ΕΑΠ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Θ.Ε. : ΕΛΠ11-Ελληνική Ιστορία Κολιογεώργης Παναγιώτης Εργασία 2 η ΤΑ ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΕΠ: κα Κοσμάτου Ευτυχία Ελεώνας, 08-01-2005
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Εισαγωγή...σελ. 2 Α. Το νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού...σελ. 2 Β. Η εποχή των Ισαύρων...σελ. 4 Γ. Η Μακεδονική δυναστεία...σελ. 5 Επίλογος...σελ. 9 Βιβλιογραφία....σελ. 10-1 -
Εισαγωγή Το Βυζάντιο κληρονόμησε από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τους θεσμούς που στήριξαν την οργάνωση του πολιτειακού του συστήματος. Κάτω από την επίδραση πνευματικών και πολιτιστικών παραγόντων αυτοί οι θεσμοί μεταμορφώθηκαν για να δώσουν στο Βυζάντιο την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του. Ειδικότερα στον τομέα της νομοθεσίας παρέλαβε το διαμορφωμένο από τη ρωμαϊκή παράδοση δίκαιο, το οποίο και προσάρμοσε στις νέες δομές οργάνωσης και στις ανάγκες και απαιτήσεις της κάθε εποχής. Εξετάζοντας τα κυριότερα νομοθετικά έργα των Βυζαντινών θα προσπαθήσουμε να δούμε τους παράγοντες, που διαμόρφωσαν το χαρακτήρα και το περιεχόμενό τους. Το σημαντικότερο νομοθετικό έργο στην Βυζαντινή ιστορία ανήκει στον Ιουστινιανό (527-565), ο οποίος κωδικοποίησε το ως τότε υπάρχον ρωμαϊκό δίκαιο. Σημαντική νομοθετική δραστηριότητα μετά τον Ιουστινιανο φαίνεται στην εποχή της δυναστείας των Ισαύρων, από τον αυτοκράτορα Λέοντα τον Γ (717-741), και ακολούθως την περίοδο της Μακεδονικής δυναστείας κυρίως με τους αυτοκράτορες Βασίλειο Α και Λέοντα ΣΤ τον Σοφό. Κατα την υστεροβυζαντινή περίοδο δεν παρατηρείται σημαντική νομοθετική δραστηριότητα, αν και η παραγωγή επιστημονικών έργων και νομικών συλλογών δε σταματά. Α. Το νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού Λιγο μετά από την αναγορευσή του σε αυτοκράτορα, ο Ιουστινιανός έθεσε σε εφαρμογή το σχέδιό του για αποσαφήνιση και οργάνωση του υλικού των αυτοκρατορικών διατάξεων που υπήρχαν ως τότε. Συγκρότησε μια δεκαμελής επιτροπή νομομαθών για να συγκεντρώσουν σε μια ενιαία συλλογή τις αυτοκρατορικές διατάξεις (constitutiones) που υπήρχαν στους τρεις προηγούμενους κώδικες 1, καθώς και όσες είχαν δημοσιευτεί μέχρι τότε. Η επιτροπή είχε εντολή να παραλείψει τους νόμους που είχαν περιπέσει σε αχρηστία, να αφαιρέσει τα προοίμια και να απομακρύνει επαναλήψεις και αντιφάσεις 2, όπως και να κάνει περικοπές, να αναπτύξει ή να αναδιατυπώσει τα κείμενα των νόμων με σαφήνεια 3. Το έργο αυτό εκδόθηκε στις 7 Απριλίου 529 και άρχισε να ισχύει ως νόμος στις 16 του ίδιου μήνα. Γρήγορα όμως έγινε 1 Μ.Ανάστος,Πνευματικός βίος και πολιτισμός/δίκαιο-η Ιουστινιάνεια νομοθεσία,ιστορία του Ελληνικού Έθνους,τ.Ζ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1978, σελ.325 2 P.E. Pieler, Νομική φιλολογία (μτφρ. Ελευθερία Παπαγιάννη, Σπ. Τρωιάνος), στο H.Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, τόμος Γ, εκδ. ΜΙΕΤ,Αθήνα 1992,σελ.278 3 Μ.Ανάστος, ο.π.,σελ.325-2 -
φανερό από τη συσσώρευση νέας νομοθεσίας και την έκδοση ενος συμπληρώματος νόμων με τίτλο Πενήντα Αποφάσεις, ότι ο Κώδικας (Codex) χρειάζεται αναθεώρηση 4. Η νέα αυτή έκδοση του Κώδικα δημοσιεύθηκε στις 16 Νοεμβρίου 534 και άρχισε να ισχύει από το τέλος του ίδιου χρόνου, αντικαθιστώντας την έκδοση του 529. Οι Πανδέκτες (Digesta) δημοσιεύθηκαν και απέκτησαν νομική ισχύ πριν από την αναθεώρηση του Κώδικα, στις 30 Δεκεμβρίου 533. Ενώ ο Κώδικας περιελάμβανε αποκλειστικά από αυτοκρατορικές διατάξεις, οι Πανδέκτες ήταν μια συλλογή από αποσπάσματα έργων των νομικών. Η επιτροπή που συστήθηκε για να συντάξει τους Πανδέκτες ανθολόγησε τα έργα 39 νομικών, και τροποποίησε τα κείμενα έτσι ώστε να λείψουν αντιφάσεις, επαναλήψεις και απαρχαιωμένοι τύποι και διατάξεις. Οι πηγές των ανθολογημένων κειμένων αναφέρονταν με ακρίβεια στην αρχή του κάθε αποσπάσματος στις λεγόμενες επιγραφές (inscriptiones), όπου σημειωνόταν το όνομα του συγγραφέα, ο τίτλος του έργου κι ο αριθμός του βιβλίου. Δε χρησιμοποιήθηκαν καθόλου συντομογραφίες ή σύμβολα κατά τη σύνταξη των Πανδεκτών, και οι αριθμοί γράφονταν ολογράφως. Επίσης απαγορεύτηκε ρητά η συγγραφή σχολίων και ερμηνειών στην έκδοση και τα αντίγραφα του έργου, το οποίο είχε ισχύ νόμου. Με την έκδοσή του απαγορεύτηκε η χρήση άλλων νομικών έργων (πέρα από τον Κώδικα, τους Πανδέκτες και τις Εισηγήσεις) και ακόμα η αναδρομή στα πρωτότυπα των έργων που είχαν ανθολογηθεί 5. Μαζί με τους Πανδέκτες δημοσιεύθηκε και το έργο που ονομάζεται Εισηγήσεις (Instituta) του Ιουστινιανού.Ήταν ένα εγχειρίδιο που συντάχθηκε για εκπαιδευτικούς λόγους. Ως προς το περιεχόμενο ήταν μια σύνοψη των κυριότερων θεσμών της αυτοκρατορίας. Γράφτηκε με τέτοιο τρόπο ώστε να φαίνεται σα να μιλάει ο ίδιος ο αυτοκράτορας στους σπουδαστές και είχε νομική ισχύ. 6 Η ανάγκη για νέα νομοθεσία δεν σταμάτησε με την έκδοση των τριών παραπάνω έργων. Η κάλυψη αυτής της ανάγκης εκφράστηκε με τις Νεαρές διατάξεις (Novellae constitutions) ή πιο σύντομα Νεαρές. Πλην ορισμένων ειδικών περιπτώσεων γράφτηκαν στην ελληνική γλώσσα, πράγμα που δείχνει το μέτρο κατά το οποίο είχε εξελληνιστεί το Βυζάντιο την εποχή εκείνη. Επίσημη συλλογή Νεαρών δεν έχει διιασωθεί, κι έτσι οι πηγές αφορούν ιδιωτικές συλλογές, με πιο γνωστή αυτή των 168 Νεαρών 7. 4 Μ.Ανάστος, ο.π., σελ.325 5 Μ.Ανάστος, ο.π., σελ.326 6 Μ.Ανάστος, ο.π., σελ.326-327 7 Σπ. Τρωιάνος, Οι πηγές του Βυζαντινού δικαίου, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 1999, σελ. 89-90 - 3 -
Η κωδικοποίηση δεν επέφερε σημαντικές αλλαγές στο ρωμαϊκό δίκαιο. Ο αντικειμενικός στόχος του Ιουστινιανού άλλωστε ήταν να σταθεροποιήσει,να αποσφηνίσει και να εκσυγχρονίσει τους ήδη υπάρχοντες νόμους για την πρακτική και τη διδασκαλία της εποχής του 8. Το έργο του Ιουστινιανού θεωρείται ακόμα και σήμερα μοναδικό επίτευγμα που επηρρέασε όλη την μετά από αυτόν βυζαντινή νομοθεσία, και η παράδοσή του έχει φτάσει ως τις μέρες μας. Β. Η εποχή των Ισαύρων Στην εποχή της δυναστείας των Ισαύρων ο πιο σημαντικός κώδικας νόμων που εκδόθηκε ήταν η Εκλογή των Νόμων από τον αυτοκράτορα Λέοντα τιν Γ (717-741) 9. Περιελάμβανε τους βασικότερους κανόνες δικαίου για την καθημερινή ζωή, γραμμένους σε απλή, κατανοητή γλώσσα και με σ υντομη διατύπωση. Η έκδοση της Εκλογής φανερώνει την προσπάθεια για ευρύτερη διάδοση του δικαίου και καλύτερη απονομή δικαιοσύνης αφού, κατά το Λέοντα, το Corpus Iuris Civilis ήταν δυσνόητο και δύσχρηστο στην πρακτική 10. Πέρα όμως από την αναδιατύπωση των προγενέστερων νόμων, εισήχθηκαν και μεταρρυθμίσεις κυρίως στο οικογενειακό, κληρονομικό και ποινικό δίκαιο. Η πιο σημαντική αλλαγή έγινε στον τομέα των ποινών με την εισαγωγή του ακρωτηριασμού ως ποινή για πολλά αδικήματα, αντικαθιστώντας την θανατική ή άλλες ποινές. Κάτι τέτοιο συνέβαινε πρώτη φορά στο ρωμαϊκό δίκαιο, πιθανόν λόγω επίδρασης τραχύτερων ηθών από την Ανατολή, και δημιουργεί αμφιβολίες σχετικά με το φιλανθρωπότερον του προοιμίου της Εκλογής 11. Η Εκλογή ήδη από το προοίμιό της φανέρωνε την επίδραση της χριστιανικής διδασκαλίας. Η αυξημένη αυστηρότητα προς τα εγκλήματα ηθικού περιεχομένου, η σαφής οριοθέτηση των κανόνων του γάμου και των βαθμών συγγένειας που επιτρέπουν αυτόν είναι σαφείς ενδείξεις εκκλησιαστικής επίδρασης 12. Ακόμα και στον ποινικό τομέα, παρά τον βάρβαρο ίσως χαρακτήρα της ποινής του ακρωτηριασμού, μπορούμε να δούμε μια διάθεση για βελτίωση και διόρθωση των παραβατών περισσότερο από τη 8 P.E.Pieler, ο.π., σελ.266 9 Σπ. Τρωιάνος, ο.π., σελ.112 10 Μ.Ανάστος, Πνευματικός βίος και πολιτισμός/ Δίκαιο-Ηνομοθεσία της εποχής των Ισαύρων, Η Μακεδονική αναγέννηση, Η νομική επιστήμη, το εκκλησιαστικό δίκαιο, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.η, Εκσοιτική Αθηνών, Αθήνα 1978, σελ.217 11 Β. Πέννα, Βυζαντινοί θεσμοί, στο Χ. Γάσπαρης-Ν. Νικολούδης-Β. Πέννα, Ελληνική Ιστορία, Β. Βυζάντιο και Ελληνισμός, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999,σελ.55 12 Σπ. Τρωιάνος, ο.π., σελ.114-4 -
φυσική τους εξόντωση. Η ιδιαιτερότητα του ακρωτηριασμού σε κάθε περίπτωση (π.χ. κόψιμο γλώσσας για ψευδορκία, ρινότμηση για εγκλήματα ήθους) είχε μια έννοια παραδειγματισμού των πολιτών, προστατεύοντάς τους συνάμα από το δράστη, στον οποίο έδινε την ευκαιρία να εξιλεωθεί και να μετανοήσει, αφαιρώντας του παράλληλα και την πρακτική δυνατότητα να τελέσει παρόμοια εγκλήματα 13. Σε γενικές γραμμές, με την Εκλογή έγινε προσπάθεια καλύτερης κατανόησης του δικαίου από τους δικαστές και τους πολίτες της αυτοκρατορίας (και κατ επέκταση έκδοσης δικαιότερων αποφάσεων) 14,και περιορισμού της σύγχυσης των δικαστών ως προς τις ποινές που έπρεπε να επιβληθούν 15. Δύο άλλα νομικά έργα της περιόδου είναι τα Νόμος γεωργικός και Νόμος Ροδίων ναυτικός. Ο Γεωργικός νόμος ήταν πιθανόν μια δικαϊκή συλλογή που προοριζόταν για ιδιωτική χρήση. Πολλές από τις διατάξεις του φαίνονται να αντλούνται από το έργο του Ιουστινιανού, και αφορούσε τους καλλιεργητές της γης.ο Ναυτικός νόμος αποτελούσε μια συλλογή νόμων που αφορούσε ναυτικά θέματα, και η οποία συνδύαζε διατάξεις από τους Πανδέκτες με τοπικά έθιμα και πρακτικές της ναυσιπλοΐας 16. Γ. Η Μακεδονική δυναστεία Με την αρχή της Μακεδονικής δυναστείας σημειώνεται αναγεννηση της νομοθετικής δραστηριότητας. Οι αυτοκράτορες Βασίλειος Α (867-886) και Λέων ΣΤ ο Σοφός (886-912) αποτελούν τους κύριους εκφραστές αυτής της αναγέννησης με την έκδοση τριών κωδικοποιητικών έργων: του Πρόχειρου Νόμου, της Εισαγωγής (και όχι Επαναγωγής όπως πιστευόταν) 17 και των Βασιλικών. Υπάρχουν πολλές αντιθέσεις ως προς τη χρονική σειρά των παραπάνω έργων. Σύμφωνα με την παραδοσιακή άποψη προηγείται ο Πρόχειρος Νόμος με έτος έκδοσης πιθανόν το 879, ακολουθεί η Εισαγωγή που τοποθετείται χρονικά πριν το 886 και το θάνατο του Βασιλείου Α, και τελευταία ακολουθούν τα Βασιλικά που εκδίδονται από το Λέοντα ΣΤ. Νεότερες όμως έρευνες δείχνοουν ότι ο Πρόχειρος Νόμος πρέπει να εκδόθηκε μετά την Εισαγωγή, και μάλιστα στην περίοδο από το 886 εώς το 907 και κατά τη βασιλεία του Λέοντα. Τα Βασιλικά πιθανόν ολοκληρώθηκαν ταυτόχρονα με τον Πρόχειρο Νόμο 18. 13 Νέστωρ Κουράκης, Ποινική καταστολή, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1997, σελ.67 14 P.E. Pieler, ο.π., σελ.315-316 15 Ν. Κουράκης, ο.π., σελ.68 16 Μ.Ανάστος, ο.π., τ. Η, σελ 218 17 βλ. Σπ. Τρωιάνος, ο.π., σελ.171 18 Β.Πέννα, ο.π., σελ 56-5 -
Πρόθεση του Βασιλείου Α υπήρξε η αντικατάσταση της Εκλογής των προηγούμενων εικονομάχων αυτοκρατόρων και η επιστροφή στην Ιουστινιάνεια νομοθεσία. Το έργο του Ιουστινιανού όμως δεν ήταν δυνατό να χρησιμοποιηθεί στην αρχική του μορφή 19. Η επεξεργασία που υπέστη ορίστηκε ως ανακάθαρσις των παλαιων νόμων και εκτός από αλλαγές στη γλωσσική διατύπωση (από τα λατινικά στα ελληνικά) απέβλεπε και σε νοηματικές αλλαγές. Στόχος της εργασίας αυτής ήταν να περιοριστεί ο όγκος των νόμων, να καταταχθούν συστηματικά τα τέσσερα μέρη της Ιούστινιάνειας νομοθεσίας σ ένα ενιαίο σύνολο και να καταργηθού ν οι νόμοι εκείνοι που είχαν περιπέσει σε αχρηστία. Το αποτέλεσμα οργανώθηκε σε 40 βιβλία και ονομάζεται το πλάτος των νόμων 20. Η σημαντική καινοτομία που εισάγεται με τη νέα νομοθεσία βρίσκεται στην Εισαγωγή. Στους τίτλους 2 και 3 καθορίζονται οι υποχρεώσεις και τα δικαιώματα του αυτοκράτορα και του πατριάρχη, καθιστώντας ισοδύναμους τους δύο θεσμούς και θέτωντας διαχωριστικά όρια στην εξουσία του καθενός 21. Η σύλληψη και διατύπωση αυτής της ιδέας είναι γενικά δεκτό ότι ανήκε στον πατριάρχη Φώτιο, που θεωρείται ο συγγραφέας όλης της Εισαγωγής 22. Με τον τρόπο αυτό ανύψωνε τη θέση του πατριάρχη, ο οποίος αποκτούσε μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων, και υποβίβαζε το ρόλο του αυτοκράτορα στα εκκλησιαστικά θέματα, αποδυναμώνοντας το εξουσιαστικό του κύρος. Δεν είναι καθόλου απίθανο η αιτία της σύντομης κατάργησης και αντικατάστασης της Εισαγωγής να είναι αυτή η ιδέα. Μετά το θάνατο του Βασιλείου Α και αφού ανέλαβε μόνος του τη διακυβέρνηση ο Λέων ΣΤ προχώρησε σε αναθεώρηση και νέα έκδοση του πλάτους των νόμων, έργο γνωστό ως Βασιλικά. Η περιγραφή του τρόπου σύνταξης σε εξήντα βιβλία αυτή τη φοράπαρουσιάζει μεγάλη ομοιότητα με τη διαδικασία επί Βασιλείου Α. Το κίνητρο γι αυτήν τη νέα έκδοση δεν είναι άμεσα αντιληπτό. Ίσως οφείλεται στην προσωπική αντιπαλότητα που είχε ο Λέων με το Φώτιο, ο οποίος είχε σημαντική συμβολή στην πρώτη κωδικοποίηση 23. Στα Βασιλικά περιλαμβάνεται σχεδόν αποκλειστικά Ιουστινιάνειο δίκαιο, εκτός από τον τομέα του ποινικού δικαίου, όπου επαναλαμβάνονται διατάξεις της Εισαγωγής, σαφώς επηρρεασμένες από την Εκλογή 24. Ο Προχειρος Νόμος εκδόθηκε το 907 25 ως αναθεώρηση της Εισαγωγής. Ενώ σε γενικές γραμμές ακολουθεί τη διάταξη της ύλης 19 Σπ. Τρωιάνος, ο.π., σελ. 171 20 P.E. Pieler, ο.π., σελ. 338 21 Σπ. Τρωιάνος, ο.π., σελ. 174 22 P.E. Pieler, ο.π., σελ. 340 23 P.E. Pieler, ο.π., σελ. 341 24 Σπ. Τρωιάνος, ο.π., σελ. 187 25 Για τη χρονολόγηση βλ. P.E. Pieler, ο.π., σελ. 343-6 -
του προηγούμενου έργου, στον Πρόχειρο Νόμο έχουν παραλειφθεί οι διατάξεις του δημοσίου δικαίου. Με την έκδοσή του κατάφερε ο Λέων να απαλείψει τις εκκλησιαστικές επιρροές που είχαν ενταχθεί στην Εισαγωγή υπό την επίδραση του Φώτιου, και ειδικότερα εκείνες που περιόριζαν την αυτοκρατορική εξουσία, όπως τη θεωρία των δύο εξουσιών που είχε διατυπώσει ο τελευταίος 26. Στη νομοθετική δραστηριότητα του Λέοντα ΣΤ συμπεριλαμβάνεται και η έκδοση αρκετών Νεαρών. Το μεγαλύτερο μέρος των νόμων του Λέοντα σώζεται σε μια συλλογή από 113 Νεαρές. Το ένα τρίτο περίπου από αυτές ασχολείται με εκκλησιαστικά θέματα, και κυρίως προσαρμόζουν το πολιτειακό δίκαιο στους κανόνες της εκκλησίας 27. Με άλλες Νεαρές περιόρισε τις εξουσίες της Συγκλήτου υποβιβάζοντας το ρόλο της κατήργησε το δικαίωμα αυτοδιοίκησης και διορισμού αξιωματούχων από τις πόλεις, και συγκέντρωσε περισσότερες εξουσίες στα χέρια του δίνοντας στο πολίτευμα πιο απολυταρχική μορφή 28. Ένα ακόμα έργο αυτοκρατορικής νομοθεσίας αποτελεί και το Επαρχικον βιβλίον το οποίο απευθυνόταν στον Έπαρχο της Κωνσταντινούπολης, αξιωματούχο υπαγόμενο κατευθείαν στον αυτοκράτορα και του οποίου η δικαιοδοσία αφορούσε τη λειτουργία της πόλης και των περιχώρων της. Σ αυτό το έργο αναφέρονται κυρίως διατάξεις που ρυθμίζουν την οικονομική ζωή της πόλης, τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα της κάθε συντεχνίας και που προσδιορίζουν τις χρηματικές συνήθως ποινές για κάθε παράβαση. Μέσα από αυτό το έργο φαίνεται καθαρά η πρόθεση του αυτοκράτορα για αυστηρό έλεγχο και συγκέντρωση της εξουσίας στο πρόσωπό του. 29 Πέρα από την επίσημη νομοθετική δραστηριότητα εκδόθηκαν και αρκετά έργα νομικών με τη μορφή εγχειριδίων ή συνόψεων. Σπουδαιότερο από αυτά είναι η Σύνοψις Μείζων που εκδόθηκε τον 10 ο αιώνα. Συμπεριελάμβανε τις κυριότερες διατάξεις των Βασιλικών χωρίς σχόλια, ταξινομημένες κατ αλφαβητική σειρά, και περιείχε ακριβείς παραπομπές στο πρωτότυπο ώστε να αποτελεί ένα εύχρηστο και διαδεδομένο εργαλείο για τους νομικούς της εποχής 30. Σημαντικό έργο αποτελεί και η Πείρα, μια συλλογη που συνέταξε κάποιος δικαστής από αποφάσεις και γνωμοδοτήσεις του δικαστή Ευστάθιου Ρωμαίου 31. Η μοναδικότητά της καθιστά την Πείρα πολύτιμη πηγή για την κατανόηση της δικαστηριακής 26 Σπ. Τρωιάνος, ο.π., σελ.178 27 Σπ. Τρωιάνος, ο.π., σελ. 166 28 Μ. Ανάστος, ο.π., τ. Η, σελ. 221-222 29 Μ. Ανάστος, ο.π., τ. Η, σελ. 220-221 30 Σπ. Τρωιάνος, ο.π., σελ. 199-200 31 Σπ. Τρωιάνος, ο.π., σελ. 215-7 -
πρακτικής και της πραγματικής ισχύος των κείμενων διατάξεων της εποχής. Δ. Η περίοδος 1071-1453 Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η περίοδος αυτή δεν παρουσιάζει σημαντικές μεταρρυθμίσεις στη νομοθεσία. Παρόλα αυτά συνεχίζουν να εκδίδονται αξιόλογα έργα επιστημονικού και συλλεκτικού χαρακτήρα. Ενα από αυτά είναι το Πόνημα Νομικόν του ιστορικού Μιχαήλ Ατταλειάτη που εκδόθηκε το 1073-1074. Αποτελεί περίληψη των Βασιλικών, συμπεριλαμβάνοντας και ορισμένες Νεαρές του Λέοντα ΣΤ 32. Στο δεύτερο μισό του 11 ου αιώνα με αρχές του 12 ου τοποθετείται η σύνταξη του Τιπούκειτου. Το όνομα προέρχεται από τη φράση τι που κειται και δηλώνει ακριβώς το σκοπό για τον οποίο γράφτηκε. Ο Τιπούκειτος αποδίδεται στο δικαστή Πατζή και είναι ένα αναλυτικό ευρετήριο των Βασιλικών. Δε δημιουργήθηκε για να τα αντικαταστήσει, αλλά μάλλον για να διευκολύνει τη χρήση τους 33. Συλλεκτικό έργο της περιόδου που ο χρόνος έκδοσής του τοποθετείται στα τέλη του 13 ου αιώνα είναι και το Νόμιμον κατά στοιχειον πιο γνωστό ως Μικρά Σύνοψις. Πηγές που χρησιμοποίησε ο άγνωστος σε μας συντάκτης είναι το Πόνημα Νομικόν του Ατταλειάτη κατά κύριο λόγο και η Μεγάλη Σύνοψη 34. Την ίδια περίπου εποχή εκδόθηκε κι ένα έργο που ονομάστηκε Αυξημένο Πρόχειρο επειδή κατά τη διάταξη της ύλης του ακολουθεί τη σειρά του Πρόχειρου Νόμου. Τον ξεπερνάει όμως κατά πολύ σε έκταση. Σε αυτό έχουν συγκεντρωθεί νόμοι από την Εκλογή των Ισαύρων, την Εισαγωγή, τα Βασιλικά, τη Μεγάλη Σύνοψη, το Πόνημα Νομικόν κ.α. 35. Αναμφισβήτητα το πιο σημαντικο από τα έργα της εποχής είναι το Προχειρον Νόμων ή αλλιώς Εξάβιβλος. Η έκδοσή του τοποθετείται το 1345 από τον Κωνσταντίνο Αρμενόπουλο, για τον οποίο δε γνωρίζουμε πολλά πέρα από το ότι διετέλεσε δικαστής στη Θεσσαλονίκη. Την ονομασία Εξάβιβλος την απέκτησε επειδή αποτελείται από έξι βιβλία στα οποία έχει ταξινομηθεί θεματικά, σε τίτλους και κεφάλαια, όλη η ύλη του αστικού και του ποινικού δικαίου. Οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν από τον Αρμενόπουλο αναφέρονται στο προοίμιο του έργου και είναι ο Πρόχειρος Νόμος, 32 Μ.Ανάστος, Δίκαιο-Νομομαθείς και νομικές συλλογές (1071-1204), Η απονομή της δικαιοσύνης και η οργάνωση των δικαστηρίων, το εκκλησιαστικό δίκαιο, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους,τ.Θ Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978, σελ. 225 33 Μ. Ανάστος, ο.π., τ. Θ, σελ. 338-339 34 Μ. Ανάστος, ο.π., τ. Θ, σελ. 340 35 Σπ. Τρωιάνος, ο.π., σελ. 285-8 -
τα Βασιλικά (ίσως όμως πρέπει να θεωρηθεί πιθανότερο να διέθετε μόνο τη Μεγάλη Σύνοψη), τα επαρχικά (χωρίς να διευκρινίζονται ακριβώς θεωρούνται τα Επαρχικά του Ιουλιανού του Ασκαλωνίτη και ίσως το Επαρχικόν του Λέοντα ΣΤ ), η Πείρα, το Πόνημα Νομικό, η Μικρή Σύνοψη και άλλα αδιευκρίνιστα. 36. Η παράδοση της Εξάβιβλου είναι πολύ πλούσια και η αξία της στην πρακτική τόσο σημαντική ώστε έφτασε να χρησιμοποιείται,στην Ελλάδα με ισχύ νόμου ως το 1946. Ε. Επίλογος Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας τη Βυζαντινής αυτοκρατορίας το ρωμαϊκό δίκαιο αποτέλεσε τη βάση της νομοθεσίας, στο μέτρο που διαφυλάχθηκε με το έργο του Ιουστινιανού, χωρίς βέβαια να μένει ανεπηρέαστο από τις πολιτικές, πολιτιστικές και πνευματικές εξελίξεις. Το καταλυτικό για την εξέλιξη της περαιτέρω νομοθετικής δραστηριότητας έργο του Ιουστινιανού αποτελεί και το σημαντικότερο γεγονός στην ιστορία της Βυζαντινής νομοθεσίας. Η πρόθεση του Ιουστινιανού για συγκέντρωση και αποσαφήνιση του ως τότε διτυπωμένου δικαίου σκοπό είχε την κάλυψη των αναγκών της πρακτικής της εποχής και ακολουθούσε τα χριστιανικά ιδεώδη ως προς την ορθότερη απονομή δικαιοσύνης. Αν και ήταν αδύνατον να γίνει μια επαναστατική αλλαγή στο ριζωμένο βαθιά στις συνειδήσεις των πολιτών ρωμαϊκό δίκαιο, η δυναμική του αυτοκράτορα πιστοποιεί την εξουσία που είχε στην τροποποίηση και διαμόρφωσή του. Στην εποχή των Ισαύρων, το επίπεδο στις νομικές σπουδές είναι αρκετά χαμηλό 37, και αυτό ωθεί τον Λέοντα τον Γ στην έκδοση της Εκλογής. Η περίληψη των νόμων και η αναδιατύπωσή τους σε απλή γλώσσα ήρθε για να ικανοποιήσει την ανάγκη για καλύτερη κατανόηση του δικαίου, αφού, κατά τον Λέοντα, το Corpus Iuris Civilis ήταν πολύ μεγάλο και δυσνόητο. Συνάμα, οι μεταβολές που εισάγονται με την Εκλογή ως προς τις ποινές και τα αυστηρότερα μέτρα ως προς τα θέματα ηθικής δείχνουν αντίστοιχα τις επιρροές των εθιμικών τρόπων απόδοσης δικαιοσύνης και της εκκλησίας. Με την Μακεδονική αναγέννηση παρατηρείται σημαντική άνθηση στη νομοθετική δραστηριότητα. Η κατάργηση προγενέστερων νομοθετημάτων και η επαναφορά του Corpus Iuris Civilis, στην ελληνική πλέον γλώσσα και προσαρμοσμένο στις πολιτικές λειτουργίες της εποχής, οφείλεται στη γενικότερη τάση για επιστροφή στο μεγαλειώδες παρελθόν της αυτοκρατορίας. Η 36 Σπ. Τρωιάνος, ο.π., σελ. 287 37 P.E. Pieler, ο.π., σελ. 302-9 -
παραγωγή αρκετών επιστημονικών έργων, που δε σταμάτησε μέχρι και το τέλος της αυτοκρατορίας, φανερώνει την προσπάθεια για προσαρμογή και καλύτερη λειτουργία της δικαιοσύνης. Η παράδοση που έχει φτάσει ως τις μέρες μας αποδεικνύει τη σημασία της συμβολής των Βυζαντινών στη διαμόρφωση της νομικής επιστήμης ως σήμερα. Κολιογεώργης Παναγιώτης - 10 -
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βασιλική Πέννα, Βυζαντινοί θεσμοί, στο Χ. Γάσπαρης-Ν. Νικολούδης-Β. Πέννα, Ελληνική Ιστορία,Β. Βυζάντιο και Ελληνισμός, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999 Μ. Ανάστος, Πνευματικός βιος και πολιτισμός/ Δίκαιο-Η Ιουστινιάνεια νομοθεσία, στο Μ. Ανάστος κ.α., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ, Ζ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978 Μ. Ανάστος, Πνευματικός βιος και πολιτισμός/ Δίκαιο-Η νομοθεσία της εποχής των Ισαύρων, Η Μακεδονική αναγέννηση, Η νομική επιστήμη, το εκκλησιαστικό δίκαιο, στο Μ. Ανάστος κ.α., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Η, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978 Μ. Ανάστος, Δίκαιο-Νομομαθείς και νομικές συλλογές (1071-1204), Η απονομή της δικαιοσύνης και η οργάνωση των δικαστηρίων, το εκκλησιαστικό δίκαιο, στο Μ. Ανάστος κ.α., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ Θ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978 P.E. Pieler, Νομική Φιλολογία (μτφρ. Ελευθερία Παπαγιάννη, Σπ. Τρωιάνος) στο H. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία,τ. Γ, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1992 Σπ. Τρωιάνος, Οι πηγές του Βυζαντινού δικαίου, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1999 Νέστωρ Κουράκης, Ποινική Καταστολή, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1997-12 -