ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Διερεύνηση δυνατοτήτων τουριστικής ανάπτυξης στο νησί του Πόρου με εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Διερεύνηση δυνατοτήτων τουριστικής ανάπτυξης στο νησί του Πόρου με εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2014

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Διερεύνηση δυνατοτήτων τουριστικής ανάπτυξης στο νησί του Πόρου με εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας Μάρθα Αγγελική Καράμπαμπα Δήμητρα Βαγιωνά Επιβλέπουσα, Επικ. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2014 ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευχαριστίες... 6 Πρόλογος... 7 Περίληψη... 8 Abstract... 9 Εισαγωγή... 10 Κεφάλαιο Ι: Εννοιολογικές οριοθετήσεις... 12 1.1 Η έννοια του τουρισμού... 12 1.2 Τουριστική ανάπτυξη... 14 1.3 Τουρισμός και περιβάλλον... 15 1.4 Επιπτώσεις του τουρισμού... 17 1.4.1 Επιπτώσεις στο περιβάλλον... 17 1.4.2 Επιπτώσεις στον οικονομικό τομέα... 19 1.4.3 Κοινωνικές επιπτώσεις... 20 1.5 O κύκλος ζωής ενός τουριστικού προορισμού... 21 Κεφάλαιο ΙΙ: Φέρουσα ικανότητα και βιώσιμος τουρισμός... 25 2.1 Φέρουσα ικανότητα... 25 2.1.1 Μελέτες περίπτωσης... 29 2.2 Βιώσιμος τουρισμός... 33 2.3 Συνδυασμός των δύο εννοιών... 38 Κεφάλαιο ΙΙΙ: Περιοχή μελέτης Νήσος Πόρος Αττικής... 40 3.1 Βασικά χαρακτηριστικά... 40 3.2 Ιστορική αναδρομή... 46 3.3 Ο Πόρος ως τουριστικό προϊόν... 52 3.4 Στοιχεία για τον τουρισμό και την οικονομία... 56 3.4.1 Επιβατική κίνηση Αφίξεις... 56 3.4.2 Χρονικές αιχμές... 58 3.4.3 Ιδιαιτερότητες τουριστών... 59 3.4.4 Διάρθρωση τομέων παραγωγής... 60 3.4.5 Ανταγωνιστικές περιοχές... 61 ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 3

3.4.6 Κατανομές ανά τύπο καταλύματος... 63 3.5 Τύπος τουριστικού προορισμού... 64 Κεφάλαιο ΙV: Εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας... 66 4.1 Μεθοδολογική προσέγγιση... 67 4.2 Υπολογισμός φέρουσας ικανότητας... 68 4.2.1 Περιορισμοί Δεδομένα... 69 4.2.2 Τουριστική χωρητικότητα... 69 4.2.3 Χωρητικότητα ακτών... 72 4.2.4 Κατανάλωση νερού... 76 4.3 Παρουσίαση ανάλυση σεναρίων τουριστικής ανάπτυξης... 79 Συμπεράσματα... 81 Προτάσεις... 83 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 86 ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 4

Περιεχόμενα Πινάκων Πίνακας 1: Κατανομή μορφών τουρισμού, σύμφωνα με το θέμα και το μέγεθος που προσδιορίζουν... 36 Πίνακας 2: Πληθυσμός δήμου Πόρου ανά τοπικό διαμέρισμα (2001 2011)... 41 Πίνακας 3: Αξιολόγηση των τουριστικών πόρων της περιοχής μελέτης... 54 Πίνακας 4: Επιβατική κίνηση προς το νησί του Πόρου ανά μήνα για τα έτη 2010 2012... 57 Πίνακας 5: Συγκεντρωτική επιβατική κίνηση προς το νησί του Πόρου ανά έτος... 57 Πίνακας 6: Καταλύματα δήμου Πόρου... 63 Πίνακας 7: Ανθρωπογενείς/Πολιτιστικοί πόροι... 70 Πίνακας 8: Ερμηνεία του Δείκτη Τουριστικής Λειτουργίας... 71 Πίνακας 9: Παραλίες νήσου Πόρου... 72 Πίνακας 10: Σταθερότυπα χωρητικότητας ακτών σε λουόμενους... 73 Πίνακας 11: Εκτίμηση μέσης ημερήσιας χωρητικότητας ακτών νήσου Πόρου... 74 Πίνακας 12: Η επισκεψιμότητα σε σύγκριση με τη χωρητικότητα των ακτών τους μήνες Μάιο Σεπτέμβριο για τα έτη 2010 2013... 75 Πίνακας 13: Κατανάλωση νερού για το μήνα Αύγουστο των ετών 2010 2013... 78 Περιεχόμενα εικόνων Εικόνα 1: Παράμετροι διαμόρφωσης των χαρακτηριστικών της τουριστικής ανάπτυξης... 15 Εικόνα 2: Η θέση της Ρόδου... 29 Εικόνα 3: Η θέση του νησιού Έλβα... 31 Εικόνα 4: Αλλαγή του προτύπου τουριστικής ανάπτυξης... 37 Εικόνα 5: Στρατηγική της βιώσιμης ανάπτυξης... 38 Εικόνα 6: Η θέση του Πόρου... 40 Εικόνα 7: Οι αρχαίοι οικισμοί του Πόρου... 47 Εικόνα 8: Παραλίες νήσου Πόρου... 72 ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 5

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα της παρούσας διπλωματικής εργασίας κυρία Δημητρα Βαγιωνά για την καθοδήγηση. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κυρία Ζωή Γκρουμούτη από το Δήμο Πόρου, το Λιμεναρχείο του Πόρου και τις Γεωργία Χατζηπέρου και Κατερίνα Καράμπαμπα για την πολύτιμη βοήθειά τους. Τέλος, ευχαριστώ την οικογένειά μου για τη στήριξη καθ όλη τη διάρκεια της εργασίας. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 6

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο τουρισμός μεταπολεμικά και ειδικότερα μετά τη δεκαετία του 1960 αποτελεί έναν από τους δυναμικότερα αναπτυσσόμενους τομείς στην παγκόσμια οικονομία. Οι εκτιμήσεις για την περαιτέρω ανάπτυξή του στα επόμενα δέκα χρόνια συνεχίζουν να τον θεωρούν σαν τη σημαντικότερη οικονομική δραστηριότητα (Baum, 1996). Στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται αναλυτικά η έννοια της τουριστικής ανάπτυξης και ο ρόλος που παίζει η φέρουσα ικανότητα σε αυτήν. Πιο συγκεκριμένα, υπολογίστηκαν κάποιοι δείκτες της φέρουσας ικανότητας και μέσω αυτών υποδεικνύεται αν υπάρχουν περιθώρια ανάπτυξης του τουρισμού στην περιοχή μελέτης ή αν έχει φτάσει στα όρια του κορεσμού. Αυτή η διαπίστωση, άλλωστε, αποτελεί και το στόχο της συγκεκριμένης μελέτης. Η περιοχή που επιλέχθηκε να μελετηθεί είναι το νησί του Πόρου, τόπος ενδιαφέρον αφού τοποθετείται γεωγραφικά πολύ κοντά στην πρωτεύσουσα, η πρόσβαση σε αυτό είναι ιδιαίτερα εύκολη και παρουσιάζει σημαντική τουριστική ανάπτυξη. Η επιλογή του θέματος και της περιοχής δεν ήταν τυχαία, καθώς λόγω της καταγωγής μου από το νησί ενδιαφέρομαι ιδιαίτερα για τη σωστή τουριστική ανάπτυξη και την περιβαλλοντική και πολιτιστική προστασία του. Συνοψίζοντας, η εργασία τούτη αντιμετωπίζει το θέμα της ανάπτυξης του τουρισμού συνολικά μέσω της εκτίμησης της φέρουσας ικανότητας και προχωρά μέχρι τη διατύπωση συγκεκριμένων προτάσεων για την επίτευξη του στόχου αυτού. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 7

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η συμβολή του τουρισμού στην ευμάρεια των κατοίκων των τουριστικών προορισμών και η τοπική ανάπτυξη είναι δεδομένη. Μετά από περισσότερα από 70 χρόνια τουριστικής δραστηριότητας στην Ελλάδα, προκύπτουν ορισμένα ερωτήματα όπως: σε ποιες περιπτώσεις η τουριστική ανάπτυξη παύει να είναι θετικό στοιχείο για τον τόπο υποδοχής; Ποια είναι τα όρια της τουριστικής ανάπτυξης; Πότε ξεπερνώνται τα όρια της φέρουσας ικανότητας ενός τόπου; Μπορεί να υπάρξει τουριστική ανάπτυξη αν τα χαρακτηριστικά μιας περιοχής τείνουν προς τον κορεσμό; Η συγκεκριμένη εργασία, χρησιμοποιεί σαν υπόβαθρο τη γεωγραφική περιοχή του νησιού του Πόρου και επιχειρεί να δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα προχωρώντας παράλληλα σε μια εκτεταμένη μελέτη της παρούσας τουριστικής δραστηριότητας και των τουριστικών ροών προς την περιοχή, ποσοτικά και ποιοτικά. Ξεκινώντας από απλές έννοιες, όπως αυτή του τουρισμού και της τουριστικής ανάπτυξης, η εργασία συνεχίζει με την περιγραφή της σχέσης μεταξύ βιώσιμου τουρισμού, αειφόρου ανάπτυξης και φέρουσας ικανότητας. Ωστόσο, η σημαντικότερη συμβολή αυτής της διπλωματικής εργασίας, είναι η εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας του Πόρου, μέσω του υπολογισμού τριών δεικτών: της τουριστικής χωρητικότητας, της χωρητικότητας των ακτών και της κατανάλωσης νερού. Καθένας από αυτούς τους δείκτες έχει ιδιαίτερη σημασία αφού, γνωρίζοντας προσωπικά την υφιστάμενη κατάσταση του νησιού, ο Πόρος μειονεκτεί στους εν λόγω τομείς λόγω της αυξημένης κίνησης κατά τους καλοκαιρινούς μήνες και ιδιαίτερα τον Αύγουστο. Tέλος, η διατύπωση συμπερασμάτων που προκύπτουν από την εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας καθώς και οι προτάσεις με σκοπό την αύξηση του τουρισμού μέσω της αναβάθμισης των υποδομών και του περιβάλλοντος του νησιού θεωρούνται πρωτίστης σημασίας για την περαιτέρω βελτίωση της τουριστικής ανάπτυξης. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 8

ABSTRACT The contribution of the tourism to the comfort of citizens who live in such tourist areas and the local development is given. After more than 70 years of tourist activity in Greece, a certain number of queries have been brought about; for instance, under what circumstances does the tourism development stop being an advantage for each area? What are the boundaries of the carrying capacity of a location? Is there a possibility for an increase of the tourism development if the attributes of an area tend to be saturated? This particular project, uses the geographic area of Poros as a setting and has the purpose to give answers to the questions mentioned before by examining the quality and the quantity of the present tourist activity and tendency towards the area of Poros simultaneously. Starting with the explanation of simple significations, such as tourism and tourism development, this project continues with the description of the affinity between vital tourism, sustainable development and carrying capacity. However, the most significant contribution of this project is the assessment of carrying capacity of Poros, via the estimation of three factors: the tourist capacity, the range of the shores and water consumption. Each one of these factors is of high importance because, by personally knowing the present condition of the island, Poros comes short of concerning these factors because of the heavy traffic in the summer months, especially in August. In conclusion, the enunciation of inferences which come from the estimation of carrying capacity and the propositions with the intention of the tourism increase via the development of the infrastructure and environment of Poros, are deemed to be of high importance for the imminent improvement of tourism development. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο τουρισμός αποτελεί ένα αυτοδύναμο φαινόμενο, του οποίου η ανάπτυξη έλαβε παγκόσμιες διαστάσεις. Για να αποκτήσει κανείς μια σαφή εικόνα όσον αφορά στη βιομηχανία του τουρισμού, πρέπει πρώτα να καταλάβει τις έννοιες «τουρισμός» και «τουριστική ανάπτυξη». Κατόπιν, πρέπει να αντιληφθεί τις επιπτώσεις που αυτός δημιουργεί και να τον συνδέσει άμεσα με το περιβάλλον, την οικονομία και την κοινωνία. Ακόμα, κρίνεται σημαντικό να καταλάβει τον κύκλο ζωής ενός τουριστικού προορισμού, διότι με αυτόν τον τρόπο γίνεται αντιληπτό πότε ένα θέρετρο φτάνει στον κορεσμό και χρειάζεται ανανέωση για να συνεχίσει να αποτελεί πόλο έλξης για τους τουρίστες. Τα τελευταία χρόνια έχουν παρουσιαστεί εναλλακτικές μορφές τουρισμού (πχ ο βιώσιμος, ο αγροτουρισμός κλπ), οι οποίοι στοχεύουν στη μείωση των επιπτώσεων του μαζικού τουρισμού, που είναι η επικρατέστερη μορφή κι έχει ως μονο μέλημά του την αύξηση των οικονομικών κερδών. Η λεγόμενη «φέρουσα ικανότητα» αφορά τα όρια του κορεσμού ενός τουριστικού προορισμού και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το βιώσιμο τουρισμό, αφού και οι δύο αυτές έννοιες έχουν ενσωματωμένες τις ίδιες διαστάσεις, δηλαδή, την περιβαλλοντική, την οικονομική και την κοινωνική. Η περιοχή που επιλέχθηκε να μελετηθεί είναι το νησί του Πόρου του νομού Αττικής, αφού είναι κοντά στην Πρωτεύουσα και η πρόσβαση σε αυτό είναι ιδιαίτερα εύκολη, γεγονός που συνεπάγεται σχετική τουριστική κίνηση καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Στην εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας που πραγματοποιήθηκε στο τελευταίο κεφάλαιο, υπολογίστηκαν τρεις δείκτες, με σκοπό να διαπιστωθεί αν το νησί, όσον αφορά αυτές τις παραμέτρους, έχει φτάσει στα όρια του κορεσμού ή αν οι εγκαταστάσεις και οι πόροι του είναι σε θέση να δεχτούν τον ίδιο ή μεγαλύτερο αριθμό τουριστών και να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους. Συνοψίζοντας, στο πρώτο κεφάλαιο αναλύονται οι βασικές έννοιες γύρω από τον τουρισμό, ενώ στο δεύτερο η ανάλυση προχωρά βαθύτερα, σε πιο συγκεκριμένες έννοιες, όπως η φέρουσα ικανότητα. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η περιοχή μελέτης, τα χαρακτηριστικά της και τα στοιχεία που αφορούν την τουριστική κίνηση, τις χρονικές αιχμές κλπ. Τέλος, στο τέταρτο ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 10

κεφάλαιο πραγματοποιείται η εκτίμηση κάποιων διαστάσεων της φέρουσας ικανότητας. Πιο συγκεκριμένα, υπολογίζονται τρεις δείκτες, με σκοπό να διαπιστωθεί αν το νησί, όσον αφορά αυτές τις παραμέτρους, έχει φτάσει στα όρια του κορεσμού ή αν οι εγκαταστάσεις και οι πόροι του είναι σε θέση να δεχτούν τον ίδιο ή μεγαλύτερο αριθμό τουριστών και να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους. Τα αποτελέσματα που προκύπτουν οδηγούν σε συγκεκριμένες λύσεις προτάσεις. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΙΣ 1.1 Η έννοια του τουρισμού Τόσο στην ελληνική όσο και στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν πολλοί ορισμοί για τον προσδιορισμό της έννοιας του τουρισμού. Σε γενικές γραμμές, όλοι χαρακτηρίζουν τον τουρισμό ως μια δραστηριότητα που συνδέεται άμεσα με την τάση του ανθρώπου για επικοινωνία, ψυχαγωγία και απόκτηση γνώσεων μέσα απο το ταξίδι. Ο ορισμός της λέξης «τουρίστας» δόθηκε το 1963 στη συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για τον Τουρισμό και τα Διεθνή Ταξίδια στη Ρώμη βασισμένο στην ευρύτερη θεώρηση του επισκέπτη. Έτσι, ως «τουρίστας» καθορίστηκε ο προσωρινός επισκέπτης που παραμένει τουλάχιστον 24 ώρες στη χώρα που επισκέπτεται και ο σκοπός του ταξιδιού του είναι ένας από τους εξής: (Lawson and Band Bovy, 1972) αναψυχή, διακοπές, υγεία, μόρφωση, θρησκεία, σπορ και επιχειρήσεις, οικογένεια, αποστολή, συνάντηση. O ορισμός αυτός έγινε δεκτός από την U.I.Ο.Ο.T. (Διεθνής Ένωση Επίσημων Οργανισμών Τουρισμού) με 109 κράτη μέλη την οποία διαδέχτηκε αργότερα ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (W.T.O.), οπότε και χρησιμοποιείται σε παγκόσμιο επίπεδο. Αργότερα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού παραλλάζει τον παραπάνω ορισμό και περιγράφει τον τουρισμό ως μια σειρά δραστηριοτήτων. Πιο συγκεκριμένα, ο τουρισμός χαρακτηρίζεται από το σύνολο των ενεργειών των ατόμων που ταξιδεύουν και διαμένουν σε μέρη διαφορετικά από το σύνηθες περιβάλλον τους, για λόγους αναψυχής, αποφυγής των προβλημάτων της καθημερινότητας, για άσκηση επιχειρηματικών δραστηριοτήτων κλπ, και για χρονικό διάστημα όχι μεγαλύτερο του ενός έτους. Ο όρος σύνηθες περιβάλλον χρησιμοποιείται για να εξαιρεθούν από τον εν λόγω ορισμό τα συχνά ή τακτικά ταξίδια εντός των περιοχών της συνηθισμένης διαμονής και της εργασίας ή άλλα ταξίδια ρουτίνας. Γενικά, ο τουρισμός είναι ένας συνδυασμός δραστηριοτήτων, υπηρεσιών και βιομηχανιών που προσφέρουν μια ταξιδιωτική εμπειρία, συμβάλλοντας παράλληλα στην άνοδο ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 12

του βιοτικού επιπέδου του πληθυσμού, στη δημιουργία νέων θέσεων απασχόλησης, στην αύξηση των επενδύσεων και στη μεγέθυνση της οικονομίας. Ο τουρισμός γενικά μπορεί να διακριθεί σε πολλές κατηγορίες. Οι βασικότερες από αυτές είναι (Ηγουμενάκης, 1997): Ατομικός τουρισμός, δηλαδή η οργάνωση του ταξιδιού γίνεται ατομικά από τον κάθε τουρίστα. Η ανάπτυξη του ατομικού τουρισμού τα τελευταία χρόνια βασίζεται στο σύστημα I.I.T. (Individual Inclusive Tours) μέσω του οποίου προσφέρονται τουριστικά πακέτα σε μεμονωμένα άτομα. Μαζικός τουρισμός, ο οποίος χαρακτηρίζεται από ομαδικότητα συμμετοχής των τουριστών στις διάφορες φάσεις της τουριστικής δραστηριότητας. Ο συλλογικός χαρακτήρας του μαζικού τουρισμού αναφέρεται τόσο στον τρόπο οργάνωσης της τουριστικής μετακίνησης, δηλαδή του ταξιδιού, όσο και στη συγκέντρωση των τουριστών στους τόπους διαμονής. Τη βάση ανάπτυξης του μαζικού τουρισμού αποτελεί σήμερα το G.I.T. (Group Inclusive Tours) που προσφέρει ολοκληρωμένες τουριστικές υπηρεσίες που, στην απλούστερη μορφή τους, περιλαμβάνουν τον τουριστικό προορισμό, το μεταφορικό μέσο, το κατάλυμα και το γεύμα. Εσωτερικός τουρισμός, ο οποίος περιλαμβάνει όλες τις μετακινήσεις που πραγματοποιούνται από ημεδαπούς τουρίστες μέσα στη χώρα ή και από αλλοδαπούς, που είναι όμως μόνιμοι κάτοικοι της χώρας. Εξωτερικός τουρισμός, ο οποίος περιλαμβάνει τις μετακινήσεις των ξένων τουριστών μέσα σε μια χώρα, καθώς και των ημεδαπών που μένουν όμως μόνιμα στο εξωτερικό. Συνεχής τουρισμός, ο οποίος έχει διάρκεια όλο το χρόνο και οι δραστηριότητές του δεν επηρεάζονται από τις κλιματολογικές συνθήκες. Εποχιακός τουρισμός, ο οποίος πραγματοποιείται συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, κυρίως κατά τους θερινούς μήνες. Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί και πολλές άλλες μορφές τουρισμού, όπως ο βιώσιμος, ο εναλλακτικός κλπ, οι οποίοι θα αναλυθούν σε παρακάτω κεφάλαια. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 13

1.2 Τουριστική ανάπτυξη Στα μέσα της δεκαετίας του 50 δόθηκε σημαντική έμφαση στα θετικά αποτελέσματα του τουρισμού και ιδιαίτερα στα οικονομικά οφέλη που μια χώρα μπορούσε να αποκομίσει από αυτόν (Jafari, 1974). Εκτός από τα άμεσα οφέλη για όσους είχαν άμεση ανάμιξη με τη βιομηχανία του τουρισμού, υπήρχε και η εισροή ξένου συναλλάγματος, η αύξηση στον τομέα των κατασκευών και οι επενδύσεις σε άλλες βοηθητικές στον τουρισμό βιομηχανίες που υπηρετούσαν έμμεσα τον τομέα του τουρισμού (Dann, 1994). Ο τουρισμός στη μεταπολεμική περίοδο, λοιπόν, άρχισε να αποτελεί έναν από τους δυναμικότερους και ταχύτερα αναπτυσσόμενους τομείς της παγκόσμιας οικονομίας. Η λειτουργία του τομέα αυτού συνδέεται με τη διεθνοποίηση μεγάλου αριθμού παραγωγικών κλάδων καθώς και κλάδων παροχής υπηρεσιών της οικονομίας. Μπορεί, λοιπόν, να συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη σε τρία επίπεδα στις τουριστικές περιοχές: δημιουργία εισοδημάτων, θέσεων απασχόλησης και φορολογικών εσόδων. Επίσης, διευρύνει την παραγωγική βάση αυτών των περιοχών και επηρεάζει την ανάπτυξη κι άλλων κλάδων της τοπικής οικονομίας, όπως η γεωργία, το εμπόριο κλπ (Ανδριώτης, 2005). ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 14

Εικόνα 1: Παράμετροι διαμόρφωσης των χαρακτηριστικών της τουριστικής ανάπτυξης Πηγή: Κοκκώσης και Τσάρτας (2001) «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον», Ιδία επεξεργασία 1.3 Τουρισμός και περιβάλλον Οι φυσικοί και ανθροπογενείς πόροι καθώς και οι ίδιες οι ανθρώπινες κοινωνίες αποτελούν το κεφάλαιο πάνω στο οποίο χτίζεται το φαινόμενο τουρισμός ενώ ταυτόχρονα είναι και οι κύριοι αποδέκτες των θετικών ή αρνητικών επιρροών που αυτός συνεπάγεται (Κοκκώσης και Τσάρτας, 2001). Η σχέση τουρισμού περιβάλλοντος έχει αποκτήσει ιδιαίτερη σημασία τα τελευταία χρόνια, κυρίως λόγω της αύξησης του διεθνούς ανταγωνισμού καθώς και της γενικότερης αναζήτησης του ανθρώπου για βελτίωση της ποιότητας ζωής και καλύτερο περιβάλλον. Είναι γνωστό πως μέχρι σήμερα, η επικρατέστερη μορφή τουρισμού είναι ο λεγόμενος μαζικός τουρισμός. Η επικράτηση αυτού του τύπου τουρισμού οφείλεται στο γεγονός ότι εξ αιτίας των οργανωτικών και τεχνολογικών καινοτομιών προσέφερε πολύ χαμηλό κόστος μεταφοράς και διαμονής ανά ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 15

επισκέπτη, κάνοντάς το δελεαστικό και προσιτό οικονομικά σε ένα μεγάλο αριθμό ατόμων. Ωστόσο, η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη των τουριστικών υποδομών απειλούσαν συνεχώς το ευαίσθητο περιβάλλον (Wahab, 1975). Οι μεγάλοι αριθμοί μετακινούμενων τουριστών επιβάρυναν σημαντικά τους περιορισμένους πόρους σε μικρής έκτασης προορισμούς ενώ παράλληλα τα οικονομικά οφέλη ήταν εποχιακά και αβέβαια. Έτσι, δημιουργήθηκαν περιοχές με αμέτρητα ξενοδοχεία και υπαλλήλους που είχαν εναποθέσει την επιβίωσή τους στις ετήσιες εισροές επισκεπτών και δεν υπήρχε πραγματική βάση στην οικονομική τους ανάπτυξη (Smith, 1978). Επιπρόσθετα, οι τοπικές κουλτούρες απειλήθηκαν από τις οικονομικά ισχυρότερες κουλτούρες των τουριστών. Έτσι, το συμπέρασμα είναι πως ενώ τα οικονομικά οφέλη ήταν αναμφισβήτητα υψηλά, αναδείχθηκε η ανάγκη για συνυπολογισμό του κοινωνικού και του οικονομικού κόστους (Williams, 1987). Έτσι, άρχισε να παρατηρείται κάποια μεταστροφή των προτιμήσεων των τουριστών προς πιο ανεξάρτητες μορφές, προσαρμοσμένες στα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα του κάθε τουρίστα για επαφή με τη φύση (φυσιολατρικός τουρισμός), για άσκηση ή ενασχόληση με τον αθλητισμό (αθλητικός τουρισμός), για εναλλακτικούς τρόπους ζωής (οικοτουρισμός, αγροτουρισμός) κλπ. Αυτές οι ειδικές μορφές, που συχνά ομαδοποιούνται ως «επιλεκτικός τουρισμός», αναμένεται να αποτελέσουν ένα διαρκώς αυξανόμενο ποσοστό των παγκόσμιων μετακινήσεων. Σε αυτό το είδος τουρισμού παρατηρείται μια ιδιαίτερη έμφαση στην ποιότητα. Μέρος αυτής της ποιότητας είναι και το περιβάλλον, φυσικό και πολιτισμικό. Τα αίτια που ωθούν προς μια τέτοια κατεύθυνση για ειδικές μορφές τουρισμού, θα πρέπει να αναζητηθούν στην ικανοποίηση των βασικών αναγκών για ξεκούραση και αναψυχή, στη γενικότερη άνοδο του βιοτικού επιπέδου και τις μεταβολές στις ανάγκες, στην αυξανόμενη υποβάθμιση της ποιότητας του περιβάλλοντος, στη συνειδητοποίηση της αλληλεξάρτησης ανθρώπινων δραστηριοτήτων και φυσικού περιβάλλοντος καθώς και στην ευαισθητοποίηση σχετικά με την προστασία και ανάδειξη της τοπικής πολιτιστικής ταυτότητας κάθε περιοχής. (Κοκκώσης και Τσάρτας, 2001) ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 16

1.4 Επιπτώσεις του τουρισμού Η μελέτη των επιπτώσεων του τουρισμού αποτελεί μια απο τις κύριες παραμέτρους στην ανάλυση των χαρακτηριστικών της τουριστικής ανάπτυξης αφού η τουριστική ανάπτυξη επιφέρει σημαντικές αλλαγές στην οικονομία, στην κοινωνία, στον πολιτισμό και το περιβάλλον των περιοχών όπου εφαρμόζονται οι τουριστικές πολιτικές και δράσεις. 1.4.1 Επιπτώσεις στο περιβάλλον Ο τουρισμός μπορεί να επιφέρει τόσο θετικές όσο και αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον (Jenkins, Inskeep, 1986). Αυτό εξαρτάται από το πόσο καλά σχεδιάζεται και ελέγχεται η τουριστική ανάπτυξη. Οι βασικές επιπτώσεις του δεν εμφανίζονται ταυτόχρονα σε κάθε τουριστική περιοχή αλλά εξαρτάται από το είδος και την κλίμακα της τουριστικής ανάπτυξης καθώς και από τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Η μόλυνση των υδάτων είναι μια αρνητική επίπτωση του τουρισμού. Εάν δεν υπάρχει ένα καλό σύστημα αποχέτευσης στις τουριστικές εγκαταστάσεις, μπορεί να προκληθεί μόλυνση των υδάτων από τα λύματα. Επίσης, η ακατάλληλη διάθεση αποβλήτων, δηλαδή η ρύπανση του εξωτερικού περιβάλλοντος με σκουπίδια, αποτελεί συνηθισμένο πρόβλημα στις τουριστικές περιοχές. Η ατμοσφαιρική ρύπανση αποτελεί ένα ακόμα πιθανό πρόβλημα. Σε γενικές γραμμές ο τουρισμός θεωρείται «καθαρή βιομηχανία». Ωστόσο, η τουριστική ανάπτυξη μπορεί να προκαλέσει μόλυνση του αέρα λόγω της υπερβολικής χρήσης αυτοκινήτων από τους τουρίστες σε ορισμένες περιοχές. Επιπλέον, αν η τουριστική ανάπτυξη δε σχεδιαστεί και προγραμματιστεί κατάλληλα, ειδικότερα σε περιοχές χωρίς βλάστηση, μπορεί να προκληθεί μόλυνση με τη μορφή σκόνης και αιωρούμενων σωματιδίων στον αέρα. Ο συνωστισμός των τουριστών, ιδιαίτερα στα δημοφιλή τουριστικά αξιοθέατα, και η κυκλοφοριακή συμφόρηση συντελούν στις αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις του τουρισμού και μπορεί να προκαλέσουν ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 17

δυσαρέσκεια στους κατοίκους των τουριστικών περιοχών. Ακόλουθο της συγκεκριμένης επίπτωσης είναι και η ηχορύπανση, η οποία αποτελεί ένα ακόμα αρνητικό στοιχείο. Ο θόρυβος που δημιουργείται από τη συγκέντρωση τουριστών και τουριστικών οχημάτων μπορεί να φτάσει σε ανεπιθύμητα επίπεδα. Η οπτική ρύπανση είναι ένας παράγοντας ο οποίος δε συναντάται συχνά στις επιπτώσεις του τουρισμού. Οι τουριστικές εγκαταστάσεις ακατάλληλο σχεδιασμό ενδέχεται να μην ταιριάζουν με την τοπική αρχιτεκτονική ή την τοπική κλίμακα κατασκευής. Η ακαλαίσθητη διάταξη των τουριστικών εγκαταστάσεων, η ανεπαρκής ή ακατάλληλη χωροταξία καθώς και η κακή συντήρηση των κτιρίων ή του εξωτερικού χώρου μπορεί να καταστήσει απωθητικό το περιβάλλον τόσο για τους τουρίστες όσο και για τους κατοίκους. Στην τουριστική περιοχή μπορεί να παρουσιαστούν προβλήματα χρήσεων γης. Σύμφωνα με τις αρχές σωστού τουριστικού σχεδιασμού, δε θα πρέπει να χρησιμοποιούνται για τουριστική ανάπτυξη τμήματα γης που είναι κατάλληλα για άλλες χρήσεις, όπως γεωργία, κατασκευή κατοικιών ή χώρων αναψυχής, καθώς και περιοχές που θα έπρεπε να κηρυχθούν διατηρητέες. Αν σχεδιαστεί σωστά και τεθεί υπό έλεγχο, ο τουρισμός μπορεί να βοηθήσει ποικιλοτρόπως στη διατήρηση και τη βελτίωση του περιβάλλοντος. Η λειτουργία κάποιων χώρων ως τουριστικά θέρετρα μπορεί να αποτελέσει πηγή κονδυλίων (πχ συντήρηση πάρκων, εξωτερικών χώρων αναψυχής και προστατευόμενων περιοχών), τα οποία διαφορετικά ίσως εγκαταλείπονταν σε φθορά. Επιπλέον, ο τουρισμός μπορεί να προσφέρει το κίνητρο για τον «καθαρισμό» του ευρύτερου περιβάλλοντος, μέσω του ελέγχου της ποιότητας του αέρα και των υδάτων, της ηχορύπανσης και της απόρριψης σκουπιδιών. Ακόμα, συντελεί στη βελτίωση της περιβαλλοντικής αισθητικής, μέσω προγραμμάτων διατήρησης του τοπίου, ελέγχων στα σχέδια των νέων κτιρίων και καλύτερης συντήρησής τους. Αν και πρόκειται για περισσότερο «υποκειμενικές» ωφέλειες, η αναβάθμιση του περιβάλλοντος και των υποδομών μπορεί να είναι δύο ακόμα θετικά στοιχεία της τουριστικής ανάπτυξης. Ο σωστός σχεδιασμός των ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 18

τουριστικών εγκαταστάσεων μπορεί να εμπλουτίσει ένα φυσικό ή αστικό περιβάλλον, το οποίο διαφορετικά θα ήταν βαρετό και δε θα παρουσίαζε κανένα ενδιαφέρον. Σχετικά με τις τοπικές υποδομές, τα αεροδρόμια, τα οδικά δίκτυα, τα συστήματα ύδρευσης, αποχέτευσης και τηλεπικοινωνιών συχνά βελτιώνονται μέσω της ανάπτυξης του τουρισμού. 1.4.2 Επιπτώσεις στον οικονομικό τομέα Σύμφωνα με τους Mathieson & Wall (1982), η τουριστική ανάπτυξη συνδέεται άμεσα ή έμμεσα με μία πληθώρα οικονομικών και παραγωγικών δραστηριοτήτων. Τομείς όπως η απασχόληση, η περιφερειακή ανάπτυξη, το ισοζύγιο πληρωμών αλλά και ο πληθωρισμός, επηρεάζονται βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα από τις δραστηριότητες και το βαθμό ανάπτυξης του τομέα. Τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα από την ανάπτυξη του τουρισμού για την οικονομία προέρχονται από το γεγονός ότι αποτελεί: Τη μεγαλύτερη βιομηχανία και πηγή εισροής συναλλάγματος σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες, επιτυγχάνοντας να καλύψει ένα μεγάλο ποσοστό του παθητικού ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, ενώ παράλληλα προωθεί και την ανάπτυξη και άλλων οικονομικών κλάδων. Πηγή δημιουργίας θέσεων εργασίας. Πηγή αύξησης των εισοδημάτων σε τοπικό και εθνικό επίπεδο με την αύξηση των φορολογικών εσόδων της τοπικής αυτοδιοίκησης και του κράτους. Τομέα απορρόφησης μεγάλων κεφαλαίων για την πραγματοποίηση αναπτυξιακών και επενδυτικών έργων τα οποία συνδέονται έμμεσα ή άμεσα με την τουριστική ανάπτυξη. Παράλληλα όμως η διεθνής βιβλιογραφία καταγράφει και αρνητικές πτυχές της τουριστικής ανάπτυξης για τον οικονομικό τομέα. Οι αρνητικές επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης στην οικονομία των κοινοτήτων υποδοχής σχετίζεται κυρίως με: ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 19

Τον εποχικό χαρακτήρα και τις χαμηλές αποδοχές, τα οποία χαρακτηρίζουν την πλειοψηφία των τουριστικών επαγγελμάτων. Την πλήρη εξάρτηση, που παρουσιάζεται σε μερικές κοινότητες υποδοχής, από τον τουρισμό με αποτέλεσμα να καθίστανται ιδιαίτερα ευάλωτες στις αλλαγές που παρουσιάζονται στην τουριστική αγορά. Εμφάνιση φαινόμενων αύξηση του πληθωρισμού και της αξίας της γης. Αυξανόμενη τάση για εισαγωγές. Πρέπει σε αυτό το σημείο να σημειωθεί πως οι επιδράσεις του τουρισμού στην οικονομία διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή και είναι ανάλογες του επιπέδου ανάπτυξης της κάθε περιοχής. 1.4.3 Κοινωνικές επιπτώσεις Η τουριστική ανάπτυξη επιφέρει τόσο θετικές όσο και αρνητικές κοινωνικές αλλαγές και μεταβολές στις κοινότητες υποδοχής. Η ύπαρξη θετικών ή αρνητικών επιπτώσεων στις τοπικές κοινωνίες εξαρτάται κυρίως από το είδος του τουρισμού που αναπτύσσεται στην περιοχή, αλλά και από το βαθμό συνοχής των εσωτερικών κοινωνικών δομών των κοινοτήτων υποδοχής. Παράλληλα, καθοριστικό ρόλο έχουν και οι κρατικοί αρμόδιοι φορείς, με τη θέσπιση μέτρων για προσδιορισμό και περιορισμό των αρνητικών επιδράσεων. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του τουρισμού είναι η δημιουργία κοινωνικών προτύπων μέσα από την επαφή τουρίστα και ντόπιου. Κύριο χαρακτηριστικό αυτής της επαφής είναι η οικονομική συναλλαγή. Πέρα όμως του οικονομικού στοιχείου, ο τουρισμός αποτελεί και σημείο επικοινωνίας και διαπολιτισμικής ανταλλαγής, η οποία σε μερικές περιπτώσεις επιφέρει αρνητικές μεταβολές στα ήθη, στα έθιμα, στα κοινωνικά πρότυπα, στις δομές και τους θεσμούς των κοινοτήτων υποδοχής. Σε κάποιες περιπτώσεις η τοπική κοινωνία επηρεάζεται σημαντικά από τις ξένες κουλτούρες και αυτό έχει ως αντίκτυπο την αλλαγή των εθίμων και των συνηθειών τους. Στις περιπτώσεις όπου η τουριστική ανάπτυξη φτάσει σε επίπεδο ωρίμανσης και κορεσμού τότε συχνά παρατηρείται μία αδιαφορία και μία αδυναμία επικοινωνίας μεταξύ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 20

επισκεπτών και ντόπιων. Σε αυτό το στάδιο ο τουρίστας αντιμετωπίζεται ως επί τω πλείστων ως ένα «εμπόρευμα». Επίσης, συχνά παρατηρούνται φαινόμενα εμπορευματοποίησης της τοπικής παράδοσης, αλλοίωση της αυθεντικότητας και τέλος δημιουργία πολιτισμικών στερεοτύπων. Αποτέλεσμα αυτού είναι η σύνδεση των κοινοτήτων υποδοχής με συγκεκριμένα πολιτισμικά στερεότυπα τα οποία υποβαθμίζουν την πολιτιστική παράδοση των εν λόγω περιοχών (Λύτρας, 1998). Παράλληλα, όμως, αναφέρεται η τουριστική ανάπτυξη μπορεί να αξιοποιηθεί ως μέσο προώθησης, αναβίωσης και διατήρησης συγκεκριμένων παραδοσιακών στοιχείων των κοινοτήτων υποδοχής. Αντίστοιχα, όλα τα στοιχεία που συνθέτουν τον πολιτισμό μίας περιοχής αποτελούν σημαντικό πόλο έλξης επισκεπτών. Στόχος είναι η διατήρηση της αυθεντικότητας καθώς και η ανάδειξη και προβολή των πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων των κοινοτήτων υποδοχής ως διαφοροποιητικών στοιχείων σε σύγκριση με άλλες τουριστικές περιοχές (Κοκκώσης και Τσάρτας, 2001). 1.5 O κύκλος ζωής ενός τουριστικού προορισμού Σύμφωνα με το Χατζηβέργη (2003), η ανάπτυξη του τουρισμού στις περισσότερες των περιπτώσεων, βασίζεται στον τοπικό και πολιτισμικό πλούτο. Ωστόσο, πολλές φορές ο βαθμός στον οποίο αναπτύσσεται επηρεάζει σημαντικά την ποιότητα του περιβάλλοντος και τη φυσική και πολιτισμική κληρονομιά, απειλώντας την ίδια τη βάση της ανάπτυξής του. Αυτό συμβαίνει γιατί, στο μέτρο που η ανάπτυξη του τουρισμού σε έναν τόπο εξαρτάται από τους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους, η μείωση της ελκυστικότητας ενός τόπου λόγω υποβάθμισης του περιβάλλοντος, εκτός από τις αρνητικές συνέπειες που έχει για την ποιότητα ζωής των κατοίκων, οδηγεί συχνά και σε πτώση του τουρισμού με σημαντικές συνέπειες για την τοπική οικονομία και κοινωνία. Οι αρνητικές συνέπειες του τουρισμού στο μετασχηματισμό του περιβάλλοντος δεν αφορούν μόνο το παρόν, αλλά κυρίως το μέλλον καθώς αφορά τη δυνατότητα της περιοχής να μπορεί να υποστηρίζει μελλοντικά την τουριστική δραστηριότητα. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 21

Ένας τουριστικός προορισμός, όπως και ένα προϊόν, έχει έναν κύκλο ζωής. Δηλαδή, στην αρχή γνωρίζει τη φάση της άνθησης επέκτασης με σημαντική συσσώρευση κερδών, τη φάση της ωρίμανσης που συνοδεύεται από την εμφάνιση αρνητικών εξωτερικών οικονομιών και έντονου ανταγωνισμού (μείωση κερδών) και τη φάση της κάμψης κρίσης την οποία θα ακολουθήσει η ανανέωση ή η κατάρρευση. Ως γνωστό, η κύρια μορφή τουρισμού που έχει αναπτυχθεί συνδέεται με τη θάλασσα και κατ επέκταση παρατηρείται αυξημένη ζήτηση κατά τους θερινούς μήνες. Με άλλα λόγια, υπάρχει χωρική και εποχική συγκέντρωση, η οποία ξεπερνά πολλές φορές τα όρια αντοχής του συστήματος, δηλαδή την ικανότητά του να απορροφά τις προκαλούμενες αλλαγές χωρίς να αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα ισορροπίας. Τα όρια αυτά εκφράζονται με τη φέρουσα ικανότητα του συστήματος, η οποία αναλύθηκε λεπτομερώς παραπάνω. Η εξελικτική πορεία στην ανάπτυξη των τουριστικών περιοχών δεν είναι παντού η ίδια, καθώς εξαρτάται από συγκεκριμένους παράγοντες που επηρεάζουν άμεσα τις διαδικασίες που ενεργοποιούνται στις τουριστικές περιοχές, ωθώντας σε πιο οργανωμένους και σύνθετους τρόπους ανάπτυξης, ακολουθώντας κάποια στάδια. Με τον όρο «στάδια» νοούνται οι διαδοχικές φάσεις της τουριστικής ανάπτυξης μιας περιοχής. Στην κάθε φάση διαμορφώνονται χαρακτηριστικά σχετικά με την κοινωνικοοικονομική δομή και τον τύπο των τουριστικών υποδομών και υπηρεσιών. Τα στάδια ανάπτυξης έχουν συνδεθεί με την έννοια του κύκλου ζωής της τουριστικής περιοχής και είναι τα εξής: εξερεύνηση: όταν ένας μικρός αριθμός τουριστών ταξιδεύουν αυτόνομα και επιθυμούν τη διαμονή σε περιοχές ήσυχες με πλούσια φυσική ομορφιά. Σιγά σιγά παρατηρείται ήπια ξενοδοχειακή ανάπτυξη με τη συμβολή ντόπιων επιχειρηματιών. Οι κάτοικοι αντιμετωπίζουν τους τουρίστες σαν φιλοξενούμενους. Καθοριστικοί παράγοντες θεωρούνται: o η φυσική ομορφιά της περιοχής o οι λίγοι τουρίστες και o οι ντόπιοι επιχειρηματίες. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 22

εμπλοκή: οι τουρίστες πληθαίνουν και η τοπική κοινωνία προσαρμόζεται στον τουρισμό ενώ παράλληλα τον αναγνωρίζει ως κύριο μέσο ανάπτυξης. Οι υπηρεσίες διαμονής, εστίασης και ψυχαγωγίας αναπτύσσονται ενώ συρρέουν και επιχειρηματίες από άλλες περιοχές της χώρας για να επενδύσουν σε αυτές. Δηλαδή, αρχίζει μια σταδιακή και αργή αλλαγή των παραγωγικών δομών της περιοχής με στροφή προς τις υπηρεσίες. ανάπτυξη: παρατηρούνται ταχείες αλλαγές στην κοινωνική και παραγωγική δομή της περιοχής. Εγκαταλείπονται σχεδόν όλοι οι κλάδοι παραγωγής και γίνεται στροφή προς την απασχόληση στον τουρισμό. Από μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού, υιοθετούνται καταναλωτικά και κοινωνικά πρότυπα των αστικών κέντρων ενώ παράλληλα οι σχέσεις των τουριστών με τους ντόπιους, γίνονται σταδιακά σχέσεις εμπορικής συναλλαγής. Προς το τέλος αυτού του σταδίου ο τουρισμός συνεχίζει να αυξάνεται, αλλά οι τοπικές τουριστικές υπηρεσίες και οι πόροι δεν επαρκούν πλέον για να εξυπηρετήσουν το μεγάλο όγκο των τουριστών. Σημαντική θεωρείται και η συμβολή της πολιτείας με την εκπόνηση και εφαρμογή προγραμμάτων ανάπτυξης και προβολής της περιοχής. Έτσι, προκύπτουν κάποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα για την περιοχή, όπως: o η δημιουργία μιας σύνθετης τουριστικής υποδομής o μεγάλης εμβέλειας επενδύσεις από το κράτος o οι πρώτες σημαντικές επενδύσεις από ιδιώτες o αλλαγές στη χωρική και λειτουργική οργάνωση της περιοχής, ώστε να εξυπηρετούνται οι τουρίστες o οι πρώτες ομάδες οργανωμένου τουρισμού που ταξιδεύουν χρησιμοποιώντας υπηρεσίες. Εν τέλει, η περιοχή αποκτά διαφημιστική εικόνα. εδραίωση: πλέον οι τουρίστες είναι πολλοί και οι υπηρεσίες τυποποιημένες. Η τοπική κοινωνία αρχίζει να χάνει τη δυνατότητα ελέγχου επί της τουριστικής βιομηχανίας αφού πολλά ξενοδοχεία και υπηρεσίες ανήκουν πια σε διεθνείς επιχειρήσεις. Κατ επέκταση, ο ντόπιος πληθυσμός γίνεται οικονομικά εξαρτημένος από τους ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 23

οργανισμούς ή τα άτομα που αν και δεν ζουν στην περιοχή αυτή, ασκούν τον έλεγχο των δραστηριοτήτων. Αν και το γεγονός αυτό συντελεί στην αύξηση της παραγωγικότητας, η κοινότητα ενδέχεται να αναπτύξει αρνητικά αισθήματα ενάντια στην απώλεια της ντόπιας κουλτούρας. Από την άλλη, η υλιστική ποιότητα της ζωής των κατοίκων βελτιώνεται. Μπορεί να σημειωθεί επίσης μία αναγέννηση της τοπικής χειροτεχνίας η οποία δημιουργεί εισπράξεις και συντελεί στην εμφάνιση μιας οικοτεχνίας. Μια περιοχή που παλαιότερα ήταν μία αγροτική κοινότητα, ξαφνικά βρίσκεται σε ένα αστικό ή ημιαστικό περιβάλλον, γεγονός που αλλάζει το χαρακτήρα της περιοχής σημειώνοντας μία παράλληλη πτώση στις σχέσεις καλής γειτονίας και αλληλοβοήθειας. μαρασμός ή αναζωογόνηση: σε αυτό το στάδιο, ο προορισμός έχει κορεστεί και οι κάτοικοι είναι δυσαρεστημένοι. Για τους επισκέπτες, οι παράγοντες που ήταν υπεύθυνοι για την αρχική επιτυχία του προορισμού, όπως η φιλοξενία και η φιλικότητα των κατοίκων, το καθαρό και χωρίς συνωστισμό περιβάλλον κλπ, έχουν εξαφανιστεί με αποτέλεσμα να αναζητούν άλλους ανόθευτους προορισμούς. Η αλλαγή της ιδιοκτησίας κτιρίων και επιχειρήσεων είναι μεγάλη, λίγες νέες επιχειρήσεις ανοίγουν, η γη και τα κτίρια χάνουν την αξία τους και η ντόπια ιδιοκτησία αυξάνεται. Σε αυτό το σημείο, δύο τινά μπορούν να συμβούν: πτώση ή αναζωογόνηση. Πτώση μπορεί να υπάρξει αν η τουριστική αγορά συνεχίσει να συρρικνώνεται και η τουριστική περιοχή δεν είναι ικανή να ανταγωνιστεί άλλους τουριστικούς προορισμούς. Αναζωογόνηση του τουριστικού προορισμού, μπορεί να επέλθει με την αξιοποίηση πόρων του οι οποίοι μέχρι τώρα έμεναν αναξιοποίητοι ή με την δημιουργία καινούργιων. Εδώ πρέπει να σημειωθεί πως δεν είναι απαραίτητο ότι ένας προορισμός θα περάσει από όλα τα στάδια του κύκλου. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 24

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ: ΦΕΡΟΥΣΑ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 2.1 Φέρουσα ικανότητα Σχετικά με την αναδρομή στο ιστορικό της γένεσης της έννοιας «φέρουσα ικανότητα», οι πρώτες αναφορές έγιναν στα μέσα της δεκαετίας του 1930 όταν ο βιολόγος Lowell Sumner αναρωτήθηκε «πώς μπορεί ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων να εξαπολύεται στη φύση χωρίς να καταστρέφει το φυσικό περιβάλλον». Συμπέρανε, λοιπόν, πως η χρήση των φυσικών οικοσυστημάτων πρέπει να διατηρείται «στα όρια της φέρουσας ικανότητας» (Cole and Carlson, 2010). Στη συνέχεια, η έννοια μεταφέρθηκε στο πλαίσιο της διαχείρισης των εθνικών πάρκων για να συσχετίσει τον τουρισμό στα πάρκα με την κατάσταση των φυσικών πόρων όπως αυτή προσμετράται από τη συμπίεση του εδάφους, την καταστροφή του εδάφους και άλλες παραμέτρους (οικολογική φέρουσα ικανότητα). Ωστόσο, σύντομα έγινε αντιληπτό ότι υπάρχει και η κοινωνική διάσταση της φέρουσας ικανότητας που καθορίζεται από την ποιότητα της εμπειρίας του επισκέπτη (WWF, Συνέδριο με θέμα τη φέρουσα ικανότητα, 2002). Ήταν γενικά αποδεκτό πως τα αυξανόμενα επίπεδα χρήσης άλλαζαν την φύση της εμπειρίας αναψυχής που προσέφερε μια συγκεκριμένη περιοχή σε τέτοιο βαθμό που διέφερε εντελώς από αυτήν που αρχικά προσέλκυσε τους επισκέπτες (Ζιάνκας κ.α., 2009). Σύμφωνα με τη Ζιάκα (2004), η έννοια της «φέρουσας ικανότητας» στην οικολογία αφορά: τον μέγιστο αριθμό των ειδών που ένα οικοσύστημα μπορεί να υποστηρίξει κατά τη διάρκεια της εποχής του έτους με τις δυσμενέστερες συνθήκες τη μέγιστη βιομάζα που μπορεί να συντηρήσει αέναα τον μέγιστο αριθμό ζώων που μια περιοχή μπορεί να συντηρήσει χωρίς επιδείνωση. Η ιδέα που περικλείει αυτός ο ορισμός, δηλαδή η πεπερασμένη χωρητικότητα και αντοχή των οικοσυστημάτων, έχει γενικότερη αξία και γι αυτό λαμβάνεται ως θεμελιώδες κριτήριο για την εξασφάλιση της επιθυμητής ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 25

ισορροπίας τόσο των οικοσυστημάτων, όσο και των ανθρωπογενών συστημάτων. Έτσι, σε θέματα διαχείρισης η «φέρουσα ικανότητα» αναφέρεται στο επίπεδο χρήσης, το οποίο ένας φυσικός ή ανθρωπογενής πόρος μπορεί να υποστηρίξει χωρίς να επέλθει σοβαρή επιδείνωση του είδους και της ποιότητας του πόρου. Στις αρχές τις δεκαετίας του 1960, η προσοχή των ερευνητών επικεντρώθηκε στους κοινωνικούς παράγοντες της φέρουσας ικανότητας. Ήταν γενικά αποδεκτό πως τα αυξανόμενα επίπεδα χρήσης άλλαζαν την φύση της εμπειρίας αναψυχής που προσέφερε μια συγκεκριμένη περιοχή σε τέτοιο βαθμό που διέφερε εντελώς από αυτήν που αρχικά προσέλκυσε τους επισκέπτες. Στις δεκαετίες του 1970 και του 1980 οι έρευνες για τη φέρουσα ικανότητα αναφέρονταν στη σχέση ανάμεσα στα επίπεδα χρήσης και την ικανοποίηση των επισκεπτών, αλλά σταδιακά η έννοια της φέρουσας ικανότητας γενικεύτηκε ενώ ενσωματώθηκαν σε αυτήν και θέματα που αφορούσαν κοινωνικο πολιτιστικούς και οικονομικούς παράγοντες. Παρά τις κριτικές που υπήρξαν για την δυνατότητα εφαρμογής της φέρουσας ικανότητας, οι έρευνες συνεχίστηκαν και επικεντρώθηκαν στις επόμενες δεκαετίες σε θέματα ειδικών μορφών τουρισμού. Τα τελευταία χρόνια, υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για τις μεθόδους εφαρμογής της φέρουσας ικανότητας με την χρήση νέων τεχνολογιών και Συστημάτων Γεωγραφικής Ανάλυσης (G.I.S.). (Ζιάνκας, Κουρεντής και Λάσδα, 2009) Στην Ελλάδα, την αρχή της φέρουσας ικανότητας αναγνώρισε για πρώτη φορά το Ε Τμήμα του Συμβουλίου της Επικρατείας, ως θεμελιώδη αρχή που θα πρέπει να διέπει την ίδρυση οικισμών που εξαπλώνονται ραγδαία σε βάρος της υπαίθρου, εξαιτίας της κερδοσκοπίας γης και της απουσίας χωροταξικών σχεδίων. Το Δικαστήριο έκρινε ότι η ίδρυση των οικισμών αυτών είναι επιτρεπτή μόνο στο πλαίσιο ενός ευρύτερου σχεδιασμού σε επίπεδο τουλάχιστον νομού, αφού ληφθεί υπόψη η φέρουσα ικανότητα του όλου οικιστικού ιστού και των παρακείμενων οικοσυστημάτων καθώς επίσης και της γενικότερης χωροταξικής διάταξης της περιοχής (Π.Ε. 246, 586/1992). Από τότε, στη Νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας η αρχή της φέρουσας ικανότητας παρουσιάζεται ως θεμελιώδης αρχή και κριτήριο για την επιλογή ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 26

σχεδίων διαχείρισης, έργων και δραστηριοτήτων που θα έπρεπε να επιτραπεί να αναπτυχθούν σε μια ορισμένη περιοχή. Βάσει του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (W.T.O.) με τον όρο φέρουσα ικανότητα του τουρισμού νοείται «ο μέγιστος δυνατός αριθμός ατόμων που μπορεί να φιλοξενήσει ταυτοχρόνως ένας τουριστικός προορισμός, χωρίς να προκαλείται καταστροφή του φυσικού, οικονομικού, κοινωνικο οικονομικού περιβάλλοντος, αλλά και μια μη αποδεκτή μείωση στην ποιότητα της ικανοποίησης των επισκεπτών» (United Nations Environmant Programme/Mediteranian Action Plan/Priority Actions Programme, 1997). Επομένως, σημαντικό κριτήριο που λαμβάνεται υπ όψιν είναι η συνολική εμπειρία που αποκομίζει ο τουρίστας αλλά και ο ντόπιος κάτοικος. Βάσει των Βαγιάννη και Σπιλάνη (2002), μπορούν να διατυπωθούν δύο βασικοί ορισμοί για τη φέρουσα ικανότητα: ο πρώτος αφορά τους τουρίστες και ο δεύτερος τους κατοίκους του τόπου υποδοχής. Όσον αφορά τον τουρίστα, η φέρουσα ικανότητα εκφράζει το μέγιστο αριθμό των ανθρώπων που μπορούν να βρίσκονται και να ικανοποιούν τις ανάγκες τους σε μια περιοχή, χωρίς μη αποδεκτή αλλαγή στο φυσικό περιβάλλον και χωρίς μη αποδεκτή υποβάθμιση στην ποιότητα της εμπειρίας των επισκεπτών (Mathieson και Wall, 1982). Οι ίδιοι ερευνητές διακρίνουν την οικονομική διάσταση της φέρουσας ικανότητας που ορίζεται ως «η ικανότητα απορρόφησης τουριστικών δραστηριοτήτων και λειτουργιών, χωρίς να εξοβελίζονται επιθυμητές τοπικές δραστηριότητες, και την κοινωνική φέρουσα ικανότητα, ως το επίπεδο στο οποίο η τοπική κοινωνία αρχίζει να μην ανέχεται την παρουσία τουριστών». Ο Inskeep (1991) υποστηρίζει ότι ο ορισμός αυτός είναι εν μέρει ελλιπής και πρέπει να προστεθεί «και χωρίς μη αποδεκτή αρνητική επίπτωση στην κοινωνία, στην οικονομία και στον πολιτισμό της τουριστικής περιοχής». Ωστόσο, αν και έγιναν κάποιες απόπειρες για τον προσδιορισμό της χωρητικότητας των τουριστικών περιοχών, κανείς δεν προσδιορίζει με σαφήνεια πώς μπορούν να μετρηθούν οι επιπτώσεις που προαναφέρθηκαν καθώς και τη μεθοδολογία με την οποία μπορούν να καθοριστούν τα όρια της φέρουσας ικανότητας μιας περιοχής. Σύμφωνα με το δεύτερο ορισμό, η φέρουσα ικανότητα εκφράζει τον αριθμό των ανθρώπων που μπορούν να επισκέπτονται μια περιοχή και να ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 27

διαμείνουν σε αυτήν, χωρίς να προκαλούνται αρνητικές επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτιστική ζωή των μόνιμων κατοίκων και χωρίς η παρουσία τους να γίνεται ανεπιθύμητη από τους μόνιμους κατοίκους. Με βάση όλα τα προηγούμενα, η τουριστική φέρουσα ικανότητα μπορεί να διακριθεί σε (Swarbrooke, 1999): Φυσική φέρουσα ικανότητα, που αναφέρεται στον αριθμό των τουριστών που μπορεί να φιλοξενήσει μια περιοχή Περιβαλλοντική ή οικολογική φέρουσα ικανότητα, που αναφέρεται στον αριθμό των τουριστών που μπορεί να φιλοξενήσει μια περιοχή, πριν αρχίσουν να προκαλούνται βλάβες στο περιβάλλον ή το οικοσύστημα. Οικονομική φέρουσα ικανότητα, που αναφέρεται στον αριθμό των τουριστών που μπορεί να φιλοξενήσει μια περιοχή, πριν αρχίσει να υποφέρει από οικονομικά προβλήματα Κοινωνική φέρουσα ικανότητα, που αναφέρεται στον αριθμό των ανθρώπων, πέρα από τον οποίο επέρχεται κοινωνική αποσύνθεση Αντιληπτική φέρουσα ικανότητα, που αναφέρεται στον αριθμό των ανθρώπων που μπορεί να φιλοξενήσει μια περιοχή, πριν η εμπειρία του τουρίστα αρχίσει να επηρεάζεται σημαντικά Φέρουσα ικανότητα υποδομών, που αναφέρεται στο μέγιστο αριθμό τουριστών που μπορούν να εξυπηρετήσουν οι υποδομές μιας περιοχής. Ο Swarbrooke συμπεραίνει ότι ενώ η φέρουσα ικανότητα είναι πολύ χρήσιμη έννοια είναι εξαιρετικά δύσκολο να υπολογιστεί. Η έννοια της φέρουσας ικανότητας είναι εύκολο να εφαρμοστεί μόνο σε νέους τουριστικούς προορισμούς όπου ο μαζικός τουρισμός δεν έχει δημιουργήσει έντονες αρνητικές επιπτώσεις. Το πιο σημαντικό πρόβλημα που εμφανίζει η έννοια της φέρουσας ικανότητας σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της αφού δεν μπορεί να προσδιοριστεί ένα μέτρο το οποίο θα μπορεί να εκτιμά το μέγεθος των επιπτώσεων του τουρισμού. Παράλληλα, δεν είναι εύκολος ο υπολογισμός του μέγιστου αριθμού τουριστών που μπορεί να δεχτεί μια περιοχή αφού η εποχικότητα αποτελεί σημαντικό εμπόδιο εκτίμησης της φέρουσας ικανότητας λόγω του ότι ο συνωστισμός και οι μέγιστοι αριθμοί συγκέντρωσης εμφανίζονται για ένα μικρό χρονικό διάστημα μέσα στο χρόνο (Βαγιάννη και Σπιλάνης, 2002). ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 28

2.1.1 Μελέτες περίπτωσης Ελλάδα: Η περίπτωση της Ρόδου (Σπυράτος, 2005) Εικόνα 2: Η θέση της Ρόδου Η Ρόδος είναι νησί της Ελλάδας, βρίσκεται στο Αιγαίο Πέλαγος και έχει έκταση περίπου 1400 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Το συγκεκριμένο νησί αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης της τουριστικής ανάπτυξης στο πλαίσιο της Μελέτης Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Παράκτιας Περιοχής (UNEP/MAP/PAP, 1996). Η ανάλυση της φέρουσας ικανότητας έγινε για το κεντρικό ανατολικό τμήμα του νησιού, το οποίο περιλαμβάνει σχεδόν 400 τετραγωνικά χιλιόμετρα και 18000 κατοίκους. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του νησιού είναι το μεγάλο ποσοστό απασχόλησης (περίπου 40%) στον τομέα του τουρισμού και των μεταφορών, με το βόρειο τμήμα να συγκεντρώνει τον περισσότερο πληθυσμό καθώς και το μεγαλύτερο ποσοστό οικονομικών δραστηριοτήτων, με τάση να επεκταθεί προς την υπό εξέταση περιοχή. Η κεντρική ανατολική περιοχή είναι πιο πιθανό να αναπτυχθεί στο μέλλον διότι οι υπόλοιπες γύρω περιοχές είτε παρουσιάζουν κορεσμό είτε είναι αδύνατο να αναπτυχθούν λόγω έντονου αναγλύφου είτε υπάρχει ανάγκη προστασίας του περιβάλλοντος. Στόχος της εκτίμησης της φέρουσας ικανότητας ήταν ο καθορισμός του μέγιστου αριθμού που μπορεί να επισκεφθεί το νησί ταυτόχρονα χωρίς να υπάρξει αλλοίωση του φυσικού, οικολογικού και κοινωνικο πολιτιστικού περιβάλλοντος ή μείωση της εμπειρίας αναψυχής του επισκέπτη. Κατά την ανάλυση μελετήθηκαν οι χρήσεις γης, οι πόροι, και αναπτύχθηκαν εναλλακτικά μοντέλα τουριστικής ανάπτυξης για το υπό εξέταση τμήμα του νησιού. Κατόπιν προτάθηκε ένα αναπτυξιακό σχέδιο με ζώνες διαφορετικής έντασης και μορφής τουριστικής ανάπτυξης και τελικά υπολογίστηκε η φέρουσα ικανότητα. Το σημαντικότερο πρόβλημα ήταν η ύπαρξη δύο εντελώς διαφορετικών προσεγγίσεων για την ανάπτυξη: ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 29

της έντονης πίεσης των επενδυτών για ελεύθερη τουριστική ανάπτυξη και της αυστηρής απαγόρευσης κάθε μορφής οικοδόμησης. Εν τέλει, η αξιολόγηση του οικονομικού, δημογραφικού και κοινωνικού πλαισίου κατέληξε στο συμπέρασμα πως η χωρική φέρουσα ικανότητα επέτρεπε την τουριστική ανάπτυξη αλλά με διαφορετικό τρόπο στο βόρειο τμήμα (δηλαδή στο πιο τουριστικό). Έτσι, δημιουργήθηκε ένα σχέδιο ανάπτυξης για συγκεκριμένες τοποθεσίες, το οποίο δε θα ξεπερνούσε το ανώτατο όριο της φέρουσας ικανότητας. Η πρόταση ενός σεναρίου ελεγχόμενης τουριστικής ανάπτυξης για την κεντρική ανατολική περιοχή συμβάλλει επίσης σε μια ορθολογική διαχείριση για τις νότιες και δυτικές περιοχές της Ρόδου, χωρίς να αποτελεί εμπόδιο στην περαιτέρω ανάπτυξη του νησιού. Η μέγιστη φέρουσα ικανότητα εκτιμήθηκε για το έτος 2010 σε 30000 τουρίστες, σε συνάρτηση με τον προβλεπόμενο αριθμό και τη μορφή των τουριστικών μορφών. Περιοριστικό ρόλο έπαιξαν οικονομικοί δείκτες, όπως η μείωση στις τιμές του τουριστικού προϊόντος που προκαλείται από το κορεσμένο βόρειο τμήμα και από τα προβλήματα υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 30

Ευρώπη (Iταλία): Η περίπτωση του νησιού Έλβα (Quintè, 2001) Το νησί Έλβα βρίσκεται στη Μεσόγειο και πιο συγκεκριμένα στο αρχιπέλαγος της Τοσκάνης. Απέχει 20 χιλιόμετρα από την ηπειρωτική χώρα και είναι το τρίτο μεγαλύτερο νησί της Ιταλίας, μετά από τη Σικελία και τη Σαρδηνία. Εικόνα 3: Η θέση του νησιού Έλβα Πηγή: Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/elba Στην περίπτωση του νησιού Έλβα, έχει αναπτυχθεί ένα μαθηματικό μοντέλο για την ανάλυση της φέρουσας ικανότητας του τουρισμού, έτσι ώστε να χρησιμεύει στις τοπικές αρχές ως εργαλείο διαχείρισης. Η ανάλυση επικεντρώνεται στις φυσικές, οικολογικές και κοινωνικο δημογραφικές συνιστώσες της φέρουσας ικανότητας του τουρισμού. Ειδικότερα, η μελέτη στοχεύει στη διατήρηση της ποιότητας της εμπειρίας του τουρίστα και στη διασφάλιση της διατήρησης των φυσικών πόρων. Το μοντέλο έχει διαμορφωθεί σε τρία βήματα: 1. Στην ταυτοποίηση των μετρήσιμων περιοριστικών παραγόντων. Οι παράγοντες αυτοί είναι φυσικού και κοινωνικού χαρακτήρα: Η δυνατότητα παροχής νερού Η ικανότητα επεξεργασίας αποβλήτων ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 31

Η αξιοποίηση βασικών πόρων (εμβαδό παραλίας ανά άτομο) Η πίεση του πληθυσμού (αναλογία τουριστών/κατοίκων). 2. Στον ορισμό τεσσάρων σεναρίων βιωσιμότητας: το συντηρητικό, της υψηλής βιωσιμότητας, της χαμηλής βιωσιμότητας και το εκφυλιστικό. Κάθε σενάριο συσχετίστηκε με έναν από τους προηγούμενους περιοριστικούς παράγοντες. Η υπέρβαση της οριακής τιμής ενός από τους περιοριστικούς παράγοντες (πχ η ικανότητα επεξεργασίας νερού ανά ημέρα) προκαλεί τη μετάβαση από το ένα σενάριο στο άλλο. Επιπλέον, το κάθε σενάριο είναι συνδεδεμένο με ένα βαθμό «ανησυχίας»: I) Μηδενικός, II) Χαμηλός, III)Μέτριος και IV) Υψηλός. Ο πιο σημαντικός παράγοντας αποδείχθηκε πως είναι η υδροδότηση. 3. Στον υπολογισμό του αριθμού των τουριστών που συσχετίζεται με κάθε σενάριο. Η αύξηση της πίεσης των ανθρώπων (δηλαδή η αύξηση του πληθυσμού του νησιού λόγω της άφιξης των τουριστών), προκαλεί τη μετάβαση από το ένα σενάριο στο άλλο. Σε αυτό το στάδιο, ο αριθμός των τουριστών συσχετίστηκε με την οριακή τιμή του κάθε παράγοντα. Η αξιοποίηση του παραπάνω μοντέλου επιτρέπει την παρακολούθηση των τουριστικών ροών σε καθημερινή βάση και τον προσδιορισμό των κρίσιμων περιοχών και περιόδων του έτους, κατά τις οποίες το νησί ξεπερνά τη φέρουσα ικανότητα του τουρισμού. Παραδείγματα εκτός Ευρώπης (Clark, 1997) Tα στοιχεία δείχνουν μόνο έναν περιορισμένο αριθμό εφαρμογής της φέρουσας ικανότητας ανά τον κόσμο. Στις Βερμούδες, η επισκεψιμότητα των τουριστών καθορίστηκε σε 1,5 εκατομμύρια επισκέπτες ετησίως, με βάση τα επίπεδα της φυσικής φέρουσας ικανότητας (με μέγιστο αριθμό δωματίων 14500). Τα νησιά Μπαρμάντος χρησιμοποίησαν περιορισμούς στο χώρο του λιμανιού, ενώ στις Αμερικάνικες Παρθένες νήσους επιτράπηκε μόνο σε έναν περιορισμένο αριθμό εμπορικών πλοίων να περνούν από τις πιο σημαντικές περιοχές κοραλλιογενών υφάλων. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΠΟΡΟΥ ΜΕ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΕΡΟΥΣΑΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ 32