H αποδόμηση του ποιητικού λόγου στις μυθικές αφηγήσεις για παιδιά

H αποδόμηση του ποιητικού λόγου στις μυθικές αφηγήσεις για παιδιά Παπαγεωργίου Αικατερίνη Εκπαιδευτικός-Διδάκτορας Παιδικής Λογοτεχνίας ΑΠΘ Τελειόφοιτη του ΠΜΣ apapage@sch.gr Η τέχνη (όπου τέχνη βλέπε έμπνευση) δε διδάσκεται. Η τεχνική μπορεί να διδαχθεί. Στον όρο Δημιουργική Γραφή εμπλέκονται δύο στοιχεία: η πράξη του να γράψεις (δημιουργικά) και η πράξη να σκεφτείς κριτικά την πράξη της γραφής και τα αποτελέσματά της. Από τη μια πλευρά η πράξη της γραφής και από την άλλη η θεωρία της. Οι πιο κατάλληλοι για να μιλήσουν για την πράξη της γραφής είναι ίσως οι ίδιοι οι συγγραφείς. Για τη θεωρία και την κριτική της όμως υπάρχουν οι ειδικοί επιστήμονες, οι οποίοι μπορούν να αποκωδικοποιήσουν το πλαίσιο που τροφοδοτεί τη γέννησή της. Αν σκεφτούμε ότι η δημιουργική γραφή αναφέρεται περισσότερο σε κείμενα που συνδέονται με την ποιητική λειτουργία της γλώσσας, η οποία έχει τη δύναμη να κατασκευάζει ή να αλλάζει την πραγματικότητα, αναπόφευκτα οδηγούμαστε στη σημειωτική και την αφηγηματολογία. Η σημειωτική είναι η επιστήμη που μελετά τα φαινόμενα σημασίας, τα οποία ταξινομούνται σε οργανωμένα κοινωνικά συστήματα. Μέσα από τα συστήματα αυτά οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον κόσμο και το ρόλο τους μεσα σ αυτον. Σημειολογικό σύστημα αποτελεί και η μυθολογία, πάνω στο οποίο δομείται το νόημα του μύθου. Πρόκειται, κατά τον Grimal (Grimal 1991: 3) i, για μια αφήγηση, η οποία επιχειρεί κατ αρχήν να εξηγήσει τη φυσική νομοτέλεια, την οργανική τάξη πραγμάτων στον κόσμο. Η μετάπλαση του προφορικού λόγου των μύθων στη γραπτή αφήγηση της μυθολογίας ή αλλιώς η μετάβαση από την προφορικότητα στην εγγραμματοσύνη 1

και στη συνέχεια ο μετασχηματισμός τους σε μετα-αφηγηματικές διασκευές για παιδιά επιτυγχάνεται με την εγκόλπωση και εργαλειακή χρήση της Λογοτεχνίας που αναλαμβάνει το βάρος των σημασιών και της αισθητικής πληρότητας. Η εισήγηση έχει στόχο την εξοικείωση του αναγνώστη με συγγραφικές πρακτικές και δεξιότητες δημιουργικής γραφής για την κατανόηση της διαδικασίας της ποιητικής γραφής στις διασκευές των μύθων για παιδιά, με την οποία οι συγγραφείς δημιουργοί παρεμβαίνουν στο αρχικό υλικό μυθολογικών κειμένων και το αναδημιουργούν. Το κλασικό κείμενο, ανοιχτό με την προηγούμενη έννοια αλλά συνάμα κλειστό ως πηγή κοινής γνώσης, αποκρυσταλλωμένης και ήδη νομιμοποιημένης, παραχωρεί διασκευασμένο έναν κώδικα επικοινωνίας και βοηθάει το νεότερο κείμενο να γίνει προσιτό από τα παιδιά. Με ύφος δεοντολογικής παρέμβασης παρουσιάζεται με σκοπό τη συνειδητή ή ασυνείδητη εξυπηρέτηση ιδεολογικών προσανατολισμών. Αυτό που κυρίως ενδιαφέρει είναι η διαδικασία μετάβασης από ένα σύστημα σημαινόντων σε ένα άλλο, η μεταβατικότητα ως διαδικασία διαμεσολάβησης, πώς περνάει ένα κείμενο, μια έννοια, από τον έναν πολιτισμό στον άλλο, ποιες τεχνικές μεταμόρφωσης ή και αλλοίωσης υπεισέρχονται σε αυτή τη διαδικασία και στη διαμόρφωση του τελικού προϊόντος. Η προβληματική είναι επαυξημένη, γιατί τo αρχικό κείμενο στις αφηγήσεις μυθολογιών δεν είναι ένα συγκεκριμένο κείμενο, ένα πρότυπο αφηγηματικό θέμα, αλλά απάνθισμα κειμένων με διάσπαρτους τους μύθους ή μοντέλα ιστοριών (Lattimore 1964) ii, καταγεγραμμένα με τρόπο αποσπασματικό. Για να προσεγγίσει κανείς το νόημα της αρχικής μυθικής αφήγησης πρέπει να διαπεράσει τα αλλεπάλληλα στρώματα ερμηνειών και αφηγηματικών σχημάτων που έχουν συσσωρευτεί με το χρόνο. Ένας άλλος προβληματισμός είναι το είδος με το οποίο εμφανίζονται οι μυθολογίες στο πλαίσιο των διασκευών. Ο μύθος, ως προϊόν διασκευής, αναφέρεται και ως ιστορική αφήγηση, αληθινή ιστορία, και με τη μορφή λογοτεχνικού λόγου ή και παραμυθιού. Αρχικά, οι μυθολογίες για παιδιά είχαν στόχο τη διδαχή και την ιστορική γνώση για την αναβίωση του ένδοξου παρελθόντος, διαβαίνοντας ωστόσο το χρόνο ενσωματώνουν τα χαρακτηριστικά 2

της λογοτεχνικής αφήγησης, χωρίς να απαρνούνται ποτέ τον ιστορικό τους χαρακτήρα. Σε ιδιαίτερη περίπτωση εντάσσονται οι αφηγήσεις που δεν αποτελούν διασκευές μυθολογιών, αλλά βρίσκονται σε συνεχή διαπραγμάτευση με ένα σύνολο μυθικών συμβόλων, αρχετύπων και σχημάτων. Η αφήγηση σε μυθιστορηματική μορφή χρησιμοποιεί και επεξεργάζεται χαρακτήρες και επεισόδια σε συνάφεια με μυθολογικά παράλληλα, ώστε ο περιορισμένος κόσμος του μυθιστορήματος να ανοίξει σε ένα ευρύτερο διακειμενικό πλαίσιο, ή να ενταχθεί σε ένα διαχρονικό σύστημα αξιών. Πρόκειται για τη διαδικασία, κατά την οποία ο μύθος μετασχηματίζεται σε λογοτεχνικό μύθο(albouy 1994: κα, σημ.:5) iii. Μέθοδοι της διασκευής Η παρακολούθηση της ανταλλαγής στοιχείων, μυθολογικού υλικού και αφηγηματολογικής λειτουργίας, ανάμεσα στα έργα και στις εποχές προϋποθέτει την έναρξη διαλόγου ανάμεσα στα κείμενα, την ανάλυση και ερμηνεία αφηγηματικών στοιχείων από τη θεωρία της λογοτεχνίας και την ενεργοποίηση της έννοιας της διακειμενικότητας. Εστιάζουμε δηλαδή σε δύο εκφάνσεις του ερευνητικού πεδίου από τη μια, το παραδοσιακό μυθολογικό υλικό και από την άλλη, οι νεωτερικοί τρόποι προσέγγισης και διαχείρισής του. Ο G. Genette (Genette 2007: 113-115, 267) iv εντοπίζει με ακρίβεια τα δύο είδη αφηγηματικών μηχανισμών, την παράλειψη και την προσθήκη. Η παράλειψη αντανακλά κυρίως την τάση απλοποίησης και με το πρόσχημα της κατανόησης διασφαλίζει τον ηθικοδιδακτικό χαρακτήρα των παιδικών βιβλίων. Χαρακτηριστικά της αποτελούν η περιορισμένη έκταση της αφήγησης και οι περικοπές από το αρχικό ομηρικό κείμενο. Πολλές φορές οι περικοπές, όταν δεν αποτελούν φυσιολογική «απώλεια πληροφοριών», συμβάλλουν καθοριστικά στην απόσταση ανάμεσα στο αφετηριακό κείμενο και τη διασκευή και αναδεικνύουν τις συγκεκριμένες επιλογές του διασκευαστή (Κεντρωτής 1996: 30-32) v. Η προσθήκη καλύπτει μεγάλο μέρος της διασκευής, επειδή ολόκληρο το κείμενο έχει τη μορφή επεξηγηματικού σχολιασμού που ερμηνεύει πρόσωπα και γεγονότα οδηγώντας κάποτε σε μια τρομακτική αλλοίωση και υπονομεύοντας την πρόθεση του αφηγητή για πιστότητα και αντικειμενικότητα των πηγών. Η 3

προσθήκη αφορά και στοιχεία από τη μυθολογική παράδοση, τα οποία διαχειρίζεται επιδέξια ο συγγραφέας κατά το δοκούν εισάγοντας μοτίβα, χαρακτήρες, εκφράσεις, μεταφορές ή θέματα, ώστε να υποφώσκει μια ομοιογενής αφηγηματική παράδοση. Πρόκειται για μια αλλοίωση του μύθου που ο Zipes αποδίδει με τον όρο μόλυνση (contamination)(zipes 2002: 102) vi. Η μετάλλαξη αυτή μπορεί να εμπλουτίζει τη διασκευή, αρκετές φορές όμως καταλήγει σε λογοκριτική παρέμβαση με τη μορφή καθοδηγητικών υποδείξεων, επεξηγηματικών προλόγων, παιδαγωγικών σχολιασμών. Η παρέμβαση αφορά το συγγραφέα που αλλάζει το είδος του λόγου, πλαισιώνοντας το κείμενο με ποικίλα αφηγηματικά στοιχεία. Η γραπτή αποτίμηση του μύθου άπτεται της διαχείρισης του χρόνου, αφού η μυθολογία μετατρέπεται σε αφήγηση. Όπως επισημαίνει ο Genette, η παραδοσιακή αφήγηση προσφεύγει συχνότερα σε αναλήψεις παρά σε προλήψεις, καθώς ο αφηγητής πρέπει να εμφανίζεται ότι ανακαλύπτει την εξέλιξη της ιστορίας την ώρα που την αφηγείται, μαζί δηλαδή με τον αναγνώστη, ώστε να διατηρήσει αμείωτο το ενδιαφέρον του. Οι αναχρονίες αποτελούν χαρακτηριστικό στοιχείο των διασκευών, αφού εξ ορισμού ανακαλούν ιστορίες από το παρελθόν. Η διακειμενική(delcroix & Hallyn 2000: 165) vii επικοινωνία των κειμένων της κλασικής μυθολογίας και της νεώτερής της διασκευής αλλά και μεταξύ των διασκευασμένων κειμένων είναι αναμφισβήτητη. Αυτή η διαλογικότητα (Mπαχτίν 1980:187-196) viii ανάμεσα στα κείμενα, η παλίνδρομη κίνηση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν του έργου έχει να κάνει και με την ύπαρξη εξωτερικών συνθηκών που ευνοούν την εν λόγω διαδικασία και συμβάλλουν ώστε να ανακύψει η σημασία του έργου. Η ανάδειξη των αλλαγών στις λογοτεχνικές συμβάσεις συνεπάγεται τις αλλαγές στην ιδεολογία στο συγκεκριμένο ιστορικό χρόνο. Κι ενώ η μετάβαση από τον προφορικό στο γραπτό λόγο συνετέλεσε στην απομαγικοποίηση του μύθου, η μετα-αφήγηση συμβάλλει στην απομυθοποίησή του. Όλα τα αφηγηματικά σχήματα που συνοδεύουν τα κείμενα νοηματοδοτούν εκ νέου αλλά και διαφυλάσσουν το αρχικό νόημα. Έτσι κάθε καινούργιο έργο επιβεβαιώνει και μαζί μεταβάλλει το νόημα των παλιότερων έργων. 4

Ο διασκευαστής Ο δημιουργός-διασκευαστής υποτάσσει το υλικό του στους δικούς του στόχους δίνοντας στον εαυτό του την ευχέρεια να απορρίπτει και να επιλέγει, να επεκτείνει, να απλοποιεί οδεύοντας σε συντμήσεις και υποχωρήσεις (Shavit 1986: 111-112) ix σύμφωνες με τις δικές του αντιλήψεις ή αντιλήψεις άλλων, όπως αυτός τις αφομοίωσε από τις προηγούμενες αναγνώσεις του. Εξάλλου η μετέπειτα οπτική των πραγμάτων μπορεί να είναι μια πιο ώριμη οπτική, η οποία περικλείει στους κόλπους της νέες διαστάσεις, τις οποίες αποκαλύπτει η κατοπινή εποχή και η επαναδιαχείριση της μυθολογίας. Στη διασκευή μπορεί δηλαδή, ο ενήλικας-διασκευαστής να σεβαστεί το μύθο παραλλάζοντας την πλοκή. Με αφηγηματικές τεχνικές επεμβαίνει στην προσαρμογή της πλοκής, της οπτικής γωνίας και της γλώσσας σύμφωνα με τις κυρίαρχες κοινωνικές αντιλήψεις και την αντίληψη για το παιδί. Θεματολογικά, οι αναπλάσεις των μύθων για παιδιά αναφέρονται στην ελληνική μυθολογία, με τη μορφή σύνοψης των μεγάλων μυθολογικών αφηγήσεων με πρωταγωνιστές θεούς και ήρωες. Τα κείμενα είναι συνήθως συνθέματα χωρίς οριοθετήσεις, με χαλαρή τη σύνδεσή τους με τα αρχαία κείμενα, πολλές φορές γραμμένα με λογικά χάσματα και θεματικά άλματα, αλλά με έντονη την παρουσία του πολιτισμικού πλαισίου. Θεοί και ήρωες παρουσιάζονται αποσπασματικά μέσα από τα σημαντικότερα γεγονότα της ζωής τους. Μεγάλος αριθμός βιβλίων είναι αφιερωμένος στους ήρωες, οι οποίοι διακρίνονται για τη μυϊκή τους δύναμη, όπως ο Ηρακλής, ο Θησέας, ο Ιάσονας, ο Περσέας. Ο πιο αγαπημένος από αυτούς ο Ηρακλής. Επίσης ο Δαίδαλος και ο Ίκαρος, ο κατακλυσμός του Δευκαλίωνα, καθώς και ο Προμηθέας, κυρίως στα τέλη του 20ού αιώνα, εμφανίζονται πιο συχνά. Οι τίτλοι παρουσιάζονται γενικόλογοι π.χ. «ελληνική μυθολογία», ενώ πολύ αργότερα, κυρίως από τη δεκαετία του 1970 κι έπειτα, τιτλοφορούνται με τα ονόματα των ηρώων-πρωταγωνιστών. Στα νεώτερα έργα παρατηρείται μια προσπάθεια από τους συγγραφείς να απομακρυνθούν από τα αρχαία κείμενα και να μιλήσουν για το παρόν. Η μυθολογία χρησιμοποιείται σήμερα ως εργαλείο για να προσφέρει στα παιδιά ψυχαγωγία, έναν προβληματισμό ευρύτερων πολιτικών θέσεων και μια κριτική ματιά της σύγχρονης πραγματικότητας. Η αλληλοδιείσδυση του παρόντος και του 5

μυθικού επιτυγχάνεται με τη λογοτεχνικότητα του λόγου. Οι διασκευές για παιδιά περιορίζουν πρόσωπα και επεισόδια αλλά παραμένουν προσανατολισμένες στην παράδοση, δεν χάνουν ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες κι ενισχύουν την αγωνία στην πλοκή. Μικρές αποσπασματικές ιστορίες αλλά και μεγάλες αφηγήσεις μυθιστορηματικής μορφής, με τα χαρακτηριστικά του μυθιστορήματος και της μυθιστορηματικής βιογραφίας, δίνουν στοιχεία κοινωνικού μυθιστορήματος ή και περιπέτειας. Οι μυθικοί ήρωες με υπερφυσικές δυνάμεις και οι μυθικοί θεοί με ανθρώπινες αδυναμίες γίνονται πρόσωπα αρκετά εύπλαστα που αφήνουν περιθώρια να τα σκιαγραφήσει κανείς κατά την κρίση του εκμεταλλευόμενος τη μακρινή χρονική απόσταση και ταυτόχρονα τόσο δημοφιλή που μπορεί να τα οικειοποιηθεί. Παρά τα στερεότυπα χαρακτηριστικά που έχουν αποδοθεί σε πρόσωπα της μυθολογίας, κωδικοποιημένα, ώστε να αποτελούν σύμβολα ηθικών ή κοινωνικών αξιών, διαπιστώνεται ότι σε ένα βαθμό έχουν την ικανότητα να αυτονομηθούν, να εκφράσουν ευαισθησίες και συναισθήματα, σκέψεις και ιδέες (Μάστορη 2003, Ψαραύτη 1994) x. O μύθος με τις πολυσχιδείς μορφές και θέματα προσαρμόζεται στη σημερινή πραγματικότητα, κυρίως λόγω του αντιδογματικού του χαρακτήρα που του επιτρέπει να μεταμορφώνεται, να δέχεται ποικίλες ερμηνείες και να είναι επιδεκτικός στις χρήσεις (Ζερβού 2003: 152, σημ.: 34) xi. Η σημασία της διασκευής Η διαφορετική πλοκή, η γλώσσα και η ποιητικότητα του πρωτότυπου κειμένου που μεταλλάσσονται δεν είναι συνέπειες χωρίς ουσία. Ακόμα και όταν εμφανίζονται διασκευές με τη μορφή απλής αντιγραφής, που αναπαράγουν την ιστορία, αν υπάρχει τέτοια, και την οπτική του αρχικού κειμένου, ακόμα και τότε ο σκοπός του ξαναγραψίματος είναι να μεταβιβάσει ιδέες και αντιλήψεις για την κοινωνία, εδραιώνοντας την πεποίθηση ότι πρέπει να διατηρηθούν γιατί αποτελούν πολιτιστική κληρονομιά. Αυτή η παραγωγή νέου μηνύματος πάνω στις μετα-αφηγήσεις της αρχικής λογοτεχνικής ιστορίας, που επιτυγχάνεται με αφηγηματικές τεχνικές καλλιεργεί την αφελή πεποίθηση πως πρόκειται για μεταφορά του αρχικού νοήματος, ενώ στην πραγματικότητα αναπαριστά την πραγματικότητα του δημιουργού - διασκευαστή. Εξετάζοντας το διασκευασμένο κείμενο διακρίνονται οι μετατροπές 6

και οι διαφοροποιήσεις που έχει υποστεί, μέσα από το παιχνίδι των αποκλίσεων και των συγκλίσεων, διυλίζοντας τα ενδοκειμενικά στοιχεία κι αναζητώντας κυρίως το νόημα, που τελικά δεν είναι άμοιρο της εποχής των διασκευαστών. Έτσι η ιδιαιτερότητα του έργου καθορίζεται τόσο από την υποκειμενική επιλογή μυθικών εκδοχών όσο και από την επιλογή αφηγηματικών τεχνικών που χρησιμοποιεί ο διασκευαστής, οι οποίες λειτουργούν ως κώδικας επικοινωνίας. Συμπερασματικά, κάθε μετα-αφήγηση αντανακλά ένα πλαίσιο ιδεών, αυτό που ονομάζουν οι Stephens και McCallum μετα-ήθος (Stephens & McCallum 1998: 3-10) xii, το οποίο εκφράζει τις κοινωνικές αξίες και αντιλήψεις που κυριαρχούν στο συγκεκριμένο χρόνο, τη στιγμή της επαναδιαπραγμάτευσης της αφήγησης και ορισμένο τόπο, αυτό του διασκευαστή και μπορεί είτε να οικειοποιηθεί είτε να αποστασιοποιηθεί από τις ιδέες του αρχικού κειμένου. O μύθος και η μυθολογία γενικότερα πρόσφερε σε όλες τις εποχές ποικίλα ερεθίσματα και έμπνευση για δημιουργική γραφή. Με την επιβεβαίωση του Umberto Eco ότι ο μύθος στο λογοτεχνικό λόγο αποτελεί «έργο ανοιχτό, ζει για να προδίδεται και καταντάει επικίνδυνο όταν εμπνέει δόγματα» (Eco 11(1989): οβ ) xiii. Περίληψη Η μετάπλαση του προφορικού λόγου των μύθων στη γραπτή αφήγηση ή αλλιώς η μετάβαση από την προφορικότητα στην εγγραμματοσύνη και στη συνέχεια ο μετασχηματισμός τους σε μετα-αφηγηματικές διασκευές για παιδιά επιτυγχάνεται με την εγκόλπωση και εργαλειακή χρήση της Λογοτεχνίας που αναλαμβάνει το βάρος των σημασιών και της αισθητικής πληρότητας. Η εισήγηση έχει στόχο την εξοικείωση του αναγνώστη με συγγραφικές πρακτικές και δεξιότητες δημιουργικής γραφής για την κατανόηση της διαδικασίας της ποιητικής γραφής στις διασκευές των μύθων, με την οποία οι συγγραφείς δημιουργοί παρεμβαίνουν στο αρχικό υλικό μυθολογικών κειμένων και το αναδημιουργούν. Ο μύθος αναγνωρίζει ως ειδοποιό στοιχείο του την έντεχνη αφήγηση, άρα προϋποθέτει γνώση της δομής του και κατανόηση των αρχών του. Η θεωρία της λογοτεχνίας διαθέτει τα μεθοδολογικά εργαλεία για την κατανόηση των μυθικών μορφών και την αξιολόγηση της σημασίας τους στην προσέγγιση του αναγνώστη. 7

Μονομερής ερμηνεία του λογοτεχνικού μύθου έστω κι αν πρόκειται για μυθική αφήγηση αποδυναμώνει εννοιολογικά και σημασιολογικά την εμβέλειά του. Παραπομπές: i Grimal, P. (1991) Λεξικό της ελληνικής και ρωμαϊκής Μυθολογίας. Μτφρ. Β.Άτσαλος. Θεσ/νίκη: University Stydio Press, (σ. 3) (εισαγωγή). ii Ο όρος χρησιμοποιείται από τον Lattimore για την αφήγηση γεγονότων που δεν μπορούν να συμβούν πραγματικά και χαρακτηρίζονται από την ευχέρεια που έχουν να παράγουν άπειρες παραλλαγές μιας ιστορίας. Στο R.Lattimore (1964) Story patterns in Greek traged. London: Athlone Press, University of London. iii Albouy,P. (1969) Mythes et mythologies dans la litterature francaise. P.Colin (σ.301). Στο: Σιαφλέκη, Ζ.Ι. (1994) Η εύθραυστη αλήθεια. Εισαγωγή στη θεωρία του λογοτεχνικού μύθου. Αθήνα: Gutenberg, (κα, σημ.:5). Μεσα στο ιδιο πλαισιο μελετης του λογοτεχνικου μύθου αναφέρεται και η μυθική μέθοδος, που εισήγαγε ο Eliot στη βιβλιοκριτική του Οδυσσέα του J.Joyce. Βλ. Eliot, Τ.S. (Νοέμβριος 1923) «Ulysses, order, and myth» The Dial. Οι παραπομπές στο άρθρο αυτό του Eliot γίνονται στο Selected Prose of Τ.S. Eliot, Edited with an Introduction by Frank Kermode (1975) London: Faber and faber,. Στο: Αθανασόπουλος. Β. (1992) Η πολιτική διάσταση της «μυθικής μεθόδου»: Στράτης Μυριβήλης- Στράτης Τσίρκας. Αθήνα: Καρδαμίτσα (σ.19, σημ.: 4). iv Genette. G. Σχήματα ΙΙΙ. (2007) Ο λόγος της αφήγησης: Δοκίμιο μεθοδολογίας και άλλα κείμενα, (Μτφρ. Καψωμένος Ε.), Αθήνα: Πατάκης (σσ.113-115, 267). Επίσης Genette. G. (1982) Palimpsestes, Seuil, (σσ. 323,330). Στο: Ζερβού, Α. (1997) Στη χώρα των θαυμάτων. Το παιδικό βιβλίο ως σημείο συνάντησης παιδιών-ενηλίκων. Αθήνα: Πατάκης (σ. 123). v Κεντρωτής, Γ. (1996) Θεωρία και πράξη της μετάφρασης. Αθήνα: Δίαυλος (σσ.30-32). vi Zipes, J.(2002) Sticks and stones: The Troublesome success of children s Literature from slovenly Peter to Harry Potter, New York and London: Routledge (σ. 102). vii Η έννοια της υπερκειμενικότητας του Genette είναι μερικότερη της έννοιας της διακειμενικότητας, επειδή η πρώτη προσδιορίζει το μετασχηματισμό ανάμεσα σε δύο κείμενα, από το Α στο Β, ενώ η δεύτερη εμφανίζει ευρύτερη εφαρμογή κι ευνοεί την ετερότητα των έργων, χωρίς ποσοτικό περιορισμό. Στο: Delcroix M. & Hallyn F. (2000) Εισαγωγή στις σπουδές της λογοτεχνίας. Μέθοδοι του κειμένου. Μτφρ. Ι.Ν.Βασιλαράκης. Αθήνα: Gutenberg (σ. 165). Επίσης Σιαφλέκης Ζ. Συγκριτισμός και Ιστορία της Λογοτεχνίας (σσ.40-41). 8

viii Mπαχτίν. M. (1980) Προβλήματα λογοτεχνίας και αισθητικής. Μτφρ.Γ.Σπανός. Αθήνα: Πλέθρον (187-196). Επίσης Τζιόβας. Δ. (1993) Το παλίμψηστο της Ελληνικής Αφήγησης. Αθήνα: Οδυσσέας,: (121-127). ix Shavit, Z. (1986) Poetics of Children s Literatur. Athens & London: The University of Georgia Press (111-112). x Μάστορη. Β. (2003) Ο μικρούλης Απόλλωνας. Εικ.Λ.Βαρβαρούση. Αθήνα: Πατάκης. Μάστορη. Β. (2003) Ο μικρούλης Ερμής. Εικ.Λ.Βαρβαρούση. Αθήνα: Πατάκης. Μάστορη. Β. (2003) Ο μικρούλης Δίας. Εικ.Λ.Βαρβαρούση. Αθήνα: Πατάκης, 2003. xi Έχει καταγραφεί από τον N.J.Lowe ο όρος ελαστικότητα της ομηρικής αφήγησης. (Αναφέρεται κυρίως για την Ιλιάδα). Στο: Lowe, N.J. (2000) The Classical Plot and the Invention of Western Narrative. Ν.York: Cambridge University Press (σ. 106). Στο: Ζερβού, Α. (2003) Το παιχνίδι της ποιητικής δημιουργίας στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Για μια θεωρία της ομηρικής ποιητικής. Αθήνα: Καρδαμίτσα, (152, σημ.: 34). xii Stephens, J. & McCallum. R. (1998) Retelling stories, Framing Culture.Traditional Story and metanarratives in Childtren s Literature. N.York &London: Garland (σσ. 3-10). Επίσης Κανατσούλη. Μ. (2002 ) «Τρεις ιστορίες μιας διπλής μεταγραφής: Ιστορίες για παιδιά και για μεγάλους». Στο: Αμφίσημα της παιδικής λογοτεχνίας. Αθήνα: Σύγχρονοι Ορίζοντες (σσ. 179-205). xiii Eco, U. (1989) Η αποκάλυψη του Ιωάννη. Παλίμψηστο στον Beato της Liebana, (απόδ.θ.ιωαννίδης), Εκδοτικος Οργανισμος Θεσ/νικης (11: οβ ). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αθανασόπουλος. Β. (1992). Η πολιτική διάσταση της «μυθικής μεθόδου»: Στράτης Μυριβήλης- Στράτης Τσίρκας. Αθήνα: Καρδαμίτσα. Barthes, R. (1979). Μυθολογίες. Μάθημα: Εναρκτήρια παράδοση στην έδρα της Φιλολογικής Σημειολογίας της Λογοτεχνίας στο College de France, (7 του Γενάρη 1977). Μτφρ. Κ. Χατζηδήμου Ι. Ράλλη, Αθήνα: Ράππα. Buxton, R. (2002). Όψεις του Φαντασιακού στην Αρχαία Ελλάδα. Μτφρ. Τ. Τυφλόπουλος. Θεσ/νίκη:Cambridge University Press - University Studio Press. Delcroix M. & Hallyn F. (2000). Εισαγωγή στις σπουδές της λογοτεχνίας. Μέθοδοι του κειμένου. Μτφρ. Ι.Ν.Βασιλαράκης. Αθήνα: Gutenberg. 9

Eco, U. (1989). Η αποκάλυψη του Ιωάννη. Παλίμψηστο στον Beato της Liebana, (απόδ.θ.ιωαννίδης), Εκδοτικός Οργανισμός Θεσ/νίκης. Eco, U. (2003). Εμπειρίες μετάφρασης. Λέγοντας σχεδόν το ίδιο. Mτφρ. Έ. Καλλιφατίδη, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Genette. G. Σχήματα ΙΙΙ. (2007). Ο λόγος της αφήγησης: Δοκίμιο μεθοδολογίας και άλλα κείμενα, (Μτφρ. Καψωμένος Ε.), Αθήνα: Πατάκης. Γραμματάς, Θ. (2006). Διασκευές έργων του Σαίξπηρ για παιδιά και νέους. Θέατρο Λογοτεχνία. Αθήνα: Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου. Grimal, P. (1991). Λεξικό της ελληνικής και ρωμαϊκής Μυθολογίας. Μτφρ. Άτσαλος, Β., Θεσ/νίκη: University Stydio Press. Hawthorn, J. (1995). Ξεκλειδώνοντας το κείμενο. Μια εισαγωγή στη θεωρία της λογοτεχνίας. Μτφρ. Μ.Αθανασοπούλου. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Κανατσούλη, Μ. (2000). Ιδεολογικές διαστάσεις της παιδικής λογοτεχνίας. Αθήνα: Τυπωθήτω. Κανατσούλη, Μ.(2002). Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της παιδικής λογοτεχνίας. Θεσ/νίκη: University Studio Press. Κανατσούλη. Μ. (2002). Αμφίσημα της παιδικής λογοτεχνίας. Αθήνα: Σύγχρονοι Ορίζοντες. Κακριδής, Ι.Θ. (γεν. εποπτεία)(1986). Ελληνική Μυθολογία. Εισαγωγή στο Μύθο. Τόμ. 1 ος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών. Κεντρωτής, Γ. (1996). Θεωρία και πράξη της μετάφρασης. Αθήνα: Δίαυλος. Lattimore, R. (1964). Story patterns in Greek traged. London: Athlone Press, University of London. Lowe, N.J. (2000). The Classical Plot and the Invention of Western Narrative. Ν.York: Cambridge University Press. Μάστορη, Β. (2003). Ο μικρούλης Απόλλωνας. Εικ.Λ.Βαρβαρούση. Αθήνα: Πατάκης. Μάστορη, Β. (2003). Ο μικρούλης Ερμής. Εικ.Λ.Βαρβαρούση. Αθήνα: Πατάκης. Μάστορη, Β. (2003). Ο μικρούλης Δίας. Εικ.Λ.Βαρβαρούση. Αθήνα: Πατάκης. Mήττα, Δ.( 1997). Απολογία για το Μύθο. Θεσ/νίκη: University Studio Press. 10

Mπαχτίν. M. (1980). Προβλήματα λογοτεχνίας και αισθητικής. Μτφρ.Γ.Σπανός. Αθήνα: Πλέθρον. Shavit, Z. (1986). Poetics of Children s Literatur. Athens & London: The University of Georgia Press. Σιαφλέκης, Ζ.Ι. (1994). Η εύθραυστη αλήθεια. Εισαγωγή στη θεωρία του λογοτεχνικού μύθου. Αθήνα: Gutenberg. Σιαφλέκης Ζ. Συγκριτισμός και Ιστορία της Λογοτεχνίας. Stephens, J. & McCallum. R. (1998). Retelling stories, Framing Culture.Traditional Story and metanarratives in Childtren s Literature. N.York &London: Garland. Τζιόβας. Δ. (1993) Το παλίμψηστο της Ελληνικής Αφήγησης. Αθήνα: Οδυσσέας. Tatar, M. (1992). Off with their heads: Fairy Tales and the Culture of Childhood. Princeton. Ν. Jersey: Princeton University Press. Τζιόβας, Δ. (1993). Το Παλίμψηστο της Ελληνικής Αφήγησης. Από την Αφηγηματολογία στη διαλογικότητα. Αθήνα: Οδυσσέας. Τζιόβας, Δ. (2003). Μετά την αισθητική. Αθήνα: Οδυσσέας. Φραγκόπουλος, Μ. (2003). Το εργαστήρι του μεταφραστή. Αθήνα: Πόλις. Benjamin, W. (1999). Δοκίμια φιλοσοφίας της γλώσσας. Μτφρ.-επιμ. Φ.Τερζάκης. Αθήνα: νήσος. Ζερβού, Α. (1997). Στη χώρα των θαυμάτων. Το παιδικό βιβλίο ως σημείο συνάντησης παιδιών-ενηλίκων. Αθήνα: Πατάκης. Ζερβού, Α. (2003). Το παιχνίδι της ποιητικής δημιουργίας στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Για μια θεωρία της ομηρικής ποιητικής. Αθήνα: Καρδαμίτσα. Zipes, J.(2002). Sticks and stones: The Troublesome success of children s Literature from slovenly Peter to Harry Potter, New York and London: Routledge. Stanzel. F.(1999). Θεωρία της αφήγησης. Μτφρ. Κ.Χρυσομάλλη-Henrich, Θεσσσαλονίκη: University Studio Press. Ψαραύτη, Λ. (1994). Τα δάκρυα της Περσεφόνης. Αθήνα: Πατάκης. Wellek, R. & Warren, A. (1970). Θεωρία της λογοτεχνίας. Μτφρ. Σ.Γ.Δεληγιώργης. Αθήνα: Δίφρος. 11