Μελέτη: Καταγραφή και ανάδειξη συνοδών ιστορικώνπολιτιστικών στοιχείων

Πράξη «Εκπόνηση Σχεδίων Ερευνητικών και Τεχνολογικών Αναπτυξιακών Έργων Καινοτομίας (ΑγροΕΤΑΚ)» Τίτλος Έργου «Ολοκληρωμένη διαχείριση και αξιοποίηση εγκαταλελειμμένων οπωρώνων και αυτοφυών καρποφόρων φυτών» Regeneratio Μονάδα υλοποίησης: Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών Θεσσαλονίκης Παραδοτέο 2.γ Μελέτη: Καταγραφή και ανάδειξη συνοδών ιστορικώνπολιτιστικών στοιχείων Νίκος Νικήσιανης Ιούνιος 2015

Περιεχόμενα 1. Πρόλογος...5 2. Αντικείμενο μελέτης...6 3. 4. 2.1 Εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες και συνοδά ιστορικά-πολιτιστικά στοιχεία...6 2.2 Περιοχή έρευνας: Οροσειρά Ροδόπης...11 Μεθοδολογία... 13 3.1 Βιβλιογραφία προηγούμενες μελέτες...13 3.2 Αεροφωτογραφίες δορυφορική επισκόπηση...13 3.3 Επιτόπια έρευνα...14 Αποτελέσματα... 18 4.1 Οικισμοί...18 4.2 Κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις...30 4.3 Αναβαθμίδες και ξερολιθιές...35 4.4 Λοιπά στοιχεία...44 Βιβλιογραφία... 50 Παράρτημα Ι... 52

1. Πρόλογος Το παρόν κείμενο αποτελεί το Παραδοτέο 2.γ. με τίτλο «Μελέτη: Καταγραφή και ανάδειξη συνοδών ιστορικών-πολιτιστικών στοιχείων» και έχει ως στόχο να περιγράψει και να αναδείξει τα ανθρωπογενή, ιστορικά και πολιτιστικά στοιχεία που συνοδεύουν τους εγκαταλελειμμένους οπωρώνες στην οροσειρά Ροδόπης, όπως είναι οι οικισμοί, κατοικημένοι ή εγκαταλελειμμένοι, τα ερείπια, οι αναβαθμίδες, οι βρύσες, τα πέτρινα γεφύρια, οι κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις, οι Μονές και εκκλησίες, οι νερόμυλοι, οι στράτες και τα μονοπάτια κα. Η εργασία αυτή, σύμφωνα πάντα με το ΤΔΕ, έλαβε χώρα κατά την 2η Φάση του έργου (ΦΕ 2: «Αναλυτική μελέτη περιοχής εφαρμογής»). Στο πλαίσιο της ίδιας ΦΕ, έλαβε ήδη χώρα η «Διερεύνηση του υφιστάμενου ιδιοκτησιακού/νομικού καθεστώτος και πλαισίου εκμετάλλευσης», η οποία και παραδόθηκε με τα υπόλοιπα Παραδοτέα του προηγούμενου τριμήνου (Μάρτιος 2015, Παραδοτέο 2.α). Παράλληλα, στο ίδιο διάστημα η αναλυτική μελέτη της περιοχής εφαρμογής συμπληρώθηκε με τα παρακάτω παραδοτέα, τα οποία ολοκληρώθηκαν και παραδίνονται μαζί με το παρόν: - Π2.β. Μελέτη: Ακριβής χαρτογράφηση και καταγραφή οπωρώνων και οπωροφόρων δέντρων στην περιοχή μελέτης - Π2.δ. Μελέτη: Καταγραφή και χαρτογράφηση συμπληρωματικών εγκαταλελειμμένων ή αυτοφυών καρποφόρων και εκμεταλλεύσιμων φυτών Το τελικό κείμενο παραδόθηκε σύμφωνα με τα προβλεπόμενα από τη σχετική Σύμβαση στο τέλος του Ιουνίου 2015.

2. Αντικείμενο μελέτης 2.1 Εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες και συνοδά ιστορικά-πολιτιστικά στοιχεία Όπως περιγράφεται αναλυτικά σε προηγούμενα Παραδοτέα (1.β, 1.γ), με τον όρο περιγράφεται κάθε φυτεία δέντρων ή θάμνων που προορίζονται για παραγωγή τροφίμων. Ο μπορεί να περιλαμβάνει ένα ή περισσότερα είδη δέντρων που παράγουν φρούτα ή άλλους εδώδιμους καρπούς. Ειδικότερα, ως παραδοσιακός θεωρείται κάθε φυτεία με έναν ελάχιστο αριθμό συγκεντρωμένων δέντρων (αναφέρεται 5 δέντρα κατ ελάχιστο σε 20 μέτρα μέγιστη απόσταση) που παράγουν φρούτα ή ξηρούς καρπούς, η διαχείρισή τους γίνεται με τρόπους χαμηλής έντασης ή εκτατικής καλλιέργειας, χωρίς τη χρήση χημικών, παρασιτοκτόνων, εντομοκτόνων και ανόργανων λιπασμάτων και τα πολυετή δέντρα αφήνονται να φτάσουν στο στάδιο ωρίμανσης. Ένας παραδοσιακός καθορίζεται από χαμηλές εισροές, χαμηλή ένταση εργασίας και είναι υψηλής βιολογικής ποικιλομορφίας και αισθητικής. Η καλλιέργεια τέτοιων, συνήθως μικτών, συστάδων οπωροφόρων δέντρων αποτελεί εδώ και πολλούς αιώνες μία διαδεδομένη γεωργική πρακτική στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές της Ελλάδας. Οι ορεινοί οπωρώνες αυτοί δημιουργούνταν κυρίως γύρω από μόνιμους ή περιστασιακούς οικισμούς, καθώς και κοντά σε ορεινά χωράφια, βοσκολίβαδα και άλλους χώρους δραστηριότητας. Φιλοξενούσαν κυρίως δέντρα των γενών Prunus (κορομηλιά, δαμασκηνιά, κερασιά, βυσσινιά) και Pyrus (αχλαδιά, γκορτσιά), καθώς και μηλιές (Malus sp), κυδωνιές (Cydonia oblonga), καρυδιές (Juglans sp.), αμπέλια (Vitis vinifera) και άλλα. Το τοπίο συμπληρωνόταν από καρποφόρους θάμνους, όπως Κρανιές, (Cornus sp.), αγριοτριανταφυλλιές (Rosa sp.), βατομουριές (Rubus sp) κα. Σήμερα, η μεγάλη πλειοψηφία αυτών των οπωρώνων έχει εγκαταλειφθεί, λόγω της εγκατάλειψης των περισσότερων ορεινών οικισμών και την εντατικοποίηση-εμπορευματοποίηση της αγροτικής παραγωγής. Οι εγκαταλελειμμένοι παραδοσιακοί οπωρώνες συγκεντρώνονται έτσι κυρίως εντός και γύρω από εγκαταλελειμμένους οικισμούς ή οικισμούς που κατοικούνται αλλά οι κάτοικοί τους δεν συνεχίζουν τις παραδοσιακές καλλιέργειες, γύρω από μονές, ναούς και παρεκκλήσια, ανάμεσα στα ορεινά χωράφια, εγκαταλελειμμένα και μη, σε λιβάδια, σε θέσεις

δίπλα στο επαρχιακό και δασικό οδικό δίκτυο, σε ανοίγματα στο δάσος, στην κοίτη των ορεινών ρεμάτων και περιοχών. Εξαιτίας αυτής της ετερογένειας στη σύνθεση των ειδών, την έκταση, την αρχική τους και χρήση, το βαθμό ή την εποχή της εγκατάλειψης, την πορεία διαδοχής και την κατάστασης διατήρησής τους σήμερα, οι θέσεις των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων παρουσιάζουν σήμερα πολύ μεγάλη ποικιλία. Στα υπόλοιπα παραδοτέα αυτής της φάσης (2.β και 2.δ) έγινε μία προσπάθεια κατηγοριοποίησης των θέσεων σε τρεις βασικές κατηγορίες: - Εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες, οι οποίοι αφορούν κυρίως εγκαταλελειμμένους οικισμούς και τις γύρω εκτάσεις, - Μη-εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες, οι οποίοι αφορούν καλλιεργούμενες γεωργικές εκτάσεις ή εκτάσεις εντός και γύρω από κατοικημένους οικισμούς, - Συμπληρωματικές θέσεις, οι οποίες αφορούν κυρίως παλιά χωράφια, απομακρυσμένα από τους οικισμούς, βοσκολίβαδα, δέντρα φυτεμένα ή/και προερχόμενα από φυσική αναγέννηση κατά μήκος των δρόμων κοκ. Ιστορικό πλαίσιο Όπως συγκλίνουν οι περισσότερες μαρτυρίες και πληροφορίες (πχ. Μάργαρης 1991), άλλα και όπως γίνεται φανερό από την καταγραφή του μεγέθους, του περιεχομένου και της καλλιεργητικής πρακτικής, η καλλιέργεια των παραδοσιακών, ορεινών οπωρώνων δεν αποτελούσε κατά κανόνα την αποκλειστική απασχόληση κάποιου παραγωγού. Αντίθετα, λειτουργούσαν συμπληρωματικά, δίπλα στις υπόλοιπες αγροτικές και κτηνοτροφικές παραγωγικές δραστηριότητες. Με αυτό τον τρόπο οι παραδοσιακοί οπωρώνες αποτελούσαν μία συμπληρωματική αλλά σημαντική πηγή διατροφής και άλλων πόρων για τις ορεινές κοινότητες. Αυτό ίσχυε ιδιαίτερα μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα, όταν και η αγροτική οικονομία στις περισσότερες ορεινές κοινότητες στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στην τροφική αυτάρκεια και όχι στο εμπόριο των τροφίμων, στο συνδυασμό διαφορετικών δραστηριοτήτων μικρής κατά κανόνα κλίμακας (καλλιέργεια μικρών ορεινών χωραφιών, οπωρώνων, εκτατική κτηνοτροφία, συλλογή άγριων καρπών και φυτών κα). Εξαίρεση αποτελούσαν οι κοινότητες των τυπικών κτηνοτροφικών φυλών, όπως οι Σαρακατσάνοι που

κυριαρχούσαν στην περιοχή της Ροδόπης, που βασιζόταν στην κτηνοτροφία μεγάλης κλίμακας και κάποια λίγα εμπορικά ή βιοτεχνικά κέντρα. Ωστόσο, και σε αυτές τις περιπτώσεις, η παραγωγή συμπληρωνόταν από αγροτικές δραστηριότητες μικρής κλίμακας. Σε αυτό το πλαίσιο, κρίσιμος παράγοντας ήταν ο συνδυασμός διαφορετικών δέντρων και ποικιλιών, ώστε η κοινότητα να βρίσκει διαθέσιμους καρπούς σε διαφορετικές περιόδους του έτους. Επίσης, οι ποικιλίες αυτές ήταν σαφώς προσαρμοσμένες στις ιδιαίτερες κλιματολογικές και εδαφολογικές συνθήκες της κάθε περιοχής. Εικόνα 1. Ερείπια και οπωροφόρα στον οικισμό Δέλτα Σε γενικές γραμμές, ο τρόπος καλλιέργειας, νομής, συγκομιδής και χρήσεις των δευτερευόντων, αλλά σημαντικών αυτών καρποφόρων, δεν έχει μελετηθεί αρκετά από την ιστορική και λαογραφική βιβλιογραφία της χώρας, σε σχέση για παράδειγμα με τις βασικές καλλιέργειες των σιτηρών. Εξαιρέσεις αποτελούν οι καλλιέργειες της ελιάς και του αμπελιού, φυτά πολύ σημαντικά στην αγροτική οικονομία και στη λαϊκή ζωή των κοινοτήτων. Στη συνέχεια της παρούσας έρευνας, θα επιδιώξουμε να συλλέξουμε περισσότερα στοιχεία και παραδοσιακές γνώσεις γύρω από αυτά τα ζητήματα, τόσο από την υφιστάμενη βιβλιογραφία, κυρίως από τοπικές λαογραφικές πηγές, όσο και από τις μαρτυρίες που θα συνεχίσουν να συλλέγονται. Εξάλλου, το ιδιοκτησιακό καθεστώς των παραδοσιακών οπωρώνων παραμένει μάλλον ασαφές. Από ό,τι υποδεικνύουν οι μαρτυρίες που συλλέχθησαν μέχρι τώρα στο πλαίσιο της παρούσας

έρευνας, πολλοί οπωρώνες και δέντρα ανήκαν σαφώς στην εκάστοτε ατομική, η ορθότερα οικογενειακή, περιουσία, των κατοίκων της κοινότητας. Αυτό ισχύει για τους οπωρώνες που βρισκόταν εντός των χωραφιών ή των οικημάτων της κάθε οικογένειας. Μεγάλο μέρος όμως βρισκόταν έξω από αυτά τα πλαίσια, περιβάλλοντας τις ιδιοκτησίες εντός του χωριού ή πέριξ των χωραφιών της, κοντά σε κοινόχρηστες υποδομές και πόρους, όπως οι ρεματιές, οι μύλοι, οι νεροτριβές κοκ, στις κοινόχρηστες εκτάσεις του χωριού κα. Σε αυτή την περίπτωση, μπορούν να θεωρηθούν ως κοινοτική ιδιοκτησία, όπως ίσχυε επίσης πολλές φορές για το κοινοτικό δάσος ή τους κοινοτικούς βοσκοτόπους. Ένα τέτοιο καθεστώς φαίνεται ότι ισχύει πολλές φορές στους πλέον παραγωγικούς, εκτεταμένους οπωρώνες, όπως είναι κατεξοχήν οι καστανώνες, ή οι εκτάσεις με καρυδιές. Μαρτυρίες που προέρχονται από προφορικές συζητήσεις με ηλικιωμένα άτομα, υποδεικνύουν ότι η ιδιοκτησία και η χρήση των οπωροφόρων γύρω από τους οικισμούς και τα χωράφια ήταν κοινή για τους κατοίκους της κοινότητας. Από τη μέχρι τώρα βιβλιογραφική έρευνα, δεν έχουν βρεθεί άλλες σχετικές μελέτες ή αναφορές για το ιδιοκτησιακό καθεστώς και τις σχέσεις παραγωγής που περιβάλλανε αυτό το μέσο παραγωγής, ωστόσο η σχετική έρευνα πρέπει να συνεχισθεί, τόσο βιβλιογραφικά, όσο και μέσω μαρτυριών, καθώς παρουσιάζει σχετικό ενδιαφέρον. Συνοδά ιστορικά και πολιτιστικά στοιχεία Πολλοί λοιπόν από τους εγκαταλελειμμένους οπωρώνες έχουν σήμερα ιστορική σημασία καθώς αποτελούν απομεινάρια από ορεινές κοινότητες που χάθηκαν. Οι κοινότητες αυτές μπορεί να χρονολογούνται πολλούς αιώνες πριν και σε πολλές περιπτώσεις ο είναι το μόνο ορατό σημείο που σηματοδοτεί σήμερα τη τους. Καθώς πολλά από τα δέντρα που συναποτελούν τους οπωρώνες (καστανιές, καρυδιές), αλλά και άλλα χαρακτηριστικά είδη που φυτεύονται εντός των οικισμών (πχ πλάτανος), είναι αιωνόβια, μπορούν να αξιοποιηθούν για τη χρονολόγηση των οικισμών που τα φιλοξενούσαν. Όπως επίσης σημειώθηκε παραπάνω, η μελέτη των πρακτικών διαχείρισης και αξιοποίησης των οπωρώνων, μπορεί να αποκαλύψει σημαντικά ιστορικά στοιχεία για τις κοινωνικές παραγωγικές σχέσεις των παλιών, ορεινών κοινοτήτων.

Εικόνα 2. Οπωροφόρα δέντρα μέσα από χαλάσματα, στο Βαθύρεμα Οι εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες συνοδεύονται μέχρι σήμερα από διάφορα ανθρωπογενή, ιστορικά και πολιτιστικά στοιχεία, τα οποία συνδέονται άρρηκτα με την ιστορία και την παρουσία τους. Το παρόν Παραδοτέο λοιπόν επικεντρώνει στην καταγραφή και την ανάδειξη της σημασίας αυτών των στοιχείων, ξεκινώντας από την περιοχή μελέτης, δηλαδή το Εθνικό Πάρκο Οροσειράς Ροδόπης. Τα στοιχεία που περιγράφονται αναλυτικά παρακάτω είναι: - Οικισμοί: κατοικημένοι και εγκαταλελειμμένοι οικισμοί, ερείπια και χαλάσματα, καθώς και κτίρια, εγκαταλελειμμένα ή μη, με αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον - Κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις: μαντριά και στάνες - Παλιά χωράφια, αναβαθμίδες (πεζούλες), ξερολιθιές - Βρύσες - Πέτρινα, τοξωτά γεφύρια - Άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία όπως Μονές και εκκλησίες, νερόμυλοι, αρχαιολογικοί τόποι, στράτες και λιθόστρωτα μονοπάτια κα.

Οι εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες μαζί με τα παραπάνω ιστορικά και πολιτιστικά στοιχεία αποτελούν αναπόσπαστο και χαρακτηριστικό μέρος του τοπίου στην ελληνική επαρχία και βρίσκονται μάλιστα στη μέση μεταξύ αυτού που αντιλαμβανόμαστε ως «φυσικό» και αυτού που αντιλαμβανόμαστε ως «κοινωνικό» ή «ανθρωπογενές» περιβάλλον. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν ταυτόχρονα μέρος τόσο των φυσικών, όσο και των κοινωνικών/παραγωγικών διαδικασιών, αναδεικνύοντας έτσι τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση. Αποκτούν έτσι και μία επιπλέον συμβολική αξία, ανατρέποντας την πάγια αντίληψη που έχουμε για τη «φύση» και τον «άνθρωπο» ως δύο διακριτές ενότητες. Σημειώνουμε τέλος την αισθητική αξία που έχουν οι παραδοσιακοί οπωρώνες σε συνδυασμό με τα παραπάνω στοιχεία, το ρόλο τους ως τόποι αναψυχής, περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης και κατ επέκταση το δυνητικό τους ρόλο για την ποσοτική και ποιοτική ενίσχυση του οικοτουρισμού (βλ. και Burrough 2010 για τις αντίστοιχες απόψεις στην Αγγλία). 2.2 Περιοχή έρευνας: Οροσειρά Ροδόπης Για την οριοθέτηση της περιοχής έρευνας χρησιμοποιήθηκαν τα όρια του Εθνικού Πάρκου Δάσους Οροσειράς Ροδόπης, αλλά ερευνήθηκαν μόνο τα τμήματα που εντάσσονται στον κύριο ορεινό όγκο της παραπάνω Οροσειράς, αφαιρέθηκε δηλαδή από την επικράτεια του Εθνικού Πάρκου ένα μικρό μέρος νότια και δυτικά του ποταμού Νέστου. Το Εθνικό Πάρκο Οροσειράς Ροδόπης (ΕΠΟΡ) περιλαμβάνει το κεντρικό και δυτικό τμήμα του ορεινού συγκροτήματος της Ροδόπης, από τις βορειοανατολικές πλαγιές του όρους Φαλακρού και εν συνεχεία βορείως τού ποταμού Νέστου μέχρι τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα και την ορεινή περιοχή της. Η Οροσειρά Ροδόπης είναι σήμερα πυκνά δασωμένη και φιλοξενεί όλες τις ζώνες βλάστησης της Ευρώπης. Από την ευμεσογειακή των αειφύλλων πλατυφύλλων μέχρι τη σκανδιναβική ζώνη των ψυχρόβιων κωνοφόρων, της ερυθρελάτης, δασικής πεύκης και της σημύδας. Διοικητικά υπάγεται στην Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης και συγκεκριμένα στις Περιφερειακές Ενότητες και και στους Δήμους Κ. Νευροκοπίου,,

Παρανεστίου, Μύκης και, ενώ δασοδιοικητικά υπάγεται στις Διευθύνσεις Δασών και και τα Δασαρχεία Κ. Νευροκοπίου,, Σταυρούπολης και. Περισσότερα στοιχεία για το φυσικό περιβάλλον, τη χλωρίδα και πανίδα, το καθεστώς προστασίας, την ιστορία και την οικονομία της περιοχής παρατίθενται σε προηγούμενα Παραδοτέα (κυρίως 1.ε) και δεν αναπαράγεται εδώ για λόγους συντομίας. Εικόνα 3. Ερείπια σε παλιό οπωρώνα της Ροδόπης (περιοχή Προσήλιου - Χρυσής)

3. Μεθοδολογία 3.1 Βιβλιογραφία προηγούμενες μελέτες Για την αναλυτική καταγραφή των ιστορικών και πολιτιστικών στοιχείων των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων της οροσειράς Ροδόπης, διερευνήθηκε στην αρχή εξαντλητικά η υφιστάμενη επιστημονική βιβλιογραφία με σκοπό να συλλεχθούν τα όσα ήδη υφιστάμενη στοιχεία. Οι πηγές που βρέθηκαν και αξιοποιήθηκαν αναφέρονται παρακάτω στα αντίστοιχα αποτελέσματα. 3.2 Αεροφωτογραφίες δορυφορική επισκόπηση Μαζί με τους εγκαταλελειμμένους οπωρώνες, η επισκόπηση των διαθέσιμων δορυφορικών εικόνων από το πρόγραμμα Google Earth καθώς και των αεροφωτογραφιών του 1945, υπέδειξε και την παρουσία συνοδών ιστορικών και πολιτιστικών στοιχείων. Η εξέταση έγινε με προσεκτική οπτική σάρωση ολόκληρης της επιλεγμένης περιοχής, αξιοποίηση των συνοδευτικών πληροφοριών, όπως τοπωνύμια, φωτογραφίες κοκ. που υπάρχουν στο παραπάνω πρόγραμμα, καθώς και σε άλλα παρόμοια (Wikimapia) και έντυπους και ψηφιακούς χάρτες. Εικόνα 4. Οπωρώνες και μικρά χωράφια σε αναβαθμίδες, γύρω από το μικρό οικισμό Καλό Νερό, στη Ροδόπη

- Επισκόπηση παλιών αεροφωτογραφιών Αντίστοιχα,, ώστε αφενός να εντοπιστούν οι θέσεις εγκαταλελειμμένων οπωρώνων, αφετέρου να μελετηθεί η πορεία δάσωσής τους στο χρόνο. Για το σκοπό αυτό έγινε εκτενή σχετική διερεύνηση στα αρχεία της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (gys.gr). Από τις αρχικά προτεινόμενες και διαθέσιμες ημερομηνίες, τελικά επιλέχτηκαν οι αεροφωτογραφίες του 1945 για τους εξής λόγους: - Είναι η πλέον κατάλληλη χρονική στιγμή για τη μελέτη της αρχικής κατάστασης των οπωρώνων της Ροδόπης και της σύγκρισής τους με τη σημερινή, αφού η μεγάλη πλειοψηφία των οικισμών και των αντίστοιχων οπωρώνων της περιοχής εγκαταλείφθηκε ακριβώς τότε, μετά δηλαδή από το Β Παγκόσμιο Πόλεμο (βλ. αναλυτικά Παραδοτέο Π2.γ. Μελέτη: Καταγραφή και ανάδειξη συνοδών ιστορικών-πολιτιστικών στοιχείων). - Οι αεροφωτογραφίες αυτές είναι διαθέσιμες για όλη την περιοχή μελέτης (με μικρές μόνο απώλειες) και μάλιστα σε μορφή κατάλληλη για χαρτογραφική μελέτη (ορθοφωτοχάρτες). Η επισκόπηση των αεροφωτογραφιών κρίθηκε τελικά πολύ χρήσιμη για τους σκοπούς της συγκεκριμένης έρευνας (βλ. παρακάτω). 3.3 Επιτόπια έρευνα Η βασικότερη τέλος μέθοδος για την καταγραφή των συνοδών ανθρωπογενών ιστορικών και πολιτιστικών στοιχείων ήταν η επιτόπια έρευνα, η οποία έγινε κατά τη διάρκεια 5 ερευνητικών επισκέψεων στην περιοχή μελέτης, συνολικής διάρκειας 20 ημερών: - 9-11 Δεκεμβρίου 2014-24-28 Φεβρουαρίου 2015-17-20 Απριλίου 2015-18-23 Μαΐου 2015-9-10 Ιουνίου 2015 Η επισκέψεις έγιναν με τη χρήση ιδιόκτητου οχήματος 4x4.

Όπως φαίνεται και από τους παρακάτω χάρτες, κατά τη διάρκεια των επισκέψεων αυτών σαρώθηκε όλο σχεδόν το βατό δασικό δίκτυο της περιοχής και επισκεφθήκαμε τις περισσότερες θέσεις εγκαταλελειμμένων οπωρώνων. Εξαίρεση ήταν οι θέσεις στις οποίες η πρόσβαση δεν ήταν εφικτή. Εικόνα 5. Διαδρομές κατά την 1η ερευνητική επίσκεψη (12/2014)

Εικόνα 6. Διαδρομές κατά τη 2η και 3η ερευνητική επίσκεψη (2-4/2015) Εικόνα 7. Διαδρομές κατά την 4η και 5η ερευνητική επίσκεψη (5-6/2015)

Εικόνα 8. Διαδρομές σε όλες τις ερευνητικές επισκέψεις

4. Αποτελέσματα Στο Παράρτημα Ι καταγράφονται αναλυτικά τα συνοδά ιστορικά και πολιτιστικά στοιχεία ανά οπωρώνα. Στη συνέχεια περιγράφονται αναλυτικά ανά κατηγορία. 4.1 Οικισμοί Κατοικημένοι οικισμοί Αν και μεγάλη ιστορική παράδοση και κατοικημένη κατά καιρούς από σημαντικούς λαούς και κοινότητες (μουσουλμάνοι, σαρακατσάνοι, πρόσφυγες κα), σήμερα η ευρύτερη περιοχή του ΕΠΟΡ είναι σήμερα σχετικά αραιοκατοικημένη, με δύο μεγάλα οικιστικά κέντρα (Παρανέστι, Σταυρούπολη) και αρκετά μικρά χωριά, πολλά εκ των οποίων είναι εγκαταλελειμμένα ή έχουν πολύ λίγους κατοίκους. Σύμφωνα με την ΕΠΜ (Γκατζογιάννης 1999), μπορούμε να διακρίνουμε τα προσφυγικά χωριά, όπου περιλαμβάνονται τα Νεστοχώρια, τα χωριά δηλ. της κοιλάδας του Νέστου (Σταυρούπολη, Παρανέστι, κοινότητες Δαφνώνα, Καρυόφυτου, Νεοχωρίου, καθώς και οι οικιστικές ενότητες Ποταμών Μικρομηλιάς και Σκαλωτής Σιδηρονέρου και τα πομακοχώρια του νομού (Κοινότητες Κοτύλης και Ωραίου). Εικόνα 9. Δημάριο

Εικόνα 10. Κύκνος Το Επιχειρησιακό Σχέδιο για την υλοποίηση του Ολοκληρωμένου Προγράμματος Βιώσιμης Ανάπτυξης Οροσειράς Ροδόπης (ΟΠΒΑΟΡ 2011) καταγράφει στο σύνολο της Οροσειράς Ροδόπης και σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 2001 46.952 κατοίκους, κατανεμημένους σε 195 οικισμούς. Το μέσο μέγεθος του οικισμού ήταν στους 241 κατοίκους. Ο πολυπληθέστερος και πυκνοκατοικημένος Δήμος ήταν αυτός της Μύκης και οι πιο αραικοτοικημένος περιοχές αυτές του Δήμου. Όσο αφορά την εγκατάλειψη, σημειώνεται ότι 85 οικισμοί είχαν πληθυσμό μικρότερο των 100 κατοίκων, 18 μικρότερο των 10 και 4 μηδενικό. Η χρονική εξέλιξη του πληθυσμού επιβεβαιώνει τη σταδιακή μείωση και γήρανση του πληθυσμού, ο οποίος μειώνεται συνεχώς από το 1961, κυρίως στην πλευρά της. Οι βασικοί λόγοι είναι η εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση. Ο δείκτης εξάρτησης ηλικιωμένων δείχνει ότι υπήρχαν περισσότεροι συνταξιούχοι από ό,τι εργαζόμενοι. Ιδιαίτερα οι περιοχές του Δήμου Παρανεστίου, και που βρίσκονται εντός του ΕΠΟΡ (βλ. παρακάτω), βρίσκονται σε κατάσταση δημογραφικού μαρασμού.

Εικόνα 11. Οπωροφόρα και παλιά σπίτια στο Μαργαρίτι Σύμφωνα τώρα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία και συγκεκριμένα τα επίσημα αποτελέσματα της Εθνικής Απογραφής του 2011 (βλ. Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως 3465/2012), η περιοχή του Εθνικού Πάρκου Οροσειράς Ροδόπης είναι σήμερα ιδιαίτερα αραιοκατοικημένη. οι δημοτικές κοινότητες και οι οικισμοί που βρίσκονται εντός των ορίων της περιοχής εφαρμογής έχουν συνολικά 7368 κατοίκους, 2193 στην Περιφερειακή Ενότητα και 5175 στην Περιφερειακή Ενότητα. Ο πληθυσμός αυτός κατανέμεται στους οικισμούς της περιοχής, καθώς και στην ισχύουσα διοικητική διαίρεση, αναλυτικά ως εξής: Πίνακας 1. Κατοικημένοι οικισμοί εντός του ΕΠΟΡ, σύμφωνα με Απογραφή 2011 Περιφερειακή Ενότητα Δήμος Δημοτική Ενότητα Σιδηρόνερου Τοπική Κοινότητα Σιδηρόνερου Καλλίκαρπο Οροπέδιο 2193 310 24 23

Παππάδες Σιδηρόνερο Τοπική Κοινότητα Σκαλωτής Σκαλωτή Δήμος Κάτω Νευροκοπίου Δημοτική Κοινότητα Κ. Νευροκοπίου Τοπική Κοινότητα Αχλαδέας Αχλαδιά Τοπική Κοινότητα Μικροκλεισούρας Μικροκλεισούρα Πέρασμα Τοπική Κοινότητα Μικρομηλιάς Μικρομηλιά Τοπική Κοινότητα Παγονερίου Παγονέρι Τοπικοί Κοινότητα Ποταμών Ποταμοί Δήμος Παρανεστίου Δημοτική Ενότητα Παρανεστίου Τοπική Κοινότητα Θόλου Θόλος Κάτω Θόλος Κρήνη Στέρνα Τοπική Κοινότητα Παρανεστίου Μεσοχώρι Ξάγναντο Παρανέστι Περίβλεπτο Πολυνέρι Πολύσυκο Τέμενος Τοπική Κοινότητα Σίλλης Διπόταμα Πρασινάδα Σίλλη Περιφερειακή Ενότητα Δήμος Μύκης Δημοτική Ενότητα Κοτύλης Δημοτική Κοινότητα Κοτύλης 35 228 102 102 92 92 137 111 26 38 38 154 154 323 323 166 4 123 8 31 822 105 43 625 8 10 15 16 49 17 32 0 5175 2158

Αιμόνιο Δημάριο Κοτύλη Πάχνη Δημοτική Ενότητα Μύκης Δημοτική Κοινότητα Μύκης Μάνταινα Σμίνθη Χρυσό Τοπική Κοινότητα Ωραίου Βασιλοχώρι Θεοτόκος Κύκνος Ρεύμα Σταμάτι Ωραίο Δήμος Δημοτική Ενότητα Σταυρούπολης Τοπική Κοινότητα Δαφνώνα Δαφνώνας Τοπική Κοινότητα Καρυόφυτου Άνω Καρυόφυτο Καστανίτης Κάτω Καρυόφυτο Λειβαδίτης Τοπική Κοινότητα Νεοχωρίου Ιωνικό Καλύβα Κάτων Ιωνικό Νεοχώρι Σταυροχώρι Τοπική Κοινότητα Σταυρούπολης Δασικό Χωριό Καλλιθέα Λυκοδρόμιο Μαργαρίτι Σταυρούπολη 75 623 429 1031 Σύνολο 7368 693 276 277 140 962 0 26 206 148 6 576 290 290 179 105 14 48 12 319 45 0 44 181 49 574 0 4 33 1 536

Όπως φαίνεται, τα μεγαλύτερα οικιστικά κέντρα είναι το Παρανέστι (625 κάτοικοι), η Πάχνη (1031), το Δημάριο (623), το Ωραίο (576) και η Σταυρούπολη (536). Είναι φανερό επίσης ότι περισσότερο διατηρούν τον πληθυσμό τους τα χωριά της Π.Ε. και ιδιαίτερα τα Πομακοχώρια της περιοχής. Στην περιοχή δεν υπάρχει οικισμός άνω των 2.000 κατοίκων, ενώ η πλειονότητα των οικισμών έχει κάτω από 150 κατοίκους. Σημειώνεται ωστόσο ότι τα στοιχεία της καταγραφής δεν αποτυπώνουν πάντα και την υφιστάμενη κατάσταση, αφού πολλοί από τους κατοίκους που καταγράφονται στα χωριά της περιοχής στην πραγματικότητα κατοικούν σε μεγαλύτερα οικιστικά κέντρα, εκτός ή εντός της περιοχής και ο πραγματικός πληθυσμός σε πολλούς οικισμός είναι μικρότερος. Η παραπάνω καταγραφή είναι χρήσιμο για τους σκοπούς του συγκεκριμένου έργου, αφού υποδεικνύει ποιοι οικισμοί μπορούν να θεωρηθούν ως εγκαταλελειμμένοι, τουλάχιστον από κατοίκους. Παλιοί και εγκαταλελειμμένοι οικισμοί Όπως φαίνεται από τον παραπάνω πίνακα, κάποιους από τους παραπάνω καταγεγραμμένους οικισμούς είναι ήδη εγκαταλελειμμένοι, αφού δεν καταγράφεται κανένας κάτοικος. Οι οικισμοί αυτοί είναι: - Σίλλη Βασιλοχώρι Καλύβα Σε πολλά χωριά καταγράφεται πολύ μικρός πληθυσμός (μικρότερος των 10 ατόμων) και είναι σχεδόν εγκαταλελειμμένα, όπως ο Άνω Θόλος (4), η Κρήνη (8), το Περίβλεπτο (8), το Σταμάτι (6), η Καλλιθέα (4) και το Μαργαρίτι (1). Πέρα όμως από τα χωριά που αναφέρονται στην τελευταία απογραφή, στην περιοχή υπάρχουν ακόμα δεκάδες άλλοι οικισμοί που έχουν πλήρως εγκαταλειφθεί εδώ και δεκαετίες. Όπως φαίνεται από τις παλιές ονομασίες τους, πολλά από τα χωριά αυτά κατοικούταν από μουσουλμάνους κατοίκους και εκκενώθηκαν κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών της δεκαετίας του 1920. Πολλά από αυτά στη συνέχεια κατοικήθηκαν από Έλληνες πρόσφυγες, κυρίως από την περιοχή του Πόντου (Χατζηθεοδώρου 2002). Με την έναρξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου τα χωριά που ήταν κοντά στα σύνορα εκκενώθηκαν, μία πρακτική που εντάθηκε με τη λήξη του πολέμου

και την έναρξη του Εμφυλίου. Ως το 1974 άλλωστε το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής ήταν επιτηρούμενη στρατιωτική ζώνη και η κυκλοφορία ελέγχονταν από το στρατό. Τα ιστορικά αυτά γεγονότα, σε συνδυασμό βέβαια με τη μαζική εξωτερική και εσωτερική μετανάστευση κατά τις δεκαετίες 1950-1970, οδήγησαν σε οριστική ερήμωση τους περισσότερους από τους οικισμούς της περιοχής. Εικόνα 12. Παλιά σπίτια και οπωροφόρα στο Κόκκινο Από την αξιοποίηση προηγούμενων ερευνών και τη δική μας επιτόπια έρευνα στους εγκαταλελειμμένους οπωρώνες μπορέσαμε να καταγράψουμε τους παρακάτω 56 εγκαταλελειμμένους οικισμούς (οι παλιές ονομασίες κυρίως από Χατζηθεοδώρου 2002). Η στήλη cod αντιστοιχεί στον κωδικό ς από τη χαρτογράφηση των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων οι περισσότεροι από αυτούς καταγράφθηκαν ως εγκαταλελειμμένοι οπωρώνων και κάποιοι ως συμπληρωματικές θέσεις (βλ. αντίστοιχα Παραδοτέα 2.β και 2.δ και παρακάτω εικόνες).

Πίνακας 2. Καταγεγραμμένοι - χαρτογραφημένοι εγκαταλελειμμένοι οικισμοί στο ΕΠΟΡ a/a 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 cod 12 15 28 32 39 40 46 49 50 53 54 57 59 62 65 66 67 74 78 80 82 83 86 87 88 90 92 93 94 96 102 104 105 107 108 109 111 112 113 121 129 131 132 133 name/area Ασβεστόπουλος Παπαδιά Καλό Νερό Ερύμανθος Άνω Συνοικισμός Καλύβας Καλύβα Σιδηρόπετρα Στέρνα Θόλος Αμισηνό Ποταμάκια Αγία Βαρβάρα Τραχώνι Διπόταμα Μυλονοχώρι Βουνοπλαγιά Σίλλη Άνω Περιβόλια Πεύκη Ζαρκαδιά Τρίγωνο Διαβολόρεμα Φαρασινό Ρέμα Αγροκτήματος Θερμιά Μαντριά Αλίκιοϊ Αγκινάρα Μεγάλο Ρέμα Πολυγέφυρο Πολύσυκο Περιβολίτσα Συκίδια Συνοικισμός Πλακόστρωτο Δίχαλο Μαγνήσιο Κόκκινα Καστανιά Κλειστά Βουνοχώρι Βαθύρεμα Ελατιά Πόρτσιανη Παλιά ονομάσια Ντάλια Μπαλαμπάν Γκόρντοβα Ζεμπίλ Μαχαλέ Καρίλοβα Μπαχάν Λεστάν Ιλιτζέ Αλίκιοϊ Τσατάκ Τσερκίστα Κλουμ Γκρισδέλ Μπούρχοβο Κολιούς Πριμπόινα Δερέκιοϊ Καρά Ντερέ perf

134 135 137 139 141 143 144 145 149 150 154 183 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 Μαυροχώρι Αγριοκερασιά Λακκούδα Διπλοχώρι Καλ. Τσιλλιγγίρη Ερείπια Μοναστήρι Λειμώνας Πούλιοβο Αντίλαλος Λιβάδια Θόλου Πευκότοπος Τίσοβα Λακκαβίτσα Ράσοβο Δρακόπτερα, Εβρενές Καϊντζάλ Εικόνα 13. Εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες και οικισμοί στην Οροσειρά Ροδόπης Στο βιβλίο του Χατζηθεοδώρου (2002), αναφέρονται άλλοι 34 οικισμοί του Νομού που δεν υπάρχουν σήμερα. Κάποιοι από αυτούς εντοπίστηκαν, αλλά δεν καταγράφτηκαν γιατί δεν απαντήθηκαν οπωροφόρα δέντρα. Κάποιοι επίσης πιθανά είναι άλλες ονομασίες των ήδη καταγεγραμμένων. Πίνακας 3. Επιπλέον (μη χαρτογραφημένοι) εγκαταλελειμμένοι οικισμοί από Χατηθεοδώρου 2002 a/a 57 58 59 60 name/area Γέφυρα (Κοιν. Θόλου) Ραχούλα (Κοιν. Θόλου) Κριθαρίστρα (κοιν. Μικρομηλιάς) Μελισσόμαντρα (κοιν. Μικρομηλιάς) Παλιά ονομάσια Σκράνοβα Κασίστα Μαλούστα perf

61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 Μυλόπετρα (κοιν. Μικρομηλιάς) Αγριοκερασιά (κοιν. Ποταμών) Πολύλιθο (κοιν. Μικρομηλιάς) Ψυχρό (κοιν. Μικρομηλιάς) Μυλόρεμα (κοιν. Μικρομηλιάς) Καλύβια Λιάπη (Κοιν. Πλατανόβρυσης) Μυρσινιά (Κοιν. Πλατανόβρυσης) Σκληρόπετρα (Κοιν. Πλατανόβρυσης) Βοσκότοπος (Κοιν. Σιδηρόνερου) Βραχότοπος (Κοιν. Σιδηρόνερου) Γέφυρα Νέστου (Κοιν. Σιδηρόνερου) Λυκοφωλιά (Κοιν. Σιδηρόνερου) Ντερέ Μαχαλέ (Κοιν. Σιδηρόνερου) Σταυροδρόμι (Κοιν. Σιδηρόνερου) Αετοράχη (Κοιν. Σίλλης) Αυγό (Κοιν. Σίλλης) Βουνοκορφή (Κοιν. Σίλλης) Δαμασκηνιά (Κοιν. Σίλλης) Διάμεσο (Κοιν. Σίλλης) Κεραμείο (Κοιν. Σίλλης) Κρημνός (Κοιν. Σίλλης) Οξυά (Κοιν. Σίλλης) Χαϊκούλη (Κοιν. Σίλλης) Ερημοκλήσι (Κοιν. Σκαλωτής) Θησαυρός (Κοιν. Σκαλωτής) Καισαριανός (Κοιν. Σκαλωτής) Μελισσότοπος (Κοιν. Σκαλωτής) Μονοπάτι (Κοιν. Σκαλωτής) Πετρότοπος (Κοιν. Σκαλωτής) Φανίτσα (Κοιν. Σκαλωτής) Μουζντέλ Ίσμπιστα Σταρεντζίκ Κωστέν Μαχαλετζίκ Ορεινό Τσαλί Μαχαλέ Μπεκτάς Δρατσένιτσα Κάλτσοβο Γιουρτ Μαχαλέ Όρχοβα Ραδίμπος Τομάλ Λοκάντα Σλίβια/Σέμπροτς Γιαβόρ Κάροβο Καϊκούλ Μπούκοβο Κουλέρμπα Τσερέσοβο Ρούσκοβο Πρεσλόπ Ρατίσανι Μπίτσοβο

Εικόνα 14. Σπίτι στη Σίλλη Η συντριπτική πλειοψηφία των παραπάνω εγκαταλελειμμένων οικισμών που καταγράφθηκαν κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας είναι σήμερα σχεδόν εξαφανισμένοι. Η τους μαρτυρείται μόνο από τις αναβαθμίδες, τις ξερολιθιές και ελάχιστα ερείπια. Άλλωστε στις περισσότερες περιπτώσεις οι οικισμοί αυτοί φαίνεται ότι ήταν πολύ μικροί και πριν εγκαταλειφθούν. Σε λιγότερους οικισμούς απομένουν κάποια εμφανή ερείπια, συνήθως κάποιο κεντρικό κτίριο όπως το σχολείο, ενώ σε μερικούς υπάρχουν νέες αγροικίες ή κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις (βλ. παρακάτω).

Εικόνα 15. Το χωριό Τραχώνι το 1945, σήμερα εγκαταλελειμμένο Εικόνα 16. Οικισμός στην περιοχή του Ερύμανθου (Ροδόπη), από φωτογραφία του 1945. Σήμερα δεν διακρίνεται τίποτα στην αντίστοιχη περιοχή Συγκεκριμένα, στον Ασβεστόπουλο και στην παρακείμενη Παπαδιά, υπάρχει μία νέα κατοικία, κάποια χωράφια και κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις. Στο Καλό Νερό περισσότερα νέα σπίτια και κάποια κατοικημένα χωράφια. Στον Θόλο υπάρχουν επίσης αρκετά σπίτια, κάποια με

αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Στο Αμισηνό μόνο κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις. Στα Ποταμάκια βρίσκεται μόνο ο ανακατασκευασμένος ναός, ενώ στην Αγία Βαρβάρα ένα νέο Αγρόκτημα. Στο Τραχώνι κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις. Στα Διπόταμα και στη Σίλλη κάποια σπίτια, τα περισσότερα εγκαταλελειμμένα, αλλά και με αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, και νέα αγροκτήματα. Στη Ζαρκαδιά και το Τρίγωνο μόνο κάποια ερείπια, στο Φαρασινό η πέτρινη γέφυρα και μία ανακατασκευασμένη πλατεία με δεξαμένη. Στο Πολυγέφυρο εμφανή ερείπια και ο παλιός δρόμος. Στα Συκίδια κάποιες νέες αγροικίες. Στο Μαγνήσιο και τα Κόκκινα νέες και παλιές κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις. Στο Βαθύρεμα και την Ελατιά εμφανή ερείπια. Στο Λειμώνα ερείπια και κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις. 4.2 Κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις Μετά την έντονη εγκατάλειψη της περιοχής και την σχεδόν ολοσχερή υποχώρηση της ορεινής γεωργίας, η βασικότερη παραγωγική δραστηριότητα στην περιοχή (εκτός από την υλοτομία), είναι η ορεινή εκτατική κτηνοτροφία. Η κτηνοτροφία μάλιστα τείνει να ασκείται κυρίως σε περιοχές που είναι ανοικτές, δηλαδή σε περιοχές που τις προηγούμενες δεκαετίες καταλαμβανόταν από οικισμούς, χωράφια και βοσκοτόπια και αποτελούν σήμερα τις βασικές θέσεις των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων. Αφετέρου, η ίδια η κτηνοτροφία συμβάλλει στο να διατηρούνται ανοιχτές οι εκτάσεις στις οποίες ασκείται, αποτρέποντας τη διαδικασία διαδοχής δάσωσης και βοηθώντας στη διατήρηση των οπωρώνων. Έτσι, πολλούς από τους σημαντικότερους εγκαταλελειμμένους οπωρώνες αποτελούν χώρο κτηνοτροφικών εγκαταστάσεων ή/και βόσκησης. Ενδεικτικά αναφέρουμε την Παπαδιά, το Καλό Νερό, το Θόλο, το Αμισηνό, το Τραχώνι, τη Σίλλη, την Πεύκη, τη Ζαρκαδιά, τα Λιβάδια Μαγνησίου, τα Κόκκινα, τα Κλειστά, τη Λακκούδα, το Λειμώνα (Ράσοβο).

Εικόνα 17. Κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις στα ερείπια Τραχωνίου Οι κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις, σύγχρονες και παλιότερες, οι στάνες και τα μαντριά αποτελούν συνεπώς βασικό ανθρωπογενές συνοδό στοιχείο των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων. Στην πράξη, όπως διαφάνηκε με την επιτόπια έρευνα, όπου υπάρχουν κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις πολύ συχνά υπάρχουν και κάποια τουλάχιστον οπωροφόρα. Όσο αφορά την καταγραφή τους, αξιοποιήσαμε τα στοιχεία που συγκέντρωσε πολύ πρόσφατα (2013-2015) ο Φορέας Διαχείρισης Οροσειράς Ροδόπης. Συγκεκριμένα, καταγράφθηκαν 127 εγκαταστάσεις: Εικόνα 18. Μαντρί στο Δημάριο (φώτο από Google Earth)

Πίνακας 4. Κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις στον ΕΠΟΡ A/A 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 LOCATION DESCRIPTION Βουστάσιο Αιγοστάσιο Βουστάσιο Αιγοστάσιο Βουστάσιο Βουστάσιο Βουστάσιο Βουστάσια Αιγοστάσιο και προβατοστάσιο Προβατοστάσιο Βουστάσιο Χοιροστάσιο Προβατοστάσιο Προβατοστάσιο Αιγοστάσιο-εκτροφείο άγριων ζώων Αιγοστάσια Αιγοστάσια Βουστάσιο Αιγοστάσιο Βουστάσιο Αιγοστάσιο Βουστάσιο Βουστάσιο Αιγοστάσιο Παλιό Βουστάσιο Παλιό προβατοστάσιο Βουστάσιο Βουστάσιο Παλιό προβατοστάσιο Αιγοστάσιο Αιγοστάσιο Παλιό αιγοστάσιο Προβατοστάσιο Προβατοστάσιο Βουστάσιο Βουστάσιο Προβατοστάσιο Αιγοστάσιο Προβατοστάσιο Αιγοστάσιο Προβατοστάσιο Ποιμνιοστάσιο Βουστάσιο Βουστάσιο Βουστάσιο Βουστάσιο

47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 Μεγάλα Λιβάδια Λειβαδίτη προς Καρυόφυτο Νεοχώρι Μικροκλεισούρα 62 63 64 65 66 Οικισμός Τραχώνι Πολύσυκο Μικροχώρι κοντά Χωματόδρομος Σιδρόπετρα - Καλύβα 67 Καλύβα 68 Καρυόφυτο 69 Άνω Ιωνικό 70 Τραχώνι 71 Παπάδες 72 Μισονήσι 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 προς Γέφυρα Λεωνίδα Διπόταμα Λειβαδίτης προς Κεφαλόβρυση Διπόταμα Δαφνώνας Δαφνώνας Διπόταμα Μεταλλεία Σίλλη Ερ. Ραχούλας Ιωνικό προς Καλύβα Από Λειβαδίτη προς Μαργαρίτη 86 87 Θερμιά μετά τη διασταύρωση Προβατοστάσιο (δεν λειτουργεί μάλλον;) Σταύλος Βουστάσιο Αιγοστάσιο Παλαιός σταύλος Αιγοστάσιο Θερινός Σταύλος Πρόχειρο κατάλυμα Στάνη Στάνη Στάνη Στάνη Στάνη Στάνη Στάνη θερινή Σταύλος (άλογα γύρω στα 7) Στάνη ~ 20 αγελάδες Στάνη Θερινή Στάνη Βουστάσιο ~50 αγελάδες Βουστάσιο ~70 αγελάδες Βουστάσιο ~10 αγελάδες Βουστάσιο ~300 ζώα Βουστάσιο - 70 αγελάδες Βουστάσιο (150 αγελάδες) Θερινό μαντρί σε κακή κατάσταση. Φράχτης μισοσπασμένος Σταύλος με άλογα ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ Θερινή Στάνη Θερινή Στάνη ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ ΣΤΑΝΗ Κτήμα Αυγητίδη ΣΤΑΝΗ ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ ΣΤΑΝΗ Προβατοστάσιο ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ (αγελάδες)

88 89 90 Σιδηρόνερο Σιδηρόνερο Ρέμα Κρύα Νερά 91 Λουκατίνα 92 93 Ζαρκάδια Λειβαδάκι 94 Αχλαδομηλιά 95 96 97 98 Νεοχώρι Παρανεστί Παρανεστί Παρανεστί 99 Πρασινάδα 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 Πρασινάδα Σίλλη κεντρικό προς Πρασινάδα Διπόταμα Τύμπανο Τύμπανο Καλλίκαρπο Λειβαδίτης Κρήνη Κρήνη Μαγνήσιο Διχάλι Μικροκλεισούρα 112 προς Λυκόπουλο 113 Μεταλλία Σωτήρο 114 Μικρομηλιά-Λακούδα 115 116 117 118 119 120 121 125 Προς Παππάδες Μετά τους τυρφώνες Δασκαλοχώραφα προς Μαυροχώρι Σκαλωτή Τρείς Κορυφές Σιδηρόπετρα Πινακίδα αρχή δασικού μονοπατιού (Δημάριο) Λουκατίνα Διαστ.Ερ.Στάμνας-Θέση Τραπέζια Άνω Θόλος 126 Φαλακρό 127 Τραχώνι 122 123 124 Αιγοστάσιο ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ αγελάδες Θερινή στάνη Αιγοστάσιοπροβατοστάσιο ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ (αγελάδες) ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ (αγελάδες) Χοιροστάσιο (17 χοιρομητέρες+ 2 άλογα+ 1 αγελάδα) ΣΤΑΝΗ ΣΤΑΝΗ ΣΤΑΝΗ ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ 2 στάνες δεξιά και αριστερά Σταύλος με άλογα ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ (αγελάδες) ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ (αγελάδες) ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ (αγελάδες) Θερινή Στάνη Θερινή Στάνη Σταύλος με άλογα ΣΤΑΝΗ ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ ΒΟΥΣΤΑΣΙΟ (Αγελάδες) Χοιροστάσιο Αιγοστάσιο Θερινή Στάνη αριστερά Βουστάσιο Βουστάσιο (50 αγελάδες) Βουστάσιο Στάνη θερινή Θερινή Στάνη Θερινή Στάνη Βουστάσιο Στάνη Θερινή Στάνη Στάνη με λιθοδομή Στάνη Θερινή Στάνη Θερινή Στάνη Θερινή Στάνη [πεύκη, δρυς] Βουστάσιο

Οι εγκαταστάσεις αυτές απεικονίζονται και στην παρακάτω εικόνα: Εικόνα 19. Κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις στον ΕΠΟΡ 4.3 Αναβαθμίδες και ξερολιθιές Οι αναβαθμίδες αναχώματος, ή πεζούλες, αποτελούνται από μία σειρά από επίπεδες ή σχεδόν επίπεδες πλατφόρμες οι οποίες είναι κατασκευασμένες κατά μήκος ισοϋψών καμπυλών με κατάλληλες ενδιάμεσες αποστάσεις, και γενικά στηρίζονται από πέτρινους τοίχους (συνήθως ξερολιθιές). Οι καλλιέργειες σε αναβαθμίδες χρησιμοποιούνται κυρίως προκειμένου να καταστεί δυνατή η γεωργία σε πλαγιές, όπου η κλίση και το βάθος του εδάφους θα εμπόδιζαν κανονικά την καλλιέργεια αλλά και προκειμένου να περιοριστεί η απορροή ή να αυξηθεί η ικανότητα συγκράτησης νερού από το έδαφος. Οι καλλιέργειες σε αναβαθμίδες χρησιμοποιήθηκαν πολύ στο παρελθόν και διατηρούνται ως μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς σε ορισμένες περιοχές. Οι καλλιέργειες σε αναβαθμίδες διευκολύνουν την καλλιέργεια στις πλαγιές και οδηγούν σε

μειωμένη απορροή και βελτιωμένη συγκράτηση νερού. Συνήθως η διατήρηση παλαιών αναβαθμίδων σε καλή κατάσταση προλαμβάνει τη διάβρωση και διασφαλίζει τη συνεχή ύπαρξη παραδοσιακών τοπίων. Εικόνα 20. Αεροφωτογραφία του 1945 από τα Διπόταμα (Ροδόπη), όπου είναι φανερό το σύνθετο σύστημα αναβαθμίδων Αποτελούν επενδύσεις μακροπρόθεσμες και μη-αυτόματες (κάποιες φορές αποκαλούνται τοπικά landesque κεφάλαια), οι οποίες συνήθως χρησιμοποιούνται για πολλές γενιές (θα μπορούσε να πει κανείς ότι το ίδιο συμβαίνει και με κάποιους από τους πιο μακρόβιους οπωρώνες). Παρά την προφανή σημασία τους στο παρελθόν και την ξεκάθαρη σχέση τους με τις σημερινές ανησυχίες όσον αφορά την βιώσιμη γεωργία, το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο ξεπροβάλλουν αυτές οι κατασκευές δεν είναι απόλυτα κατανοητό. Οι συνηθισμένες εξηγήσεις για την εμφάνιση των αναβαθμίδων, για παράδειγμα, επικαλούνται λόγους πληθυσμιακής πίεσης, αυξανόμενων επεκτατικών τάσεων και την ανάγκη για βελτίωση παραγωγικότητας με την αγροτική εκμετάλλευση πιο περιθωριακών και κεκλιμένων περιοχών. Οι αναβαθμίδες αποτελούν σημαντικής, κλίμακας παρέμβαση του ανθρώπου στο τοπίο της Μεσογείου, με παρουσία στην Ισπανία, Γαλλία, Ιταλία, Αλβανία, Ελλάδα, Τουρκία αλλά και στα Ν και ΝΑ παράλια της Μεσογείου (Αλγερία, Τυνησία, Λίβανο). Η τεχνική της αναβαθμίδωσης φαίνεται να έχει χρησιμοποιηθεί στη λεκάνη της Μεσογείου από την εποχή του σιδήρου ακόμη,

ενώ η μεγαλύτερη και μαζικότερη δημιουργία αναβαθμιδωμένων εκτάσεων έλαβε χώρα κατά τις πληθυσμιακές εκρήξεις μέσα στη λεκάνη, μετά τον 15ο αιώνα, όταν οι ανάγκες για περισσότερη γη και αγαθά αυξάνονται. Η ευρύτητα της χρήσης τους υποδηλώνει την αποτελεσματικότητά τους ως τεχνική διαχείρισης του τοπίου, συνιστώντας ταυτόχρονα ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά. Εικόνα 21. Εκτενείς αναβαθμίδες γύρω από την Καλλιθέα (Ροδόπη). Αεροφωτογραφία του 1945 Η παύση της καλλιέργειας σε αναβαθμίδες και η επακόλουθη εγκατάλειψή τους οφείλεται σε μια σειρά από παράγοντες. Ο σημαντικότερος από αυτούς ήταν η μεταβολή των καλλιεργητικών πρακτικών και η ανάπτυξη νέων τεχνολογιών που υποστήριζαν τη μεγιστοποίηση της γεωργικής παραγωγής σε πεδινές ή μικρής κλίσης εκτάσεις. Η αλλαγή αυτή περιθωριοποίησε την παραγωγή σε εκτάσεις όπου οι νέες αυτές τεχνολογίες δεν ήταν δυνατόν να εφαρμοστούν αποτελεσματικά. Ένας άλλος παράγοντας ήταν η απώλεια μιας σειράς οικονομικών δραστηριοτήτων για τα νησιά που σχετίζονταν με το μικρής κλίμακας θαλάσσιο εμπόριο, το οποίο περιθωριοποιήθηκε από τα πλοία νέας τεχνολογίας και από την ανάπτυξη ηπειρωτικών μεταφορών. Σήμερα έχει αναγνωριστεί ευρέως ότι οι αναβαθμίδες αποτελούσαν ένα σπουδαίο αγροτικό οικοσύστημα με μεγάλη οικολογική σημασία. Επίσης, έχουν αναγνωριστεί ως ένα δομικό στοιχείο του περιβάλλοντος, μεγάλης πολιτιστικής, αισθητικής και ιστορικής αξίας. Για το λόγο αυτό, έχουν

ήδη διεξαχθεί ή προγραμματίζονται έργα και παρεμβάσεις σε αρκετές περιοχές της χώρας, κυρίως νησιωτικές μέχρι τώρα, για τη διατήρηση των αναβαθμίδων. Στην περιοχή της Ροδόπης τώρα, μία ορεινή περιοχή που όπως αναφέρθηκε ως τα μέσα του 20ου αιώνα διατηρούσε ένα ισχυρό αγροτικό και κτηνοτροφικό χαρακτήρα, η παρουσία των αναβαθμίδων είναι εξαιρετικά έντονη. Όπως δείχνουν οι αεροφωτογραφίες του 1945, σε μεγάλο μέρος της συνολικής έκτασης και σε κάθε περίπτωση σε μία ευρεία ζώνη γύρω από τους περισσότερους οικισμούς, το έδαφος ήταν συστηματικά διαμορφωμένο σε αναβαθμίδες, συγκρατημένες πολλές φορές από λίθινους τοίχους (ξερολιθιές). χρησιμοποιούταν τόσο για καλλιέργεια όσο και για βόσκηση. Εικόνα 22. Ποταμάκια (Ροδόπη), 1945. Βοσκότοπος και χωράφια σε αναβαθμίδες Το έδαφος αυτό

Εικόνα 23. Πρασινάδα (Ροδόπη), 1945: εκτενείς αναβαθμίδες με χωράφια Η εγκατάλειψη της περιοχής οδήγησε στη σταδιακή καταστροφή των αναβαθμίδων. Παρόλα αυτά τα ίχνη τους είναι εμφανή μέχρι σήμερα στους περισσότερους από τους οπωρώνες που καταγράψαμε στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος. Η συντήρηση των οπωρώνων θα μπορούσε συνεπώς να περιλαμβάνει και τη συντήρηση των αναβαθμίδων. Εικόνα 24. Διατηρημένες αναβαθμίδες με οπωροφόρα δέντρα στα Πομακοώρια της

Εικόνα 25. Οπωρώνας σε αναβαθμίδες κοντά στα Θερμιά Εικόνα 26. Τυπικό τοπίο με αναβαθμίδες στο Καλό Νερό

Ξερολιθιές Η βασική μέθοδος διαμόρφωσης των αναβαθμίδων αλλά και γενικά της αγροτικής γης επί αιώνες ήταν η κατασκευή λίθινων τοίχων. Όπως αναφέρουν οι Βερνίκος και Δασκαλοπούλου (2010), στη μακρά διάρκεια των αιώνων, κοινότητες ανθρώπων σμίλεψαν τις πλαγιές ανεβαίνοντας προς τις κορυφές, καθώς ξελάκκωναν και ξεπέτριζαν, κατασκευάζοντας στενόμακρα χωράφια (ταύλες, λουριά) που τα στήριζαν με πεζούλες (βαστάδια), πίσω από τις οποίες μάζευαν τη γόνιμη γη και παγίδευαν τη ροή της βροχής. Ανάλογες είναι και οι διαμορφώσεις που γίνονται στα μικρά οροπέδια, στις καρστικές πολιάνες και στους κάμπους: οι άνθρωποι ξεπέτριζαν, ισοπέδωναν, επιχωμάτωναν, περιτοίχιζαν, χώριζαν τη γη σε κλήρους, παροχέτευαν τα νερά και κατασκεύαζαν καταλύματα και αποθηκευτικούς χώρους. Σε μεγάλες γεωγραφικές ζώνες του πλανήτη μας, χάρις στο ξερολιθικό αυτό «εργαλείο», μπόρεσε η γεωργία να αναπτυχθεί και να τιθασευτούν τα ρέματα και τα ξεροπόταμα, που στον τόπο μας είχαν σχεδόν όλα προστατευτικά ξερολιθικά τοιχώματα. Όπως συμβαίνει με όλα τα ανθρώπινα έργα, οι ξερολιθικές κατασκευές δημιουργούν έννοιες, σύμβολα και σημασίες, που με τη σειρά τους, μετατρέπουν τους χώρους σε τοπία. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο στη σημερινή Ευρώπη τα τοπία θεωρούνται πολιτισμική κληρονομιά. Εικόνα 27. Παλιός με αναβαθμίδες και ξερολιθιές στα πομακοχώρια της (Ωραίο)

Εικόνα 28. Ξερολιθιά στη Ζαρκαδιά, Ροδόπη Η τεράστια αυτή εργασία διαμόρφωσης τοπίων που απαιτούσε, εκτός από εργασία και επιμονή, εμπειρική γνώση της υδραυλικής, της αγρονομίας και των δυνατοτήτων που προσφέρουν τα διάφορα μικρό-οικοσυστήματα. Οι ίδιοι ερευνητές (ο.π.) χαρακτηρίζουν τις ξερολιθικές κατασκευές ως διαχρονικά «τεχνουργήματα» (artefacts). Είναι διαπιστωμένο ότι οι «ξερές λιθιές» χρησιμοποιήθηκαν, εγκαταλείφθηκαν και επαναχρησιμοποιήθηκαν πολλές φορές μέσα στους κύκλους της ιστορίας. Η παρουσία ξερολιθικών κτισμάτων, που συμπληρώνονταν από στέγαστρα φτιαγμένα από κλαδιά, φρύγανα και καλαμιές, μας είναι γνωστά από την ύστερη παλαιολιθική εποχή. Πολλές, άλλωστε, σύγχρονες μορφές στεγαδιών σε τίποτε δεν διαφέρουν από τα αντίστοιχα προϊστορικά κτίσματα. Αρχαία είναι, επίσης, η τεχνική δημιουργίας γεωργοκτηνοτροφικών περιφερειών και περιμέτρων (zoning) με ξερολιθικούς τοίχους, που είχαν σα στόχο τους τον έλεγχο της βλάστησης χωρικά αλλά και ποιοτικά (είδη βλάστησης) και το μάντρωμα των ζώων μέσα σε μεγάλες εκτάσεις (ο.π.).

Εικόνα 29. Ξερολιθιά με δέντρα μεγάλης ηλικίας στον οπωρώνα Ζαρκαδιάς (Ροδόπη) Η μελέτη των εγκαταλελειμμένων αγροτοκτηνοτροφικών περιοχών απέδειξε πως συστηματικά οι ξερολιθικές κατασκευές χρησίμευαν και στον έλεγχο της ποικιλότητας της βλάστησης. Με τα τοιχία, τα φράγματα, τα χωρίσματα και τα κλείσματα δημιουργήθηκαν σε αρκετές περιπτώσεις ανθρωπογενείς οικολογικοί θώκοι (φωλιές, niche) για ειδικές χλωροπανίδες, σε εκτάσεις μερικών δεκάδων ή εκατοντάδων τετραγωνικών μέτρων. Ένας από τους λόγους για τους οποίους οι ξερολιθιές δημιουργούν θώκους είναι το ότι, κατά κανόνα, οι σκάλες είναι προσανατολισμένες έτσι, ώστε τα τοιχία να αποθηκεύουν κατά την διάρκεια της ημέρας ηλιακή ενέργεια η οποία απελευθερώνεται τη νύκτα, δημιουργώντας έτσι τοπικά μικρό-κλίματα. Στις ξερές και ημιάγονες ζώνες, πάλι, συγκροτήματα από σκάλες επιτρέπουν τη συγκράτηση του χώματος και της βροχής, καθώς και την αύξηση της υγρασίας που είναι απαραίτητη για τη βλάστηση. Σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα, οι πλαγιές χρησιμοποιούνται για τη συλλογή βροχής, που οδηγείται στα καλλιεργούμενα τμήματα, έτσι ώστε να τριπλασιάζεται ή και να τετραπλασιάζεται, τοπικά, η ποσότητα νερού (ο.π.). Μια άλλη κατηγορία διαχείρισης του περιβάλλοντος, στην οποία πρέπει να αναφερθούμε, είναι η διαμόρφωση μονοπατιών στις πλαγιές και δρόμων ανάμεσα σε ξερολιθικούς τοίχους, που επιτρέπουν την κυκλοφορία ανθρώπων και ζώων, και που ταυτόχρονα χρησιμεύουν για τη

συγκέντρωση και παροχέτευση των όμβριων στα καλλιεργημένα ή δεντροφυτευμένα πλατώματα. Ξερολιθικές κατασκευές υπάρχουν επίσης για όλες σχεδόν τις αγρό-κτηνοτροφικές δραστηριότητες: για τη μελισσοκομία, για τους μεταξοσκώληκες, για το πάτημα των σταφυλιών (ληνοί), για τη συγκέντρωση του ελαιοκάρπου, για την αποθήκευση σανών και καρπών. Ακόμα και πετροκάλυβα για τη φύλαξη χιονιού και πάγου υπάρχουν στα ορεινά. Η αναγνώριση ότι τα ξερολιθικά τοπία αποτελούν τμήμα της πολιτισμικής παράδοσης και κληρονομιάς, μας οδηγεί σήμερα στο να αναζητήσουμε και να απογράψουμε όλες τις κατασκευές που φτιάχτηκαν με ξερές πέτρες στο σύνολο των χωρών που συναποτελούν τον ευρύτερο Μεσογειακό χώρο (ο.π.). Στην περιοχή της Ροδόπης τώρα, οι ξερολιθιές είναι ακόμα εμφανείς στις περισσότερες θέσεις των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων. Πέρα από τη συγκράτηση των αναβαθμίδων, οι λίθινες αυτές κατασκευές χρησίμευαν ως όριο ή σύνορο, για την κατασκευή δρόμων και μονοπατιών, ως κατοικίες, αγροικίες, στάνες, αποθήκες κοκ. 4.4 Λοιπά στοιχεία Το τοπίο στην Οροσειρά Ροδόπης συμπληρώνεται με μερικά ακόμα σημαντικά πολιτιστικά και ιστορικά στοιχεία, όπως είναι τα πέτρινα, τοξωτά γεφύρια, οι βρύσες, οι μονές και οι εκκλησίες, οι νερόμυλοι κα. Τα στοιχεία αυτά δεν συνδέονται άμεσα με τους οπωρώνες καθώς όμως συνδέονται με την ανθρώπινη παρουσία και εργασία, κυρίως στο παρελθόν, συνήθως συνοδεύουν και συνοδεύονται από οπωροφόρα δέντρα για αυτό και καταγράφονται με συνοπτικό τρόπο στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας. Γεφύρια Παρότι δεν είναι ιδιαίτερα γνωστά, η Οροσειρά Ροδόπης διαθέτει ακόμα αρκετά παλιά, πέτρινα, τοξωτά γεφύρια. Τα σημαντικότερα από αυτά, τα οποία και καταγράψαμε και κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνάς μας, είναι τα γεφύρια (1) στο Δημάριο, (2) στο Τσάι Ρέμα, δίπλα στο Νερόμυλο κοντά στο χωριό Ωραίο, (3), στα ερείπια Φαρασινού, (4) στα Διπόταμα (Τραχωνίου), (5) στο Βαθύρεμα και (6) στα ερείπια Τριγώνου, στο Διαβολόρεμα.

Εικόνα 30. Πέτρινο γεφύρι κοντά στο Δημάριο (φώτο από Google Earth) Εικόνα 31. Γεφύρι Σταμάτη (Ωραίο)

Εικόνα 32. Γέφυρα Τραχνίου (Διπόταμα) Εικόνα 33. Πέτρινο γεφύρι στα Θερμιά (Google Earth)

Εικόνα 34. Γεφύρι στο Βαθύρεμα Βρύσες Όπως αναφέρθηκε αναλυτικά στο Παραδοτέο 1.ε, η Οροσειρά Ροδόπης είναι ένα βουνό με ισχυρή παρουσία του υγρού στοιχείου. Σε όλη την έκταση του βουνού λοιπόν απαντώνται πολύ συχνά βρύσες, πολλές από τις οποίες συνδυάζονται με τις καταγεγραμμένες θέσεις των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων και καταγράφθηκαν έτσι κατά την έρευνα αυτή (βλ. αναλυτικά Παράρτημα Ι). Πρέπει να σημειώσουμε ότι ιδιαίτερη αξία και σημασία έχουν οι βρύσες στο ανατολικό τμήμα του ΕΠΟΡ και συγκεκριμένα γύρω από τα μουσουλμανικά Πομακοχώρια της περιοχής. Οι κάτοικοι εκεί αποδίδουν μία εξαιρετική, πρακτική και κυρίως συμβολική σημασία στις βρύσες, τις οποίες τις χρησιμοποιούν όχι μόνο ως στάσεις στο δρόμο και χώρους αναψυχής, αλλά και ως θρησκευτικά αφιερώματα. Όπως σημειώνει και ο Σουλεϊμάν Σελαατίν μελετώντας τις κρήνες γύρω από τον οικισμό Πάχνη, ο οποίος βρίσκεται στα όρια της περιοχής μελέτης μας, η λειτουργία των κρηνών είναι πολλαπλή και συνδέεται με πολλές από τις εκφράσεις της εντόπιας ζωής (πρακτικές

ανάγκες, θρησκευτικό συναίσθημα, καλλιτεχνική έκφραση, αναψυχή, πολιτική δράση, έκφραση δημόσιας και ιδιωτικής μνήμης κ.λπ.). Ορίζουν και καθαγιάζουν το χώρο της κοινότητας (κεντρικά σημεία του οικισμού χώρος παραγωγικών δραστηριοτήτων) κατασκευάζοντας ένα όριο ανάμεσα στον πολιτισμό και τη φύση. Ο παραπάνω ερευνητής καταγράφει 7 κρήνες εντός του οικισμού και άλλες 22 πέριξ αυτού. Συνολικά, στο ανατολικό τμήμα του βουνού συναντάμε εκατοντάδες βρύσες, πολλές φορές σε πολύ μικρές αποστάσεις. Πολλές από τις βρύσες αυτές καταγράφθηκαν κατά την επιτόπια έρευνα. Νερόμυλοι και ανεμόμυλοι Στην περιοχή καταγράψαμε δύο σχετικά γνωστούς- παλιούς νερόμυλους. Ο ένας είναι κάτω από το χωριό Ωραίο, δίπλα μάλιστα στο προαναφερόμενο γεφύρι, πάνω στο ρέμα Τσάι και ανάμεσα σε καλλιεργημένα χωράφια και οπωροφόρα δέντρα. Ο δεύτερος βρίσκεται έξω από το Κάτω Καρυόφυτο, δίπλα στη «Βρύση Κερασιά» και μέσα σε ένα πλούσιο οπωρώνα (όπου διεξαγάγαμε και δειγματοληψία, βλ. σχετικά Παραδοτέο 2.β). Πιθανώς βέβαια υπάρχουν και άλλοι, λιγότερο γνωστοί και πιο κατεστραμμένοι. Σε κάποια σημεία επίσης, όπως στους λόφους έξω από το Θόλο, υπάρχουν στις κορυφές παλιά στρογγυλά κτίσματα που πιθανά λειτουργούσαν ως ανεμόμυλοι. Και η περιοχή αυτή φιλοξενεί επίσης πολλά οπωροφόρα. Εικόνα 35. Παλιός νερόμυλος στο Ωραίο

Μονές, εκκλησίες και τζαμιά Όλοι οι κατοικημένοι οικισμοί στην περιοχή διαθέτουν εκκλησία ή τζαμί, αντίστοιχα αν βρίσκονται σε χριστιανικό ή μουσουλμανικό χωριό. Ανακατασκευασμένη εκκλησία έχουν όμως και κάποιοι κατά τα άλλα πλήρως εγκαταλελειμμένοι οικισμοί, όπως τα Ποταμάκια, η Αγία Βαρβάρα, τα Κλειστά (Αγ. Δημήτριος), το Τραχώνι κα. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η Ι. Μονή Μεταμορφώσεως, πάνω από την Πρασινάδα, καθώς όλες οι προαναφερόμενες θέσεις φιλοξενούν οπωροφόρα δέντρα. Εικόνα 36. Τζαμί στο Αιμόνιο Εικόνα 37. Εκκλησία στα Ποταμάκια

Βιβλιογραφία Burrough A.E., Oines C.M., Oram S.P., Robertson H.J. 2010, Traditional Orchard Project in England - The creation of an inventory to support the UK Habitat Action Plan. Natural England Commissioned Reports, Number 077. Giannakos Panayiotis, 1997. Frugivory and seed dispersal by carnivores in the Rhodopi mountain of northern Greece, Durham Theses, Durham University. Kalyan R., 2009, Developing an inventory protocol of fruit trees for Brown bear (Ursus arctos) conservation in Pindos National Park, Greece. Διπλωματική διατριβή, School of Environment and Natural Resources Bangor University, Bangor. Smart M. J., Winnall R. A. 2006, The biodiversity of three traditional orchards within the Wyre Forest SSSI in Worcestershire: a survey by the Wyre Forest Study Group. English Nature Research Reports, No 707 Βερνίκος Ν., Δασκαλοπούλου Σ. 2010, Ξερολιθικές κατασκευές: προτάσεις-ταξινομήσεις. Διαθέσιμο σε http://www.archive.gr/news.php?readmore=88. Γκατζογιάννης Σ. (Συντονιστής Υπεύθυνος Σύνταξης) 1999. Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη για την περιοχή Κ. Ροδόπης. Αρκτούρος, ΥΠΕΧΩΔΕ, Υπ. Γεωργίας/ ΓΓΔ & ΦΠ, Ευρωπαϊκή Ένωση Γεν. Διεύθ. ΧΙ, ΙΔΕ/ ΕΘΙΑΓΕ. Θεσσαλονίκη, σελ. 439. Δημόπουλος Π, Bergmeier E., Θεοδωρόπουλος Κ, Fischer P., Τσιαφούλη Μαρία, 2005. Οδηγός Παρακολούθησης Τύπων Οικοτόπων και Φυτικών Ειδών σις Περιοχές Δικτύου Natura 2000 με Φορείς Διαχείρισης στην Ελλάδα. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων ΥΠΕΧΩΔΕ. Δημόπουλος Π, Bergmeier E., Θεοδωρόπουλος Κ, Fischer P., Τσιαφούλη Μαρία, 2012. Οδηγός Αναγνώρισης και Ερμηνείας Δασικών Τύπων Οικοτόπων στην Ελλάδα. Έκδοση Πανεπιστημίου Δυτικής Ελλάδας. Αγρίνιο. Δημόπουλος Π., Τσιριπίδης Ι. 2013. ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ-ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΤΥΠΩΝ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ. Παρουσίαση στο Εκπαιδευτικό σεμινάριο σε θέματα επιστημονικής παρακολούθησης ειδών και τύπων οικοτόπων: Ενιαία προσέγγιση στη μεθοδολογία συγκέντρωσης δεδομένων στο πλαίσιο των Ευρωπαϊκών Οδηγιών 92/43/ΕΟΚ & 79/409/ΕΟΚ. Κερκίνη. Εθνική Απογραφή 2011, Επίσημα Αποτελέσματα. Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως 3465/2012. ΕΣΟΠΒΑΟΡ 2011. Επιχειρησιακό Σχέδιο για την υλοποίηση του Ολοκληρωμένου Προγράμματος Βιώσιμης Ανάπτυξης Οροσειράς Ροδόπης (Β Παραδοτέο). Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης.

Λαζαρίδου Μ., 2001, Αναβάθμιση εγκαταλελειμμένων οπωρώνων της Ροδόπης. Πρόγραμμα LIFE99NAT/GR/006498 «Εφαρμογή σχεδίων στις περιοχές Γράμμου και Ροδόπης». Δράμα. Μάργαρης Ν.Σ., 1991, Λαογραφική Οικολογία, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα. Χατζηθεοδώρου Βασίλης, 2002. Η κατοχή στην Αν. Μακεδονία Θράκη (1941-1945). Ν.Ε.ΠΟ.Τ.Α..

Παράρτημα Ι

Πίνακας 5. Οπωρώνες και ανθρωπογενή συνοδά στοιχεία (σύνοψη) cod name/area perf 3 Αιμόνιο 4 Πάχνη 5 Ωραίο 6 Κύκνος 7 Σταμάτι 8 Θεοτόκος Category 1 Δημάρι 2 Κοτύλη 9 Δρόμος Θεοτόκου (α) Description Human env. Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό Οικισμός, γεφύρι Μοστάν Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό Οικισμός, αναβαθμίδες Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό Οικισμός, αναβαθμίδες Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό Οικισμός, αναβαθμίδες Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό Οικισμός, γεφύρι, αναβαθμίδες Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό Οικισμός, αναβαθμίδες Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό Οικισμός, αναβαθμίδες Οπωρώνας σε χωράφια γύρω από κατοικημένο οικισμό Οικισμός, αναβαθμίδες Διάσπαρτα δέντρα Βρύση, αναβαθμίδες