ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ- ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΡΙΤΟΓΕΝΟΠΟΙΗΣΗ. «ΧΩΡΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ» ΚΑΙ «ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ» ΝΗΣΙΩΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΧΙΟΥ Η εργασία μελετάει την σχέση των Οικονομικών, Κοινωνικών και Χωρικών Μετασχηματισμών, και μέσα από το παράδειγμα της Χίου επικεντρώνεται στις χωρικές επιπτώσεις και αντιθέσεις που δημιουργούνται λόγω της τριτογενοποίησης σε ένα νησί που αναπτύσσεται με πλήρη απουσία χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού κάτι που οδηγεί σε αυθόρμητους χωρικούς μετασχηματισμούς. o Σύγχρονοι μετασχηματισμοί o Νησιωτικός χώρος Διδάσκοντες: ΑΥΓΕΡΙΝΟΥ-ΚΟΛΩΝΙΑ Σ., ΚΛΑΜΠΑΤΣΕΑ ΕΙΡ. ΜΠΕΛΑΒΙΛΑΣ Ν., ΧΑΝΙΩΤΟΥ ΕΛ., ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ Π. Σπουδάστρια: ΚΑΛΟΓΕΡΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ o Χίος Παραδείγματα Περιοχών
Η ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Νησιωτικός χώρος «Ειδική μορφή χώρου»: χαρακτηρίζεται από γεωγραφική ασυνέχεια και οι όποιες οικονομικές κοινωνικές, πολιτικές, πολιτισμικές και χωρικές συνθήκες παρουσιάζονται με ιδιαίτερη οξύτητα. Η γεωγραφικά ασυνέχεια και η απουσία «αξόνων ανάπτυξης» επηρεάζει την οικονομία κοινωνία. Χίος Δυναμικοί μετασχηματισμοί με καθοριστικές «χωρικών επιπτώσεις και αντιθέσεις» στο εσωτερικό του νησιού. Συνέπειες στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον και κατά συνέπεια στην βιωσιμότητα του τόπου. Χίος Ανάγκη για ισορροπία ανάμεσα στους τομείς οικονομίας, κοινωνίας και περιβάλλοντος στον χώρο ενός νησιού είναι απολύτως απαραίτητη για την επιβίωση του. Ο σχεδιασμός καλείται να απαντήσει σε μια σειρά προβλημάτων σε ένα πολύ-τομεακό επίπεδο. Απαιτείται ένα μείγμα θεσμικών, οικονομικών, κοινωνικών και χωρικών δράσεων.
ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Κοινωνία: Τέλος του 20ου αιώνα - μεγάλες παγκόσμιες αλλαγές και εξελίξεις Οικονομία: Οικονομική παγκοσμιοποίηση Νέες μετα-βιομηχανικές οικονομίες Αύξηση της κατανάλωσης προϊόντων νέων τεχνολογιών Γενίκευση του παγκόσμιου εμπορίου ανταγωνισμού Ανάδυση των φαινομένων της κοινωνίας της πληροφορίας Κοινωνίας υψηλής κινητικότητας των ατόμων κ.α. Κοινωνική ανάπτυξη: προσπάθεια για επίτευξη όσο το δυνατόν υψηλότερου βαθμού οικονομικής ανάπτυξης Εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση Παγκόσμια εμπορική δικτύωση «Δικτυοποίηση» των πάντων μέσα στους τόπους Διαρκή αλλαγή του τρόπου ζωής: Ανάπτυξη κατανάλωσης συνείδηση Επικράτηση κοινών καταναλωτικών προτύπων και ομοιομορφίας Χώρος: Υπερβαση των υλικών ορίων του τόπου. Μειώνεται εκπληκτικά ο χρόνος και η απόσταση που χωρίζει τους διάφορους τόπους. Νέο σχήμα χωρικής οργάνωσης με πολύ μεγαλύτερο σε σχέση με το παρελθόν ανταγωνισμό Παραδοσιακοί παράγοντες όπως η γεωγραφική θέση έχουν ελάχιστη σημασία λόγω της δυνατότητας του κεφαλαίου και των επιχειρήσεων να μετακινούνται από τόπο σε τόπο και να μετεγκαθίστανται Αστικοποίηση και την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Το παγκόσμιο εισχωρεί στο τοπικό και αντίστροφα. Τάση για ομογενοποίηση με όμοιες μορφές κτισμένου χώρου
ΕΛΛΑΔΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ Χώρος: Οικονομία Κοινωνία: Σημαντικές αλλαγές σε διάφορους τομείς της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής. Εξασθένιση της δυναμικότητας του πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα, μείωση της απασχόλησης και του παραγόμενου προϊόντος. Ραγδαία ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα. Ενασχόληση με αναπτυγμένες τουριστικές, εμπορικές δραστηριότητες Εγκατάλειψη αυτοκατανάλωσης. Νέα σύγχρονα πολιτισμικά και κοινωνικά δεδομένα: μετασχηματισμός οικογενειακής δομής και του τρόπου διαβίωσης. Ο αστικός τρόπος ζωής όχι μόνο ως έννοια διαμονής αλλά ως πρότυπο ατομικής και κοινωνικής συμπεριφοράς. Η ανάπτυξη του οικονομικού δυναμικού και της απασχόλησης στα αστικά κέντρα, οδήγησε την πλειοψηφία των κατοίκων να διαμένει σε πόλεις. Πόλεις, οι οποίες υφίστανται ριζικές αλλαγές. Η μείωση της απασχόλησης στον αγροτικό τομέα, οδηγεί στην εγκατάλειψη της υπαίθρου και στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Νέες σχέσεις πόλης υπαίθρου. Οι αγροτικές περιοχές μετατρέπονται σε ζώνες πολλαπλών δραστηριοτήτων σε «χώρο της υπαίθρου». Πολιτιστική προβολή του κάθε τόπου για τουριστικούς και εμπορικούς λόγους αποκομμένη από την πραγματική ζωή των κατοίκων. Καταστροφή αρχιτεκτονικής κληρονομιάς η οποία δεν είναι αξιοποιήσιμη. Πολλές περιοχές που λόγω της απομόνωσης και της ασυνέχειας του χώρου -οι ορεινές και οι νησιωτικές- δυσκολεύονται να προσαρμοστούν στις εξελίξεις.
Το νησί είναι μια πόλη ή μια ενότητα πόλη, που έχει γεωγραφική, ιστορική και οικονομική διαφορετικότητα. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της νησιωτικότητας, προκύπτουν ως συνδυασμός των φυσικών και κοινωνικοοικονομικών στοιχείων της. Προσδίδουν μία ιδιαίτερη ταυτότητα σε κάθε νησί ενώ πολλά από τα προβλήματα ανάπτυξης των νησιωτικών περιοχών είναι σύμφυτα με το νησιωτικό χαρακτήρα τους. ΝΗΣΙΩΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΓΕΙΤΟΝΙΙΕΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΊΟΥ Οικονομία Κοινωνία: Από το 1970 το ιστορικό παραδοσιακού παραγωγικού προτύπου στο οποίο κυρίαρχο ρόλο διαδραμάτιζαν οι δραστηριότητες του πρωτογενούς τομέα άρχισε να αποσυντίθεται σταδιακά. Νέα οικονομία στην οποία οι υπηρεσίες, το εμπόριο και ο τουρισμός κατέχουν αυξημένο αναπτυξιακό ρόλο. Σε αυτό το μίγμα προβιομηχανίκών και μεταβιομηχανικών σπαραγμάτων συνυπάρχουν κάθε είδους παραγωγικές λογικές. (Η οργανωμένη τουριστική επιχείρηση με την οικοτεχνία, την οικογενειακή επιχείρηση). Η ανάπτυξη του τουρισμού, η διόγκωση της κουλτούρας των διακοπών και η δημιουργία παγκόσμιων δικτύων αγοράς εμπλέκουν τις τοπικές κοινωνίες σε υπερεθνικές οικονομίες και ευρύτερες πολιτισμικές διεργασίες. Πώληση του υδρο-τοπίου ως προϊόντος αισθητικής και lifestyle. Το Αιγαίο αποτελεί πλέον το ίδιο του το προϊόν.
ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ: Απομόνωση Απόσταση Προσβασιμότητα Ομοιογένεια Τοπικότητα Τουρισμός Πολιτισμός Νησιωτικότητα Συνοριακότητα Αποκλεισμός - Ικανοποίηση του φαντασιακού της απομόνωσης Το αρχιπέλαγος διασπαρμένη και ταυτόχρονα διασυνδεδεμένη ενότητα. Μαζί/ χώρια πραγματικότητά του ως μια αντίφαση ζωής Νησιά/ Αρχιπέλαγος : Κλειστό/ανοιχτό, εσωτερικότητα / εξωτερικότητα Απεξάρτηση του ανθρώπου από τον τόπο του - άλλη σχέση τόπου και αρχιτεκτονικής «Κρίση ταυτότητας» του κάθε τόπου Διαρκείς τοπικοποιήσεις / αποτοπικοποιήσεις Νοσταλγία -Υπερπροσφορά και κατανάλωση σημείων αυθεντικότητας Ανάπτυξη του τουρισμού - κυριότερες πηγές χωρικών προκλήσεων, συγκρούσεων και προσαρμογών Σημαντικές αναπτυξιακές ανισότητες ανάμεσα στα νησιά αλλά και στις διάφορες περιοχές του νησιού στους οικισμούς κάθε νησιού «Οικισμικός τουρισμός» (residential tourism), «Αντιαστικοποίηση» Πολιτισμικός τουρισμός - βίωμα μιας εμπειρίας Ο τουριστικός λόγος μεταμορφώνει τον τόπου σε τουριστικό αντικείμενο και κατασκευάζει ένα παρελθόν ιστορικό «ερμηνεύοντας» αξιοθέατα, μύθους, παραδόσεις και εικόνες της φύσης Τα νησιά περιθωριοποιούνται ως χώροι συνοριακοί Αποτελούν τα ανατολικά σύνορα της χώρας - στρατόπεδα των συνόρων Το αιγαίο μεταμορφώθηκε από γέφυρα σε σύνορο και πέρα από την εποχική αφύπνιση η οποία ενοποιεί τα νησιά παραμένει κατακερματισμένο σε ένα έθνος κράτος χωροταξικά κεντρομόλο.
ΧΙΟΣ : Η παραδοσιακή μορφή οικονομίας ήταν η ναυτιλία και το εμπόριο αλλά το εισόδημά της μεγάλης πλειοψηφία των κατοίκων τους προέρχονταν από τον πρωτογενή τομέα (γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία). Ο προσανατολισμός της οικονομίας στις αγροτικές δραστηριότητες που κυριαρχούσε μέχρι το 70, άλλαξε με τη ραγδαία στροφή στον τριτογενή τομέα ο οποίος φτάνει σε ποσοστό 78% Από το 1981 και μετά σημειώθηκε μεγάλη πτώση των δραστηριοτήτων του δευτερογενούς τομέα. Διακοπής λειτουργίας του συνόλου σχεδόν των μεγάλων επιχειρήσεων, (ΒΙΑΛ, ΒΑΜΒΑΚΟΥΡΓΙΑΣ ΚΕΡΑΜΕΙΑ ΧΙΟΥ κ.α. ) Οι επιχειρήσεις του τομέα που συνεχίζουν να δραστηριοποιούνται χαρακτηρίζονται από πολύ μικρό μέγεθος και χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης, εκσυγχρονισμού και ενσωμάτωσης νέων τεχνολογιών. Η τουριστική δραστηριότητα γνωρίζει ανάπτυξη από το 1990 και μετά. Η τουριστική υποδομή συγκεντρώνεται κυρίως στο Κεντρικό και Νότιο τμήμα του νησιού. Κοινωνία: Οικονομία : Ανατροπή των παραδοσιακών κοινωνικών δομών Τα νέα κοινωνικά πρότυπα και η έλλειψη κοινωνικών σταθερών διεισδύουν στην τοπική κοινωνία Διαφοροποιείται ο τρόπος ζωής του τοπικού πληθυσμού και η κάθε δραστηριότητα γίνεται πλέον «οικονομική». Ενσωμάτωση του καταναλωτικού προτύπου Εγκατάλειψη οικισμών λόγω έλλειψης υποδομών. Έντονες μεταναστευτικές τάσεις, αστικοποίηση, εγκατάλειψη από το νησί ή στροφή σε εμπορικές και τουριστικές, δραστηριότητες. Οι μεταναστευτικές τάσεις του πληθυσμού του έχουν αποστερήσει τα πλέον δυναμικά στοιχεία του.
ΠΗΓΗ : ΕΣΥΕ
Ποσοστιαία κατανομή του ΑΕΠ ανά τομέα παραγωγής Τομέας παραγωγής 1981 1991 1994 1998 2005 Πρωτογενής 11,6 % 10,7 % 7,7 % 6 % 5% Δευτερογενής 31,6 % 21,2 % 19,5 % 18 % 17% Τριτογενής 56,8 % 68,1 % 72,8 % 77 % 78% ΠΗΓΗ : ΕΣΥΕ: Εθνικοί Λογαριασμοί (1981-1994) Λογαριασμός Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας (1998, 2005) Κατανομή Απασχόλησης Πηγή ΕΣΥΕ, Στοιχεία 2001
ΧΩΡΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ: Πυκνότητες: Εσωτερική μετανάστευση- επαναπροσδιορισμός του ανθρωπογεωγραφικού χάρτη του νησιού. Συγκέντρωση πληθυσμού στην πόλη της Χίου και στα προάστια της με άναρχο απρογραμμάτιστο τρόπο. Οι βόρειοι οικισμοί γνωρίζουν έντονη εγκατάλειψη και πλήρη αποδιάρθρωση της τοπικής οικονομίας. Οι νότιοι οικισμοί οι οποίοι διατηρούσαν τον πληθυσμό τους λόγω της μαστίχας τα τελευταία χρόνια ακολουθούν φθίνουσα πορεία. Εγκατάλειψη των απομακρυσμένων και ορεινών περιοχών και μετεγκατάσταση στις παράκτιες περιοχές, οι οποίες δέχονται πιέσεις από τον τουρισμό Η άνιση αυτή κατανομή του πληθυσμού έχει δημιουργήσει σημαντικά προβλήματα στην συνολική κοινωνική, οικονομική και χωροταξική ανάπτυξη του νησιού.
Χρήσεις γης: Προβληματική πολύ-λειτουργικότητα χρήσης εδάφους. Σύγκρουση χρήσεων Χωρίς σχέδιο ανεξέλεγκτη χωροθέτηση υποδομών πάσης φύσεως Αποδυνάμωση υποδομών εκπαίδευσης, υγείας και υπηρεσιών στους μικρούς οικισμούς και συγκέντρωση τους σε υπέρμετρο βαθμό στην πόλη της Χίου και στα περίχωρά της Άναρχη χωροταξική κατανομή των τουριστικών υποδομών Αλλοίωση του φυσικού και πολιτιστικού τοπίου Συρρίκνωση δασών και καλλιεργούμενων εκτάσεων, μετατροπή των δασικών εκτάσεων σε βοσκοτόπια. Καταστροφή καλλιεργούμενων περιοχών λόγω αλλαγής παραδοσιακής καλλιέργειας Μεταποίηση: Αχρήστευση των πρώην βιομηχανικών εγκαταστάσεων Υπερσυγκέντρωση των βιομηχανικών δραστηριοτήτων στην πόλη της Χίου, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται σοβαρά προβλήματα στη λειτουργία της πόλης Πολιτισμός: Προβληματικός ο ρόλος του πολιτισμού στην στήριξη ενός τουριστικού πρότυπου Τάση - διάθεση συνολικής πολιτιστικής προβολής του νησιού για τουριστικούς λόγους Ελλιπής προστασία και διαχείριση των αρχαιολογικών χώρων Εγκατάλειψη και υποβάθμιση περιοχών με μεγάλη πολιτιστική αξία οι οποίες όμως δεν θεωρούνται πολιτιστικά «εκμεταλλεύσιμες» Επιφανειακές δράσεις προστασίας πολιτισμικής κληρονομιάς αποκομμένες από την ζωή των κατοίκων.
«ΧΩΡΙΚΕΣ ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ» Παραδείγματα περιοχών - Συνεντεύξεις κατοίκων: Βίκι (Ορ), Πιτυός (Ορ), Πυργί (Ημ), Νένητα (Π), Καρφάς (Π), Εμπορειό.(Π), Κάμπος (Π) Άνιση ανάπτυξη ανάμεσα στους οικισμούς: Ορεινοί Πεδινοί οικισμοί: Στις ορεινές περιοχές κυρίως της Βόρειας Χίου παρατηρούνται έντονα φαινόμενα εγκατάλειψης και υποχώρησης ή/και εξάλειψης δραστηριοτήτων. Πλήρης απουσία υποδομών. Η οικισμοί της νότιας Χίου που λόγω της μαστίχας διατήρησαν τον πληθυσμό τους τα τελευταία χρόνια ακολουθούν φθίνουσα πορεία και έντονη αλλοίωση των παραδοσιακών χαρακτηριστικών τους. Οι παράκτιες περιοχές δέχονται έντονες πιέσεις από την αστική διάχυση, τον τουρισμό. Απόσταση από την πόλη: Έντονη και αυξανόμενη οικιστική ανάπτυξη των οικισμών κοντά στην πόλη, φθίνουσα ανάπτυξη προς το εσωτερικό. Η ανάπτυξη αυτή έρχεται ως αποτέλεσμα των τάσεων για αστικοποίηση του πληθυσμού, της αποκέντρωσης της κατοικίας της τουριστική ανάπτυξη. Στις περιοχές αυτές οι κάτοικοι στρέφονται προς το εμπόριο τις υπηρεσίες και τον τουρισμό ενώ έχουν ισχυρή εξάρτηση από το κέντρο σε επίπεδο δραστηριοτήτων, διοίκησης, σχεδιασμού, προγραμματισμού και διαχείρισης. Αγία Ερμιόνη, Παραλιακός οικισμός Καρφάς, Παραλιακός οικισμός Λεπτόποδα, Ορεινός οικισμός
Εποχιακές αντιθέσεις: Ανατολικό τμήμα νησιού Π.χ. Καρφάς, Εμπορειό. Έντονες εποχιακή υπερσυγκέντρωση τουριστικών και παραθεριστικών δραστηριοτήτων στους νοτιοανατολικούς παραλιακούς οικισμούς κατά τους θερινούς μήνες με πολλά λειτουργικά προβλήματα, και κυκλοφοριακό φόρτο. (συγκεντρώνουν το 71 % των καταλυμάτων του νομού) Πλήρη ερήμωση των περιοχών το χειμώνα, αδρανοποίηση δραστηριοτήτων. Οι μόνιμοι κάτοικοι μετακινούνται στην πόλη της Χίου για την εξυπηρέτηση τους. Η έντονη τουριστική δραστηριότητα οδηγεί στην αλλαγή του παραδοσιακού χαρακτήρα της περιοχής, μονολειτουργικότητα, περιβαλλοντική υποβάθμιση με έντονα στοιχεία εγκατάλειψης. Τοπικός - Υπερτοπικος, Παραδοσιακός Σύγχρονος χαρακτήρας: Π.χ. Κάμπος Διατηρητέο μοναδικό οικιστικό και γεωργικό σύνολο όπου συνυπάρχουν αρμονικά η κατοικία με τις γεωργικές λειτουργίες Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται έντονη ανάπτυξη υπερτοπικών δραστηριοτήτων, αποκομμένη από την ζωή της περιοχής, μετατροπή των παλιών αρχοντικών σε ξενώνες και κέντρα αναψυχής διάσπαρτα στον αστικό ιστό. Η αυξανόμενη αστικοποίηση και η σταδιακή ανάδειξη της σε υπερτοπικός πόλο γίνεται αποκομμένη από την τοπική κοινωνία και καθίσταται επικίνδυνη για την διατήρηση της ιδιαίτερη φυσιογνωμία της περιοχής. Καρφάς, χειμώνας Καρφάς, καλοκαίρι Κάμπος
ΕΠΙΛΟΓΟΣ - ΣΚΕΨΕΙΣ Υπάρχουσα συνθήκη: Ενώ υπάρχει πλήθος αναφορών στην πρόσφατη νομοθεσία για τα προβλήματα που υφίστανται οι χωρικές ενότητες των νησιών δεν έχει σχεδιαστεί ειδική πολιτική για τα νησιά. Ο νησιωτικός χώρος συγκαταλέγεται στις λιγότερο ευνοημένες περιοχές, δίχως να λαμβάνονται υπόψη οι ιδιομορφίες και οι ιδιαιτερότητες του. Η διαίρεση των σχεδιασμών λειτουργεί ως ανασταλτικός παράγοντας ανάπτυξης. Ο φυσικός σχεδιασμός λειτουργεί σε κατάσταση σχετικής απομόνωσης από το κοινωνικό και τον οικονομικό σχεδιασμό, χωρίς να υπάρχει ένα «σύστημα» σχεδιασμού, με ανατροφοδότηση και ανάδραση. Ανάγκη για: Πολύ-τομεακό σχεδιασμό: κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό, πολεοδομικό, χωροταξικό. Η οικονομική διάσταση της ανάπτυξης δεν απορρίπτεται αλλά πρέπει να συνυπάρχει ισότιμα και αλληλοσυμπληρώνεται με την κοινωνική και την περιβαλλοντική. Ο νησιώτικος χώρος συνολικά, και το κάθε νησί χωριστά να θεωρηθούν ως αλληλοεξαρτώμενα συστήματα. Κάθε νησί βασική μονάδα ανάλυσης και σχεδιασμού Τοπική ενεργοποίηση Τα ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά των νησιωτικών περιοχών ως παράγοντας ανάπτυξης. Πολιτική προστασίας της αστικής κληρονομιάς. Ισόρροπη ανάπτυξη όλων των χωρικών μονάδων. «Το αιγαίο είναι μια θάλασσα που τα γαλάζια της νερά στην γεωγραφική φαντασία των περισσότερων αποτελούν τόπο ιδανικό για διακοπές και ξεκούραση. Για κάποιους άλλους όμως τα νερά του είναι μαύρα, συνώνυμο του φόβου και του αποκλεισμού.» Όλγα Λαφαζάνη
Ομάδες Οικισμών