Κεφάλαιο 5 Γεωγραφία Διδακτικό σενάριο Διδακτικός χρόνος: 5δ.π. Γενικοί διδακτικοί στόχοι του κεφαλαίου Με την ολοκλήρωση του κεφαλαίου, επιδιώκεται οι μαθητές: 1. Να συστηματοποιήσουν την κλίση της οριστικής ενεργητικού αορίστου α και β και παθητικού αορίστου 2. Να συστηματοποιήσουν τα τριγενή και δικατάληκτα επίθετα της β κλίσης, να σχηματίζουν και να χρησιμοποιούν τύπους των θηλυκών 3. Να κατανοήσουν τον μηχανισμό τονισμού της παραλήγουσας και προπαραλήγουσας αναγνωρίζοντας την ποσότητα της δίχρονης λήγουσας 4. Να κατανοήσουν τον κανόνα τονισμού των διφθόγγων και τις εξαιρέσεις του 5. Να επαναλάβουν και να χρησιμοποιούν σωστά προθέσεις των κειμένων 6. Να κατανοήσουν βασικά στοιχεία του είδους της γεωγραφίας (λόγοι ανάπτυξης του είδους, εκπρόσωποι, γεωγραφικά ενδιαφέροντα, σημασία, ιδιαίτερο λεξιλόγιο) 7. Να εξασκηθούν στην ανάγνωση και την ορθογραφία Προκαταρκτικά εισάγουμε τους μαθητές στο αντικείμενο της ενότητας αξιοποιώντας και το περιεχόμενο της εισαγωγής, κατά τρόπο ώστε να κατανοηθεί (είτε εξαρχής είτε με τις κατάλληλες επισημάνσεις και επαναλήψεις στην πορεία του κεφαλαίου). Επισημαίνουμε συγκεκριμένα ότι: 1. Η γεωγραφία είναι από τα αρχαιότερα θέματα του πεζού λόγου προηγείται και της ιστοριογραφίας. 2. Η ανάπτυξη του πεζού λόγου στα πρώτα της στάδια συντελείται στις εμπορικές περιοχές της Ιωνίας όπου οι άνθρωποι είναι ανοικτοί σε νέες εμπειρίες (μετακινήσεις, έρευνα του κόσμου, επικοινωνία με άλλους λαούς). 3. Από τον αρχαίο κόσμο σώζονται έργα όπως του Στράβωνα και του Παυσανία που είναι προϊόντα ευρύτατης έρευνας και αποτελούν πολύτιμες πηγές για ποικίλα θέματα. 4. Κατά την αρχαιότητα και το Βυζάντιο οι άνθρωποι δεν ζούσαν απομονωμένοι, όπως κάποτε υποβάλλει η κατηγοριοποίηση των περιόδων της ιστορίας και των γεωγραφικών περιοχών που γίνεται για πρακτικούς σκοπούς.
1. Αρχαίοι γεωγράφοι για την Κύπρο Αφόρμηση Ψευδο-Σκύλαξ Καρυανδεύς Παίρνουμε αφορμή από τον υπότιτλο της ενότητας και ρωτούμε τους μαθητές τι φαντάζονται διαβάζοντας το όνομα Ψευδο-Σκύλαξ. Με την ευκαιρία αυτή επιμένουμε στη διάκριση Σκύλακος και Ψευδο-Σκύλακος, δίνοντας τις απαραίτητες πληροφορίες. Με την ερώτηση «γιατί κάποιος θέλησε να παρουσιάσει το έργο του ως έργο του Σκύλακος;» παίρνουμε την ευκαιρία να υπογραμμίσουμε τη φήμη που προφανώς συνόδευε το όνομά του, και κατ επέκταση το γραμματειακό είδος που καλλιέργησε. Επισημαίνουμε την εμφάνιση στην εισαγωγή της ενότητας του όρου περίπλους και τονίζουμε ότι είναι από τα πρώτα είδη του πεζού λόγου που καλλιεργήθηκαν στην Ελλάδα. Επίσης με αφορμή το παρασελίδιο σχόλιο εξηγούμε ότι κατά τον 4 ο αιώνα ήταν πλέον διαθέσιμα πολυάριθμα έργα του πεζού λόγου (χαμένα σήμερα), ώστε κάποιος μπορούσε, στηριγμένος σε βιβλιογραφικές πηγές, να συγγράψει ένα νέο, δικό του έργο. Κατά την επεξεργασία του κειμένου αξιοποιείται και ο χάρτης που το συνοδεύει, αφού βοηθά τους μαθητές να τοποθετηθούν στον χώρο και να αντιληφθούν την πορεία που ακολουθείται. Παράπλους Κιλικίας ἀπὸ τῶν Παμφυλίας ὁρίων μέχρι Θαψάκου ποταμοῦ τριῶν ἡμερῶν καὶ νυκτῶν δύο. Ἐκ δὲ Σινώπης τῆς ἐν Πόντῳ διὰ τῆς ἠπείρου καὶ τῆς Κιλικίας εἰς Σόλους ὁδός ἐστιν ἀπὸ θαλάσσης εἰς θάλασσαν ἡμερῶν ε. Παράπλους: ποια είναι τα συνθετικά της λέξης; [(παρά + πλέω, πλοῦς). Η λέξη παραπέμπει τους μαθητές στον τίτλο του βιβλίου Περίπλους.] Ποια η διαφορά ανάμεσα στις δύο λέξεις παράπλους περίπλους; Τι δηλώνει η γενική τριῶν ἡμερῶν καὶ νυκτῶν δύο; [χρόνο] Γιατί λέει Σινώπης τῆς ἐν Πόντῳ και όχι απλώς Σινώπης; [Προφανώς για να υποβάλει ότι η διαδρομή ξεκινά από τη θάλασσα.] Πόσος χρόνος απαιτείται για το ταξίδι από τη Σινώπη στους Σόλους; [ὁδός ἡμερῶν ε ]. Στο σημείο αυτό υπενθυμίζουμε στους μαθητές το σύστημα μέτρησης με βάση το ελληνικό αλφάβητο. Το είχαν δει ήδη στην πρώτη ενότητα του βιβλίου της Α τάξης οὐ φέρω τύχην ἐμήν, 1.2 (τρίτος καὶ δέκατος, ΙΓ ) και θα το ξανασυναντήσουν στο τέλος αυτού του κειμένου (ἐπὶ σταδίους ι ). Σχολιάζουμε επίσης την εμφανώς ανακριβή πληροφορία ότι από τον Εύξεινο Πόντο ως τη Μεσόγειο η χερσαία διαδρομή μπορούσε να διαρκέσει 5 ημέρες. ἀπὸ θαλάσσης εἰς θάλασσαν: ποια θάλασσα εννοείται κάθε φορά; [Ευξεινος Πόντος, Μεσόγειος θάλασσα]
Πώς γινόταν το χερσαίο ταξίδι; [Μία απάντηση περιέχεται στο σκίτσο του χάρτη. Άλλη επιλογή θα ήταν να διανύσει κανείς την απόσταση πεζός (θα το δούμε στο επόμενο κείμενο, του Στράβωνα.] Κατὰ δὲ Κιλικίαν ἐστὶ νῆσος Κύπρος, καὶ πόλεις ἐν αὐτῇ αἵδε: Σαλαμὶς Ἑλληνίς, λιμένα ἔχουσα κλειστὸν χειμερινόν Καρπάσεια Κερύνεια Λήπηθις Φοινίκων Σόλοι, καὶ αὕτη λιμένα ἔχει χειμερινόν Μάριον Ἑλληνίς Ἀμαθοῦς, αὐτόχθονές εἰσιν. Αὗται πᾶσαι λιμένας ἔχουσιν ἐρήμους. Εἰσὶ δὲ καὶ ἄλλαι πόλεις ἐν μεσογείᾳ. Ἐπάνειμι δὲ πάλιν ἐπὶ τὴν ἤπειρον, ὅθεν ἐξετραπόμην. Πού τοποθετείται η Κύπρος; [κατὰ Κιλικίαν] Τι δηλώνει ο εμπρόθετος προσδιορισμός εδώ; [τόπο (θέση στον χώρο σε σχέση με κάτι, απέναντι από κάτι)] Ποιες άλλες χρήσεις της πρόθεσης κατά σε εμπρόθετους προσδιορισμούς έχουμε μάθει; [συμφωνία/αναφορά, καθ ὅρκον (οὐ φέρω τύχην ἐμήν,3.17), κίνηση προς, κατὰ τῶν πετρῶν (οὐ φέρω τύχην ἐμήν, 6.21)] Πόσες προτάσεις περιέχονται στη φράση Κατὰ δὲ Κιλικίαν ἐστὶ νῆσος Κύπρος, καὶ πόλεις ἐν αὐτῇ αἵδε; Ποια είναι τα ρήματά τους; [δύο προτάσεις: Κατὰ δὲ Κιλικίαν ἐστὶ νῆσος Κύπρος/ πόλεις εἰσί (εννοείται) ἐν αὐτῇ αἵδε] αἵδε : δεικτική αντωνυμία. Πώς σχηματίζεται; [άρθρο αἱ +εγκλιτικό δε] Ἑλληνίς: Τι μέρος του λόγου είναι; [επίθετο] Σαλαμὶς Ἑλληνίς, Λήπηθις Φοινίκων: γιατί χαρακτηρίζεται Ἑλληνίς η Σαλαμίς και Φοινίκων η Λήπηθις; ἐν μεσογείᾳ: Ποια είναι τα συνθετικά της λέξης; Μπορείτε να προσδιορίσετε τη σημασία της; [μέσος + γῆ. Και σήμερα λέμε: Μεσόγειος θάλασσα] ἐξετραπόμην: πώς είναι το ρήμα στο α προσ. οριστικής ενεστώτα; (Οι μαθητές θα ανατρέξουν στα λεξιλογικά στοιχεία για βοήθεια) Τι σημαίνει στο κείμενο λιμένας ἐρήμους; [λιμάνι έρημο, ακατοίκητο, χωρίς δραστηριότητα, απλό καταφύγιο πλοίων και αγκυροβόλιο] Τι είδους πληροφορίες ενδιαφέρουν τον συγγραφέα και τους αναγνώστες του; [Οι πόλεις (μόνο οι παράλιες), η εθνικότητα των κατοίκων και τα λιμάνια.] Ποιο συμπέρασμα βγαίνει για τον στόχο του κειμένου; Γιατί γράφηκε; [Η περιγραφή ακολουθεί την ακτή, γίνεται προσπάθεια να τηρηθεί η συνέχεια της ακτογραμμής. Στη γεωγραφία της αρχαίας εποχής σπάνια καταγράφεται το καθετί. Αυτό που φαίνεται να ενδιαφέρει εδώ τον συγγραφέα και, προφανώς, το κοινό στο οποίο απευθύνεται (μάλλον εμπόρους), είναι να καταγράψει την διαδρομή που μπορεί να ακολουθήσει ένα πλοίο που παραπλέει τις ακτές της Μεσογείου, δίνοντας σημασία στις αποστάσεις, στην παρουσία ελληνικών (κατά πρώτο λόγο) πόλεων, μαζί με παρατηρήσεις για τη γενική φύση των παραλίων, αν δηλαδή μια πόλη έχει αγκυροβόλια ή παρουσιάζει δυσκολίες στη ναυσιπλοΐα.]
Ἔστι μετὰ Κιλικίαν ἔθνος Σύροι. Ἐν δὲ τῇ Συρίᾳ οἰκοῦσι τὰ παρὰ θάλατταν Φοίνικες ἔθνος, ἐπὶ στενὸν ἔλαττον ἢ ἐπὶ τετταράκοντα σταδίους ἀπὸ θαλάττης, ἐνιαχῆ δὲ οὐδὲ ἐπὶ σταδίους ι τὸ πλάτος. Τίνες οἰκοῦσι τὰ παρὰ θάλατταν ἐν τῇ Συρίᾳ; [Φοίνικες ἔθνος. Στο σημείο αυτό ο συγγραφέας επικεντρώνεται στο παράδοξο της παρουσίας των Φοινίκων μόνο στα παράλια, και μάλιστα σε μια εξαιρετικά στενή λωρίδα.] σταδίους: Για το στάδιον συμπληρώνουμε ότι οι αθλητές έτρεχαν κατά μήκος του σταδίου και σε μεγαλύτερους αγώνες επανέκαμπταν γύρω από άξονες που βρίσκονταν στο τέρμα της διαδρομής και επέστρεφαν στο σημείο εκκίνησης. ἐνιαχῆ: τι μέρος του λόγου είναι; [επίρρημα] Στο κείμενο οι μαθητές θα παρατηρήσουν την ευρεία χρήση προθέσεων. Το γεγονός αυτό αποτελεί μια καλή ευκαιρία για επανάληψη. Ταυτόχρονα θα δώσει τη δυνατότητα στους μαθητές να αντιληφθούν τον λειτουργικό ρόλο των εμπρόθετων προσδιορισμών σε ένα κείμενο γεωγραφίας. Στράβων Αφόρμηση Αξιοποιούμε το εισαγωγικό σημείωμα για να μεταβούμε στο δεύτερο κείμενο της ενότητας. Επισημαίνουμε ότι ο Στράβωνας κινείται και γράφει στα χρονικά και γεωγραφικά πλαίσια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, με όλες τις αλλαγές που αυτή έχει επιφέρει. Όπως και άλλοι πριν από αυτόν, ο Στράβωνας ταξιδεύει και καταγράφει συστηματικά τις γεωγραφικές του παρατηρήσεις. Για τη διδασκαλία του κειμένου αυτού ενδείκνυται η χρήση χάρτη της Κύπρου και της ευρύτερης περιοχής. Μπορεί να αξιοποιηθεί το σχέδιο της σελίδας 9 ή μπορούμε να μεταφέρουμε/να προβάλουμε έναν χάρτη στον οποίο θα είναι δυνατό να γίνει εντοπισμός των περιοχών που αναφέρονται στο κείμενο. Δίνεται μια πολύ καλή ευκαιρία να προσφέρουμε τη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών μέσα από την ουσιαστική χρήση ενός χάρτη και να αξιοποιήσουμε τις γνώσεις των μαθητών μας τόσο τις ευρύτερες όσο και τις ειδικότερες από το αντικείμενο της Γεωγραφίας (βλ. Γεωγραφία Α Γυμνασίου, Κλίμακες χαρτών σ. 21, ΥΑΠ 2013) Ἡ περιεχομένη θάλαττα ὑπὸ τῆς Αἰγύπτου καὶ Φοινίκης καὶ Συρίας καὶ τῆς λοιπῆς παραλίας μέχρι τῆς Ῥοδίας σύνθετός ἐστιν ἔκ τε τοῦ Αἰγυπτίου πελάγους καὶ τοῦ Παμφυλίου καὶ τοῦ κατὰ τὸν Ἰσσικὸν κόλπον. Ἐν δὲ ταύτῃ ἐστὶν ἡ Κύπρος, τὰ μὲν προσάρκτια μέρη συνάπτοντα ἔχουσα τῇ Τραχείᾳ Κιλικίᾳ, καθ ἃ δὴ καὶ προσεχεστάτη τῇ ἠπείρῳ ἐστί, τὰ δὲ ἑῷα τῷ Ἰσσικῷ κόλπῳ, τὰ δ ἑσπέρια τῷ Παμφυλίῳ κλυζόμενα πελάγει, τὰ δὲ νότια τῷ Αἰγυπτίῳ. Διαβάζουμε δύο φορές ολόκληρη την παράγραφο και ζητούμε από τους μαθητές να εντοπίσουν τις λέξεις που δεν γνωρίζουν ή δεν είναι σίγουροι για την ακριβή σημασία τους, καθώς επίσης και τα κύρια ονόματα. Τις καταγράφουμε στον πίνακα. Στη συνέχεια τους προτρέπουμε να ξαναδιαβάσουν το κείμενο προσεκτικά, συμβουλευόμενοι και τον χάρτη της προηγούμενης ενότητας (ή άλλον που θα χρησιμοποιήσουμε). Μετά ζητούμε από τους
μαθητές να συζητήσουν τη σημασία της κάθε λέξης με τη σειρά, ώστε να φανεί ότι από τα γνωστά εξωτερικά στοιχεία στα οποία αναφέρεται το κείμενο είναι δυνατός ο προσδιορισμός του νοήματος. Στη συνέχεια επιχειρούμε να ετυμολογήσουμε τους όρους που εντοπίσαμε, παράγωγους και σύνθετους, και να διακρίνουμε την αρχαία και τη σημερινή σημασία (όπου υπάρχει). Αναφορά μπορεί να γίνει στα: περιεχομένη, παραλίας, σύνθετος, προσάρκτια, συνάπτονται κλπ. Ερωτήσεις που μπορεί να αξιοποιηθούν κατά τη διερεύνηση: Τίνες χῶραι περιέχουσι τὴν θάλασσαν; [Αἴγυπτος, Φοινίκη, Συρία καὶ ἡ λοιπὴ παραλία μέχρι τῆς Ῥοδίας] Ἐκ τίνων ἐστὶ σύνθετος ἡ θάλασσα; [Ἐκ τοῦ Αἰγυπτίου.] Ἐν δὲ ταύτῃ: πώς θα το συμπληρώνατε; [Ἐν δὲ ταύτῃ ενν. τῇ θαλάσσῃ] Ποια είναι η πλησιέστερη στην Κύπρο στεριά και ποιο σημείο της προσεγγίζει; [Η Τραχεία Κιλικία που προσεγγίζει το βόρειο μέρος της Κύπρου] Τὰ δὲ νότια τῷ Αἰγυπτίῳ: τι θα συμπληρώνατε; [ τῷ Αἰγυπτίῳ κλυζόμενα πελάγει] Πόσο ακριβής και σωστή είναι η περιγραφή του Στράβωνα για τη γεωγραφική θέση της Κύπρου; Αξιοποιούμε τις γνώσεις των μαθητών (ευρύτερες και γεωγραφικές) και κυρίως ζητούμε την τεκμηρίωση της θέσης τους με αναφορές στο κείμενο και την ορολογία του Στράβωνα. Ζητούμε ανάγνωση από τους μαθητές και ταυτόχρονη υπόδειξη στον χάρτη (από τον ίδιο ή άλλον μαθητή). Αυτή η δραστηριότητα θα βοηθήσει στην πλήρη κατανόηση του κειμένου (και εννοείται ότι μπορεί να ενταχθεί και στην προηγούμενη διαδικασία διερεύνησης του κειμένου). Ἔστι δ ὁ μὲν κύκλος τῆς Κύπρου σταδίων τρισχιλίων καὶ τετρακοσίων εἴκοσι ναυτιλλομένῳ, μῆκος δὲ ἀπὸ Κλειδῶν ἐπὶ τὸν Ἀκάμαντα πεζῇ σταδίων χιλίων τετρακοσίων πορευομένῳ ἀπ ἀνατολῆς ἐπὶ δύσιν. Εἰσὶ δὲ αἱ μὲν Κλεῖδες νῆσοι δύο προσκείμεναι τῇ Κύπρῳ κατὰ τὰ ἑωθινὰ μέρη τῆς νήσου. Ὁ δ Ἀκάμας ἐστὶν ἄκρα ἔχουσα ὕλην πολλήν, κείμενος μὲν ἐπὶ τῶν ἑσπερίων τῆς νήσου μερῶν, ἀνατείνων δὲ πρὸς ἄρκτους, ἐγγυτάτω μὲν πρὸς Σελινοῦντα τῆς Τραχείας Κιλικίας ἐν διάρματι χιλίων σταδίων, πρὸς Σίδην δὲ τῆς Παμφυλίας χιλίων καὶ ἑξακοσίων. Πρὸς ἕω μετὰ τὸν Ἀκάμαντα πλοῦς εἰς Ἀρσινόην πόλιν καὶ τὸ τοῦ Διὸς ἄλσος, εἶτα Σόλοι πόλις λιμένα ἔχουσα καὶ ποταμὸν καὶ ἱερὸν Ἀφροδίτης καὶ Ἴσιδος. Κτίσμα δ ἐστὶ Φαλήρου καὶ Ἀκάμαντος Ἀθηναίων. Οἱ δ ἐνοικοῦντες Σόλιοι καλοῦνται. Ἐντεῦθεν ἦν Στασάνωρ τῶν Ἀλεξάνδρου ἑταίρων, ἀνὴρ ἡγεμονίας ἠξιωμένος. Ὑπέρκειται δ ἐν μεσογαίᾳ Λιμενία πόλις. Εἶθ ἡ Κρομμύου ἄκρα. Ακολουθώντας την ίδια μέθοδο, και αφού διαβάσουμε μία φορά την παράγραφο, διαβάζουμε μία-μία πρόταση και επιχειρούμε να προσδιορίσουμε την ακριβή σημασία κάθε όρου. Ερωτήσεις που μπορεί να αξιοποιηθούν κατά τη διερεύνηση: Ποιες πληροφορίες δίνει στον αναγνώστη η πρώτη περίοδος του κειμένου; [Δίνει τις διαστάσεις της Κύπρου, το μήκος της ακτογραμμής (κύκλος) και την απόσταση μεταξύ δύο σημείων ανατολής και δύσης (Κλείδες-Ακάμας)]
Ποιο συνώνυμο του όρου κύκλος γνωρίζουμε; [περίπλους] Γιατί λέει πεζῇ πορευομένῳ; [Γιατί θα μπορούσαν να πορεύονται και έφιπποι.] Πώς μέτρησε τον κύκλον; Πάλι πεζῇ; [Όχι, ναυτιλλομένῳ] Ποιες είναι οι Κλείδες και ο Ακάμας; Θεωρούνται γνωστά; [Είναι δύο σημεία αναφοράς για την Κύπρο, στα οποία ωστόσο θα αναφερθεί αμέσως μετά λεπτομερώς.] Τι είναι οι Κλείδες και πού πρόσκεινται; [Νῆσοι προσκείμεναι κατὰ τὰ ἑωθινὰ μέρη τῆς Κύπρου] Τί ἐστιν Ἀκάμας; [Ἄκρα τῆς Κύπρου] Στον αντίποδα των ἑωθινῶν μερῶν τῆς Κύπρου, ποια βρίσκονται; [Τὰ ἑσπέρια. Βλ. εσπερινός (απογευματινή εκκλησιαστική ακολουθία), Έσπερος- Αποσπερίτης, καλησπέρα] Προς ποια κατεύθυνση εκτείνεται ο Ακάμας; [πρὸς ἄρκτους. Βλ. προσάρκτια στην προηγούμενη παράγραφο] Η άρκτος είναι περιοχή, ζώο ή κάτι άλλο; [Η αρκούδα, αλλά και ο Βορράς. Πρβλ. Μικρή και Μεγάλη Άρκτος] Ο Ακάμας για τι είναι μέχρι σήμερα γνωστός; Ποια λέξη του Στράβωνα το δηλώνει; [Δάσος -ὕλη] Εντοπίστε στον χάρτη την ακριβή θέση του Ακάμα, όπως την παρουσιάζει ο Στράβωνας. Διευκρινίζουμε τις λέξεις ἀνατείνων (σήμερα χρησιμοποιούμε το εκτείνω. Συζητούμε πόσο ακριβές είναι το ἀνατείνω στη συγκεκριμένη περίπτωση) και δίαρμα και δείχνουμε στον χάρτη κατά προσέγγιση τα σημεία που αναφέρονται στο κείμενο. Ποιες λέξεις ή φράσεις βρήκαμε μέχρι στιγμής που συνδέονται με τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα; [ἀπ ἀνατολῆς (Α), ἐπὶ δύσιν (Δ), ἑωθινά (Α), ἑσπερίων (Δ), ἄρκτους (Β)] Μετά τον καθορισμό της θέσης, των ορίων και των διαστάσεων της Κύπρου σε τι στρέφεται ο Στράβωνας; [Στις πόλεις] Τι ενδιαφέρει τον Στράβωνα για κάθε πόλη; [Ἀρσινόη-Διὸς ἄλσος, Σόλοι-λιμήν, ποταμός, ἱερὸν Ἀφροδίτης καὶ Ἴσιδος] Εντοπίζουμε τις δύο πόλεις στον χάρτη. Τίνες ἔκτισαν ἱερὸν Ἀφροδίτης καὶ Ἴσιδος; [Φάληρος καὶ Ἀκάμας] Ἐντεῦθεν ἦν Στασάνωρ: πώς αλλιώς θα μπορούσε να διατυπωθεί αυτή η πληροφορία; [Στασάνωρ ἦν Σόλιος / Στασάνωρ ἐκ τῶν Σόλων ἦν.] Τίς ἦν Στασάνωρ; [Εἷς τῶν Ἀλεξάνδρου ἑταίρων, ἡγεμονίας ἠξιωμένος / ὃς ἡγεμονίας ἠξιώθη.] Εντοπίστε στον χάρτη την Λιμενία και την Κρομμύου ἄκραν. Με ποια άλλη μορφή συναντήσαμε το επίθετο μεσογαία; [μεσογεία στον Ψευδο-Σκύλακα]
Πόσο ακριβές είναι το ρήμα ὑπέρκειται; Γιατί ο συγγραφέας δεν χρησιμοποιεί το απλό κεῖται; [Το σημείο που περιγράφει βρίσκεται πιο ψηλά -ὑπέρ- από όλα τα άλλα.] Ποια λέξη είναι το εἶθ ; [εἶτα > εἶθ (με έκθλιψη και τροπή, επειδή ακολουθεί φωνήεν με δασεία)] Αφού ολοκληρώσουμε την επεξεργασία ζητούμε να συγκρίνουν αυτή την παράγραφο με το κείμενο του Ψευδο-Σκύλακα: Γλωσσικά (εντοπίζουμε ίδιες εκφράσεις λιμένα ἔχουσα, σύνταξη κατά +αιτιατική με την ίδια σημασία). Ως προς το είδος των πληροφοριών (ομοιότητες, διαφορές). Με τη συζήτηση συνειδητοποιούμε λ.χ. ότι ο Ψευδο-Σκύλαξ δεν χρησιμοποιεί σημεία προσανατολισμού (βόρεια, ανατολικά κλπ.). Διάκειται μὲν οὕτως ἡ Κύπρος τῇ θέσει. Κατ ἀρετὴν δ οὐδεμιᾶς τῶν νήσων λείπεται. Καὶ γὰρ εὔοινός ἐστι καὶ εὐέλαιος σίτῳ τε αὐτάρκει χρῆται. Μέταλλά τε χαλκοῦ ἐστιν ἄφθονα τὰ ἐν Ταμασσῷ, ἐν οἷς τὸ χαλκανθὲς γίνεται καὶ ὁ ἰὸς τοῦ χαλκοῦ, πρὸς τὰς ἰατρικὰς δυνάμεις χρήσιμα. Πώς συνοψίζει ο Στράβωνας όλα όσα προηγήθηκαν; [Με την πρώτη πρόταση. Όσα προηγήθηκαν αφορούν (χρήση δοτικής) τη θέση της Κύπρου.] Ποια λέξη δηλώνει τη μετάβαση σε κάτι νέο; [Το δέ: Κατ ἀρετὴν δ ] Τι μπορεί να σημαίνει εδώ ἀρετή; Ποιες λέξεις του κειμένου διευκρινίζουν το νόημα; [Όλα όσα προσφέρει το νησί, όλα τα θετικά που έχει: εὔοινος, εὐέλαιος, αὐτάρκης σίτῳ, μέταλλα χαλκοῦ] Συζητούμε τη σημασία και ετυμολογία των λέξεων, σχολιάζουμε τις πληροφορίες και καλούμε τους μαθητές να τις αξιολογήσουν με βάση τις ιστορικές τους γνώσεις. Ασκήσεις Με την ολοκλήρωση της ενότητας 1 μπορούν να ανατεθούν οι ασκήσεις 2, 3 και 8. Υπενθύμιση Βασική άσκηση που αναθέτουμε κάθε φορά είναι η εξάσκηση στην ανάγνωση του κειμένου. Σε τακτά διαστήματα ορίζουμε, επίσης, σύντομο απόσπασμα/πρόταση του κειμένου για εκμάθηση ορθογραφίας. Δραστηριότητες Για τις δραστηριότητες που ακολουθούν μπορούμε να βασιστούμε σε ένα από τα δύο κείμενα της ενότητας ή να κάνουμε κάποιο συνδυασμό. 1. Τι πλαγιότιτλο θα έδινες σε κάθε παράγραφο του κειμένου; (Ορίζουμε το κείμενο.) Βάλε τους πλαγιότιτλους στα Αρχαία Ελληνικά. 2. Ας υποθέσουμε ότι είσαι ένας αρχαίος γεωγράφος που γράφει έναν Περίπλουν. Γράψε ένα σύντομο κείμενο στα Αρχαία Ελληνικά (περ. 50 λέξεις) στο οποίο θα δίνεις τις πιο βασικές πληροφορίες για την Κύπρο αναφορικά με: α. Τη γεωγραφική της θέση
β. Ένα σημαντικό μέρος ή πόλη που σου έκανε εντύπωση γ. Τα βασικά προϊόντα του νησιού 3. Πόσο επιστημονικά νομίζεις ότι εργάστηκε ο Στράβωνας/ο Ψευδο-Σκύλακας; Αν εργαζόταν ως γεωγράφος σήμερα, τι θα άλλαζε στο κείμενό του; 2. Για τον ποταμό Νείλο Αφόρμηση Η αφόρμηση μπορεί να γίνει από τον τίτλο και την εικόνα του βιβλίου στη σελίδα 12. Πού βρίσκεται ο Νείλος και ποια είναι η σημασία του για την περιοχή στην οποία βρίσκεται, είναι ερωτήσεις εύκολες για τους μαθητές που τους βοηθούν να ανακαλέσουν προϋπάρχουσες γνώσεις από τα μαθήματα της Ιστορίας και της Γεωγραφίας. Μπορεί να γίνει ανάγνωση του εισαγωγικού σημειώματος από τον/την εκπαιδευτικό ή ένα/μία μαθητή/τρια και να επισημάνουμε τα σχετικά με τον Διόδωρο τον Σικελιώτη και το έργο του. Στόχος μας είναι, μετά τη γλωσσική εξομάλυνση κάποιων σημείων του κειμένου, να εξετάσουμε τη φύση των πληροφοριών που επιλέγει από τις πηγές του ο Διόδωρος καθώς και την οργάνωση του υλικού του. Μπορούμε για κάθε παράγραφο να ακολουθήσουμε την πορεία διδασκαλίας που προτείνεται στην Ενότητα 1 για τα Γεωγραφικά του Στράβωνα. Διαβάζουμε δύο φορές ολόκληρη την παράγραφο και ζητούμε από τους μαθητές να εντοπίσουν τις λέξεις που δεν γνωρίζουν ή δεν είναι σίγουροι για την ακριβή σημασία τους. Τις καταγράφουμε στον πίνακα. Στη συνέχεια τους προτρέπουμε να ξαναδιαβάσουν το κείμενο προσεκτικά, συμβουλευόμενοι και τον χάρτη της σελ. 12 (ή άλλον που θα χρησιμοποιήσουμε). Μετά ζητούμε από τους μαθητές να συζητήσουν τη σημασία της κάθε λέξης με τη σειρά, ώστε να φανεί ότι από τα γνωστά εξωτερικά στοιχεία στα οποία αναφέρεται το κείμενο είναι δυνατός ο προσδιορισμός του νοήματος. Στη συνέχεια επιχειρούμε να ετυμολογήσουμε τους όρους που εντοπίσαμε, παράγωγους και σύνθετους, και να διακρίνουμε την αρχαία και τη σημερινή σημασία (όπου υπάρχει). Η πρακτική αυτή θα υποβοηθήσει τη γρήγορη και στοχευμένη επεξεργασία του κειμένου, καθώς θα εστιάσουμε στα σημεία που υπάρχει πραγματική δυσκολία, ενώ πολλά άλλα που γίνονται αμέσως αντιληπτά δεν θα χρειαστεί να τα συζητήσουμε. Ωστόσο, δίνονται και ερωτήσεις που, επιλεκτικά και ανάλογα με τις ανάγκες που προκύπτουν, μπορεί κάθε φορά να αξιοποιεί ο/η εκπαιδευτικός. Ὁ Νεῖλος φέρεται μὲν ἀπὸ μεσημβρίας ἐπὶ τὴν ἄρκτον, τὰς πηγὰς ἔχων ἐκ τόπων ἀοράτων, οἳ κεῖνται τῆς ἐσχάτης Αἰθιοπίας κατὰ τὴν ἔρημον, ἀπροσίτου τῆς χώρας οὔσης διὰ τὴν τοῦ καύματος ὑπερβολήν. Ειδικά για την πρώτη παράγραφο, μπορούμε για αρχή να ζητήσουμε από τους μαθητές να εντοπίσουν τους εμπρόθετους προσδιορισμούς (ολόκληρους, οπότε θα αντιληφθούν τις ομάδες λέξεων που συνανήκουν), να αποδώσουν πρόχειρα τη σημασία τους, να βρουν την εξάρτησή τους και να χαρακτηρίσουν τη λειτουργία τους. Ουσιαστικά με τον τρόπο αυτό έχουν γίνει τα πάντα από γλωσσική άποψη!
Στη διάρκεια της επεξεργασίας αυτής θα έχουμε την ευκαιρία να επισημάνουμε συμπληρωματικά ορισμένα σημεία: τὰς πηγὰς ἔχων ἐκ τόπων ἀοράτων: ο εμπρόθετος είπαμε ότι δηλώνει προέλευση. Εξαρτάται όμως από το τὰς πηγὰς ἔχων. Εμείς θα περιμέναμε διαφορετική σύνταξη, δηλ. το κείμενο να μας λέει «πού» έχει τις πηγές του ο Νείλος, όχι «από πού». Θα πρέπει επομένως να θεωρήσουμε (και να μεταφράσουμε) το «τὰς πηγὰς ἔχων» ως μια περίφραση (=πηγάζει). τῆς ἐσχάτης Αἰθιοπίας. Αφού υπενθυμίσουμε ότι έσχατος σημαίνει τελευταίος, θα συζητήσουμε την απόδοση: όχι «της τελευταίας Αιθιοπίας», αλλά από «την άκρη, το πιο απόμακρο σημείο της Αιθιοπίας». Έτσι, συνηθίζουμε τα παιδιά να μεταφράζουν όχι μηχανικά, αλλά αφού έχουν βεβαιωθεί για το νόημα, αναζητώντας ταυτόχρονα σημασιολογική ισοδυναμία και εκφραστική ορθότητα στα Νέα Ελληνικά. Η διαδικασία αυτή προάγει και την ικανότητα έκφρασης στα Νέα Ελληνικά. Επιπλέον ερωτήσεις που μπορεί να αξιοποιηθούν κατά τη διερεύνηση, ανάλογα με τις ανάγκες που προκύπτουν: Ποια είναι (με λόγια του κειμένου) η κατεύθυνση των νερών του Νείλου; Αξιοποιήστε και τον χάρτη. [ἀπὸ μεσημβρίας ἐπὶ τὴν ἄρκτον] Μπορούμε να θυμίσουμε στους μαθητές ανάλογες εκφράσεις που συνάντησαν στην ενότητα 1 (σελ. 10), ἀπ ἀνατολῆς ἐπὶ δύσιν, ἀπὸ Κλειδῶν ἐπὶ τὸν Ἀκάμαντα. Η ἄρκτος ποιο σημείο του ορίζοντα είναι; Θυμάστε; Η σημασία της λέξης ἄρκτος (βορράς) είναι γνωστή από το κείμενο του Στράβωνα (σελ. 10). Άρα, μεσημβρία είναι ; [Νότος] Με ποια σημασία χρησιμοποιούμε τη λέξη μεσημβρία στα Νέα Ελληνικά; [μεσημέρι, μεσημβρινή αργία (μεσ-ημερία), αλλά και μεσημβρινό δωμάτιο =νότιο] Πόθεν ἔχει τὰς πηγὰς ὁ Νεῖλος; [ἐκ τόπων ἀοράτων] Τι προσδιορίζει η αναφορική αντωνυμία οἵ; [τους ἀοράτους τόπους] Πού βρίσκονται αυτοί οι τόποι; [κατὰ τὴν ἔρημον τῆς ἐσχάτης Αἰθιοπίας] Ποιο ρήμα σημαίνει βρίσκονται; [κεῖνται] Μπορούμε να θυμίσουμε στους μαθητές τη διαφορά στο ρήμα κεῖμαι και στα σύνθετά του, όπως τα συνάντησαν στον Στράβωνα: ὑπέρκειμαι, ὑπέρκειται δ ἐν μεσογαίᾳ Λιμενία πόλις, πρόσκειμαι, νῆσοι δύο προσκείμεναι τῇ Κύπρῳ. Πώς χαρακτηρίζεται η χώρα και γιατί; [ἀπρόσιτος διὰ τὴν τοῦ καύματος ὑπερβολήν] Ποιες λέξεις της Νέας Ελληνικής ανήκουν στην ίδια οικογένεια λέξεων με τη λέξη καῦμα; [έγκαυμα, καύσωνας, καίω] Ὁ δ οὖν Νεῖλος κατὰ τὴν Αἴγυπτον εἰς πλείω μέρη σχιζόμενος ποιεῖ τὸ καλούμενον ἀπὸ τοῦ σχήματος Δέλτα. Ἐξίησι δ εἰς τὴν θάλασσαν ἑπτὰ στόμασιν, ὧν τὸ μὲν πρὸς ἕω καλεῖται
Πηλουσιακόν. Ἀπὸ δὲ τοῦ Πηλουσιακοῦ στόματος διῶρύξ ἐστι χειροποίητος εἰς τὸν Ἀράβιον κόλπον καὶ τὴν Ἐρυθρὰν θάλατταν. Διαβάζουμε δύο φορές το κείμενο και εστιάζουμε στα σημεία που δυσκολεύουν τους μαθητές. Ζητούμε να αξιολογήσουν τις πληροφορίες που δίνει ο Διόδωρος βλέποντας και τον χάρτη: Πόσο ακριβής είναι η περιγραφή; Διαβάζοντας κανείς την περιγραφή του Διόδωρου, θα μπορούσε να σχεδιάσει τον χάρτη ή να σχηματίσει νοερά εικόνα του Δέλτα; Ερωτήσεις που μπορεί να αξιοποιηθούν κατά τη διερεύνηση, εκεί και όπου προκύπτει ανάγκη: Πώς δημιουργείται το Δέλτα του Νείλου; [Ὁ Νεῖλος σχιζόμενος εἰς πλείω μέρη, ποιεῖ το Δέλτα] Από πού παίρνει την ονομασία «Δέλτα»; [ἀπὸ τοῦ σχήματος] Ποιο ρήμα σημαίνει εκβάλλει στη θάλασσα; [Ἐξίησι] Πόσα στόματα έχει ο Νείλος και σε ποιο από αυτά γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στο κείμενο; (Μπορούμε να δείξουμε στον χάρτη ώστε οι μαθητές να καταλάβουν από την εικόνα τη σημασία της λέξης στόματα). [επτά - στο Πηλουσιακό] Προς ποια κατεύθυνση εκβάλλει το Πηλουσιακόν; [πρὸς ἕω, προς την Ανατολή] Τι υπάρχει στο Πηλουσιακόν; [διώρυγα χειροποίητος, χείρ+ποιῶ] Άρα, η διώρυγα αυτή ήταν φυσική οδός προς τον Αραβικό κόλπο και την Ερυθρά θάλασσα; (Ο/Η εκπαιδευτικός δείχνει στον χάρτη τον Αραβικό κόλπο και την Ερυθρά θάλασσα). [Όχι, τεχνητή] Τὸ δ οὖν Δέλτα τῇ Σικελίᾳ τῷ σχήματι παραπλήσιον ὑπάρχον τῶν μὲν πλευρῶν ἑκατέραν ἔχει σταδίων ἑπτακοσίων καὶ πεντήκοντα, τὴν δὲ βάσιν θαλάττῃ προσκλυζομένην σταδίων χιλίων καὶ τριακοσίων. Ἡ δὲ νῆσος αὕτη χώραν περιέχει καλλίστην τῆς Αἰγύπτου. Ποταμόχωστος γὰρ οὖσα καὶ κατάρρυτος πολλοὺς καὶ παντοδαποὺς ἐκφέρει καρπούς, τῶν ἀνθρώπων ῥᾳδίως ἅπασαν ἀρδευόντων διά τινος μηχανῆς, ἣν ἐπενόησε μὲν Ἀρχιμήδης ὁ Συρακόσιος, ὀνομάζεται δὲ ἀπὸ τοῦ σχήματος κοχλίας. Λωτός τε γὰρ φύεται πολύς, ἐξ οὗ κατασκευάζουσιν ἄρτους οἱ κατ Αἴγυπτον δυναμένους ἐκπληροῦν τὴν φυσικὴν τοῦ σώματος ἔνδειαν. Κατασκευάζουσι δὲ καὶ ἐκ τῶν κριθῶν Αἰγύπτιοι πόμα λειπόμενον οὐ πολὺ τῆς περὶ τὸν οἶνον εὐωδίας, ὃ καλοῦσι ζῦθον. Χρῶνται δὲ καὶ πρὸς τὴν τῶν λύχνων καῦσιν ἐπιχέοντες ἀντ ἐλαίου τὸ ἀποθλιβόμενον ἔκ τινος φυτοῦ, προσαγορευόμενον δὲ κίκι. Η παράγραφος αυτή προσφέρεται για συνολική επεξεργασία και λιγότερες λεπτομέρειες. Θέλουμε να εντοπίσουν οι μαθητές το είδος και το πλήθος των πληροφοριών που δίνονται (γεωγραφία, οικονομία-δραστηριότητες-τεχνολογικά επιτεύγματα, χλωρίδα και πανίδα - στοιχεία που διατηρούν τη θέση τους σε έργα παρεμφερή, ήδη από τις απαρχές της ιωνικής λογογραφίας) και να αποτιμήσουν την ευρύτητα των ενδιαφερόντων και γνώσεων των γεωγράφων. Λαμβάνουμε υπόψη ότι οι μαθητές μας έχουν πάρει τις ίδιες πληροφορίες για το
Δέλτα του Νείλου και από το μάθημα της Αρχαίας Ιστορίας στην Α Γυμνασίου. Προκαλούμε ανάκληση της προηγούμενης γνώσης και αντιπαραβολή με τη νέα. Σε ποια θέματα σχετικά με τον Νείλο αναφέρεται η παράγραφος αυτή; (Οι λέξεις καρπούς, ἀρδευόντων, ἄρτους, πόμα μπορούν να καθοδηγήσουν τους μαθητές). [Σύγκριση Δέλτα-Σικελίας ως προς το σχήμα, γεωργικά προϊόντα και παράγωγά τους, τεχνολογία] Ποια κοινά στοιχεία εντοπίζει ο Διόδωρος μεταξύ Σικελίας και Δέλτα; Αξιοποιούμε τον χάρτη της σελ. 12 (ή σε άλλο που επιλέγουμε να χρησιμοποιήσουμε). [σχήμα και μέγεθος/διαστάσεις] Η χρήση των όρων πλευρά και βάσις τι φανερώνει; [Ότι ο Διόδωρος έχει υπόψη του μια γεωμετρική ορολογία.] Πώς θα χαρακτηρίζαμε το τρίγωνο που περιγράφει ο Διόδωρος; [ισοσκελές] Ποιον όρο της πρότασης προσδιορίζει το παραπλήσιον; [Τὸ Δέλτα. Πρόκειται για κατηγορούμενο από το συνδετικό ὑπάρχον.] Διευκρινίζουμε ότι πρόκειται για κατηγορούμενο του υποκειμένου, ώστε στην επόμενη πρόταση να γίνει κατανοητό το κατηγορούμενο του αντικειμένου. τῶν μὲν πλευρῶν ἑκατέραν ἔχει σταδίων ἑπτακοσίων καὶ πεντήκοντα τῶν πλευρῶν: εξηγούμε την έννοια της γενικής διαιρετικής από το ἑκατέραν (εξετάζουμε ένα μέρος από το σύνολο) σταδίων ἑπτακοσίων καὶ πεντήκοντα: ποιον όρο της πρότασης προσδιορίζει; [ἑκατέραν ενν. πλευράν. Εξηγούμε ότι εδώ η γενική σταδίων ἑπτακοσίων καὶ πεντήκοντα έχει τη θέση κατηγορουμένου στο αντικείμενο και δηλώνει μια ιδιότητα, εδώ μήκος. Όταν το κατηγορούμενο είναι ουσιαστικό (ή λέξη που έχει θέση ουσιαστικού), μπορεί να τεθεί σε γενική (που λέγεται γενική κατηγορηματική) και να δηλώνει μια ιδιότητα (ύψος, μήκος, πλάτος, ηλικία κλπ. εδώ δηλώνει μήκος), αξία, ύλη, καταγωγή κλπ. Αντίστοιχα παραδείγματα στα Νέα Ελληνικά: Το αμπέλι είναι του παππού, Όταν ήρθε ήταν 20 χρονών κ.ά. Βλ. Πολυξένη Μπίλλα, Συντακτικό Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, ΟΕΔΒ, σ. 23 και Α. Β. Μουμτζάκης, Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής, ΟΕΔΒ, σ. 19. Εξηγούμε το προσκλυζομένην (μπορεί να γίνει αναφορά στη λέξη κατακλυσμός από τα Νέα Ελληνικά, καθώς επίσης και στη φράση κλυζόμενα πελάγει που συνάντησαν στο κείμενο του Στράβωνα στην προηγούμενη ενότητα) και υπενθυμίζουμε το στάδιον που συνάντησαν στο κείμενο που μας παραδόθηκε με το όνομα του Σκύλακος στην προηγούμενη ενότητα. Ἡ δὲ νῆσος αὕτη χώραν περιέχει καλλίστην τῆς Αἰγύπτου. Πώς γίνεται η νῆσος να περιέχει χώραν; Ποια μπορεί να είναι η αρχική σημασία της λέξης χώρα; [νῆσος: περιβάλλεται από θάλασσα, χώρα: τόπος, χώρος, τμήμα γης] Πώς χαρακτηρίζεται η χώρα; [ποταμόχωστος καὶ κατάρρυτος] Ποια είναι τα συνθετικά των λέξεων;
[Ποταμός + χωστός (<χώννυμι & χωννύω= συσσωρεύω χώμα), πρβλ. Αμμόχωστος κατά+ῥέω= γεμίζω νερό] Ποιος σύνδεσμος στο κείμενο συνδέει την πληροφορία αυτή με την αιτιολόγησή της; [γάρ] Ποιες ωφέλειες έχει το γεγονός ότι η χώρα αυτή είναι ποταμόχωστος και κατάρρυτος; [ἐκφέρει πολλοὺς καὶ παντοδαποὺς καρπούς] Ποιοι είναι αυτοί οι καρποί; [λωτός, κριθή (κριθάρι), κίκι] Πώς αρδεύονται οι καρποί αυτοί; [διά τινος μηχανῆς, με τον κοχλία που επινόησε ο Αρχιμήδης] Για ποιο λόγο το μηχάνημα φέρει το όνομα κοχλίας; [ἀπὸ τοῦ σχήματος. Αξιοποιούμε την εικόνα στη σελ. 13.] Προαιρετικά: Ποια άλλα αντικείμενα γνωρίζετε που ονομάζονται στα Νέα Ελληνικά κοχλίες και έχουν ανάλογο σχήμα; [Σαλίγκαρος, μέρος του λαβύρινθου του εσωτερικού αφτιού, η βίδα] Ποιο ρήμα χρησιμοποιείται στο κείμενο που σημαίνει βλαστάνω, φυτρώνω; [φύεται πρβλ. φύση, φυτό κλπ.] Τι παράγουν οι Αιγύπτιοι από κάθε φυτό που καλλιεργούν; [Από τον λωτό - ἄρτους. Από το κριθάρι πόμα, ποτό, που λέγεται ζῦθος. Από το κίκι λάδι για τα λυχνάρια.] Τι πρόσφερε το καθένα από αυτά τα παρασκευάσματα; [Ἄρτοι: κάλυπταν τις φυσικές ανάγκες του οργανισμού. Ζῦθος: πρόσφερε ευχαρίστηση, έμοιαζε με το κρασί Κίκι: εξυπηρετούσε την ανάγκη φωτισμού, χρῶνται τὸ ἀποθλιβόμενον ἀντ ἐλαίου.] Ως προς τι συγκρίνονται τα δύο ποτά, ζῦθος και οἶνος; Βρείτε τη σχετική λέξη στο κείμενο. [Ως προς το άρωμα, εὐωδίας] Ποιο από τα δύο μυρίζει πιο όμορφα; [Σχεδόν το ίδιο, η διαφορά είναι πολύ μικρή, λειπόμενον οὐ πολύ.] Πόσο ακριβείς και έγκυρες σας φαίνονται αυτές οι πληροφορίες; Γιατί, νομίζετε, ενδιέφεραν τους αναγνώστες του Διόδωρου (και άλλων γεωγράφων); [.] Θηρία δ ὁ Νεῖλος τρέφει πολλὰ μὲν καὶ ἄλλα ταῖς ἰδέαις ἐξηλλαγμένα, δύο δὲ διάφορα, τόν τε κροκόδειλον καὶ τὸν καλούμενον ἵππον. Τούτων δ ὁ μὲν κροκόδειλος ἐξ ἐλαχίστου γίνεται μέγιστος, ὡς ἂν ᾠὰ μὲν τοῦ ζῴου τούτου τίκτοντος τοῖς χηνείοις παραπλήσια, τοῦ δὲ γεννηθέντος αὐξομένου μέχρι πηχῶν ἑκκαίδεκα. Σαρκοφαγεῖ δ οὐ μόνον ἀνθρώπους, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων τῶν ἐπὶ τῆς γῆς ζῴων τὰ προσπελάζοντα τῷ ποταμῷ. Διαβάζουμε δύο φορές την παράγραφο, εντοπίζουμε τα δύσκολα για κατανόηση σημεία και επικεντρωνόμαστε σε αυτά.
Ερωτήσεις που μπορούν να αξιοποιηθούν ανάλογα με τις ανάγκες που προκύπτουν: Ποιο είναι το θέμα της παραγράφου αυτής; [Μετά τη χλωρίδα, παρουσιάζεται η πανίδα του Νείλου.] Εντοπίστε τα ζώα του Νείλου. [Θηρία πολλά, αλλά επικεντρώνεται σε δύο, τον κροκόδειλον και τον ἵππον.] Ποιος είναι ο ἵππος που ζει σε ποταμό; [ο ιπποπόταμος] Ταῖς ἰδέαις ἐξηλλαγμένα. Ποιου ρήματος είναι η μετοχή ἐξηλλαγμένα; [ἐξαλλάσσω (ἐκ+ἀλλάσσω: αλλάζω, διαφέρω)] Με ποια σημασία χρησιμοποιείται η λέξη ἰδέαις στο κείμενο; [μορφή, όψη] Γιατί, νομίζετε, ξεχωρίζει αυτά τα δύο ζώα; Ως προς τι είναι διάφορα; [Προφανώς λόγω του μεγέθους τους] Τι εντυπωσιάζει τον γεωγράφο σχετικά με τον κροκόδειλο; [ἐξ ἐλαχίστου γίνεται μέγιστος ] Με ποιου μοιάζουν τα αυγά (ᾠά) του; [με της χήνας] Πόσο μπορεί να αυξηθεί το μέγεθος του κροκόδειλου; [ἑκκαίδεκα, δεκαέξι πήχες] Τίνας σαρκοφαγεῖ ὁ κροκόδειλος; [ἀνθρώπους καὶ ζῷα] Πού αναφέρεται η μετοχή προσπελάζοντα; [στα ζώα] Ποιου ρήματος είναι; [προσπελάζω (<πρός + πελάζω) πλησιάζω, προσεγγίζω] Ποῦ προσπελάζουσι; [τῷ ποταμῷ] Ασκήσεις Με την ολοκλήρωση της ενότητας 2 μπορεί να ανατεθεί η άσκηση 10. Δραστηριότητες Γράψε μια πρόταση στα Αρχαία Ελληνικά για κάθε εικόνα που βρίσκεται στον χάρτη της σελ. 12, ώστε να φαίνεται η σχέση που έχει με τον ποταμό Νείλο. Ποια πορεία ακολούθησε ο συγγραφέας στην παρουσίαση των στοιχείων του Νείλου; [Τοποθέτηση του Νείλου στον παγκόσμιο χάρτη κλιματολογικές συνθήκες της περιοχής μορφολογία του εδάφους γεωργικά προϊόντα και χρήση τους πανίδα με έμφαση στα παράξενα και εντυπωσιακά] Σύγκριση με την επιστήμη της γεωγραφίας σήμερα. 3. Ο Παυσανίας στην Αθήνα Αφόρμηση Η αφόρμηση μπορεί να γίνει από τον τίτλο, την αναπαράσταση του Κεραμεικού και το σχόλιο για τον Κεραμεικό στη σελ. 15. Το εισαγωγικό σημείωμα μπορεί να αναγνωσθεί είτε μετά την αφόρμηση είτε με το τέλος της γλωσσικής και νοηματικής επεξεργασίας του
κειμένου για να επιβεβαιωθεί το συμπέρασμα στο οποίο οι μαθητές θα καταλήξουν κειμενοκεντρικά, ότι ο Παυσανίας στρέφεται στον ανθρώπινο πολιτισμό, και να δοθεί το χρονικό-ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται το έργο του. Πριν από την ανάγνωση του κειμένου μπορούμε να πούμε στους μαθητές ότι ο Παυσανίας, αφού περπάτησε περιγράφοντας ό,τι έβλεπε δεξιά και αριστερά - την αρχαία οδό από το Δίπυλο προς την Αγορά, εισέρχεται στη Βασίλειο Στοά (μπορεί να προβληθεί σχετικός χάρτης). Τὸ δὲ χωρίον ὁ Κεραμεικὸς τὸ μὲν ὄνομα ἔχει ἀπὸ ἥρωος Κεράμου, Διονύσου τε εἶναι καὶ Ἀριάδνης λεγομένου πρώτη δέ ἐστιν ἐν δεξιᾷ καλουμένη στοὰ βασίλειος, ἔνθα καθίζει βασιλεὺς ἐνιαυσίαν ἄρχων ἀρχήν, καλουμένην βασιλείαν. Πλησίον δὲ τῆς στοᾶς Κόνων ἕστηκε καὶ Τιμόθεος υἱὸς Κόνωνος, καὶ βασιλεὺς Κυπρίων Εὐαγόρας, ὃς καὶ τὰς τριήρεις τὰς Φοινίσσας ἔπραξε παρὰ βασιλέως Ἀρταξέρξου δοθῆναι Κόνωνι ἔπραξε δὲ ὡς Ἀθηναῖος καὶ τὸ ἀνέκαθεν ἐκ Σαλαμῖνος, ἐπεὶ καὶ γενεαλογῶν ἀνέβαινε ἐς Τεῦκρον καὶ Κινύρου θυγατέρα. Ἐνταῦθα ἕστηκε Ζεὺς ὀνομαζόμενος Ἐλευθέριος καὶ βασιλεὺς Ἀδριανός, εὐεργεσίας ἐς τὴν πόλιν ἀποδειξάμενος τὴν Ἀθηναίων. Στοὰ δὲ ὄπισθεν ᾠκοδόμηται γραφὰς ἔχουσα θεοὺς τοὺς δώδεκα καλουμένους. Ἐπὶ δὲ τῷ τοίχῳ τῷ πέραν Θησεύς ἐστι γεγραμμένος καὶ Δημοκρατία καὶ Δῆμος. Διαβάζουμε δύο φορές όλο το κείμενο και ζητούμε από τους μαθητές να αναφέρουν το πρώτο στοιχείο του κειμένου που προκαλεί εντύπωση (το πλήθος των κυρίων ονομάτων). Το γεγονός αυτό δηλώνει τη διαφορετική κατεύθυνση των ενδιαφερόντων του Παυσανία από του Διοδώρου (βλ. κείμενο για τον Νείλο) και άλλων προγενέστερων γεωγράφων (από το φυσικό τοπίο στρέφεται στους ανθρώπους και τον πολιτισμό τους). Σε ποια περιοχή της Αθήνας επικεντρώνεται το ενδιαφέρον του Παυσανία; [Κεραμεικός, βασίλειος στοά] Ο Παυσανίας ενδιαφέρεται να εξηγήσει τη σημασία των ονομάτων που χρησιμοποιεί; [Κεραμεικός: ἀπὸ ἥρωος Κεράμου, γιου του Διονύσου και της Αριάδνης Βασίλειος στοά: ἔνθα καθίζει βασιλεὺς ἐνιαυσίαν ἄρχων ἀρχήν, καλουμένην βασιλείαν]. Πόσο χρόνο (ἄρχει) διαρκεί η βασιλεία του βασιλέως; Ποια φράση δίνει την απάντηση στο ερώτημα; [ένα χρόνο, ἐνιαυσίαν ἀρχήν] Ποιους άλλους ενιαύσιους έχετε μάθει στην ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας; [ενιαύσιους άρχοντες] Τίνες ἑστήκασιν πλησίον τῆς στοᾶς; [Κόνων, Τιμόθεος καὶ Εὐαγόρας] Ήταν οι ίδιοι εκεί; [Όχι, τα αγάλματά τους] Υπενθυμίζουμε ότι αντίστοιχο λεξιλόγιο συναντήσαμε και στο Κεφάλαιο 4, Μυθογραφία - Περὶ Νιόβης (Περίπλους, Μέρος Α, σελ. 74): Νιόβη λιθίνη ἕστηκεν ἐπὶ τῷ τύμβῳ. Τίς ἦν Τιμόθεος; [Υἱὸς Κόνωνος] Τίς ἦν Εὐαγόρας; [βασιλεὺς Κυπρίων] Ποια λέξη μπορεί να αντικαταστήσει την αναφορική αντωνυμία ὅς;
[Εὐαγόρας] Γιατί βρίσκεται σε τόσο περίοπτη θέση στην Αθήνα το άγαλμα ενός Κύπριου βασιλιά; Τι σπουδαίο πέτυχε; [Πέτυχε (ἔπραξε) τη συνεργασία Αθηναίων-Περσών: φοινικικά πλοία του περσικού στόλου δόθηκαν στον Κόνωνα. Αυτή η συνεργασία οδήγησε σε νίκη των Αθηναίων επί των Σπαρτιατών (ναυμαχία της Κνίδου, 394π.Χ.) και απόδοση τιμής στον Ευαγόρα με την τοποθέτηση ανδριάντα στην Αθήνα.] Ποιος ήταν ο Κόνωνας; (Οι μαθητές ίσως να τον θυμούνται από το μάθημα της Ιστορίας Α Γυμνασίου, διαφορετικά μπορεί να γίνει ανάγνωση του σύντομου σχολίου που υπάρχει στη σελ. 16.) Πώς συμπεριφέρθηκε ο Ευαγόρας; [Ως Αθηναίος πολίτης] Για ποιο λόγο έδρασε έτσι; Τι δικαιολογεί αυτή του τη συμπεριφορά; [Η καταγωγή του ανάγεται στη Σαλαμίνα, στον Τεύκρο.] Ποιου άλλου το άγαλμα βρισκόταν εκεί και γιατί; [Του Ελευθέριου Δία (λέγεται ότι σχετίζεται με την ελευθερία που κέρδισαν οι Έλληνες στην μάχη των Πλαταιών, όπου πέτυχαν την τελική νίκη επί των Περσών) και του αυτοκράτορα Αδριανού (για τις ευεργεσίες του προς την Αθήνα).] Τι έχει η στοά ὄπισθεν; [γραφάς] Τι μπορεί να σημαίνει γραφάς; [ζωγραφιές] Θυμηθείτε το εξώφυλλο του βιβλίου σας στην Α Γυμνασίου πώς δηλώνει τον ζωγράφο που το φιλοτέχνησε: Γουσίδης ἔγραψε. Μπορούμε να ετυμολογήσουμε τις λέξεις γεωγραφία (<γῆ+γράφω= ζωγραφίζω τη γη, περιγράφω τη γη), γεωγράφος (= αυτός που περιγράφει τη γη). Ποιοι απεικονίζονταν στις εικόνες της στοάς; [οι δώδεκα θεοί] Τίνες εἰσὶ γεγραμμένοι ἐπὶ τῷ τοίχῳ τῷ πέραν; [Θησεύς καὶ Δημοκρατία και Δῆμος, ο ιδρυτής της Αθήνας και τα βασικά στοιχεία της πολιτικής της οργάνωσης.] Ασκήσεις Με την ολοκλήρωση της ενότητας 3 μπορούν να ανατεθούν οι ασκήσεις 1 και 7. 4. Βυζαντινοί θαλασσοπόροι σε ανατολή και δύση Κοσμάς Ινδικοπλεύστης Αφόρμηση Η αφόρμηση μπορεί να γίνει από τον τίτλο της ενότητας «Βυζαντινοί θαλασσοπόροι σε ανατολή και δύση». Για ποιους λόγους ταξίδευαν οι άνθρωποι κατά την εποχή του Βυζαντίου και ποιοι θαλάσσιοι δρόμοι βρίσκονται κοντά στην Κωνσταντινούπολη είναι ερωτήσεις που μπορούμε να θέσουμε για να προβληματίσουμε τους μαθητές. Χρήσιμη είναι και η προβολή ενός χάρτη της περιοχής. Ακολούθως, ετυμολογούμε το επίθετο Ινδικοπλεύστης για να πάρουμε πληροφορίες για τα ταξίδια του Κοσμά. Προαιρετικά, ένας μαθητής διαβάζει το εισαγωγικό σημείωμα και στην ολομέλεια συζητάμε πολύ σύντομα τον Παγκόσμιο χάρτη του Κοσμά του Ινδικοπλεύστη. Καλό θα είναι κατά την
επεξεργασία του κειμένου να υπάρχει χάρτης που να παρουσιάζει την περιοχή της Σρι Λάνκα και της Σοκότρα. Ἐν τῇ Ταπροβάνῃ νήσῳ ἐν τῇ ἐσωτέρᾳ Ἰνδίᾳ, ἔνθα τὸ Ἰνδικὸν πέλαγός ἐστι, καὶ ἐκκλησία Χριστιανῶν ἐστιν ἐκεῖ καὶ κληρικοὶ καὶ πιστοί, οὐκ οἶδα δὲ εἰ καὶ περαιτέρω. Ὁμοίως καὶ ἐν τῇ νήσῳ τῇ καλουμένῃ Διοσκουρίδους κατὰ τὸ αὐτὸ Ἰνδικὸν πέλαγος, ἔνθα καὶ οἱ παροικοῦντες Ἑλληνιστὶ λαλοῦσι, πάροικοι τῶν Πτολεμαίων τῶν μετὰ Ἀλέξανδρον τὸν Μακεδόνα ὑπαρχόντων, καὶ κληρικοί εἰσιν ἐκ Περσίδος χειροτονούμενοι καὶ πεμπόμενοι ἐν τοῖς αὐτόθι, καὶ Χριστιανῶν πλῆθος ἣν νῆσον παρέπλευσα μέν, οὐ κατῆλθον δὲ ἐν αὐτῇ συνέτυχον δὲ ἀνδράσι τῶν ἐκεῖ Ἑλληνιστὶ λαλοῦσιν, ἐλθοῦσιν ἐν τῇ Αἰθιοπίᾳ. Συγκρίνοντας όλα τα κείμενα που προηγήθηκαν με αυτό του Κοσμά Ινδικοπλεύστη, θα γίνει κατανοητή η διαφορετική δυνατότητα θέασης των πραγμάτων, τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα κάθε γεωγράφου αλλά και κάθε εποχής. Διαβάζουμε το κείμενο δύο φορές και ζητούμε από τους μαθητές να εντοπίσουν το θεματικό του κέντρο (ελληνική γλώσσα και χριστιανισμός) και να το συσχετίσουν με την ιδιότητα του συγγραφέα (μοναχός) και την εποχή του. Οι μαθητές επισημαίνουν σχετικές λέξεις/φράσεις. Σε πόσα νησιά αναφέρεται ο συγγραφέας; [Δύο, Ταπροβάνη και Διοσκουρίδους] Ποια στοιχεία παραθέτει για κάθε νησί; [Ταπροβάνη: η θέση και η χριστιανική εκκλησία Διοσκουρίδους: η θέση, η ελληνική γλώσσα και η καταγωγή των κατοίκων, η χριστιανική εκκλησία.] Αξιοποιούμε το σχόλιο της σελ. 17 για να εξηγήσουμε τη σύνδεση του νησιού με τον Μ. Αλέξανδρο και τον χριστιανισμό. Σε ποιο από τα δύο νησιά πήγε ο Κοσμάς Ινδικοπλεύστης; [Στην Ταπροβάνη. Στο νησί Διοσκουρίδους οὐ κατῆλθον ἐν αὐτῇ] Αλλά τι έκανε; [παρέπλευσε (παρά + πλέω) δηλαδή πλέω κοντά] Ο Λάσκαρης Κανανός διασχίζει τη Βόρειο Θάλασσα Αφόρμηση Η αφόρμηση γίνεται από τον τίτλο, το σύντομο εισαγωγικό σημείωμα και την εικόνα. Πότε ταξίδεψε ο Λάσκαρης Κανανός, ποιο νησί περιγράφει; Καλό θα ήταν να προβληθεί ένας χάρτης με τις χώρες της Βαλτικής Θάλασσας. Ἔφθασα δὲ καὶ εἰς τὴν νῆσον Ἰχθυοφάγων τὴν καλουμένην κοινῶς μὲν Ἰσλάντην, παρὰ δὲ τῷ σοφῷ Πτολεμαίῳ, ὥς μοι δοκεῖ, αὕτη ἐστὶν ἡ Θούλη ἔνθα καὶ εὗρον τὴν ἡμέραν μηνῶν ἓξ ἀπ ἀρχῆς ἔαρος ἄχρι τροπῶν φθινοπωρινῶν. Ποιος μιλά στο πιο πάνω κείμενο; [Εγώ, δηλ. ο Λάσκαρης Κανανός (πρωτοπρόσωπη αφήγηση)] Γιατί χρησιμοποιείται το α ενικό πρόσωπο; Τι συνέβαινε στα προηγούμενα κείμενα του κεφαλαίου;
[Ο Κανανός παρουσιάζει τις εμπειρίες από τα ταξίδια του. Πιθανόν να μην είχε τη φιλοδοξία των υπολοίπων γεωγράφων να συντάξει επιστημονικό έργο, αλλά κινήθηκε από το προσωπικό του ενδιαφέρον. Όμως και ο Κοσμάς Ινδικοπλεύστης από το γ περνά στο α πρόσωπο.] Πού αλλού παρεμβαίνει το προσωπικό στοιχείο; [ὥς μοι δοκεῖ, αβεβαιότητα για την πληροφορία. Γνωρίζει την κοινή ονομασία Ισλάντη και μια πιο επίσημη, Θούλη, αλλά είναι αβέβαιος αν αυτή προέρχεται από τον σοφό Πτολεμαίο.] Τι μπορεί να σημαίνει ότι η μέρα ήταν μηνῶν ἕξ; [Διαβάζουμε το σχετικό σχόλιο και εξηγούμε ότι, όταν έφτασε στο νησί η μέρα και η νύχτα ήταν ίσες.] Πόσο διαρκεί αυτό το φαινόμενο; [ἀπ ἀρχῆς ἔαρος ἄχρι τροπῶν φθινοπωρινῶν] Καὶ εἶδον ἄνδρας ῥωμαλέους καὶ ἰσχυρούς, καὶ ἦν ἡ τροφὴ αὐτῶν ἰχθύες καὶ ὁ ἄρτος αὐτῶν ἰχθύες καὶ τὸ πόμα αὐτῶν ὕδωρ. Εἶτα πάλιν ἐστράφην ὄπισθεν εἰς τὴν Ἐγγλητέραν. Πώς χαρακτήρισε το νησί στην πρώτη παράγραφο; Τεκμηριώνεται; [εἰς τὴν νῆσον Ἰχθυοφάγων. Ναι, οι κάτοικοι τρώνε μόνο ψάρι: καὶ ἦν ἡ τροφὴ αὐτῶν ἰχθύες καὶ ὁ ἄρτος αὐτῶν ἰχθύες.] Τι μέρος του λόγου είναι η λέξη εἶτα και τι δηλώνει; [Επίρρημα. Δηλώνει χρόνο και συνδέει τους σταθμούς στα ταξίδια του Λάσκαρη Κανανού.] Σε ποια χώρα επέστρεψε; [Στην Αγγλία] Ασκήσεις Με την ολοκλήρωση της ενότητας 4 μπορούν να ανατεθούν οι ασκήσεις 4, 5, 6 και 9. Ασκήσεις-Δραστηριότητες-Ερευνητικές εργασίες 1. Αξιοποίησε λεξιλόγιο και εκφράσεις από το κεφάλαιο αυτό και γράψε στα Αρχαία Ελληνικά μια παράγραφο, πενήντα περίπου λέξεων, για έναν τόπο που επισκέφθηκες και σου έκανε εντύπωση. 2. Δημιούργησε μια γραμμή του χρόνου και γράψε τα ονόματα των ιστορικών και γεωγράφων που συνάντησες στο κεφάλαιο αυτό, καθώς επίσης και τις περιοχές που περιγράφουν. Στη συνέχεια γράψε ένα κείμενο για τους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι ταξίδευαν σε κάθε εποχή, τα ενδιαφέροντα καθώς και τα μέσα που διέθεταν για να ταξιδέψουν. 3. Διάβασε προσεκτικά το κείμενο του Παυσανία για τον Κεραμεικό. Με βάση την περιγραφή στο κείμενο, ζωγράφισε τον Κεραμεικό. 4. Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν από τους πρώτους λαούς που ασχολήθηκαν με τη Χαρτογραφία. Οι χάρτες ήταν απαραίτητοι τόσο για τα ταξίδια τους όσο και για την αναζήτηση αποικιών. Ποιος ήταν ο γνωστός κόσμος με βάση τις πληροφορίες που παίρνουμε από τον Εκαταίο τον Μιλήσιο, τον Πυθαγόρα, τον Ηρόδοτο, τον Αριστοτέλη, τον Δικαίαρχο, τον Ερατοσθένη, τον Ίππαρχο και τον Πτολεμαίο; Μελέτησε τα κείμενά τους, βρες εικόνες με τους χάρτες τους, όπου υπάρχουν, και ετοίμασε μια σχετική παρουσίαση.