίτητα ένα μεγάλο δέντρο για σκιά ή μια πέργκολα. Στην εξοχή, στα χωριά βρίσκουμε υπέροχες κρεβατίνες που προσφέρουν απλόχερα τον ίσκιο τους, καθώς επίσης και αιωνόβια πλατάνια με πλούσιο ίσκιο στις πλατείες. Τα λιθόστρωτα ή βοτσαλωτά δάπεδα, αλλά και τα μωσαϊκά με χρωματιστή ψηφίδα είναι κι αυτά στοιχεία των μεσογειακών κήπων. Παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα μικρά δρομάκια στρωμένα με χρωματιστό χαλίκι ή με στρώσεις πατημένου χώματος και χαλικιού, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η καλή αποστράγγιση. Το μεσογειακό τοπίο χαρακτηρίζεται επίσης από τις αναβαθμίδες, τις πεζούλες που έφτιαχναν για να δημιουργήσουν καλλιεργήσιμη γη, για ελιές, αμπέλια κ.ά. Στο μεσογειακό κήπο, οι πεζούλες αυτές μεταφράζονται σε διαφοροποιήσεις επιπέδων, σε σκαλιά, στη δημιουργία δηλαδή ενός κήπου σε διαφορετικά επίπεδα, για τη σωστή διαχείριση του νερού και την ανάπτυξη διαφορετικών ειδών ανάλογα με τις ανάγκες. Τα αειθαλή φυτά, όπως το κυπαρίσσι, η ελιά, η κουμαριά, η μυρτιά, η δάφνη, τα σχοίνα, το δεντρολίβανο, η λεβάντα και το φασκόμηλο, είναι χαρακτηριστικά. Το ασημένιο πράσινο της ελιάς και οι υφές στα φυλλώματα, τα μικρά, γεμάτα άνθη και η εναλλαγή φωτός και σκιάς χαρακτηρίζουν ένα μεσογειακό κήπο. Για την ικανοποίηση των πέντε αισθήσεων, σημαντικό ρόλο παίζει το άρωμα των φυτών. Η μυρωδιά της αποξηραμένης ρίγανης, της λεβάντας και του θυμαριού προέρχονται από μεσογειακά φυτά. Ο χρηστικός ρόλος ενός μεσογειακού κήπου ολοκληρώνεται με ένα μικρό στοιχείο νερού, που προσφέρει δροσιά. Ένα πηγάδι, μια μαρμάρινη κρήνη, μια παλιά μυλόπετρα με νερό ή ακόμη και γραμμικά κανάλια δημιουργούν μια υπέροχη δροσερή ατμόσφαιρα. Μεσογειακοί κήποι λέγονται όσοι κήποι εξαρτώνται από το κλίμα, οι σαφείς παράμετροι του οποίου είναι : ήπιοι, υγροί, χειμώνες και μακριά, καυτά και ξηρά καλοκαίρια. Κανένα άκαιρο πότισμα δεν πρόκειται να ξυπνήσει έναν κήπο ο οποίος, ζώντας με τις προδιαγραφές του μεσογειακού κλίματος, έχει πέσει σε θερινή νάρκη. 10

Η περιοχή της Μεσογείου ήταν πηγή έμπνευσης για γενιές ολόκληρες κηπουρών. Πηγαίνοντας πίσω στον χρόνο θα δούμε ότι ήδη από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων και των Ρωμαίων οι κήποι βρίσκονταν στο επίκεντρο της ζωής του ανθρώπου. Η πέτρα, το νερό και οι αυστηρές γραμμές έπαιζαν κύριο ρόλο στον ρωμαϊκό κήπο αναψυχής, όπου χρησιμοποιούσαν κολώνες, βεράντες και περιστύλια, καθώς και αγάλματα και μαρμάρινα αγγεία. Τα φυτά αποτελούσαν επίσης ένα «δομικό υλικό» - για παράδειγμα, για την αντανάκλαση τους μέσα στο νερό, ή για τη δημιουργία μιας προοπτικής, στην οποία δενδροστοιχίες από κυπαρίσσια ή σειρές από κουρεμένους θάμνους δημιουργούσαν γεωμετρικούς «τοίχους». Στους πρόποδες των Απεννίνων, η πολυτελής τοσκανική έπαυλη του Πλίνιου έγινε αργότερα υπόδειγμα για τους κατασκευαστές των μεγάλων κήπων της Αναγέννησης. Είχε τρεχούμενα νερά και δροσερές σκιές. Το νερό διέσχιζε τον κήπο μέσα σε σωλήνες και επανεμφανιζόταν με τη μορφή βρύσης, καταρράκτη ή σιντριβανιού, πέφτοντας σε μαρμάρινες δεξαμενές. Τα κρύα και θερμά λουτρά αποτελούσαν μέρος της έπαυλης που επεκτεινόταν με πέργκολες και περιστύλια, με βεράντες και σκάλες, πλούσια στολισμένες όλες με αγάλματα και μαρμάρινα αγγεία. Ο κήπος ήταν σχεδιασμένος συμμετρικά, χωρισμένος από ίσια, σκιερά μονοπάτια, και περιβαλλόταν από τοίχους. Η βλάστηση, φροντισμένη προσεκτικά, ήταν πλούσια και συχνά κουρεμένη σε διάφορα χαριτωμένα σχήματα. Η επιλογή όμως των φυτών ήταν περιορισμένη. Οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν το έδαφος αποτελεσματικά, και μόνο αργότερα διαχώρισαν τον κήπο αναψυχής από τον χρηστικό hortus τον λαχανόκηπο. Όμως, κατά τον 1 ον μ.χ. αιώνα, σύμφωνα με το παράδειγμα των Ελλήνων, γέμισαν τις αυλές τους με αυστηρά σχεδιασμένα μονοπάτια, με αγγεία, μωσαϊκά και υδάτινα στοιχεία, προσθέτοντας επίσης φυτά διακοσμητικού χαρακτήρα, συχνά σε γλάστρες ή κουρεμένα σε διάφορα σχήματα. Το ίδιο στυλ υιοθετήθηκε σε όλες τις ακτές της Μεσογείου. Οι μαυριτανικοί κήποι έφτασαν στο απόγειο τους στην Ισπανία, στους κήπους της Αλάμπρας. Εδώ τον βασικό ρόλο έπαιζαν η πέτρα, το νερό και οι γεωμετρικοί σχηματισμοί από δενδροστοιχίες κυπαρισσιών ή κουρεμένων θάμνων, καθώς και οι αντανακλάσεις τους στο νερό. Χρησιμοποιούσαν τα φυτά κυρίως ως «δομικό υλικό» που τους χάριζε γεωμετρικά σχήματα. Αυτοί οι κήποι διέθεταν δεξαμενές, βρύσες και συστήματα αυλακιών όπου συγκεντρωνόταν, διοχετευόταν και διανέμετο το νερό. 11

Εκείνη την εποχή η διαχείριση του νερού γινόταν με μεγάλη προσοχή και τα διαθέσιμα διανεμόταν σε μικρό αριθμό πληθυσμού. Οι φόροι ύδρευσης που επιβάλλονταν ήταν ανάλογοι με τα οφέλη που αποκόμιζε κανείς από τη χρήση του νερού. Ακόμα και σήμερα βρίσκουμε μερικούς μαυριτανικούς κήπους στη Βόρεια Αφρική και στη Νότια Ισπανία, που εξακολουθούν να διαθέτουν μερικά από αυτά τα στοιχεία. Αυτοί οι κήποι, που έμοιαζαν με παραμυθένιες οάσεις, είχαν νερό, για να αντανακλάται ο ουρανός μέσα στον επίγειο παράδεισο, δροσερή σκιά, μεθυστικά αρώματα, λαχταριστά φρούτα και κελαηδήματα πουλιών ήταν κήποι παραδεισένιοι. Ακολούθησαν οι περίκλειστοι κήποι του Μεσαίωνα. Σε αυτούς άρχισαν να καλλιεργούνται πολλά από τα φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά που είναι χαρακτηριστικά της μεσογειακής χλωρίδας. Κάθε μοναστήρι είχε έναν κήπο με φαρμακευτικά βότανα έναν χώρο γαλήνης για τους μοναχούς που φρόντιζαν τους αρρώστους. Με την αφύπνιση της περιέργειας του ανθρώπου για τη φύση, οι κήποι μεταμορφώθηκαν, και οι μεγαλόπρεποι συνδυασμοί νερού και συμμετρίας μας χάρισαν τους κήπους της Αναγέννησης. Σε τούτη την εποχή της σχετικής ευμάρειας, οι κήποι ήταν αποτέλεσμα πολλής δουλειάς και συχνά αντανακλούσαν τη δύναμη του ιδιοκτήτη τους. Μη έχοντας όμως καμιά οικολογική βάση, συχνά καταστρέφονταν όταν άλλαζαν οι κλιματολογικές συνθήκες. Παρά ταύτα, σε μεταγενέστερες εποχές, ενέπνευσαν μια ολόκληρη σχολή σχεδιασμού κήπων στη Νότια Ευρώπη και στην Καλιφόρνια, με βασικά στοιχεία την πέτρα, τις γεωμετρικές γραμμές και τη συμμετρία, καθώς και μια σχετικά περιορισμένη επιλογή φυτών. Μετά την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου, φυτά από τις τέσσερις άκρες τις υδρογείου άρχισαν σταδιακά να εμπλουτίζουν τους μεσογειακούς κήπους. Ο Κλούσιους αναφέρει ότι πρωτοείδε, ήδη το 1576, τη μεγαλόπρεπη Agave attenuate, ιθαγενές φυτό του Μεξικού, σε ένα ισπανικό μοναστήρι. 12

Κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα όλο και περισσότερος κόσμος συνειδητοποίησε το εύρος της ποικιλίας του φυτικού κόσμου, πράγμα που δημιούργησε μια καινούρια μόδα. Οι γεωμετρικές γραμμές και η συμμετρία δεν ικανοποιούσαν πια τους κηπουρούς, κι έτσι αναπτύχθηκε ένα «φυσικό» στυλ. Το στυλ αυτό συχνά καθιερωνόταν από ανθρώπους που ασχολούνταν με την κηπουρική σε μεσογειακές περιοχές, αλλά το κηπουρικό παρελθόν τους αναγόταν σε βόρειες χώρες. Το αποκορύφωμα αυτού του στυλ μπορεί να το δει κανείς σε ιδιωτικούς κήπους στην Ισπανία, στη Γαλλία, στην Αυστραλία, στην Καλιφόρνια ή στη Νότια Αφρική. Αυτοί οι κήποι βασιζόταν στον πλούτο των φυτών όλου του κόσμου, σε συνδυασμό με τα ιθαγενή φυτά της περιοχής στην οποία βρισκόταν ο κήπος όλα είχαν μια θέση στον καινούριο τρόπο σχεδιασμού. Θαυμάσια δείγματα αυτού του είδους είναι οι Κήποι Χάνμπερυ στην ιταλική Ριβιέρα, οι Κήποι Χάντινγκτον στην Καλιφόρνια και οι «Μαριμούρτα» στην Κόστα Μπράβα ( Ισπανία ), που όλοι έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα. Οι μεσογειακοί κήποι εξακολουθούν να εμπλουτίζονται από παλιότερα στυλ κήπων. Όμως οι κηπουροί σήμερα έχουν έντονη διάθεση «να κάνουν το δικό τους», κι έτσι δημιουργούνται νέες τάσεις. Το ενδιαφέρον για την οικολογία έχει γίνει πλέον ένας ουσιαστικός παράγων, πράγμα που έχει ως αποτέλεσμα ο κόσμος της κηπουρικής να είναι πλούσιος σε ιστορικές αναφορές, σε σχέδια και σε στυλ. Ο σύγχρονος κήπος, με την εξαιρετικά μεγάλη ποικιλία φυτικού υλικού που διαθέτει σήμερα, εκφράζεται όλο και περισσότερο ως ένα αυτοσυντηρούμενο και οικολογικώς ορθό περιβάλλον. 13

Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΚΗΠΟΤΕΧΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΔΥΤΙΚΟ ΚΟΣΜΟ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΟΙ ΚΗΠΟΙ Η αρχαιότερη και οπωσδήποτε πιο αρχέγονη μορφή κήπου εμφανίζεται ιστορικά στην Αίγυπτο, όπου ο καλλιεργούμενος χώρος φυλάσσεται και προστατεύεται από τους τρίτους (περίφραξη για την ταυτότητα της ιδιοκτησίας), τροφοδοτείται με νερό (πηγή κάθε ζωής), αποκτά χώρους σκιάς (απόλαυση, αντιμετώπιση των σκληρών κλιματικών συνθηκών της ερήμου και ανάπαυση) και είναι ο ιδιαίτερος χώρος όπου εξασφαλίζεται η παραγωγή καρπών και άλλων προϊόντων (ωφελιμιστική παραγωγή διατροφής). Η σχηματοποίηση του κήπου εμπνέεται και καθοδηγείται από τη χάραξη των αρδευτικών καναλιών που φέρνουν το νερό του ζωοδότη Νείλου. Το αρχικό αυτό μοντέλο θα αποτελέσει την πηγή εμπνεύσεως και εξελίξεως του κήπου για τα επόμενα 3000 χρόνια τόσο στον ευρωπαϊκό όσο και στον αστικό χώρο. Η εξέλιξη αυτή, έχει ως κέντρο την περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, και θα ακολουθήσει τέσσερις τάσεις που ακολουθούν ανεξάρτητους ή και παράλληλους ακόμη και αλληλοτεμνόμενους πολλές φορές άξονες κατευθύνσεως στη διάδοση τους. Ο πρώτος γνωστός κήπος, που είχε θρησκευτική, διακοσμητική και μορφωτική απόστολή διαμορφώθηκε και φυτεύτηκε γύρω στο 1500 π.χ., σε ένα τέμενος, στο Καρνάκ της Αιγύπτου, από το Νεούρ, αρχικηπουρό του Φαραώ Θύμοι ή Θούμβωση του Γ. Ενάμιση αιώνα αργότερα ο Αμένωφις ο Δ και η Νεφερτίτη, δημιούργησαν θαυμαστούς κήπους, γύρω από τους ναούς τους αφιερωμένους στο θεό Ήλιο, αλλά και οι αξιωματούχοι των Φαραώ συνήθιζαν να δημιουργούν, κατά μήκος των καναλιών του Νείλου, μεγάλους κήπους με διπλή απόστολή: παραγωγική και διακοσμητική. Η διαμόρφωσή τους ήταν αυστηρά γεωμετρική, με τετράγωνες ή ορθογώνιες λίμνες, που γέμιζαν από τα κανάλια του Νείλου. Τα φυτά φυτεύονταν σε μικρότερα ή μεγαλύτερα τετράγωνα ή ορθογώνια ή σε δεντροστοιχίες. Φοίνικες, Συκιές, Συκομουριές, Βαλσαμόδεντρα, Ροδιές, Ακακίες, Αρμυρίκια, Κυπαρίσσια, καθώς επίσης και πολλά καρπόφόρα ήταν τα δέντρα, που κυριαρχούσαν στους αιγυπτιακούς κήπους. 14

Μικρό τμήμα της κοιλάδας του Νείλου ήταν κατειλημμένο από περιφραγμένους και εντατικά καλλιεργημένους κήπους της άρχουσας τάξης (των φαραώ και των αξιωματούχων τους αλλά και των ιερέων). Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι βελτίωσαν τις αρδευτικές μεθόδους των Σουμερίων εκμεταλλευόμενοι τις εποχιακές μεταβολές της στάθμης του Νείλου με τον καλύτερο τρόπο. Ο βασικός τύπος κήπου στην αρχαία Αίγυπτο εμφανίστηκε στο Παλαιό Βασίλειο (2600-2150 π.χ.) αλλά αναπτύχθηκε κυρίως στο Νέο Βασίλειο (1550-1070 π.χ). οι κήποι των αρχαίων Αιγυπτίων περιείχαν λαχανικά, δέντρα και λουλούδια, ενώ με τα ιερά δέντρα ή «δέντρα ζωής» (συκιές, φοινικιές, ακακίες, λεμονιές, μπανανιές και ροδιές) καλλιεργούνταν στους ναούς και συνδύαζαν τον καλλωπισμό με την παροχή καρπών. Από περιγραφές σε έργα λογοτεχνίας και απεικονίσεις σε έργα τέχνης (ανάγλυφα), οι αρχαίοι αιγυπτιακοί κήποι (των φαραώ και των αξιωματούχων τους) κατά το Παλαιό (2600-2150 π.χ.) και το Μέσο Βασίλειο (2150-1550 π.χ.) στις όχθες του ποταμού Νείλου εμφανίζονται επίπεδοι, ορθογώνιοι (χαρακτηρίζονται από αξονικότητα και γεωμετρικότητα) και περιτοιχισμένοι. Είχαν ίσιους διαδρόμους εκατέρωθεν των οποίων ήταν φυτεμένοι φοίνικες και κυπαρίσσια. Επίσης, από αναφορές και απεικονίσεις αντλούνται πληροφορίες ότι στους αρχαίους αιγυπτιακούς κήπους υπήρχαν θόλοι, περίπτερα αναψυχής, τεχνητές λίμνες, παρτέρια (με συμμετρικά φυτεμένα λουλούδια), αναρριχώμενα, φυτοδοχεία (με τριανταφυλλιές, γιασεμιά και μυρτιές), κληματαριές (για σκιά, πρώιμες πέργολες), χουρμαδιές, λωτοί (το ιερό δέντρο των αρχαίων Αιγυπτίων), συκομουριές, συκιές, ροδιές, ιτιές, κρίνα. Για θεραπευτικούς λόγους καλλιεργήθηκαν επίσης και βότανα, η μαντζουράνα και το δεντρολίβανο. Την εποχή του Νέου Βασιλείου (1550-1070 π.χ) σημειώνονται αλλαγές στην κηποτεχνία των αρχαίων Αιγυπτίων. Σε ορισμένους κήπους δεν παρατηρείται η αυστηρότητα και η συμμετρία των προηγούμενων περιόδων, αλλά σχεδιάζονται με περισσότερη ελευθερία. Παράλληλα, οι κήποι πλέον δεν περιβάλλουν τα κτίρια αλλά εισβάλλουν σε αυτά. Στα παλάτια υπήρχαν δωμάτια με τοιχογραφίες που παρίσταναν φυτά και πουλιά αλλά και με δάπεδα διακοσμημένα με φυλλώματα και άγρια ζώα. Τα δωμάτια αυτά είχαν θέα σε αυλές με τεχνητές λίμνες και φυτά, οπότε η διάκριση εσωτερικού και εξωτερικού χώρου, κατοικίας και κήπου, ελαχιστοποιήθηκε. Οι αιγυπτιακοί κήποι επηρέασαν και τους ρωμαϊκούς, σύμφωνα με τον Κικέρωνα. Στην Πομπηία κήποι συνδύαζαν τεχνητές λίμνες και σιντριβάνια με μικρά αγάλματα αλλά και απεικονίσεις του 15

τοπίου του Νείλου. Οι κήποι της έπαυλης του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αδριανού (117-138 μ.χ.) στο Tivoli σχεδιάστηκαν με βάση αιγυπτιακούς κήπους τα αρδευτικά κανάλια ήταν διακοσμημένα με αγάλματα κροκόδειλων και με απομιμήσεις αιγυπτιακών γλυπτών (Ανανιάδου- Τζημοπούλου 1992, Ελευθεριάδης 2004, Jellicoe-Goode-Lancaster 2001, Σπιτάλας 2000). 16

ΚΗΠΟΙ ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑΣ Στη Μεσοποταμία, οι Σουμέριοι το 3000 π.χ. παρέχουν την αρχαιότερη περιγραφή των ιδιοτήτων των φυτών σε πινακίδα, οι Βαβυλώνιοι δημιουργούν τον μύθο των κρεμαστών κήπων των ανακτόρων τους που θεωρήθηκαν και ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Παράλληλα, οι Ασσύριοι πιστεύουν ότι τι υπέρτατο σύμβολο της αιώνιας ζωής είναι το δένδρο που υψώνεται δίπλα στο ποτάμι, ενώ η Περσία υλοποιεί τα πρώτα σχέδια κήπων με την ανάπτυξη των εντυπωσιακών δενδροστοιχιών και των μεγαλόπρεπων ανακτορικών κήπων. Από την ελληνική μάλιστα μετάφραση της περσικής λέξης pardez (πάρκο- κήπος) ή της εβραϊκής pardes προκύπτει η λέξη παράδεισος. Η Παλαιά Διαθήκη διακρίνει τον «κήπο λαχανίας» και τον «ανθόκηπον». Οι αρχαιολογικές έρευνες έχουν δώσει μια ιδέα του πλούτου των φυτών και των λουλουδιών, που διακοσμούσαν τους κήπους των Ασσυριακών ανακτόρων, τα οποία είχαν δημιουργήσει ο Σαρκών ο Β (722-705 π.χ.) και ο διάδοχός του Σενναχειρίμ (705-681 π.χ.).οι πιο σημαντικοί στην αρχαιότητα (ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου), ήταν οι κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας, που είχε χτίσει και φυτεύσει, γύρω στο 605 π.χ., ο Ναβουχοδονόσωρ ο Β για να τιμήσει τη γυναίκα του Αμύθιδα. Σύμφωνα με περιγραφές του Στράβωνα, η φυτεμένη επιφάνεια δεν ξεπερνούσε τα 16 στρέμματα και αποτελείτο στην πραγματικότητα από πολλές αναβαθμίδες που κάθε μια είχε τη μορφή τεράστιας ζαρντινιέρας. Το όλο συγκρότημα ήταν κατασκευασμένο από συμπαγή τούβλα και ανέβαινε μέχρι ύψος 26 μ. Ο κήπος της Εδέμ βρισκόταν στην περιοχή της Μεσοποταμίας, ανάμεσα στον Τίγρη και τον Ευφράτη, νότια της Βαβυλώνας και αρδευόταν από ένα ποτάμι το οποίο χωριζόταν σε τέσσερα τμήματα, σύμφωνα με το Βιβλίο της Γενέσεως. Το πάρκο παράδεισος ή πάρκο κυνηγιού που αρχικά σχεδιάστηκε από τους Ασσύριους, αλλά και ο κήπος παράδεισος, ο παραδοσιακός περσικός κήπος, είναι οι πρώτες εικόνες αυτής της ιδέας, ενός κήπου χωρισμένου σε τμήματα. Οι Ασσύριοι κατά το τέλος της 2 ης και στις αρχές της 1 ης π.χ. χιλιετίας δημιούργησαν τα πρώτα δημόσια πάρκα ( κέδροι, οξιές ) κυνηγιού ( ελάφια ), κατά τον 9 ο π.χ. αιώνα αλλάζοντας την κοίτη ποταμού άρδευαν περιβόλια με αμπέλια, κέδρους, κυπαρίσσια, αμυγδαλιές, έβενους, ελιές, οξιές, ροδιές, έλατα, αχλαδιές, κυδωνιές, συκιές και μηλιές και δημιούργησαν ζωολογικούς κήπους όπου υπήρχαν λιοντάρια. 17

Στον παραδοσιακό περσικό κήπο στηρίζεται η έμπνευση ολόκληρου του σχεδίου πόλης Ισπαχαν, όπου θεωρείται ότι εμφανίστηκε για πρώτη φορά η αίσθηση του «αστικού πράσινου τοπίου». Ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου ήταν οι κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας που ποτίζονταν από τον Ευφράτη. Σύμφωνα με τον Ιώσηπο ( 37-100 μ.χ. ) δημιουργήθηκαν από τον Ναβουχοδονόσορα Β ( 604-562 Π.χ. ), ενώ σύμφωνα με τον Διόδωρο ( 90-21 π.χ. ) από έναν βασιλιά των Αχαιμενιδών Περσών. Οι κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας ήταν κατασκευασμένοι από είκοσι ταράτσες σε μορφή πυραμίδας, η μία πάνω στην άλλη οι οποίες στηρίζονταν επάνω σε τοίχους πάχους επτά μέτρων και με τετραγωνική ή ορθογώνια βάση ( με διαστάσεις από 120 μέχρι 150 μέτρα ). Στη βάση αυτή κατασκευάστηκαν σκαλοπάτια σχηματίζοντας μεγάλες αναβαθμίδες, κάθε μία από τις οποίες στηρίχθηκε σε αψίδες με αποτέλεσμα να σχηματίζεται δροσερός διάδρομος. Οι αναβαθμίδες αυτές φυτευόταν με δέντρα, θάμνους και άνθη (φοίνικες, αλμυρίκια και διάφορα λουλούδια ) δίνοντας την εντύπωση ενός βουνού καλυμμένου με πράσινο οι κρεμαστοί κήποι μιμούνταν τα λιβάδια και τα βουνά της περιοχής των Μήδων. Είναι σημαντικό επίσης και το γεγονός ότι καλλιεργούσαν μεγάλα σε μέγεθος φυτά επάνω σε δώματα ( οροφόκηποι ). Όταν φύτευαν μεγάλα δέντρα, κατασκεύαζαν κούφιες τις κολώνες στην αμέσως χαμηλότερη αναβαθμίδα και τις γέμιζαν με έδαφος για να μπορούν οι ρίζες των δέντρων να εισχωρήσουν σε μεγάλο βάθος ( Ανανιάδου Τζημοπούλου 1992, Ελευθεριάδης 2004, Jellicoe Goode Lancaster 2001, Σπιτάλας 2000 ). 18

ΚΡΕΜΑΣΤΟΙ ΚΗΠΟΙ ΤΗΣ ΒΑΒΥΛΩΝΑΣ Φρούτα και λουλούδια... Καταρράκτες... Κήποι που κρέμονται από τα πεζούλια παλατιών... Εξωτικά ζώα... Αυτό είναι η εικόνα των Κρεμαστών Κήπων της Βαβυλώνας στο μυαλό των περισσότερων ανθρώπων. Όσο κι αν φαίνεται παράδοξο, είναι πολύ πιθανό τελικά αυτοί οι κήποι να υπήρξαν μόνο στο μυαλό και την φαντασία των αρχαίων Ελλήνων ιστορικών! Οι κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας κατέπληξαν πολλούς ταξιδιώτες και ιστορικούς στους αρχαίους χρόνους. Αν και δεν υπάρχουν πλέον, η ιδέα ενός τέτοιου θαυμάσιου άθλου της εφαρμοσμένης μηχανικής συναρπάζει τους ανθρώπους ακόμα και σήμερα. Το βασίλειο των Βαβυλωνίων άκμασε για πρώτη φορά κάτω από την ηγεσία του διάσημου βασιλιά, Χαμουραμπί (1792-1750 π.χ.). Ήταν πια η εποχή της δυναστείας των Νεοβαβυλωνίων όταν ο Μεσοποτάμιος αυτός πολιτισμός έφθασε στην τελευταία δόξα του. Ο Χαλδαίος στρατηγός Ναβοπολάσσαρ ιδρύει μια νέα δυναστεία. Ο γιος του, ο περίφημος βασιλιάς Ναβουχοδονόσορ (604-562 π.χ.) που κυβέρνησε την Βαβυλώνα για 43 χρόνια θεωρείται ότι είναι αυτός που έκτισε τους θρυλικούς κρεμαστούς κήπους. Λέγεται ότι οι κήποι χτίστηκαν από τον Ναβουχοδονόσορ για να ευχαριστήσει την σύζυγό του Αμυίτις. 19

Η Αμυίτις ήταν κόρη του βασιλιά της Μηδίας την οποία ο Ναβουχοδονόσορ παντρεύτηκε για να δημιουργήσει συμμαχία μεταξύ των δύο εθνών. Η Αμυίτις προέρχονταν από μια καταπράσινη χώρα με ψηλά βουνά και τραχύ έδαφος. Η ηλιοκαμένη και επίπεδη έκταση της Μεσοποταμίας της δημιούργησε κατάθλιψη. Ο βασιλιάς για να την ευχαριστήσει αποφάσισε να αναπαραστήσει την πατρίδα της με την οικοδόμηση ενός τεχνητού βουνού με τους κήπους σε πεζούλια και ταράτσες. Οι πιθανότατα βασιλικοί κήποι περιγράφονται έτσι από μεταγενέστερους συγγραφείς και αρχαιολόγους, από τις αποκαλύψεις των οποίων αντλήθηκαν και οι πληροφορίες που οδήγησαν στην κατάταξη των κρεμαστών κήπων της Βαβυλώνας ανάμεσα στα Επτά Θαύματα του αρχαίου κόσμου. Η ύπαρξη του μνημείου αυτού ουσιαστικά δεν αποδείχθηκε ποτέ. Ενώ οι αναλυτικότερες περιγραφές των κήπων προέρχονται από τους Έλληνες ιστορικούς όπως ο Διόδωρος ο Σικελός και ο Βέροσος, τα βαβυλωνιακά αρχεία δεν δίνουν στοιχεία πάνω σ' αυτό το θέμα. Στην πόλη της Βαβυλώνας, έχουν ανακαλυφθεί επιγραφές και πλάκες από τον καιρό του Ναβουχοδονόσορ με περιγραφές του παλατιού του, της πόλης της Βαβυλώνας και των τειχών της. Ωστόσο δεν ανακαλύφθηκε ούτε μία πλάκα όπου να αναγράφεται κάποια μορφή πιστοποίησης του σχεδιασμού και της δημιουργίας των μεγαλειωδών, και ασυνήθιστων αυτών κήπων. Ακόμη ούτε και οι ιστορικοί που δίνουν τις λεπτομερείς περιγραφές των κρεμαστών κήπων τους είδαν ποτέ. Οι σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι όταν έφθασαν οι στρατιώτες του Αλεξάνδρου στο εύφορο έδαφος της Μεσοποταμίας και είδαν Βαβυλώνα εντυπωσιάστηκαν. Όταν επέστρεψαν αργότερα στην τραχιά πατρίδα τους, είχαν πολλές ιστορίες να πουν για τους καταπληκτικούς κήπους και τα φοινικόδεντρα στη Μεσοποταμία, για το παλάτι του Ναβουχοδονόσορ, για τον πύργο της Βαβέλ... Και ήταν η φαντασία των ποιητών και των αρχαίων ιστορικών που συνδύασαν όλα αυτά τα στοιχεία για να παραγάγουν μαζί ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου. 20

Η θέση που βρίσκονταν οι κήποι τοποθετείται στην ανατολική όχθη του ποταμού Εφράτη, περίπου 50 χλμ νότια της Βαγδάτης, στο Ιράκ. Οι περιγραφές που συγκεντρώνονται για τους κήπους, μας βοηθούν να σχηματίσουμε την εξής εικόνα γι αυτούς: Οικοδομήματα σε κατακόρυφα ανηφορικά επίπεδα, σαν βουνά από σφυρηλατημένη πέτρα, φυτεμένα με όλων των ειδών δένδρα και φυτά. Επιπλέον σε ειδικό μέρος αυτών υπήρχε ένας βοτανικός παράδεισος ειδικά για τις ανάγκες της διατροφής της βασίλισσας που καταγόταν από την Μήδεια, είχε πάθος με το παραδοσιακό διαιτολόγιο της πατρίδας της. Γύρω στο 50 π.χ. ο Διόδωρος ο Σικελός έγραψε ότι αυτοί οι πολυεπίπεδοι κήποι στηρίζονταν σε μια σύνθετη κατασκευή από χοντρούς τούβλινους τοίχους, πέτρινα υποστυλώματα και δοκούς από κορμούς φοινικόδεντρων σε πυκνή διάταξη. Για να στεγανοποιηθούν οι δοκοί, καλύπτονταν με πλέγματα από καλάμια και πίσσα, καθώς και δύο στρώσεις εφυαλωμένων οπτόπλινθων. Το πότισμα γινόταν με νερό από τον γειτονικό Ευφράτη. Το εκπληκτικό αποτέλεσμα ήταν μια δροσερή, υγρή κι ευωδιαστή όαση, φτιαγμένη για θεούς. Οι κήποι είχαν εξωτικά ανθισμένα φυτά τα οποία ο Ναβουχοδονόσορ εισήγαγε από ξένες χώρες. Μεταξύ των φυτών αυτό πιθανόν να είχε συμπεριλάβει "τον κέδρο, το κυπαρίσσι, την σμύρνα, τον γουνίπερο, την αμυγδαλιά, τη χουρμαδιά, τον έβενο, την ελιά, τη βαλανιδιά, terebinth, την καρυδιά, την τρεμεντίνα, την μελιά, το έλατο, το στρύχνο, την ιτιά, τη ροδιά, τη δαμασκηνιά, την αχλαδιά, την κυδωνιά, την συκιά και το αμπέλι." Οι λεπτομερείς περιγραφές των κήπων προέρχονται από τις αρχαίες ελληνικές πηγές, συμπεριλαμβανομένων των γραφών του Έλληνα γεωγράφου Στράβωνα και του Φίλωνα του Βυζαντίου. Εδώ είναι μερικά αποσπάσματα από τις αναφορές τους: "Ο κήπος είναι τετραγωνισμένος, και κάθε πλευρά είναι τέσσερα πλίθρα μακριά. Αποτελείται από τους θολωτούς υπόγειους θαλάμους που βρίσκονται στα σταθερά θεμέλια που έχουν σχήμα κύβου... Η ανάβαση στις ταράτσες και στα πεζούλια γίνεται από ένα κλιμακοστάσιο... " "Στους κρεμαστούς κήπους καλλιεργούνται φυτά επάνω από το επίγειο επίπεδο, και οι ρίζες των δέντρων ριζώνουν μέσα σε υψωμένα πεζούλια παρά στη γη. Ολόκληρη η μάζα υποστηρίζεται 21

από πέτρινες στήλες... Τα ρεύματα του νερού σχηματίζονται από την ανυψωμένη ροή των πηγών, χύνονται προς τα κάτω δημιουργώντας κανάλια... Αυτά τα νερά απλώνονται σ' ολόκληρο τον κήπο και ποτίζουν τις ρίζες των φυτών, κρατώντας όλη την περιοχή υγρή. Ως εκ τούτου η χλόη είναι μόνιμα πράσινη και τα φύλλα των δέντρων αυξάνονται σταθερά πάνω στα λυγερά κλαδιά... Αυτό είναι ένα έργο τέχνης της βασιλικής πολυτέλειας και το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό γνώρισμά του είναι ότι όλη αυτή η τεχνητή καλλιέργεια κρέμεται επάνω από τα κεφάλια των θεατών". "Στην πλευρά των σκαλοπατιών υπάρχουν μηχανές ύδατος, με τη βοήθεια των οποίων τα πρόσωπα, που διορίζονται ρητώς για το σκοπό αυτό, είναι συνεχώς απασχολημένα στην αύξηση του ύδατος από τον Εφράτη στον κήπο..." Με αυτά τα λόγια ο Στράβων πιθανώς αγγίζει αυτό που ήταν και το πιο καταπληκτικό μέρος του κήπου. Στην Βαβυλώνα έβρεχε σπάνια και ο κήπος για να διατηρηθεί ζωντανός θα έπρεπε να ποτίζεται με νερό από τον κοντινό ποταμό Εφράτη. Αυτό σήμαινε ότι χρειάζονταν υπερυψωμένες πηγές νερού από τις οποίες το νερό με κατάκλιση θα διοχετευόταν σε όλα τα πεζούλια και σε όλα τα επίπεδα. Αυτό έγινε πιθανώς με τη βοήθεια μιας "αντλίας αλυσίδων." Μια αντλία αλυσίδων είναι δύο μεγάλοι τροχοί, ο ένας σε ψηλότερο επίπεδο από τον άλλο, που συνδέονται με μια αλυσίδα. Στις αλυσίδες κρέμονταν κάδοι. Κάτω από το σημείο που βρίσκονταν ο κάτω τροχός υπήρχε μια δεξαμενή νερού. Καθώς γύριζαν οι τροχοί, οι κάδοι βυθίζονταν στη λίμνη και έπαιρναν το νερό μεταφέροντάς το ανοδικά σε ένα ψηλότερο επίπεδο και διοχετεύοντάς το σε μια υπερυψωμένη δεξαμενή. Η αλυσίδα έφερνε έπειτα τους κενούς κάδους πίσω κάτω για να ξαναγεμίσουν. Από την επάνω δεξαμενή με ένα δίκτυο καναλιών το νερό διοχετεύονταν με κατάκλιση σε όλο τον κήπο. Ο κάτω τροχός ήταν συνδεμένος με έναν άξονα και μία λαβή. Από τη 22

στροφή της λαβής οι σκλάβοι παρείχαν την ισχύ να τρέξουν το μηχάνημα. Οι ιστορικοί έχουν εξετάσει εάν στους κρεμαστούς κήπους χρησιμοποιήθηκε υδροπονία σαν τρόπος καλλιέργειας των φυτών. Υδροπονία σημαίνει ότι οι θρεπτικές ουσίες προστίθενται στο νερό που στροβιλίζεται γύρω από τις ρίζες των φυτών. Κανένα χώμα δεν χρησιμοποιείται σε ένα υδροπονικό σύστημα. Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι η υδροπονία εφαρμόστηκε για πρώτη φορά εδώ αφού οι πρώτες γραπτές αναφορές σε υδροπονική καλλιέργεια αφορούν τους κρεμαστούς κήπους της Βαβυλώνας, Πόσο μεγάλοι ήταν οι όμως αυτοί οι κήποι; Ο Διόδωρος μας λέει ότι είχαν περίπου 400 πόδια φάρδος, 400 πόδια μήκος και περισσότερο από 80 πόδια ύψος. Άλλες γραφές δείχνουν ότι το ύψος ήταν ίσο με τους εξωτερικούς τοίχους της πόλης. Τοίχους που ο Ηρόδοτος τους περιέγραψε να έχουν ύψος 320 πόδια. Αν και ο ίδιος ο Ηρόδοτος δεν έχει καμία αναφορά στους κήπους. Αυτό ήταν μια από τις ερωτήσεις που εμφανίστηκαν στο γερμανικό αρχαιολόγο Robert Koldewey το 1899. Για τους αιώνες πριν από αυτόν η αρχαία πόλη της Βαβυλώνας δεν ήταν παρά ένα ανάχωμα των λασπωδών συντριμμιών. Εν τούτοις αντίθετα από πολλές αρχαίες θέσεις, η θέση της πόλης ήταν γνωστή, τίποτα ορατό δεν παρέμεινε της αρχιτεκτονικής του. Φτάσαμε στον εικοστό αιώνα, όταν πια μερικά από τα μυστήρια που περιβάλλουν τους κρεμαστούς κήπους αποκαλύφθηκαν. Οι αρχαιολόγοι αγωνίζονται ακόμα να συλλέξουν αρκετά στοιχεία πριν φθάνουν στα τελικά συμπεράσματα για τη θέση των κήπων, του συστήματος θέρμανσης, αερισμού και κλιματισμού, και άρδευσής τους, και της αληθινής εμφάνισής τους. Μερικοί πρόσφατοι ερευνητές σε μια λιγότερο αξιόπιστη θεωρία, υποθέτουν ότι οι κρεμαστοί κήποι χτίστηκαν από την βασίλισσα των Ασσυρίων Σεμίραμι (810π.Χ) κατά την διάρκεια της πενταετούς βασιλείας της και όχι από τον Ναβουχοδονόσορ τον ΙΙ (περίπου 100 έτη νωρίτερα). Οι πιο πρόσφατες αρχαιολογικές ανασκαφές στην αρχαία πόλη της Βαβυλώνας στο Ιράκ αποκάλυψαν τα θεμέλια οικοδομής του παλατιού. Άλλα ευρήματα περιλαμβάνουν το θολωτό κτίριο με τους παχείς τοίχους και ένα αρδευτικό σύστημα αρκετά κοντά στο νότιο παλάτι. Μια ομάδα αρχαιολόγων ερεύνησε την περιοχή του νότιου 23

παλατιού και υποστήριξε ότι αναπαράστησε το θολωτό κτίριο καθώς και τους κρεμαστούς κήπους. Εντούτοις, ο Έλληνας ιστορικός Στράβων είχε δηλώσει ότι οι κήποι βρίσκονταν κοντά στον ποταμό Εφράτη. Ωστόσο άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η περιοχή είναι επίσης μακριά από τον Εφράτη για να στηριχθεί αυτή η θεωρία δεδομένου ότι το θολωτό κτίριο είναι μερικές εκατοντάδες μέτρα μακριά από τις όχθες. Αυτοί αναπαράστησαν την περιοχή του παλατιού και εντόπισαν τους κήπους στην περιοχή που εκτείνεται από τον ποταμό προς στο παλάτι. Στις όχθες του ποταμού πρόσφατα ανακαλύφθηκαν πυκνοί ογκώδεις τοίχοι 25 μ, που μπορεί να οικοδομήθηκαν για να συγκρατήσουν πεζούλια σαν αυτά που περιγράφονται στις αρχαίες ελληνικές αναφορές. Οπουδήποτε κι αν ήταν η θέση των κήπων, μπορούμε μόνο να αναρωτηθούμε εάν η βασίλισσα Αμυίτις ήταν ευτυχής με το φανταστικό παρόν της, ή εάν συνέχισε να νοσταλγεί τα πράσινα βουνά της πατρίδας της. Ακόμα κι αν η Αμυίτις δεν ξεπέρασε ποτέ τη νοσταλγία για την πατρίδα της, ο Ναβουχοδονόσορ και οι άνθρωποι του αρχαίου κόσμου, που έζησαν αυτήν την καταπληκτική εμπειρία των κρεμαστών κήπων, ωφελήθηκαν όλοι από την καταθλιπτική φύση της. 24

ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΙ Στην Περσία υπήρχαν οι λεγόμενοι παράδεισοι μέσα στους οποίους, εκτός από τα διάφορα λουλούδια και δέντρα που καλλιεργούσαν, υπήρχαν και διάφορα εξωτικά πουλιά και ζώα, ενώ οι Πέρσες βασιλιάδες χρησιμοποιούσαν τους κήπους και σαν τόπους κυνηγιού. Αλλά και στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν κήποι, γιατί οι Έλληνες πίστευαν ότι ανάμεσα στους κήπους και στους θεούς υπήρχε κάποια σχέση, γι' αυτό γύρω απ' τους ναούς δημιουργούσαν κήπους. Ο πιο ονομαστός ήταν ο κήπος της Ακαδημίας. Στη Ρώμη η τέχνη των κήπων γνώρισε καινούρια ακμή. Εκτός από τους δημόσιους αναπτύσσονται και οι ιδιωτικοί καθώς και πάρκα. Ανάμεσα στους πιο γνωστούς ήταν οι κήποι στα σπίτια του Λούκουλου, του Μαικήνα κλπ. Κατά την περίοδο ακμής της Περσίας (560 π.χ 335 π.χ.) οι Πέρσες δημιούργησαν στην πατρίδα τους μεγάλους περιφραγμένους κήπους-πάρκα, παρόμοια με της Ασσυρίας και Χαλδαίας, που τα είχαν θαυμάσει κατά την περίοδο των κατακτήσεών τους. Η διαρρύθμιση ήταν αυστηρά γεωμετρική, που τονίζονταν ιδιαίτερα στο χώρο, από την κανονική διάταξη των δεντροστοιχιών. Για την δημιουργία των δεντροστοιχιών χρησιμοποιήθηκαν πολλά καρποφόρα δέντρα καθώς επίσης και φοινικοειδή. 25

ΚΗΠΟΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Στην Ελλάδα, που ήταν η περιοχή μεταλαμπαδεύσεως των γνώσεων από την νοτιοανατολική Μεσόγειο και Μέση Ανατολή, η πολιτισμική ανάπτυξη συμπεριέλαβε, αλλά και επηρέασε, ουσιαστικά, την κηποτεχνία, ώστε από την κοιτίδα της στην Αίγυπτο να μεταφερθεί στην Ρώμη εμπλουτισμένη τόσο με τεχνικά στοιχεία (π.χ. η λατρεία του Άδωνη και η τελετουργία της οδηγεί τους πιστούς για πρώτη φορά στην καλλιέργεια φυτών σε φυτοδοχεία γλάστρες) όσο και με νεότερες καλλιτεχνικές βελτιώσεις και προσθήκες. Οι αρχαίοι Έλληνες αν και δεν είχαν επινοήσει την έννοια του τοπίου, πληρούσαν τα κριτήρια που καθορίζουν μία κοινωνία με συνείδηση τοπίου : διέθεταν κήπους και η ζωγραφική τους και η λογοτεχνία τους αποδεικνύουν μια αυθεντική ευαισθησία προς το τοπίο. Το φυσικό τοπίο στην αρχαία Ελλάδα συνδέθηκε αρμονικά με το τεχνητό ήδη από τα μινωικά (Κνωσός, Φαιστός) και τα μυκηναϊκά (ιερό, θέατρο, αγορά, κατοικία) ήταν συνδεδεμένο με το φυσικό τοπίο. Οι πρώτοι κήποι των αρχαίων Ελλήνων αποτελούνταν συνήθως από οπωρώνες, λαχανόκηπους και αμπέλια, σύμφωνα με την Οδύσσεια. Μετά το 600 π.χ. αρχίζουν να κατασκευάζονται σε μικρές αυλές κατοικιών σε πόλεις της αρχαίας Ελλάδας (Αθήνα, Κως, Ρόδος, Έφεσος) πιο καλαίσθητοι κήποι, οι οποίοι επηρεάστηκαν από τους αιγυπτιακούς και τους περσικούς. Στους αρχαίους ελληνικούς κήπους εμφανίστηκαν κίονες, δεξαμενές και αγάλματα. Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία κληροδοτεί στη μελλοντική Αρχιτεκτονική Τοπίου την έννοια της κατανόησης και της έκφρασης του πνεύματος και της ατμόσφαιρας (genius loci), που περιβάλλει τους τόπους ειδικής σημασίας και λατρείας (Δελφοί, Δωδώνη, Ολυμπία, Επίδαυρος κ.λ.π.). Η πλούσια ελληνική ορολογία της εποχής δε περιέχει τη λέξη «τοπίο» (με τη σημερινή έννοια landscape, paessagio, landschaft κ.λ.π.). Σύμφωνα με τον A. Bergue, όμως, η αρχαία Ελλάδα (αργότερα και η Ρώμη) είχαν συνειδητοποιήσει τα τρία βασικά κριτήρια που καθορίζουν το τοπίο σε μια κοινωνία. Είχαν, δηλαδή, τη διάθεση της κατασκευής του κήπου, όπως δείχνει τόσο η ζωγραφική (αγγειογραφία, τοιχογραφίες) όσο και η ποίηση (Όμηρος, Θεόκριτος), που αποδεικνύουν την ευαισθησία του ανθρώπου της εποχής έναντι του τοπίου. Η ιστορική εξέλιξη όμως του κήπου στον ευρωπαϊκό χώρο περνά μέσα από την κηποποιία της Βυζαντινής περιόδου, όπου ο 26

κήπος μεταλλάσσεται σε χώρο πνευματικής απόλαυσης. Το αυτοκρατορικό ρωμαϊκό πνεύμα του παγανισμού και της λατρείας των ηδονών μετατρέπεται σε νέα φιλοσοφική αντίληψη της ζωής και της αναζήτησης πνευματικής πληρότητας των μοναστηριών. Σ αυτά εμφανίζεται η πρώτη οργάνωση παραγωγικών κήπων αρωματικών βοτάνων και νωπών κηπευτικών. Τα ανάκτορα των αυτοκρατόρων με περίτεχνες κρήνες, σιντριβάνια, πλούσιες συλλογές φυτών αλλά και ωδικών πτηνών συμβάλλουν στην εξέλιξη αυτής της τέχνης. Τα πρώτα στοιχεία για τη δημιουργία του κήπου της Αναγεννήσεως έχουν πλέον εμφανισθεί στην αρχιτεκτονική. Φημισμένοι κήποι της εποχής, όπως το Μεσοκήπιον που κατασκεύασε ο Θεόφιλος ή το μοναστήρι του Αγ. Γεωργίου του Μαγγανά όπου ο Κωνσταντίνος ο Μοναχός προίκισε με κήπους διακοσμημένους με νερά τρεχούμενα και επιφάνειες με λουλούδια μέσα σε πλούσιο γρασίδι, αλλά και ο κήπος του μοναστηριού Κοσμίδιον κατασκευασμένος από τον Μιχαήλ Δ όπως γράφει ο Μ. Ψελλός κ.α., αποτελούν τυπικά παραδείγματα κατά τις περιγραφές της εποχής. Το σχέδιο των κήπων αυτών γενικά προβλέπει ένα τεράστιο σε μήκος τοίχο να περιβάλλει το χώρο (Θεόδωρος Μελιτινιώτης), όπου μέσα σ αυτόν υπάρχουν τα διάφορα δένδρα σε ομόκεντρους κύκλους (χοροί). Από αυτούς ο εξωτερικός αποτελείται από κυπαρίσσια, αμέσως μετά από τα άκαρπα δένδρα (μη παραγωγικά, διακοσμητικά) και τέλος στο κέντρο τα παραγωγικά κατά ομάδες ειδών (Θεόδωρος Υρτακηνός). Οι κήποι έχουν αποκτήσει άλλη μορφή όπου το περιτοίχισμα διακρίνει την περιουσία αλλά και διασφαλίζει την ιδιωτική ζωή. Η μορφή του κήπου του Αλκίνοου που περιγράφει ο Όμηρος, ο οποίος περιλάμβανε τρία τμήματα: οπωρόκηπο, αμπέλι και ανθόκηπο, αποτελούσε χαρακτηριστικό τύπο κήπου της Αρχαίας Ελλάδας. Το πράσινο με τη μορφή του διακοσμητικού κήπου ή δεντροστοιχίας, δεν αποτέλεσε σπουδαίο στοιχείο στην πολεοδομική δομή των αρχαίων ελληνικών πόλεων. Η παρουσία του, εντελώς διακριτική, περιοριζόταν στα ενδιάμεσα των μνημείων ή κτιρίων, με τη μορφή θάμνων ή δέντρων μοναχικών ή σε μικρές ομάδες. Έξω από την πόλη, στα προάστια, οι αρχαίοι Αθηναίοι, όπως και οι άλλοι Έλληνες, που πίστευαν ότι υπήρχαν μυστικές σχέσεις μεταξύ του κόσμου των φυτών και των ηρώων ή θεών, είχαν δημιουργήσει γύρω από ιερούς χώρους, τεχνητά άλση διαμορφωμένα με φυσιοκρατικά κριτήρια και αφιερωμένα σε θεούς και ήρωες. 27

Στη γύρω από την αρχαία Αθήνα περιφέρεια, η περιοχή περιλάμβανε ιδιωτικά περιβόλια, δεντρόκηπους, ονομαστούς κήπους, όπως των Μουσών και ιερά άλση με χαρακτηριστικά δημόσιου διακοσμητικού κήπου. 28

ΚΗΠΟΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ Η αρχαία κηποτεχνία αναπτύχθηκε σημαντικά κατά την τελευταία περίοδο του ρωμαϊκού πολιτισμού και στα πρώτα χρόνια της χριστιανικής περιόδου. Οι ρωμαϊκοί κήποι επηρεάστηκαν από τους αιγυπτιακούς, τους περσικούς και τους ελληνιστικούς κήπους. Από τους αρχαίους αιγυπτιακούς προέρχονται τα κανάλια, από τους περσικούς τα πάρκα- παράδεισοι και από τους ελληνικούς και τους ελληνιστικούς τα περιστύλια, οι αλέες με σκιά και τα μονοπάτια στους ρωμαϊκούς κήπους. Παράλληλα, οι ρωμαϊκοί κήποι χαρακτηρίζονταν από τη χρήση νερού (από τα υδραγωγεία) σε πισίνες, δεξαμενές και σιντριβάνια με πίδακες αλλά και μαρμάρινων ή μπρούτζινων αγαλμάτων αρχαϊκής, κλασικής ή ελληνιστικής τεχνοτροπίας. Τα ανθοκήπια περιείχαν τριαντάφυλλα, κρίνα, βιολέτες, νάρκισσους, ανεμώνες, γλαδίολους, ίριδες, παπαρούνες και κρόκους. Επίσης, υπήρχαν δέντρα και θάμνοι, πεύκο, δάφνη, δρυς, μυρτιά, ελιά, κυπαρίσσι, δεντρολίβανο αλλά και κισσός. Πληροφορίες για τη ρωμαϊκή κηποτεχνία προέρχονται από έργα τέχνης (τοιχογραφίες), λογοτεχνικά κείμενα (του Κάτωνα, του Πλίνιου του πρεσβύτερου και του Βιργιλίου) αλλά και από τα ερείπια σπιτιών στην περιοχή του Βεζούβιου. Κήποι της ρωμαϊκής εποχής έχουν βρεθεί και εκτός της Ιταλίας, σε επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, στην Πορτογαλία, στη Μεγάλη Βρετανία, στη Γαλατία και στη Γερμανία. Η αρχαιολογική έρευνα απέδειξε ότι οι ρωμαϊκοί κήποι ήταν δύο τύπων, κλειστοί με περιστύλια (σπίτια σε πόλεις) ή ανοιχτοί (συνήθως σε επαύλεις στην ύπαιθρο). Στα σπίτια των Ρωμαίων ο κήπος (hortus) έπαιζε σημαντικό ρόλο, ορισμένα σπίτια είχαν περισσότερους από 3 κήπους. Αρχικά ο κήπος βρισκόταν στο πίσω μέρος με το αίθριο στο κέντρο του σπιτιού, αλλά λόγω των επιρροών από τα ελληνιστικά σπίτια, οι Ρωμαίοι δημιούργησαν κήπους στα atria και στο κέντρο των περιστυλίων, όπου κατά τους κλασικούς και τους ελληνιστικούς χρόνους υπήρχαν πλάκες ή μωσαϊκά. Ενδιαφέρον παρουσιάζει κατά τη ρωμαϊκή εποχή το κλάδεμα των καλλωπιστικών φυτών σε σχήματα. Συγκεκριμένα, αειθαλή δέντρα και θάμνοι κλαδεύονταν σε σχήμα πυραμίδας, κώνου, σφαίρας, διαφόρων ζώων ή ακόμη και παραστάσεων. Η ρυθμική, γεωμετρική και διακοσμητική μορφή του κήπου της Ακαδημίας, φαίνεται ότι απότέλεσε τον κηποτεχνικό πρόγονο των δημόσιων κήπων και δεντροστοιχιών, που διακοσμούσαν τις πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας (κυρίως τη Σικελία), προανάκρουσμα του φυτικού διακοσμητικού πλούτου, ο οποίος θα χαρακτηρίσει 29

αργότερα την ακμή της Ρώμης. Η τέχνη της διαμόρφωσης και φύτευσης του τοπίου, εξελίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στη Ρωμαική Αυτοκρατορία. Ξακουστοί ήταν οι κήποι του Λούκουλλου, του Μαικήνα, του Πλίνιου, του Νέρωνα, του Τιβέριου, του Αύγουστου, του Πομπήιου, του Αδριανού, που περιέβαλλαν τις πλούσιες βίλλες τους στους ονομαστούς επτά λόφους της πόλης, κατά μήκος του Τίβερη ή στα μεγάλα κτήματα των περιχώρων και των επαρχιών. Απλοί στη μορφή, πρόβαλαν τις μεγάλες τους γραμμές κυρίως στις πλαγιές των Ρωμαικών λόφων, όπου οι πλατιές αναβαθμίδες με ευθύγραμμους δεντρόφυτους δρόμους, διακοσμημένους με άνθη (Βίγκα, Βιολέτες, Υάκινθοι, Νάρκισσοι), θάμνους (Μυρτιές, Πικροδάφνες, Βάγιες) και πέργκολες με αναρριχώμενα (Κισσοί, Κλήματα) έδιναν κάποιο χαρακτήρα στο φυσικό τοπίο. Μικρός ή μεγάλος ο Ρωμαικός κήπος, που οι βασικές του γραμμές ήταν κανονικές και αρμονικές, πλουτίζεται σιγά-σιγά με διακοσμητικές κατασκευές και έργα τέχνης: αγάλματα, προτομές, περιστύλια, λίμνες, κρήνες, νυμφαία, θέρμες κ.τ.λ. Τα δέντρα που χρησιμοποιούν (Πλατάνια, Λεύκες, Κυπαρίσσια, Κουκουναριές, Βελανιδιές, Πεύκα) και τα άλλα καλλωπιστικά φυτά, αποφεύγουν να τα συνδυάζουν με τα παραγωγικά (λαχανικά, οπωροφόρα, αμπέλι), που τα καλλιεργούν σε κάποιο ακραίο τμήμα του κήπου. Αντίθετα προς την κυρίως πόλη των αρχαίων Αθηνών, όπου το τεχνητό πράσινο δεν ήταν αξιόλογο, η αρχαία Ρώμη διέθετε πλήθος σκιερές δεντροστοιχίες και δημόσιους κήπους, που αποτελούσαν χαρακτηριστικό πολεοδομικό στοιχείο. Ο Γάιος Μάττιος, φίλος του Αύγουστου, είχε για πρώτη φορά την ιδέα της διαμόρφωσης κανονικών σχημάτων από ψαλλιδιζόμενους θάμνους ή αειθαλή δέντρα. Στον κήπο του φυσιοδίφη και συγγραφέα Πλίνιου, σχημάτιζαν διάφορα γράμματα από ψαλλιδιζόμενους θάμνους, κυρίως Πυξούς. 30