ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις Επιμέλεια - Διόρθωση: Μαρία Αποστολοπούλου Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. 2014 Εκδόσεις Τόπος & Δημήτρης Καλτσώνης για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο [Οι εκδόσεις Τόπος είναι εμπορικό σήμα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN: 978-960-499-084-9 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη. Εκδόσεις Τόπος Πλαπούτα 2 και Καλλιδρομίου 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856 Fax: 210 8222684 www.toposbooks.gr
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΛΤΣΩΝΗΣ Δίκαιο και κοινωνία στον 21ο αιώνα ΔΙΚΑΙΟ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΚ ΟΣΕΙΣ T O Π Ο Σ
«κι όμως, η ζωή δε μένει ακίνητη, όπως νομίζουν οι αδύναμοι άνθρωποι, και κανενός η εξουσία και η δύναμη δεν είναι τόσο μεγάλη, ούτε και παντοτινή, όπως θέλουν να τη βλέπουν αυτοί που επιθυμούν ή εκείνοι που υποχρεώνονται να την ανεχθούν» Ίβο Άντριτς, Ταραγμένοι καιροί «οι δρόμοι είναι φτιαγμένοι για να τους βρίσκεις» Μιγκέλ ντε Σαλαμπέρτ, Εσωτερική εξορία
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 11 Μέρος 1ο: Το δίκαιο και η κοινωνία Κεφάλαιο 1: Δίκαιο και οικονομία Οι παράγοντες διαμόρφωσης του δικαίου 16 Η σημασία της οικονομίας 17 Το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων 20 Σε τελευταία ανάλυση 23 Ισότιμες δυνάμεις; 25 Το δίκαιο και η βούληση του νομοθέτη 26 Δίκαιο, ιδεολογία, ηθική 27 Κεφάλαιο 2: Δίκαιο, κράτος και πολιτική Οι βασικές λειτουργίες του κράτους και το δίκαιο 32 Αυτοπεριορισμός του κράτους; 34 Η σχετική αυτοτέλεια του δικαίου 36 Ο συσχετισμός των δυνάμεων και το δίκαιο 38 Κυρίαρχη συνιστώσα 41 Δίκαιο και χειραφέτηση 44 Δίκαιο και κοινωνική μεταβολή 46 Ο νομικός πλουραλισμός 47 Η ανενέργεια του νόμου 50 Η άμεση παρέμβαση τoυ κράτoυς 53 Η άμεση παρέμβαση τoυ κράτoυς στηv αvεvέργεια προοδευτικού vόμoυ 53 Η άμεση παρέμβαση τoυ κράτoυς στηv αvεvέργεια συvτηρητικoύ vόμoυ 55 Η έμμεση παρέμβαση τoυ κράτoυς 56 Οι πρooδευτικoί vόμoι 57 Οι συvτηρητικoί vόμoι 60
Δημήτρης Καλτσώνης I Δίκαιο, οικονομική κρίση και δημοκρατία Άλλες περιπτώσεις 61 Τα αλλοδαπά νομοθετικά πρότυπα 62 Αποδοχή ή επιβολή δικαιικού προτύπου; 63 Η ανισόμετρη ανάπτυξη και η πρόσληψη ξένου δικαίου 67 Η προσωρινή, επίπλαστη κυριαρχία της αποδοχής ξένου δικαίου 68 Κεφάλαιο 3: Οι τύποι του δικαίου Η ιστορική εμφάνιση του δικαίου 72 Οι πρώτοι κανόνες 73 Δίκαιο της δουλοκτησίας και δίκαιο της φεουδαρχίας: το δίκαιο της θεσμικής ανισότητας 76 H δημιoυργία τωv κλάδωv τoυ δικαίoυ 80 Δίκαιο της καπιταλιστικής κοινωνίας 83 Η μορφή του δικαίου στην καπιταλιστική κοινωνία: η τυπική ισότητα 83 Καταμερισμός της εργασίας και εμπορευματική οικονομία 85 Εξαιρέσεις από την τυπική ισότητα 87 Τα κατάλοιπα προηγούμενων σχηματισμών: η περίπτωση του ισλαμικού δικαίου 89 Το δίκαιο των σοσιαλιστικών κρατών 93 Η εξέλιξη του σοσιαλιστικού δικαίου 103 Υβριδικές μορφές κράτους και δικαίου 106 8
Μέρος 1ο I Το δίκαιο και η κοινωνία Μέρος 2ο: Δημοκρατία, δίκαιο και κρίση Κεφάλαιο 1: Σταθμοί του σύγχρονου δικαίου: Η προπολεμική περίοδος Η πρώτη φάση ανάπτυξης 116 Η επίδραση του εργατικού κινήματος 118 Η επίδραση της σοσιαλιστικής επανάστασης του 1917 στο δίκαιο των αστικών κρατών 121 Το φασιστικό δίκαιο 122 Κεφάλαιο 2: Σταθμοί του σύγχρονου δικαίου: Η μεταπολεμική περίοδος Η αντιφασιστική νίκη του 1945. Περίοδος κεϋνσιανισμού 131 H κρίση του 1973 και η επέλαση του νεοφιλελευθερισμού 136 Τα αιτήματα του νεοφιλευθερισμού 137 Η ασυνέπεια του νεοφιλελευθερισμού 140 Η εποχή της «παγκοσμιοποίησης» 145 Στο ποινικό δίκαιο 147 «Ζώνες μη δικαίου» 149 H επιβολή ξένου δικαίου στην εποχή της παγκοσμιοποίησης 153 Η ελληνική περίπτωση 157 Κεφάλαιο 3: Δημοκρατία, δίκαιο και οικονομική κρίση: Η πολιτική λειτουργία του κράτους και το Σύνταγμα Η πολιτική λειτουργία του κράτους και το Σύνταγμα: ο περιορισμός της δημοκρατίας 164 1. Ο περιορισμός της εθνικής κυριαρχίας και η επιβολή ξένου δικαίου 165 2. Η de facto υποβάθμιση των αντιπροσωπευτικών θεσμών 168 9
Δημήτρης Καλτσώνης I Δίκαιο, οικονομική κρίση και δημοκρατία 3. Η παραβίαση του Συντάγματος 170 4. Νομοθετικές εξουσιοδοτήσεις 173 5. Θεσμική ενίσχυση των κορυφών της εκτελεστικής εξουσίας 177 6. Η de facto ενίσχυση του ρόλου των εξωθεσμικών κέντρων εξουσίας 179 7. Οι νομοθετικές και συνταγματικές αλλαγές 180 Κεφάλαιο 4: Δημοκρατία, δίκαιο και οικονομική κρίση: Η κατασταλτική λειτουργία και το ποινικό δίκαιο Ενίσχυση της ποινικής νομοθεσίας και των κατασταλτικών μηχανισμών 184 Οι στοχεύσεις των αλλαγών στο ποινικό δίκαιο 189 Τα εγκλήματα του κράτους 193 Οι τρεις βασικοί στόχοι 195 Μία ειδικότερη πλευρά: ο συντονισμός των κατασταλτικών μηχανισμών των κρατών 202 Κεφάλαιο 5: Εναλλακτικές προσεγγίσεις για τη δημοκρατία και το δίκαιο Το πρόβλημα της σύγχρονης δημοκρατίας στην Ελλάδα: μερικές προτάσεις 215 Η ανάγκη σύγκλησης Συντακτικής Συνέλευσης 215 Κατοχύρωση εθνικής ανεξαρτησίας 216 Αναβάθμιση του ρόλου του εκλογικού σώματος και της Βουλής 217 Υπεράσπιση και διεύρυνση των δημοκρατικών ελευθεριών 219 Υπεράσπιση του δημόσιου πλούτου 220 Βιβλιογραφία 223 10
Πρόλογος Το βιβλίο αυτό έχει δύο βασικούς στόχους. Ο πρώτος είναι να επιχειρήσει να απαντήσει στο ερώτημα τι είναι δίκαιο, ποία η σχέση αυτού με την κοινωνία, την οικονομία, το κράτος και την πολιτική. Πώς και γιατί δεν εφαρμόζονται πάντα οι νόμοι; Ποιοι είναι οι βασικοί τύποι του δικαίου που γνώρισε μέχρι σήμερα η ανθρωπότητα; Γιατί παρατηρείται το φαινόμενο της πρόσληψης δικαιικών ρυθμίσεων από άλλες κοινωνίες; Με όλα αυτά τα ερωτήματα καταπιάνεται το πρώτο μέρος του βιβλίου. Στο δεύτερο μέρος, μελετάται η εξέλιξη του σύγχρονου δικαίου: πώς και γιατί εξελίχθηκε έτσι, τι επίδραση είχαν οι μεγάλες κοινωνικές αλλαγές που γνώρισε ο 20ός αιώνας ως απόρροια των Α' και Β' Παγκόσμιων πολέμων. Ερευνώνται, επίσης, οι βασικές τάσεις εξέλιξης του δικαίου στη μεταπολεμική εποχή, η επίδραση του νεοφιλελευθερισμού και της «παγκο σμιοποίησης». Στο δεύτερο μέρος μελετάται επιπλέον η επίδραση της οικονομικής κρίσης στο δίκαιο και στη δημοκρατία καθώς και πιθανές εναλλακτικές λύσεις στις οποίες το δίκαιο θα μπορούσε να υπηρετήσει τη δημοκρατία και την έξοδο από την κρίση. 11