Δόγμα και οντολογία στην θεολογία του πατρός Στανιλοαε

Δόγμα και οντολογία στην θεολογία του πατρός Στανιλοαε Στην ιστορία της ανθρωπότητας η οντολογία αποτέλεσε το κέντρο, ειδικά της φιλοσοφίας η οποία από τη κλασική της μορφή στην αρχαία Ελλάδα ως τον υπαρξισμό (Heidegger) και το περσοναλισμό(buber) του εικοστού αιώνα, είχε ως σκοπό τη θεώρηση και εξήγηση του όντος. 1 Όμως, η οντολογία δεν ήταν μόνο το θέμα της φιλοσοφίας, αλλά αυτή ως προβληματισμός ταυτίσθηκε με την ίδια την ύπαρξη του ανθρώπου. Η ερώτηση «τι είναι το ον ως ον» 2 απασχόλησε τη συνείδηση τού από την αρχή της ύπαρξης του. Αυτός δε θα μπορούσε να υπάρχει ως λογικό ον χωρίς να κατανοήσει τη δημιουργία και τον Δημιουργό τού. Έπρεπε να αντιλαμβάνεται την βάση της λογικής ύπαρξης του για να μπορέσει να ζει σύμφωνα με την γενετήσια του κλήση- «καθ` ομοίωση» με τον Θεό. Γι`αυτό σε οποιαδήποτε κατάσταση ζωής και αν είναι ο άνθρωπος, θα τον απασχολούν οντολογικά ερωτήματα. Από χριστιανική άποψη, η οντολογία στη απόλυτη διάσταση της -στην Υπέρτατη και Προσωπική Ύπαρξη και στη κτιστή διάσταση της, ήταν και συνεχίζει να είναι ο ουσιώδης προβληματισμός αυτού. 3 Όσο ο άνθρωπος θα είναι κτίσμα του Οντος τόσο θα είναι και η διάρκεια στην οποία αυτός θα έχει ως κέντρο της ύπαρξη του- το θεϊκό Είναι. Έχοντας ένα αποφατικό και απεριόριστο χαρακτήρα δια της θεϊκής Ύπαρξης, η οντολογία κατά κάποιον τρόπο παραμένει ανοιχτή και δεν θα σταματάει να παραμένει σ`αυτή τη κατάσταση. Έτσι, μετέχοντας στο θεϊκό Ον, ο άνθρωπος πάντα θα βιωνει και θα εμβαθύνει στις καινούριες οντολογικές εμπειρίες που θα αποκαλύπτουν τόσο το μυστήριου του ως ον, όσο και την «μορφή» της θειας του Ύπαρξης. 1 Νίκου Ματσούκα, Ιστορία της φιλοσοφίας, εκδ. Πουρνάρα, Θεσσαλονικη,1993 2 Ioan I Ica jr., Persoana sau/si ontologie in gandirea ortodoxa contemporana στο Persoana si Comuniune: Prinos de Cinstire Preotului Profesor Academician Dumitru Staniloae (1903-1993) επιμελής Ioan I Ica jr, εκ. Arhiepiscopiei Ortodoxe Sibiu, 1993, σ.362 3 Ο π. Στανιλοαε διαφοροποιεί την θεια ομοουσιότητα από τη ανθρώπινη -και στα πλαίσια της οντολογίας μεταξυ κτιστής και άκτιστης τάξης βλ. D. Staniloae, Teologia Dogmatica Ortodoxa, τομ.α EIB, Bucuresti, 1996, σ.202- βλ. Νικου Ματσουκα. Δογματική και Συμβολική Θεολογία, τομ.γ, εκ. Πουρναρα, Θεσσαλονίκη, 1993,σ.64 1

Όμως για να έχουμε τα σωστά στοιχεία αυτής της πορείας της βίωσης του Οντος, θα πρέπει να κατανοήσουμε τα λογικά και εννοιολογικά σχήματα που οδηγούν τον άνθρωπο σ` Αυτό 4. Αυτά τα σχήματα ως δόγματα της Αλήθειας έχουν μια συμβολική και εικονική ικανότητα και στα πλαίσια της Εκκλησίας μας φανερώνουν μονομερώς την πραγματικότητα της θεϊκής Ύπαρξης. Δια του βάθους και της φύσης αυτών, τα δόγματα έχουν μια καταβλητική σημασία στο πνευματικό επίπεδο της ύπαρξης του ανθρώπου. 5 Αυτά δεν είναι ομοιόμορφοι νόμοι οι οποίοι επαναλαμβάνονται δια της λογικής τους μορφής, αλλά πήγες ζωής και μέσα με τα οποία ο άνθρωπος θα είναι συμμέτοχος στη μυστική ζωή του Θεού. Σ` αυτό το περιβάλλον ( δόγματος Οντος) θα ερευνήσουμε και το θέμα μας προσπαθώντας να καθορίσουμε γενικά τις ουσιώδες γραμμές της χριστιανικής συνείδησης περί του «είναι». Έχοντας ως στήριγμα και προσανατολισμό τη θεολογία του πατρός Στανιλοαε, θα αναλύσουμε τη σχέση δόγματος οντολογίας παρακολουθώντας ταυτόχρονα έμμεσες απαντήσεις στα φιλοσοφικά ερωτήματα σχετικά με την ίδια την οντολογία. Επομένως, θα αναπτύξουμε στη συνεχεία μερικές απόψεις σύμφωνα με τη διδασκαλία περί Θεού ως Απόλυτο Ον και του ανθρώπου ως δημιουργικό είναι, και θα ορίσουμε όσο είναι δυνατόν τις συνθήκες της ύπαρξης των δυο τάξεων της οντολογίας. Συστηματικά η ανάλυση θα πραγματοποιηθεί ως εξής- -Το Απόλυτο Ον και η οντολογική κατάσταση της ύπαρξης Αυτού -Η κτιστή ύπαρξη η δημιουργική διάσταση της Αυτουπαρξης -Υπόσταση και θεολογία- ο δογματικός χαρακτήρας της έννοιας του προσώπου (υπόσταση) 4 Paul Evdochimov, Ortodoxia, EIB, Bucuresti, 1993, σ. 190 5 D. Staniloae, Iisus Hristos-lumina lumii şi îndumnezeitorul omului, ed. Anastasia, Bucuresti, σ. 158 2

Α) Το Απόλυτο Ον και η οντολογική κατάσταση της ύπαρξης Αυτού Επειδή υπάρχει από μόνο του, το Απόλυτο Ον δεν περιορίζεται από καμία αναφορά είναι αποφατικό και αόριστο. 6 Κατά συνέπεια, μια από τις πιο λακωνικές διαστάσεις του δογματικού φαινομένου ως μορφή της έκφρασης μιας θεολογικής αλήθειας την αποτελεί η δογματική διάσταση περί του Όντος. Στην ουσία του Οντος, ο άνθρωπος σε οποιαδήποτε οντολογική κατάσταση και αν είναι δεν μπορεί να μπαίνει- κανένας κτιστός συλλογισμός δεν θα προσδιορίζει την θεια ουσία. Όλες οι απόψεις που τις πήραμε δια της αποκάλυψης, δεν ορίζουν την ουσία του Θεού, αλλά μας φωτίσουν τα πλαίσια στα οποία υπάρχει Αυτός.(στα οποία θα αναφερθούμε στη συνεχεία) Και για να μιλάμε περί Θεού από τη αρχή πρέπει απαραίτητα να υπογραμμίσουμε το πιο σημαντικό στοιχείο για Αυτόν το οποίο (ο ίδιος) ο Θεός το αποκάλυψε στον Μωυση «Εγώ ειμί ω Ων»(Έξοδος 3,14) βεβαιώνοντας δια αυτού ότι εν πράγματι αυτός ΥΠΑΡΧΕΙ. 7 Έχοντας αυτό το υπόβαθρο για το Θεό η θεολογία προσπαθεί να διευκρινίσει το θεϊκό Είναι σχετικά με το άλλο οντολογικό επίπεδο της κτίσης και να πει αυτά που δεν είναι σε καμία περίπτωση Αυτό και επίσης να προσδιορίζει τον τρόπο υπάρξεως Αυτού. Μια σημαντική σημείωση περί του θεϊκού Είναι, η οποία τον ξεχωρίζει από την κτιστή τάξη της ύπαρξης είναι η υπέρ-οντότητα και ο α-προσδιορισμός. Δεν υπάρχει κάτι άλλο έξω από Αυτό από το οποίο να λάβει τη ύπαρξη ο Θεός ως Πρόσωπο είναι η υποστασιοποιηση της Υπέρτατης Ύπαρξης. Αυτός δεν έχει αρχέτυπο και αρχή- «οντως ων και αεί ων και αμετάβλητος ων» 8 Η Αυτουπαρξη, έτσι δεν γνωρίζει τελείωση. Το γίγνεσθαι δεν προσδιορίζει τον Θεό. Από την άλλη μεριά, όπως το αντιλαμβάνεται ο π. Στανιλοαε, η Απόλυτη Ύπαρξη δεν θα μπορούσε να υπάρχει παρά ως κοινωνία ( κοινότητα) προσώπων. 6 Νίκου Ματσούκα, Δογματική...βλ. ο.π., σ.64 7 Νίκου Νικολαιδη, Ανάλεκτα (Περί του όντως Οντος και των όντων), εκ. Πουρναρα, Θεσσαλονίκη, 2002, σ. 14 8 Του ιδιου 3

Μόνο επειδή είναι Πρόσωπο η Ύπαρξη μπορεί να αυτουπαρχει και μπορεί να είναι σε σχέση και με αλλά πρόσωπα χωρίς να εξαντληθεί ποτέ. 9 Συνεπώς, ο Θεός νοείται μόνο ως κοινωνία προσώπων που έχουν απόλυτες σχέσεις και μεταλαμβάνουν ( κοινωνουνται) συνεχώς το ένα με το άλλο. Και για να παραμένει απόλυτη Ύπαρξη σ`αυτή την κοινωνία των Προσώπων οπωσδήποτε αυτά θα έπρεπε να είναι τρία. Μόνο επειδή είναι μια τρισυπόστατη Ύπαρξη ο Θεός θα μπορούσε να αυτουπαρχει (δια αυτής) και να αποτελεί τη αιτία του αλλού υποστατικού οντος (του ανθρώπου). Η παντοτινή Ύπαρξη είχε μέσα της δυνητικά όλες τις μορφές του είναι, είχε όλες τις δυνατότητες του οντος (μπόρεσε να τα στοχάζεται) και όλα αυτά επειδή είναι Τριάδα. 10 Αν ήταν μόνο ένα πρόσωπο το θειο Ον δεν θα μπορούσε να αγαπάει από την αιωνιότητα και έτσι δεν θα ήταν θεϊκή Ύπαρξη. Και αν ήταν ένα πλήθος προσώπων η αγάπη τους( ως πλήρης και τέλεια αγάπη) θα εξασθενούσε. Ως τρισυπόστατο Ον, ο Θεός έχει την δύναμη να εκφράζει την αγάπη μεταξύ των τριών Προσώπων μ`ένα απόλυτο τρόπο. 11 Μόνο η Τριάδα κάνει δυνατή την ύπαρξη(δια της αγάπης) της μιας Υπόστασης στη Άλλη και την οντότητα αυτών σε μια υπέρτατη και μοναδική Φύση. Μόνο η Τριάδα θα αποτελούσε, κατά συνέπεια, την απόλυτη κοινωνία των θεϊκών Προσώπων. 12 Η κοινωνία μεταξύ των θεϊκών Πρόσωπον, από την άλλη όψη του θέματος, μας φωτίσει μια άλλη έννοια για τον Θεό, της κίνησης προς τα έξω που καθορίζει τα θεια Πρόσωπα στην κοινωνική και θεϊκή σχέση τους. Είναι μια υπερφυσική κίνηση προς τα έξω της ουσίας (ως Πρόσωπο) δια της οποίας ο Πατήρ φέρνει φυσικά (όχι από το μη ον 13 ) στο ον τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα και η οποία εκφράζεται στη κτιστή τάξη δια μέσου των θειων ενεργειών. Δια αυτής της κινήσεως γίνεται δηλαδή τόσο η «γένεση» της Τριάδος ως Απόλυτο Ον, όσο καθώς θα το δούμε- και της κτίσης. Σε ότι αφορά την Τριάδα θα τονίσουμε το γεγονός ότι ο Θεός ως Πατήρ είναι η πηγή της θεότητας και η αρχή της ίδιας θεότητας και γεννάει φυσικά τον Υιό και εκπορεύει το Άγιο Πνεύμα, χωρίς να αποτελεί αυτή η διαδικασία την χρονική αρχή των άλλων δυο Προσώπων της Τριάδος. Δεν υπήρξε χρόνος (ο οποίος είναι κτίσμα) 9 D. Staniloae, Dogmatica βλ. ο.π., σ.113 10 D. Stanioae, Sfanta Treime sau La inceput a fost iubirea, EIB, Bucuresti, 1993,σ. 13 11 Του ίδιου, σ.26 12 Του ίδιου 13 Νίκου Νικολαιδη, βλ. ο.π., σ.17 4

στον οποίο ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα να μην υπήρχαν. Τίποτα από την κτιστή τάξη των όντων δεν μας αποκαλύπτει ανάλογα αυτή τη γέννηση και εκπόρευση του Υιού και του Άγιου Πνεύματος, 14 οι οποίες «κατανοούνται» μόνο αποφατικά και υπαρξιακά. Όπως αντιλαμβανόμαστε, ο Πατήρ είναι η αρχή και το αίτιο των δυο θειων Προσώπων και ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα τα αιτιατά αυτού. 15 Αυτός είναι η αρχή και στους κόλπους της Τριάδος (αιδια Τριάδα), αλλά και έξω από Αυτή ως οικονομική δημιουργία και έξοδος απ`αυτή. Μόνο μ`αυτό τον τρόπο μπορούμε να μιλήσουμε για την μοναρχία του Πατρός ο οποίος δια του Υιού και εν Άγιω Πνεύματι δημιούργησε τα πάντα. 16 Σ`αυτές τις συνθήκες υπάρχοντας το θεϊκό Ον διαφορετικό και ευδιάκριτο εν Αυτω δια των Υποστάσεων και ιδιοτήτων αυτών- κοινωνεί παρ`ολ` αυτά μια ενότητα φύσης η οποία είναι απολύτως τέλεια.η Τριάδα ως θεότητα γνωρίζει σε σχέση με την ουσία της -το μυστήριο της τέλειας ενότητας 17. Αυτή προέρχεται από το γεγονός ότι δια της γέννησης και εκπόρευσης ο Πατήρ δεν χωρίζει την ουσία στον Υιό και στο Άγιο Πνεύμα. 18 Στα θεια Πρόσωπα η ουσία δεν επαναλαμβάνεται, αλλά κατέχεται σ`ένα κοινό και συνολικό τρόπο από Αυτά. Καταλήγουμε, έτσι στον υπερλογικο χαρακτήρα του Οντος που υπάρχει «εις μιαν Φυσιν και τρεις Υποστάσεις» και μεταλαμβάνει προς τα έξω δια των θεϊκών ενεργειών του που δεν είναι ουσία αλλά είναι από την θεια ουσία της Τριάδος. Ως συμπέρασμα θα λέγαμε περί του Θεού πως το μοναδικό πράγμα και το πιο σωστό που θα μπορούσαμε να πούμε είναι ότι Υπάρχει ως «αρχή και υπεραρχιος», «ων και υπερων» 19. Και σχετικά με αυτή τη ύπαρξη θα υπογραμμίσουμε πως ο Θεός ως Αυτουπαρξη δεν έχει οντολογικό προσδιορισμό και για να είναι Απόλυτος πρέπει να υπάρχει μόνο ως Τριάδα, ως μια φύση εν τρεις Υποστάσεις. 14 Αγ. Βασίλειος ο Μέγας, Η επιστολή 52, PG 32, 396 A 15 Νίκου Νικολαιδη, βλ. ο.π., σ. 17 16 Του ίδιου 17 D. Staniloae, Dogmatica βλ. ο.π.,σ.199 18 Του ίδιου, σ. 325 19 Νίκου Νικολαιδη, βλ. ο.π.,σ.15 5

Β) Η κτιστή ύπαρξη η δημιουργική διάσταση της Αυτουπαρξης Τονίσαμε στο πρώτο μέρος της ανάλυσης μας ότι η Αυτουπαρξη πρέπει να νοείται στη κοινωνία προσώπων και στη δημιουργική σχέση αγάπης. Όμως η Αγια Τριάδα δεν παραμένει κλειστή αλλά δια του θελήματος Αυτής, αυτή η αγάπη εκφράζεται ως μια έξοδος απ` αυτή και κινισις υπέρ πασαν κινισιν 20 η οποία δεν έχει ένα εξελικτικό, αλλά δημιουργικό χαρακτήρα. Δια αυτής της κίνησης ανοίγεται έτσι ένα τεράστιο κεφαλαίο της άκτιστης οντολογίας δια των θεϊκών ενεργειών η οποία είναι και η βάση, ταυτόχρονα, και της κτίσης, του δημιουργημένου είναι. Επομένως όταν μιλάμε για την δημιουργική διάσταση του Οντος δεν εννοούμε κάτι άλλο παρά μόνο την «έξοδο από εαυτό» του Θεού, και την κοινωνία αγάπης Αυτού η οποία πραγματοποιείται δια των άκτιστων ενεργειών ως «αγαθοεργοί έξοδοι» 21 και δυναμικές εκφράσεις που βρίσκονται «πέρα της θεϊκής ουσίας» 22 Οι θειες ενέργειες ως κίνηση προς τα «έξω»της Απόλυτης Ύπαρξης μας υποδεικνύουν την πρόσβαση στα δυο οντολογικά επίπεδα κτιστό και άκτιστο τα οποία δια των ενεργειών εννοούνται σε μια ουσιώδη και υπαρξιακή σχέση. Θα κατανοήσουμε έτσι (αποφατικά και καταφατικά) τον τρόπο υπάρξεως του τριαδικού Θεού, αλλά και το νόημα και τη βάση της κτίσης- δηλαδή τη κτιστή οντολογία του ανθρώπου και όλης της δημιουργίας. Θα αρχίσουμε με το ορισμό των ενεργειών λέγοντας πως αυτές αν και εκφράζονται διαφορετικά, δεν χωρίζουν την θεϊκή ουσία, αλλά μ`ένα παράδοξο τρόπο αυτή παραμένει απλή και ασύνθετη. 23 Και αυτό το σημειώνουμε για να στερεώσουμε την απόλυτη ιδιότητα του θεϊκού Οντος το οποίο δεν διαλύεται δια της κοινωνίας των ενεργειών στα κτιστά όντα. Αυτός ο απόλυτος χαρακτήρας του Οντος δεν προέρχεται μόνο από την ουσία του, άλλα και όπως σημειώσαμε ήδη, από το γεγονός ότι είναι Πρόσωπο. Μόνο επειδή είναι προσωπικό και αυτουπαρξιακο Ον, ο Θεός μπορεί να κοινωνήσει 20 D. Staniloae, Dogmatica βλ.ο.π.,σ.123 21 Του ίδιου, σ. 105 22 Του ίδιου, σ. 106 23 Του ιδιου, σ. 117 6

απεριόριστα αυτές τις ενέργειες χωρίς να εξαντληθεί στο χάρισμα αυτών. 24 Αυτές δεν είναι απρόσωπα «σχήματα» εκφράσεως της θεότητας, αλλά ενέργειες της τρισυπόστατης Ύπαρξης, ενέργειες κοινές του καθενός Προσώπου της Τριάδος και συνάμα όλη της θεότητας. 25 Συνεπώς, αυτές δια των Υποστάσεων είναι εκφράσεις της ουσίας, αλλά δεν είναι η ουσία του Θεού. Είναι «μορφές» που παράδοξα περιέχουν συνολικά τον ίδιο και ολόκληρο τον Θεό ως Προσωπο. Και αν και μας γνωστοποιούν τον Θεό, αυτες είναι απεριόριστα κατώτερες από τον Θεό. Όλες είναι ζωοποιείς και θεουμενες δυνάμεις, οι οποίες έχουν ως υπόβαθρο μια υποστασιασμενη ( ενυπόστατη) ουσία. 26 Και παρ` όλο που είναι δεμένες απολύτως και ουσιαστικά με την ουσία της θεότηταςδεν ξέρουμε ποιος είναι ο δεσμός μεταξύ αυτής και των θειων ενεργειών. Αυτό διότι το θειο Πρόσωπο ως υποστασιοποιηση της ουσίας δεν κατέχεται δια της γνώσης. Από την άλλη πλευρά σχετικά με το θέμα της οντολογίας, οι ενέργειες μας πρεσβεύουν τόσο τη συμμετοχή στο μυστήριο του θεϊκού Οντος ( άκτιστη οντολογία) αλλά και στο είναι της δημιουργίας ως δεδομένης ύπαρξης. Ανακαλύπτουμε έτσι σ`αυτό το σημείο των ενεργειών και τη διάκριση των δυο επιπέδων της οντολογίας κτιστό και άκτιστο, αλλά και τον σύνδεσμο των ίδιων τάξεων που πραγματοποιείται με βάση αυτών. Θα κατανοήσουμε δια αυτών, τόσο τον τρόπο της «εξόδου απ` εαυτού» του Οντος ως αγάπη, όσο και η δομή και το νόημα της κτιστής ύπαρξης. Οι ενέργειες, κατά συνέπεια αποτελούν τόσο τη βάση της δημιουργίας 27 όσο και της τελείωσης και εκπλήρωσης του ανθρώπου σε σχέση αγάπης με το Απόλυτο Ον ως Πρόσωπο. Θεωρώντας τους λόγους της κτίσης και μετέχοντας στις θεϊκές ενέργειες, ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τόσο το θεολογικό πλαίσιο στο οποίο βάλθηκε να υπάρχει, όσο και την κλήση του σχετικά με αυτό, για να είναι και να προχωράει πάντα στην κοινωνία με το Θεό ως Τριάδα. Συνεπώς, όταν μιλάμε για τη οντολογική τάξη των όντων αναφερόμαστε σ`αυτά δια διαλογικών ορισμών και διότι πίσω απ`αυτά βρίσκεται «ο Ων» που δίνει την οντότητα των όντων. 28 Και επίσης πρέπει να τονίσουμε ότι τα κτιστά όντα δε ορίζονται αυτόνομα δια αυτών, αλλά μόνο σχετικά με τις θειες ενέργειες που τα 24 Του ιδιου,σ.113 25 Αγ. Γρήγοριος του Παλαμα, ΕΠΕ 1,σ. 23-153- Sf. Grigorie Palama, Cuvinte doveditoare despre purcederea Duhului Sfant, ed. Patristica, 2005, Bucuresti, p.231 26 D. Staniloae, Dogmaticα βλ.ο.π.,σ.105 27 Του ίδιου, σ.106 28 Νίκου Νικολαιδη, βλ. ο.π., σ.18 7

προσδιορίζουν και δια των οποίων υπάρχει όλο το δημιουργημένο είναι. 29 Λόγω της συμμετοχής σ`αυτές τις θεϊκές ενέργειες τα κτιστά όντα υπάρχουν και ζουν. Σ`αυτες τις συνθήκες, όλα που καθορίζουμε σχετικά με την κτίση γίνονται κατά βάση της θεότητας που εκφράζεται οικονομικά δια των θεϊκών ενεργειών. Με αλλά λόγια όλοι οι ορισμοί που δίνονται στα κτιστά όντα ανήκουν περισσότερο στις ενέργειες παρά την κτίση, -αυτές συνιστούν την πηγή όλων των επιθέτων τα οποία διεκδικεί το κτιστό ον. Από την άλλη άποψη, οι θειες ενέργειες ως «έξοδοι απ`εαυτου» του Θεού μας φανερώνουν σε σχέση με τη κτίση τον ίδιο Θεό ως άπειρο, απλό, σοφια, δικαιοσύνη και έλεος, αγιασμό, καλοσύνη, αιώνιο, υπερδιαστημικο παντοκράτωρ, παντοδύναμο κτλ. 30 Όμως παρ`ολο που μας ανοίγουν τη είσοδο στη άκτιστη οντολογία αυτές μας ανακαλύπτουν μόνο «το οπίσω»(έξοδος 33,23) του Θεού. Αυτή η αποκάλυψη έχει μια μερική ιδιότητα, λόγω του απεριόριστου χαρακτήρα των ενεργειών. Λοιπόν, η συμμετοχή του κτίσματος στη άκτιστη ύπαρξη θα γίνεται παντοτινά- διότι η οντολογική διάσταση του άκτιστου Οντος είναι εμπλουτισμένη από καινούρια νοήματα και καινούριες αποκαλύψεις. Αν και στους θετικούς όρους ξέρουμε για τον Θεό ότι είναι αγάπη, άγιος, σοφία, κτλ αποφατικά ο Θεός ως άκτιστη Ύπαρξη βρίσκεται υπεράνω αυτών των επιθέτων. Και ουσιαστικά για να τα κατανοήσουμε πρέπει να γνωρίζουμε πως αυτά έχουν νόημα μόνο σε σχέση με τη κτίση και τον άνθρωπο ο οποίος για να εκπληρωθεί ως θειο κτίσμα πρέπει να τα βιώσει υπαρξιακά. Μόνο η αποφατική εμπειρία των θειων επιθέτων θα μεταμορφώσουν το λογικό σχήμα τους και έτσι αυτά θα γίνουν αυτό που εν πράγματι είναι μορφές και πήγες ζωής. 31 Συνεπώς, για να συμμετέχουμε στην κτιστή και άκτιστη τάξη της οντολογίας πρέπει να ενσωματώσουμε υπαρξιακά μέσα μας τα δόγματα (είτε περί του Θεού ως αγάπη, αγιασμός,άπειρος κτλ- είτε περί του ανθρώπου ως κατ`εικονα και της κτίσης ως απαύγασμα του Οντος ) περί των δυο τάξεων. Σ αυτο το περιβάλλον πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι η θεολογία διαφοροποιείται από τη φιλοσοφία ως τρόπος γνώσεως. 32 Αν στη θεολογία η γνώση είναι τρόπος υπάρξεως στη φιλοσοφία είναι τρόπος λογικής κατανόησης- ενώ η 29 Του ίδιου 30 D. Staniloae, Dogmatica βλ.ο.π.,σ.115-194 31 Του ίδιου, σ. 114 32 Του ιδιου, Sf. Treime βλ. ο.π.,σ.7 8

οντολογία στη θεολογία είναι τρόπος ζωής, στη φιλοσοφία αυτή αποτελεί μια διαλογική έννοια που κατέχεται δια του νου. Δια του νου όμως καταλαβαίνουμε το γεγονός ότι υπάρχουμε ως κτιστά όντα και επίσης ότι η Απόλυτη Υπαρξη είναι η πηγή της οντότητας μας. Αλλά αυτή που μας πρεσβεύει την συμμετοχή στη ίδια Ύπαρξη και μας εκπληρώνει ως ανθρώπους είναι η βίωση και η εφαρμογή των δογμάτων σχετικά με Αυτή τη Ύπαρξη. Ανοίγεται με αυτή τη βίωση έτσι, ένα σημαντικό θεολογικό κεφαλαίο της πνευματικότητας ως μέθοδος της τελείωσης του ανθρώπου, η οποία όμως δεν αποτελεί το θέμα της ανάλυσης μας. Θα αναφερθούμε στη συνεχεία στο στοιχείο που μεσολαβεί αυτή η εμπειρία της κοινωνίας του θεϊκού Οντος δια των ενεργειών με τον άνθρωπο, δηλαδή στο υπόβαθρο και τον τρόπο της οντότητας της ουσίας, τόσο Αυτού, όσο και του ανθρώπου- το πρόσωπο. Καθώς θα δούμε, αυτό είναι το νόημα της οντολογίας, χωρίς το οποίο ούτε η θεϊκή Ύπαρξη ούτε η κτιστή θα μπορούσε να υπάρχει. 33 C) Πρόσωπο και θεολογία- ο θεολογικός και δογματικός χαρακτήρας της έννοιας του προσώπου (υπόσταση) Το πρόσωπο ως τρόπος υπάρξεως της ουσίας έχει ένα κατ εξοχήν θεολογικό χαρακτήρα τόσο στο περιβάλλον της κτιστής όσο και της άκτιστης οντολογίας. Το πρόσωπο ως οντολογική πραγματικότητα καθορίστηκε στη θεολογία του εικοστού αιώνα σε πολλές μορφές, και όλες αποτελούν προσπάθειες για να προσδιοριστεί αυτό στα γνωσιολογικά πλαίσια. 34 Στηριγμένες στα πατερικά κείμενα οι πιο σημαντικές απόψεις περί του προσώπου γίνονται κατ αρχήν δια της ελάττωσης της οντολογίας στο περσοναλισμό και μετά δια του ορισμού του προσώπου που γίνεται με βάση μιας κατά χάριν μετά-οντολογίας. Και οι δυο θεωρήσεις όμως, δεν είναι κάτι άλλο παρά εκφράσεις μερικών υπαρξιακών συστημάτων. 35 Για να «κατανοήσουμε» το πρόσωπο ως οντολογική πραγματικότητα πρέπει να ξέρουμε από τη αρχή ότι αυτό έχει μια κατ εξοχήν θεολογική διάσταση. Για την 33 Silviu Eugen Rogobete, O ontologie a iubirii, ed. Polirom, Bucuresti, 2001,σ.89-90 34 Ιοαn I. Ica jr, βλ. ο.π., σ. 359 35 Του ίδιου, σ. 374 9

περιγραφή αυτού, λοιπον, θα πρέπει να το τοποθετήσουμε σ όλο το θεολογικό πλαισιο. Επομένως, από την όψη της θεολογίας, το πρόσωπο υπάρχει χωρίς να σκέπτεται χωριστά από την ουσία. Αυτό είναι, όπως αντιλαμβάνεται ο π. Στανιλοαε, η φύση(ουσία) στη πραγματική αυτή ύπαρξη 36 -ορισμός που εφαρμόζεται τόσο στη περίπτωση του ανθρώπου ως πρόσωπο, αλλά και της θεότητας ως Τριάδα Προσώπων. Παρ όλα αυτά η θεολογία διαφοροποιεί το πρόσωπο σχετικά με το είδος της φύσης που υποστασιαζει αυτό το θειο Πρόσωπο(θεϊκή φύση) και το ανθρώπινο πρόσωπο (ανθρώπινη). Έτσι, το θεϊκό Πρόσωπο θα κατανοηθεί στα τριαδολογικα πλαίσια και το ανθρώπινο στα ανθρωπολογικά. Όπως σημειώσαμε ήδη, η Ύπαρξη- το Απόλυτο Ον δεν θα μπορούσε να υπάρχει παρά μόνο ως κοινωνία Προσώπων. Και για να είναι τέλεια αυτή τη κοινωνία έπρεπε να πραγματοποιηθεί μόνο σε τρία Πρόσωπα, μόνο ως Τριάδα ο Θεός θα μπορούσε να έχει ένα απόλυτο χαρακτήρα. 37 Ωστόσο, για την Αγια Τριάδα ως -πρόσωπο-ως τρόπο υπάρξεως της ουσίας αυτό υποστασιοποιει πλήρως και τελείως όλη τη θεϊκή φύση. Στο περιβάλλον της Τριάδος η Φύση και οι Υποστάσεις είναι απολύτως ενδόμυχες η μια με την άλλη, τόσο που δεν υπάρχει καμία διάσταση, ούτε καμία αδυναμία της φυσικής ενότητας. Κάθε τριαδική υπόσταση κατέχει πλήρως όλη την θεϊκή φύση. 38 Κατά συνέπεια, η πιο δυνατή αντινομία του δόγματος περί της θειας Τριάδος είναι το γεγονός ότι η Υπόσταση και η ουσία ταυτίζονται και ταυτόχρονα είναι απολύτως διαφορετικές η μια από την άλλη. 39 Μεταξύ των δυο δεν υπάρχει διάσπαση (χωρισμός) ούτε οντολογική διάσταση, αλλά μόνο απλότητα και ενότητα της προσωπικής συνείδησης και του Οντος. Έξω από τις θεϊκές υποστάσεις δεν υπάρχει (πια) Ύπαρξη- ούτε Ύπαρξη χωρίς Υπόσταση, και ούτε Ύπαρξη χωρίς Υπόσταση. Καμία από αυτές δεν είναι πρώτη και πριν από την άλλη, η πιο βαθιά, η αρχή για τις άλλες υποστασεις- δεν υπάρχει μεταξύ αυτών ούτε η πιο μικρή αντίθεση. 40 Επομένως, όλα που «ορίζουν» την θεϊκή ουσία είναι απόκλιστικα και ο ορισμός των Τριαδικών Προσώπων. 36 D. Staniloae, Dogmatica βλ. ο.π.,σ.278 37 D. Staniloae, Sf. Treime βλ.ο.π. σ.13 και 26 38 D. Staniloae, Dogmatica βλ. ο.π.,σ.202 39 Arhim. Sofronie, Nasterea intru Imparatia cea Neclatita, Ed. Reintregirea, Alba Iulia, 2003,σ.80 40 Του ίδιου 10

Από την άλλη όψη, τα θεια Πρόσωπα δεν γνωρίζουν εξέλιξη η τελείωσηαυτά είναι κατ` εξοχήν η απόλυτη «μορφή» της υποστατοποιηση της τελειότητας και του αγιασμού. Οι θεϊκές Υποστάσεις, εντελώς διαφανείς η Μια της Άλλης, περιέχουν την εσωτερικότητα της πλήρης αγάπης. 41 Κάθε τριαδικό Υποκείμενο είναι εσωτερικό του Αλλού, δημιουργώντας δια αυτού το απόλυτο υπόβαθρο της Άγιας Τριάδος, η αυτό το οποίο ο π. Στανιλοαε ονομάζει τριαδική inter-υποκειμενικότητα 42 δομή της απόλυτης αγάπης. 43 Μόνο η αγάπη ως τέλεια «μορφή» της ύπαρξης του οντος, μπορεί να δώσει νόημα του ολόκληρου είναι( Amo ergo sum-κάλλιστος της Αλεξάνδρειας) 44. Αυτή μεταφέρει τη ύπαρξη του προσώπου στο πρόσωπο του αγαπητού, αναλαμβάνοντας δια αυτής την ζωή του αγαπητού. Δια της αγάπης το πρόσωπο αυτό ζει ταυτόχρονα σε δυο επίπεδα- εις εαυτόν και σε σχέση με άλλους, δηλαδή περιέχει, παράδοξα, τον εαυτό του και την ανατολή προς τους άλλους. 45 Ωστόσο για τον εξελικτικό χαρακτήρα του προσώπου (γενικά) θα υπογραμμίσουμε το γεγονός ότι αν και τα Πρόσωπα της θειας Τριάδος δεν προϋποθέτουν καμία ανάπτυξη(είναι τέλεια) παρ`ολ`αυτά γνωρίζουν μια κίνησι υπερ πασαν κινησιν, 46 μια έξοδο (από τον εαυτό του) που κάνει από τον Θεό, έναν ενεργητικό Θεό, μια υποστατική Ύπαρξη ως κοινωνία προσώπων που υπάρχουν διότι χαρίζονται σ`αυτή την αγάπη ο ένας με τον άλλον. 47 Και επειδή ήθελε να εκφράζει και να μεταλαμβάνει αυτή την αγάπη από τους τριαδικούς κόλπους, 48 ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο και τον άνθρωπο και μας πλησίασε τα μέγιστα δια της αποδοτικής αγάπης στον Ιησού Χριστό. 49 Έτσι ανοίγεται η άλλη τάξη της οντολογίας εξαρτημένη απολύτως από τη Υπέρτατη Ύπαρξη. Ο άνθρωπος ως υποκείμενο της αγάπης του Θεού δεν θα μπορούσε να υπάρχει παρά μόνο ως πρόσωπο όπως Αυτός. Επομένως σ`αυτή την πορεία της αγάπης και κοινωνίας το ανθρώπινο πρόσωπο έχει τον ίδιο ορισμόυποστατοποιηση της ουσίας η «η φύση στη εν πράγματι αυτή ύπαρξη» 50. 41 D. Staniloae, Dogmatica βλ. ο.π.,σ.205 42 Του ίδιου, σ.207 43 Του ίδιου,σ.195 44 Silviu E. Rogobete, βλ. ο.π.,σ.24 45 D. Staniloae, Dumnezeu este Iubire, στο-ortodoxia, 3/1971,σ. 366-402 46 Του ίδιου,σ.365 47 Silviu E. Rogobete, βλ. ο.π.,σ.120 48 D. Staniloae, Sf. Treime βλ.ο.π. σ.34 49 D. Staniloae, Iubire si Adevar, στο-ortodoxia, 2/1967,σ.283-292 50 D. Staniloae, Dogmatica βλ. ο.π.,σ.278 11

Πριν να αναπτύξουμε το θέμα του ανθρώπινου προσώπου πρέπει να τονίσουμε ότι αυτό δεν είναι μια αφηρημένη έννοια, αλλά μια οντολογική πραγματικότητα που θα κατανοηθεί υπαρξιακά είναι ένας εσωτερικός κόσμος στον οποίο δεν διαπερνούμε παρά δια μιας οντολογικής μετανοίας- η οποία ανοίγει αντικειμενικά τη συμμετοχή στο μυστήριο του Προσώπου. 51 Πολλές φορές το πρόσωπο παρουσιάζεται ως έννοια και γνωσιολογική κατηγόρια- πράγμα που οδηγεί και στο ξεχείλωμα της αληθινής του κατανόησης. (λόγου χάριν- ένα από τα πιο πολλά λάθη αυτής της εννοιολογησης είναι όπως, το σημειώσαμε ήδη, η ελάττωση της οντολογίας στο περσοναλισμό, 52 σ` ένα τονισμό του προσώπου σε σχέση με τη ουσία). Κατά συνέπεια από την αρχή πρέπει να πούμε ότι δεν υπάρχει οντολογία χωρίς πρόσωπο, ούτε πρόσωπο χωρίς οντολογία. 53 Φωτιζει και διευκολύνει, κατά κάποιον τρόπο την αντιληψη αυτόυ το δόγμαματος- η φράση «το πρόσωπο ως οντολογία». Το πρόσωπο δεν γίνεται αντιληπτό παρά ως οντολογία, ως «φύση στην εν πράγματι αυτή ύπαρξη». Και διότι η ανθρώπινη φύση είναι δεδομένη, μαζί με αυτή και το πρόσωπο είναι δεδομένο- όπως η φύση και αυτό έχει ένα αιώνιο χαρακτήρα. Όσο η ανθρώπινη φύση θα υπάρχει και ο τρόπος της υποστατοποιησης αυτής θα υπάρχει-το πρόσωπο. Όσο χρόνο στον άνθρωπο θα παραμένει το «κατ`εικονα», αυτός θα είναι πρόσωπο. Επομένως, το πρόσωπο είναι και οντολογία και θα είναι πάντα έτσι λόγω της πλαστουργήσης του ανθρώπου ως απαύγασμα και αντιφέγγισμα του θεϊκού Οντος και από το γεγονός ότι αυτός συμμετέχει στη θεϊκή Ύπαρξη «Στη ύπαρξη του ανθρώπου προϋπάρχει ένα άλλο Ον το οποίο εννοείται σε σχέση με αυτόν ως μια «Πράξη» ως μια «Αρχή» που δεν μπορείς να τη απομακρύνεις η οποία περιορίζει τη ελευθέρια του ίδιου του προσδιορισμού.» 54 Απ`αυτό το σημείο σχηματίζονται δυο χαρακτηριστικά στοιχεία του ανθρώπινου προσώπου που διαφοροποιείται από τα θεια Πρόσωπα δεδομένου ότι αυτά δεν έχουν αυτό τον προσδιορισμό- η δεδομένη ύπαρξη εξαρτάται από την Ύπαρξη από την οποία έχει τη ύπαρξη. Το ανθρώπινο πρόσωπο πρέπει οπωσδήποτε 51 Arhim. Sofronie, Cuvinte Duhovnicesti, Ed. Reintregirea, Alba Iulia, 2004, σ.364 52 Ιοan I. Ica jr, βλ. ο.π., σ. 374 53 Του ίδιου, σ. 378 54 Arhim. Sofronie, Nasterea intru Imparatia βλ. ο.π., σ.72 12

να έχει οντολογικές σχέσεις με την Απόλυτη Ύπαρξη και με τα αλλά ανθρώπινα πρόσωπα. 55 Αυτό που δυσκολεύει την θεολογική εξήγηση του ανθρώπινου προσώπου είναι η στιγμή της πτώσης όταν η ανθρώπινη φύση γνωρίζει μια άρρωστη κατάσταση και φθαρτοποιειται. Σύμφωνα με την αρχή που περιγραφει το πρόσωπο ως τρόπο υπάρξεως της φύσης θα έπρεπε να πούμε ότι το πρόσωπο ως υποστασιοποιηση της φύσης χαρακτηρίζεται εν αυτω και από τα στοιχεία της πτώσης. Μετά την πτώση, και με κάθε προσωπική και ηθική πτώση του ανθρώπου το πρόσωπο εξατομικεύεται. Ετσι η πτώση τον κατεβάζει τον άνθρωπο από το επίπεδο του προσώπου (και εικόνας), αλλά δεν τον καταργεί. 56 Για αυτό το θέμα ο Αγ. Μάξιμος Ομολογητής λέει «εμείς δημιουργηθήκαμε κατ` αρχήν σε μια ενότητα της φύσης, αλλά ο διάβολος μας χώρισε μεταξύ ημών και από τον Θεό και διασκόρπισε την φύση μας σε πολλές γνώμες και φαντασίες, χρησιμοποιώντας την δική μας βούληση» 57 Σ`αυτές τις συνθήκες για να καθορίσει το ανθρώπινο πρόσωπο σε σχέση με την φύση ο π. Στανιλοαε χρησιμοποιεί την τεραστία αναλογία του κοινού νήματος που συμβολίζει τη φύση στο οποίο οι υποστάσεις παρουσιάζονται ως κόμβοι. 58 Αυτός βλέπει την φύση μετά την πτώση ως ένα νήμα στο οποίο υπάρχουν διαφορετικοί κόμβοι ως ανθρώπινες υποστάσεις. Μεταξύ αυτών δεν υπάρχει ένα απόλυτο κοινό, αλλά μια λέπτυνση της φύσης. Χωρίς την συνεχεία ανάμεσα των προσώπων το νήμα δεν θα είχε κανένα νόημα. Και, από τη άλλη μεριά, δεν υπάρχουν πρώτα οι κομβοι και μετά το νήμα η αντίστροφα, αλλά υπάρχουν ταυτόχρονα. 59 Δια του νήματος τα πρόσωπα μπορούν να γίνουν πιο εσωτερικά(ενδόμυχα) το ένα στο άλλο δια μιας εξέλιξης της κοινωνίας που έχει ως εκπλήρωση(πραγματοποίηση) την μοναδική φύση φορεμένη από όλες τις υποστάσεις σε μια απόλυτη συμπαράσταση (αν και από αυτή την φύση μερικά πρόσωπα σώζονται δια του Αγ. Πνεύματος, και άλλα όχι) 60 Συνεπώς, δια της θεϊκής σχέσης μεταξύ προσώπων το νήμα μπορεί να χοντραίνει έως την ανάληψη όλης της ανθρώπινης φύσης από κάθε υπόσταση. Μπορεί, όμως, δια της διάστασης και του πόλεμου μεταξύ αυτών το νήμα να 55 D. Staniloae, Dogmatica βλ. ο.π.,σ.201 56 D. Staniloae, Dogmatica βλ. ο.π,σ.279 57 Αγ Μάξιμος Ο., PG. 91, 396 58 D. Staniloae, Dogmatica βλ. ο.π, σ.201 59 Του ίδιου 60 Του ίδιου, σ.202 13

λεπταίνει έως τα όρια μιας διάσπασης του νήματος και μιας σχισμής της φύσης, σχισμή που δεν θα διαχωρίζει ποτέ την οντολογική ενότητα της φύσεως των ανθρώπων, η οποία θα χαρακτηρίζει την κατάσταση αυτών για πάντα. 61 Για αυτή την οντολογική ενότητα των πρόσωπον, ο π. Σωφρόνιος μιλάει για τον Ένα τον Άνθρωπο, για ένα άνθρωπο ως καθολική και ομοούσια ύπαρξη. Αυτός ως υπόσταση βρίσκεται στη πληρότητα και καθολική ενότητα όταν γίνεται φορέας όλης της ανθρώπινης οντότητας, όταν γίνεται όλος, ο Ένας Άνθρωπος κατά την εικόνα του τελειωμένου Ανθρώπου-ο Χριστός που φοράει μέσα του όλο τον άνθρωπο. 62 Κατόπιν τούτου, αν και το πρόσωπο φοράει μέσα του όλη την ανθρώπινη φύση εκπληρωμένη στους υποστατικούς κόμβους για τους οποίους κάναμε λόγο έως τώρα, παράδοξα αυτά τα πρόσωπα, ακόμη, δια της σχέσης και προσωπικής κοινωνίας καλούνται να υποστασιαζουν όλη την ανθρώπινη φύση σε μια πλήρη συμπαράστασητου Ενός Ανθρώπου. Έτσι ο άνθρωπος ως υπόσταση και ανθρώπινη φύση πραγματοποιεί εν Χριστώ μια ανάρρωση της φύσης και μια μυστική εξέλιξη δια της θεωσης και συμμετοχής αυτού στην θεομενη ανθρωπότητα του Χριστού. 63 Η ενυπόστατη ανθρώπινη φύση θα γνωρίζει ένα οντολογικό εμπλουτισμό 64 και θα αναπτύξει την ιδιότητα αυτή ως κατ` εικόνα λόγω της σχέσης και κοινωνίας του ανθρώπινου προσώπου με τα αλλά ανθρώπινα πρόσωπα και με τον Χριστό ως Θεάνθρωπο. Πραγματικά αυτό που είναι ο άνθρωπος ως «κατ` εικόνα» ως δυνατότητα, τώρα εφαρμόζεται οντολογικά σε μια απεριόριστη διαδικασία του «καθ` ομοίωσιν». Ως συμπέρασμα θα λέγαμε πως το πρόσωπο παραμένει τελικά ένα μυστήριο που παρά πολύ δύσκολα γίνεται αντιληπτό με το ανθρώπινο νου. Το ανθρώπινο πρόσωπο είναι ταυτόχρονα μια υπερλογικη αποφατική πραγματικότητα, αλλά και ενυπάρχον. Είναι πάνω από την αντιληπτή ύπαρξη και παρ`ολ`αυτά αντιληπτό δια των πράξεων αυτού. Ο άνθρωπος ως πρόσωπο πρέπει να παρακολουθήσει τον Χριστό αναλαμβάνοντας εν αυτω όλη τη ανθρώπινη φύση και ομοουσιότητα. Όπως Αυτός έγινε ομοούσιος με μας κατά την ανθρωπότητα και εμείς ως πρόσωπα πρέπει να 61 Του ίδιου 62 Arhim. Sofronie, Nasterea intru Imparatia βλ. ο.π., σ. 75 63 D. Staniloae, Spiritualitatea Ortodoxa. Ascetica si Mistica, EIB, Bucuresti, 1991, σ. 5 64 D. Staniloae, Dogmatica βλ. ο.π, σ.277 14

γινόμαστε ομοούσιοι με όλη την ανθρώπινη φύση πραγματοποιώντας έτσι αυτό που ο π. Στανιλοαε ονομάζει το παράδοξο της ενότητας εν τη ποικιλία. 65 Αυτό που πρέπει επίσης να σημειώσουμε είναι η διάφορα των δυο επιπέδων της οντολογίας που διαφοροποιούνται, να διακρίνουμε τις θεϊκές Υποστάσεις από τις ανθρώπινες. Ενώ αυτές είναι ενότητα εν Τριάδα έχοντας μια κοινή ουσία και υπάρχοντας σε μια απόλυτη κοινωνία, οι ανθρώπινες υποστάσεις δεν μπορούν να υπάρχουν ( οπως Θεός) παρά μόνο ως ενότητα στη ποικιλία δια της συμμετοχής στο Θεό οποίος είναι εκπληρωμένος και υποστηριγμένος αυτων. 65 Του ίδιου, σ.202 15