Ημερίδα Η έρευνα των αρχαίων συστημάτων ύδρευσης του Πειραιά στο πλαίσιο των έργων του ΜΕΤΡΟ. Μια πρώτη θεώρηση. Αθήνα 15 Μαΐου 2015 Συνδιοργάνωση Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων Σχολή Πολιτικών Μηχανικών Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Στ. Χρυσουλάκη και Ν.Μαμάσης Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής,Πειραιώς και Νήσων Τομέας Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Σχολή Πολιτικών Μηχανικών ΕΜΠ
Άδεια χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς.
Σύνθεση προσεγγίσεων-μελλοντική έρευνα Στ. Χρυσουλάκη και Ν.Μαμάσης Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής,Πειραιώς και Νήσων Εικόνα εξωφύλλου Τομέας Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Σχολή Πολιτικών Μηχανικών ΕΜΠ 3
Αναπαράσταση λειτουργίας αρχαίων έργων ύδρευσης Πειραιά Τα αρχαία έργα ύδρευσης του Πειραιά, τα οποία αποκαλύφτηκαν στις ανασκαφές του υπό κατασκευή σταθμού Μετρό στο Δημοτικό Θέατρο, αποτελούν αναμφίβολα ένα ιδιαίτερα σημαντικό δείγμα της αρχαίας τεχνολογίας. Τα έργα περιλαμβάνουν (α) πηγάδια, (β) υπόγειες δεξαμενές συλλογής ομβρίων, (γ) ενωτικές σήραγγες, (δ) υδραγωγείο Τα έργα είναι κατασκευασμένα σε διαδοχικές περιόδους, ώστε να καλύπτουν τις μεταβαλλόμενες υδατικές ανάγκες, με εναλλακτικές τεχνικές και επεμβάσεις στα ήδη υπάρχοντα έργα Οι τεχνολογίες που κατά καιρούς χρησιμοποιήθηκαν ήταν προσαρμοσμένες στα δημογραφικά, κοινωνικά και πολιτισμικά δεδομένα και τις τεχνικές δυνατότητες κάθε εποχής Η αναπαράστασή της λειτουργίας του αρχαίου υδροσυστήματος και η εξέλιξη του στις ιστορικές περιόδους, συνδέεται με σύγχρονα ζητήματα που απασχολούν τον τεχνικό κόσμο, όπως: η αειφορίατων κατασκευών, η ευφυής αξιοποίηση περιορισμένων υδατικών πόρων η τροποποίηση υπαρχόντων συστημάτων ώστε να ανταποκρίνονται σε νέες ανάγκες και διαχειριστικές προτεραιότητες Η κατανόηση της λειτουργίας και της χρονικής εξέλιξης των έργων απαιτεί διεπιστημονική προσέγγιση από επιστήμες όπως: αρχαιολογία ιστορία υδρολογία (ποσότητα-ποιότητα νερού) υδρογεωλογία υδραυλική διαχείριση υδατικών πόρων 4
Έργα ύδρευσης αρχαίου Πειραιά Δ48 Δ27 13 m 3 Πηγή τροφοδοσίας υδραγωγείου; Υδραγωγείο Δ42 Δ43 Μεγάλη ποικιλομορφία πηγαδιών, δεξαμενών και έργων που εξασφαλίζουν συνδυασμένη λειτουργία Δ30 Διαχείριση νερού μεταξύ ιδιοκτησιών; Δ29 Κατασκευές που αναζητούν εξήγηση Δ1 81m 3 Δ17 Δ6-7 Δ23 Δ22 Δ26 Δ36 Δ50 Ταμίευση υπερχειλίσεων δεξαμενών σε πηγάδια; Δ41 Δ12 Δ32 Δεξαμενές Εντοιχισμένο πηγάδι Δ3 25 m 3 Δ46 Πηγάδια Δ45 5
Διαχείριση νερού μεταξύ ιδιοκτησιών; Εικόνα 1. Διαχείριση νερού μεταξύ των ιδιοκτησιών 6
Συνδυασμένη διαχείριση επιφανειακών-υπογείων νερών (1/2) +13 m +8 m +5 m 0m -3 m Εικόνα 2. Ταμίευση υπερχειλίσεων δεξαμενών σε πηγάδια; 7
Συνδυασμένη διαχείριση επιφανειακών-υπογείων νερών (2/2) Εικόνα 3. «Εντοιχισμένο» πηγάδι 8
Κατασκευές που αναζητούν εξήγηση Εσοχή Γιατί ανοιχτηκαν οι δύο εσοχές αντιδιαμετρικά της δεξαμενής; Δεξαμενή 41 Δεξαμενή 41 Υδραγωγείο Υδραγωγείο Εσοχή Αμμοσυλλέκτης Αμμοσυλλέκτης Εικόνα 4. Κατασκευές που αναζητούν εξήγηση 9
Μεταφορά νερού (υδραγωγείο) Εικόνα 5. Μεταφορά νερού 10
Μεταφορά νερού Κηφισός Πηγή 1 Δυτική περιοχή; Πηγή 2 Κηφισός; Ιλισσός Εικόνα 6. «Ποια ήταν η πηγή τροφοδοσίας του υδραγωγείου;» Πηγή χάρτη: Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, http://www.eie.gr/archaeologia/
Αναπαράσταση λειτουργίας αρχαίων έργων ύδρευσης Πειραιά (1/2) Με την ίδρυση της πόλης το 560 π.χ. έγιναν τα πρώτα πηγάδια, πρακτική πολύ συνηθισμένη στην περιοχή της Αττικής, λόγω της σημαντικής υπόγειας υδροφορίας. Πολύ γρήγορα έγινε αντιληπτή η περιορισμένη δυνατότητα των υπόγειων υδροφορέων στη χερσόνησο του Πειραία. Έτσι από τα τέλη 5 ου αιώνα π.χ. κατασκευάζονται δεξαμενές συλλογής ομβρίων. Η συλλογή ομβρίων θα μπορούσε να καλύψει σε σημαντικό βαθμό τις υδατικές ανάγκες της κλασικής εποχής αλλά δεδομένων: (α) της ισχυρής χρονικής ανισοκατανομής της βροχόπτωσης στο έτος και (β) της μικρής χωρητικότητας των δεξαμενών, οι υπερχειλίσεις ήταν σημαντικές. Η διαρκής αύξηση της ζήτησης έχει σαν αποτέλεσμα την προσπάθεια εντατικότερης εκμετάλλευσης και των υπόγειων νερών με νέα πηγάδια. Μέχρι και τον 1 ο αιώνα π.χ. παρατηρείται μια εκτεταμένη και συνεχής προσπάθεια αύξησης του όγκου των δεξαμενώνμε διάφορες τεχνικές, ώστε να περιορίζονται οι υπερχειλίσεις και να καλύπτονται οι καλοκαιρινές ανάγκες. Το ίδιο διάστημα αναπτύσσονται υδροσυστήματα που συνδέουν μεταξύ τους πηγάδια και δεξαμενές. Αν και τα έργα αυτά είναι στην κατεύθυνση της αύξησης του όγκου αλλά συνδέονται και με αλλαγές στο ιδιοκτησιακό καθεστώς. Οι ιδιαίτερα αυξημένες υδατικές ανάγκες της Ρωμαϊκής εποχής οδηγούν στην κατασκευή υδραγωγείου που μετέφερε νερό από πηγή εκτός της χερσονήσου του Πειραιά. 12
Αναπαράσταση λειτουργίας αρχαίων έργων ύδρευσης Πειραιά (2/2) Δυνατότητα απόληψης από όμβρια ύδατα μέσω της αποθήκευσης τους στις υπόγειες δεξαμενέςκατάρτιση ημερησίου υδρολογικού μοντέλου που για διαφορετικά σεναρία: ζήτησης νερού όγκου δεξαμενής επιφάνειας τροφοδοσίας Εκτιμά: εισροή ομβρίων υδάτων απόθεμα υπερχείλιση αστοχία κάλυψης της ζήτησης Υδραυλική λειτουργία των έργων Διερεύνηση της λειτουργίας: των επεκτάσεων των δεξαμενών και των έργων επικοινωνίας με τα πηγάδια των ιδιαίτερων υδραυλικών κατασκευών Κύρια αντικείμενα προς περεταίρω διερεύνηση Δυνατότητα απόληψης από υπόγεια ύδατα μέσω πηγαδιών Προσδιορισμός περιοχών τροφοδοσίας και των χαρακτηριστικών των υπόγειων υδροφορέων με στόχο την εκτίμηση: της ετήσιας απολήψιμης ποσότητας νερού της αποθηκευτικότητας των υδροφορέων Υδραγωγείο πηγή τροφοδοσίας σχετικά έργα διαχείρισης και αποθήκευσης Χρονική εξέλιξη των έργων Σύνδεση της εξέλιξης και διαχείρισης των έργων στο χρόνο και ειδικότερα των πηγών υδροληψίας (υπόγεια νερά, όμβρια ύδατα, μεταφορά) επεκτάσεων στα προϋπάρχοντα έργα αλλαγών στη λειτουργία με τις αλλαγές στην οικιστική ανάπτυξη αλλαγές στις υδατικές ανάγκες κλιματικές διακυμάνσεις βελτιώσεις σε τεχνικές και υλικά Ποιότητα νερού καθαρισμός νερού στις δεξαμενές πιθανότητα υφαλμύρισης 13
Παρουσίαση των ανασκαφών και του έργου Κτίριο στις Αστικές Πύλες του Πειραιά Εικόνα 7. Παρουσίαση των ανασκαφών και του έργου 14
Έκθεση του Συστήματος Ύδρευσης της αρχαίας πόλης του Πειραιά (1/2) Σταθμός ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ Χωροθέτηση 15
Έκθεση του Συστήματος Ύδρευσης της αρχαίας πόλης του Πειραιά (2/2) Σταθμός ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ Λεπτομέρειες Εικόνα 9. Τμήμα αυλής οικίας ελληνιστικής περιόδου με βοτσαλωτό δάπεδο Εικόνα 8. Δεξαμενή 27 ορατή από την επιφάνεια (Πλ. Αγ. Κωνσταντίνου) Εικόνα 10. Αντίγραφα συστημάτων ύδρευσης σε φυσικό μέγεθος 16
Παράρτημα Εικόνα 6. «Ποια ήταν η πηγή τροφοδοσίας του υδραγωγείου;», Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, http://www.eie.gr/archaeologia/, CC:BY-NC-SA 17
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Ε.Μ.Π.» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.