147 ΚEΦΑΛΑΙΟ 7 ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
148
149 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 7.1. Η φυσιογνωµία της τουριστικής ανάπτυξης στη χώρα µας και η σηµασία της για την ποιότητα του δοµηµένου περιβάλλοντος Η µορφή την οποίαν λαµβάνει η ανάπτυξη ενός νέου κλάδου οικονοµικής δραστηριότητας σε µια περιοχή, όταν αυτή συντελείται κατά κύριο λόγο από το εγχώριο δυναµικό της, επηρεάζεται σε µεγάλο βαθµό από τους διαθέσιµους φυσικούς πόρους, το ανθρώπινο κεφάλαιο, τις οργανωτικές δοµές και το θεσµικό πλαίσιο, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δηµόσιο τοµέα στην περιοχή αυτή. Έτσι, η έως και τώρα τουριστική ανάπτυξη στη χώρα µας κινήθηκε µέσα σ ένα γνώριµο πλαίσιο, µε σχετικά µικρές διαφοροποιήσεις κατά την πάροδο του χρόνου. Βασικοί του προσδιοριστικοί παράγοντες ήταν: το µικρό ή µεσαίο µέγεθος των οικονοµικών µονάδων που χαρακτηρίζει την ελληνική οικονοµία γενικά, ο εκτεταµένος κατακερµατισµός της έγγειας ιδιοκτησίας, η συγκριτικά εκτεταµένη κρατική παρέµβαση, ο συγκεντρωτικός και σχετικά περιορισµένης αποτελεσµατικότητας χαρακτήρας του κρατικού παρεµβατισµού. Στην κορυφή της πυραµίδας της τουριστικής ανωδοµής βρίσκονται πάντοτε τα ξενοδοχεία, η κατασκευή των οποίων επιδοτείται σε πολύ ση- µαντικό βαθµό από το κράτος, µε έµφαση, σε ορισµένες περιόδους, στις µονάδες µεγαλυτέρου µεγέθους και ανωτέρων κατηγοριών. Τα τελευταία χρόνια, περισσότερο στο επίπεδο της διαχείρισης και λιγότερο στο επίπεδο της ιδιοκτησίας, αποκτούν αυξανόµενη σηµασία οι αλυσίδες ξενοδοχείων. Οι µονοξενοδοχειακές όµως τουριστικές µονάδες, ή οι επιχειρήσεις µε περισσότερα µεν από ένα καταστήµατα, αλλά τοπικής εµβέλειας, αποτελούν τον κανόνα, καλύπτουν το µέγιστο µέρος του συνολικού ξενοδοχειακού δυναµικού και τις περισσότερες φορές είναι αποτέλεσµα πρωτοβουλιών επιχειρηµατιών της κάθε περιοχής,. Σε ένα δεύτερο επίπεδο βρίσκονται µικρότερου µεγέθους τουριστικά καταλύµατα µε τη µορφή ξενώνων, ενοικιαζοµένων δωµατίων ή ενοικιαζοµένων διαµερισµάτων, που πληρούν τις προδιαγραφές του ΕΟΤ, εξασφαλίζοντας έτσι µια σχετικά ικανοποιητική ποιότητα ανωδοµής, και, στο βαθµό που αυτή προσδιορίζει την ποιότητα του προϊόντος, και ποιότητα υπηρεσιών. Στις περιπτώσεις όπου η τήρηση 149
150 των προδιαγραφών δεν διαπιστώνεται ή δεν εκπληρώνεται εκ των υστέρων αλλά εξασφαλίζεται από τη φάση του σχεδιασµού, παρέχονται και για την κατηγορία αυτή καταλυµάτων, τα οποία κατά κανόνα είναι αποτέλεσµα τοπικών επιχειρηµατικών πρωτοβουλιών, σηµαντικές κρατικές επιδοτήσεις. Στη βάση της πυραµίδας βρίσκεται ένας µεγάλος αλλά όχι επακριβώς γνωστός αριθµός ενοικιαζοµένων δωµατίων ή διαµερισµάτων, τα οποία είτε δεν πληρούν τις προδιαγραφές, είτε και αν ακόµη τις πληρούν, οι ιδιοκτήτες τους δεν επιθυµούν τη νοµιµοποίηση τους ή δεν ενδιαφέρονται γι αυτήν. Τα καταλύµατα αυτά εξυπηρετούν τη µερίδα εκείνη τουριστών που ενδιαφέρονται για το χαµηλότερο δυνατό κόστος διαµονής, κατασκευάζονται δε, ως επί το πλείστον, δίχως κρατική επιδότηση αφού δεν πληρούν τους νόµιµους όρους για να τη διεκδικήσουν - και από σχετικά µικρούς τοπικούς επιχειρηµατίες. Τόσο στην τελευταία αυτή περίπτωση όσο και στην προηγούµενη, η λειτουργία των µονάδων για τις οποίες πρόκειται, στηρίζεται σε µεγάλο βαθµό σε αυτοαπασχόληση των ιδιοκτητών ή µελών της οικογενείας τους. Η αυτοαπασχόληση αποτελεί επίσης σηµαντικό παράγοντα και στα µικρότερου µεγέθους ξενοδοχεία. Με λίγες εξαιρέσεις, στην κορυφή της πυραµίδας, όπου, εκ των πραγ- µάτων, η αναγκαία ποιότητα δεν είναι εύκολο να εξασφαλιστεί από µικρο- µεσαίου µεγέθους µονάδες, το τουριστικό κεφάλαιο λαµβάνει, όπως ήδη αναφέρθηκε, τη µορφή της µικρής και µεσαίας ιδιοκτησίας και της µικρής και µεσαίου µεγέθους επιχείρησης, που χαρακτηρίζουν τη χώρα µας. Η στροφή αυτή των τοπικών κοινωνιών από τους παραδοσιακούς κλάδους οικονοµικής δραστηριότητας όπως ο πρωτογενής τοµέας, το εµπόριο και η βιοτεχνία, στον τουρισµό έχει τα πλεονεκτήµατα της. Τα οικονοµικά οφέλη παραµένουν, σε πολύ σηµαντικό βαθµό, στις τουριστικές περιοχές και η δραστηριοποίηση των τοπικών πληθυσµών σε ένα νέο τοµέα αξιοποιεί το εντόπιο επιχειρηµατικό δυναµικό και του επιτρέπει να καλλιεργεί και να διευρύνει τις δυνατότητες και τους ορίζοντες του. Η αναπαραγωγή όµως, στην τουριστική ανάπτυξη, του παραδοσιακού προτύπου της µικρής και µεσαίας ιδιοκτησίας, της µικρού ή µεσαίου µεγέθους οικονοµικής µονάδας και σε αρκετά µεγάλο βαθµό και της αυτοαπασχόλησης, έχει και τους περιορισµούς της. εν προσφέρεται για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων, οι οποίες δεν είναι εύκολο να ευδοκιµήσουν αποδοτικά σε µικρά µεγέθη. Ειδικότερα, όπου η τεχνική της παραγωγής σε συνδυασµό και µε το είδος του προϊόντος ή της υπηρεσίας καθιστά τις οικονοµίες κλίµακας ουσιώδη προσδιοριστικό παράγοντα του µοναδιαίου κόστους, το µικρό µέγεθος δεν είναι αρκετά ανταγωνιστικό. Εκτός από αυτό, το παραδοσιακό πρότυπο, έτσι όπως έχει διαµορφωθεί στη χώρα µας, δύσκολα µπορεί να επιτύχει 150
151 την παραγωγή αγαθών ή υπηρεσιών υψηλής στάθµης. Αυτό δεν αποτελεί αναπόφευκτο µειονέκτηµα της µικρής οικονοµικής µονάδας γενικά. Αντίθετα µάλιστα, όπου η προσωπική φροντίδα αποτελεί βασική εισροή και η τυποποίηση δεν προσφέρεται, η µικρότερου µεγέθους µονάδα µπορεί να είναι εξαιρετικά ανταγωνιστική. Αποτελεί όµως µειονέκτηµα της πολύ µεγάλης πλειονότητας των µικρότερων οικονοµικών µονάδων στη χώρα µας, οι οποίες, κατά κανόνα, στηρίζονται στον εµπειρισµό και παραµένουν παραδοσιακού χαρακτήρα όχι µόνο ως προς το µέγεθος αλλά και ως προς τις µεθόδους οργάνωσης και διοίκησης και τη στάθµη του ανθρώπινου τους κεφαλαίου. Όπως ο ιδιωτικός τοµέας στις τουριστικές περιοχές έφερε την µικροιδιοκτησιακή του δοµή και την παραδοσιακού τύπου, µικρής εµβέλειας, επιχειρηµατικότητα του στην τουριστική ανάπτυξη έτσι και το ελληνικό κράτος, στην προσπάθεια του να προωθήσει την ανάπτυξη του τουρισµού, έφερε τις περιορισµένες του δυνατότητες για σχεδιασµό και αποτελεσµατική εφαρµογή. Η συµβολή του κράτους στην τουριστική ανάπτυξη τόσο από την άποψη της δηµιουργίας υποδοµής αλλά, στα προωιµότερα στάδια, και ανωδοµής όσο και σε σχέση µε το ρυθµιστικό του ρόλο, ήταν σίγουρα ιδιαίτερα σηµαντική. Ο σχεδιασµός όµως της τουριστικής πολιτικής είχε σε αρκετές περιπτώσεις τον χαρακτήρα µιας άνωθεν παρέµβασης µε φιλόδοξους στόχους χωρίς να αποδίδεται η αναγκαία σηµασία στην εναρµόνιση της από τη µια µεριά µε τις επιχειρησιακές δυνατότητες του ιδιωτικού το- µέα στη χώρα µας και από την άλλη µε τις οικονοµικές αναγκαιότητες και τις συνθήκες της αγοράς. Όπως συνέβη µε τη δόµηση γενικά έτσι και στην περίπτωση της τουριστικής δόµησης η εξυπηρέτηση των αναγκών των κοινωνικών οµάδων µε τα ασθενέστερα εισοδήµατα αυτή τη φορά κυρίως αλλοδαπών και όχι ηµεδαπών - αφέθηκε να περιέλθει στη σφαίρα της ανοµίας. Στον τουρισµό η δόµηση αυτή µπορεί να µην είναι πάντοτε αυθαίρετη µε τον τρόπο που αυτό συµβαίνει για την µόνιµη ή την παραθεριστική κατοικία, είναι όµως παράνοµη, τουλάχιστον µε την έννοια ότι δεν πληροί τις νόµιµες προδιαγραφές. Οι κάθε είδους προδιαγραφές που επιβάλλονται από το κράτος κατά την άσκηση του ρυθµιστικού του ρόλου δεν επιβάλλεται να ορίζονται µε τρόπο ώστε να είναι, σε όλες τις περιπτώσεις, συµβατές µε τις οικονοµικές αναγκαιότητες. Στόχος των προδιαγραφών δεν είναι απλά η αναπαραγωγή των τρεχουσών συνθηκών αλλά και η άσκηση πίεσης για καλυτέρευση τους. Για να επιτύχει κανείς τον τελευταίο αυτό στόχο διακινδυνεύει κάποια έκταση 151
152 παραβατικότητας. Όταν όµως η έκταση της παραβατικότητας που προκύπτει, όπως έχει συµβεί στη χώρα µας, τόσο για την κατοικία όσο και για τα τουριστικά καταλύµατα, είναι µεγάλη, γεννώνται σοβαρά ερωτηµατικά ως προς τις επιλογές που έχουν γίνει κατά τον ορισµό των προδιαγραφών. Προδιαγραφές οι οποίες, ανεξάρτητα από τα όποια άλλα πλεονεκτήµατα τους, δηµιουργούν ισχυρά οικονοµικά κίνητρα παράβασης για µεγάλο µέρος των ενδιαφεροµένων, δεν µπορεί να λειτουργήσουν αποτελεσµατικά. Είναι πρακτικά βέβαιο ότι η µη τήρηση τους θα έχει µαζικό χαρακτήρα και δεν θα περιορίζεται σε εξαιρέσεις. Καµιάς µορφής κρατική παρέµβαση δεν έχει ελπίδες να αποδώσει όταν κατά το σχεδιασµό της παραβλέπονται οι εµπλεκόµενες οικονοµικές δυνάµεις. Στην περίπτωση δε του τουρισµού η ασυµβατότητα ανάµεσα στις οικονοµικές αναγκαιότητες, όπως αυτές προσδιορίζονται από την τουριστική αγορά και τις εγχώριες επιχειρησιακές δυνατότητες από τη µια µεριά και τις προδιαγραφές από την άλλη, λαµβάνει τέτοια έκταση, ώστε πολλοί, επιλέγοντας την παρανοµία, να θυσιάζουν όχι µόνο το αγαθό της νοµιµότητας αλλά και τις πολύ σηµαντικές κρατικές επιδοτήσεις που το συνοδεύουν. Και η στάση αυτή από την πλευρά των παρανοµούντων δεν αποβαίνει οικονοµικά αδικαιολόγητη. Αν κρίνει κανείς από τις δυσκολίες εξυπηρέτησης των δανείων που έχουν συναφθεί από τις µεγαλυτέρου µεγέθους ξενοδοχειακές µονάδες, παρά την πολύ σηµαντική επιδότηση της κατασκευής τους από το κράτος, φαίνεται ότι η οικονοµική τους αποδοτικότητα είναι συγκριτικά περιορισµένη. Παρόµοια φαινόµενα οικονοµικής δυσπραγίας δεν φαίνεται να παρατηρούνται σε σηµαντική έκταση για την κατηγορία των µικρότερων επενδύσεων που δεν πληρούν τις προδιαγραφές και οι οποίες, ως εκ τούτου, δεν επιδοτούνται. Μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι, δίχως την πίεση για αναβάθµιση της ποιότητας της ανωδοµής, που ασκήθηκε µέσα από τις επίσηµες προδιαγραφές, η ποιοτική στάθµη του τουριστικού µας προϊόντος, τουλάχιστον σε ότι αφορά τα καταλύµατα, θα ήταν υποδεέστερη της πραγµατικής και ότι επο- µένως, µε την έννοια αυτή, η εκτεταµένη παραβατικότητα που προέκυψε ήταν ένα αποδεκτό τίµηµα για το επίτευγµα αυτό. Το υποθετικό όµως αυτό επιχείρηµα δεν είναι εύκολο να θεµελιωθεί. Η ορθολογική προσέγγιση θα έπρεπε να έχει ως αφετηρία τις συνθήκες της ζήτησης και τη διαστρωµάτωση της αγοράς από την άποψη της αγοραστικής δύναµης των επισκεπτών και τις δυνατότητες της ελληνικής τουριστικής επιχειρηµατικότητας, όπως προαναφέρθηκαν, και στόχο να προσδιοριστούν ανάλογα οι προδιαγραφές. Έτσι η - νόµιµη - προσφορά που θα προέκυπτε δεν θα ήταν σε δυσαρµονία µε τη ζήτηση, τουλάχιστον στο βαθµό που αυτό συνέβη και εξακολουθεί να συµβαίνει, ως αποτέλεσµα της πολιτικής που ακολουθήθηκε. 152
153 Το παραδοσιακό υπόδειγµα τουριστικής ανάπτυξης που προαναφέρθηκε δεν είναι ιδιαίτερα ευνοϊκό από την άποψη της ενθάρρυνσης της δηµιουργίας υψηλής στάθµης δοµηµένου περιβάλλοντος. 7.2. Η εσωτερίκευση εξωτερικών οικονοµιών που συνδέονται µε τις περιβαλλοντικές συνθήκες Η στάθµη του δοµηµένου περιβάλλοντος κρίνεται σε αρκετά µεγάλο βαθ- µό όχι µόνο στην κλίµακα της τουριστικής µονάδας αλλά και στην κλίµακα µιας ολόκληρης περιοχής. Αποτελεί τη συνισταµένη των επιλογών όλων των τουριστικών µονάδων σ αυτήν καθώς και της παρέµβασης και των δράσεων του δηµόσιου τοµέα σ αυτήν. Όταν σε µια περιοχή λειτουργούν πολλές ανεξάρτητες µεταξύ τους τουριστικές µονάδες και ιδιαίτερα όταν πολλές από αυτές είναι µικρού µεγέθους, για τη κάθε µια το περιβαλλοντικό αποτέλεσµα λειτουργεί ως εξωτερική οικονοµία, θετική ή αρνητική, ανάλογα µε την περίπτωση. Πρόκειται για µια ακόµη έκφανση της κρίσιµης σηµασίας την οποίαν έχει, όπως αναφέρθηκε στο Κεφ. 1, το φαινόµενο των εξωτερικών οικονοµιών σε θέµατα περιβάλλοντος. Κάτω από τις συνθήκες αυτές, η προσπάθεια του µεµονωµένου ιδιοκτήτη να επενδύσει σε ποιότητα δοµηµένου περιβάλλοντος αποθαρρύνεται για δυο λόγους. Πρώτα διότι τέτοιου είδους επενδύσεις έχουν φθίνουσα απόδοση, λόγω της ισχυρής επιρροής που ασκούν στο τελικό αποτέλεσµα οι ενέργειες των λοιπών ιδιοκτητών στην περιοχή. εύτερο διότι, στο βαθµό που ο µεµονωµένος ιδιοκτήτης επενδύει στην ποιότητα, σηµαντικό µέρος των ωφεληµάτων διαφεύγει στους γείτονες, ως κοινωνική ωφέλεια, χωρίς ανάλογη γι αυτόν οικονοµική ωφέλεια. Οι παράγοντες αυτοί ασκούν πίεση, στην καλλίτερη περίπτωση για λύσεις κοινού παρονοµαστή και στη χειρότερη για την οικειοποίηση ωφεληµάτων που δηµιουργούνται από άλλους (free rider). Και όταν ακόµη κανείς επιλέγει λύση κάτω από τον κοινό παρονοµαστή από την άποψη της ποιότητας του δοµηµένου περιβάλλοντος, ελπίζει ότι το προϊόν του θα µπορεί να επιτύχει καλύτερη τιµή, λόγω της στάθµης της περιοχής στην οποίαν ευρίσκεται η µονάδα του, στη δηµιουργία της οποίας όµως ο ίδιος δεν συµβάλλει. Ο όρος ποιότητα εν προκειµένω δεν έχει την έννοια της κλάσης ή της κατηγορίας του κτίσµατος αλλά των ποιοτικών του στοιχείων µε δεδοµένη την κλάση ή την κατηγορία του. Μπορεί κάλλιστα µια περιοχή µε κτίσµατα υποδεέστερης κλάσης ή κατηγορίας να έχει υψηλότερη στάθµη ποιότητας δοµηµένου περιβάλλοντος από µια περιοχή µε κτίσµατα υψηλότερης κλάσης ή κατηγορίας. Το περιβαλλοντικό αποτέλεσµα δεν είναι συνάρτηση µόνο του βαθµού πολυτέλειας. 153
154 Η ποιότητα του δοµηµένου περιβάλλοντος όχι µόνο στο γήπεδο δεδο- µένης τουριστικής µονάδας αλλά σε µια ευρύτερη περιοχή, σηµαντικός παράγοντας για τον προσδιορισµό της ελκυστικότητας της στους επισκέπτες, είναι ακόµη σηµαντικότερος όταν πρόκειται για την πώληση τουριστικών ακινήτων και όχι απλά την ενοικίαση τους για λίγες µέρες. Ο επισκέπτης µπορεί, ως ένα βαθµό, να αδιαφορήσει για την ποιότητα του δοµηµένου περιβάλλοντος σε µια περιοχή, εφόσον η µονάδα στην οποίαν παραµένει τον ικανοποιεί. Ο υποψήφιος αγοραστής όµως ενδιαφέρεται έντονα για την ποιότητα ολόκληρης της περιοχής, διότι από αυτήν εξαρτάται όχι µόνον η ποιότητα των υπηρεσιών που θα απολαµβάνει όταν την επισκέπτεται αλλά και οι προοπτικές ανόδου της αξίας της επένδυσης του. Οι διαπιστώσεις αυτές έχουν σηµασία αν λάβει κανείς υπόψη ότι άλλες χώρες έχουν κατορθώσει να αντλούν πολύ σηµαντικότερα ωφελήµατα από την πώληση ακινήτων σε ξένους απ ότι η χώρα µας. Η προσπάθεια για την επίτευξη υψηλότερης στάθµης δοµηµένου περιβάλλοντος και ταυτόχρονα αποτελεσµατικότερης προστασίας του µπορεί να διευκολυνθεί πολύ µε τη δηµιουργία συνθηκών «εσωτερίκευσης» των εξωτερικών οικονοµιών. Όταν η ανάπτυξη οργανώνεται σε γεωγραφική κλί- µακα αρκετά εκτεταµένη ώστε να µπορεί να ελέγχεται αποτελεσµατικότερα και η περιβαλλοντική διάσταση, τότε το µεγαλύτερο µέλος των οικονοµικών ωφεληµάτων από επιλογές µε ευνοϊκό περιβαλλοντικό αντίκτυπο θα περιέρχεται στην επιχείρηση ή τον οργανισµό που την αναλαµβάνει, και δεν θα διαρρέει ως εξωτερική οικονοµία σε όφελος άλλων. Έτσι τα κίνητρα για επιλογές µε ευνοϊκό περιβαλλοντικό αντίκτυπο αυξάνουν αποφασιστικά. Για την εσωτερίκευση των εξωτερικών οικονοµικών και την τόνωση των κινήτρων για ανάπτυξη υψηλής περιβαλλοντικής στάθµης δεν απαιτείται κατ ανάγκην η συγκέντρωση όλων των αποφάσεων που αφορούν την ανάπτυξη µιας περιοχής σε µια µεγάλη οικονοµική µονάδα. Υπάρχουν και άλλοι τρόποι που επιτρέπουν εκτεταµένη αποκέντρωση της λήψης αποφάσεων και επιµέρους πρωτοβουλίες µέσα όµως σε πλαίσιο που να µπορεί να πείσει τους ενδιαφερόµενους ότι θα καρπωθούν τα οφέλη που τους αναλογούν από την τήρηση περιβαλλοντικών όρων υψηλής στάθµης. Για το σκοπό αυτό αρκεί, µερικές φορές, κατ ελάχιστο και ο κατάλληλος πολεοδοµικός σχεδιασµός και η αποτελεσµατική εφαρµογή του, εφόσον συνοδεύεται και από τα αναγκαία έργα υποδοµής. Βασική προϋπόθεση για το είδος αυτό τουριστικής ανάπτυξης είναι η δηµιουργία ενός αξιόπιστου πλαισίου το οποίο να επιτρέπει τον σχεδιασµό και την προσφορά προϊόντων εγγυηµένης ποιότητας. Για τους λόγους 154
155 αυτούς είναι ανάγκη να αναληφθούν καινοτόµες πρωτοβουλίες για τη δη- µιουργία ιδιοκτησιακού θεσµικού πλαισίου που να ευνοεί τις αναπτύξεις ποιότητας σε κλίµακα που να εσωτερικεύει τις εξωτερικές οικονοµίες και να εγγυάται υψηλή ποιότητα. Η θεσµική καινοτοµία της αντιπαροχής, ανεξάρτητα από τα µειονεκτήµατα της ή τον τρόπο που διαµορφώθηκε, επέτρεψε τη δηµιουργία νέων µορφών δόµησης και δηµιούργησε ευρύτατα περιθώρια ανάπτυξης. Αναζητείται καινοτοµία ή καινοτοµίες που να δηµιουργήσουν κίνητρα ανάπτυξης σε κλίµακα πολύ ευρύτερη από τη µια ή τις πολύ λίγες όµορες ιδιοκτησίες. Σε κλίµακα αρκετά εκτεταµένη γεωγραφικά ώστε να εσωτερικεύονται οι εξωτερικές περιβαλλοντικές οικονοµίες και να δηµιουργούνται ισχυρά κίνητρα πραγµατοποίησης τους όχι µόνο διότι τις επιτάσσει ο νόµος αλλά διότι η υπεραξία που προκύπτει και η οποία θα συµβάλλει στη βελτίωση της ποιότητας των παρεχόµενων υπηρεσιών, θα µετουσιώνεται σε οικονοµικό έσοδο για τον επενδυτή. Η νοµοθεσία περί ιδιωτικών πολεοδοµήσεων θα µπορούσε σε κάποιο βαθµό να διευκολύνει επιχειρηµατικές πρωτοβουλίες µεγαλύτερης κλίµακας, οι οποίες να έχουν τις προϋποθέσεις για εσωτερίκευση των εξωτερικών περιβαλλοντικών οικονοµιών, κάτι που δηµιουργεί κίνητρα για ανάπτυξη µε σχετικά υψηλή στάθµη δοµηµένου και φυσικού περιβάλλοντος. Η αξιοποίηση όµως του θεσµού αντιµετωπίζει δυσχέρειες και προβλήµατα, τα κυριότερα των οποίων ανάγονται στους εξής παράγοντες: Στη νοµολογιακή τακτική του ΣτΕ για την οποίαν έγινε λόγος, στο πολύ υψηλό ποσοστό της επικράτειας που χαρακτηρίζεται ως δασική και δεν επιτρέπεται να αλλάξει χρήση και στον υψηλό βαθµό κατακερµατισµού της ιδιωτικής ιδιοκτησίας στη χώρα. Λόγω των παραγόντων αυτών οι µεγάλες ιδιοκτησίες που είναι κατάλληλες για τουριστική ανάπτυξη του τύπου για τον οποίον γίνεται λόγος εδώ είναι σχετικά λίγες και η προσφορά τους µειώνεται ακόµη περισσότερο, αφού για πολλές από αυτές πιθανολογείται αρνητική στάση του ΣτΕ. Το Σύνταγµα του 2001 στο άρθρο 24 παρ. 4 ορίζει ότι «Νόµος µπορεί να προβλέπει τη συµµετοχή ιδιοκτητών περιοχής που χαρακτηρίζεται ως οικιστική, στην αξιοποίηση και γενική διαρρύθµιση της σύµφωνα µε εγκεκρι- µένο σχέδιο, µε αντιπαροχή ακινήτων ίσης αξίας ή τµηµάτων ιδιοκτησίας κατά όροφο από τους χώρους που καθορίζονται τελικά ως οικοδοµήσιµοι ή από κτίρια της περιοχής αυτής.» Σε αντιδιαστολή µε τη νοµοθεσία της ιδιωτικής πολεοδόµησης, που εφαρµόζεται κάθε φορά σε µια ήδη ενιαία ιδιοκτησία, η πρόβλεψη που µόλις αναφέρθηκε ανοίγει το δρόµο για τη 155
156 δηµιουργία µεγάλων ενιαίων συµµετοχικών, τρόπον τινά, ιδιοκτησιών, που να είναι κατάλληλες για ανάπτυξη µε τρόπο που να εσωτερικεύει τις εξωτερικές περιβαλλοντικές οικονοµίες, δηµιουργώντας έτσι ισχυρά κίνητρα για αναπτυξιακές πρωτοβουλίες νέων µορφών στον τοµέα του τουρισµού. Ο νόµος για τον οποίον γίνεται πρόβλεψη από τη συνταγµατική ρύθµιση που µόλις αναφέρθηκε µπορεί να δηµιουργήσει τις προϋποθέσεις για αύξηση της προσφοράς εκτάσεων κατάλληλων για τουριστική ανάπτυξη σε κλίµακα πολύ µεγαλύτερη από τη συνήθη. Με τον τρόπο αυτό θα είναι δυνατή η ανάληψη επιχειρηµατικών πρωτοβουλιών πολύ µεγαλύτερης κλίµακας από τη συνηθισµένη, µε αποτέλεσµα την προσφορά νέων προϊόντων που θα τονώσουν την τουριστική ανάπτυξη. Μια τέτοια προοπτική θα µπορούσε να αντιµετωπίσει αντιδράσεις από τους περιβαλλοντικά ακραιφνείς λόγω φόβων τους ότι αποτέλεσµα θα ήταν η φθορά του περιβάλλοντος, η υπέρβαση της φέρουσας ικανότητας των διάφορων περιοχών, κλπ. Για να εκτιµηθούν οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις µιας πολιτικής του είδους που µόλις σκιαγραφήθηκε ακολουθούν ορισµένες ποσοτικές εκτιµήσεις για τις εκτάσεις που θα µπορούσαν να χρειαστούν και την περιβαλλοντική σηµασία τους. Οι εκτάσεις που θα χρειαστεί να καταληφθούν από τουριστική δόµηση στο µέλλον, σε στρέµµατα (Γ) θα εξαρτηθούν από τους εξής κυρίως παράγοντες: την αύξηση του αριθµού των επισκεπτών (Ν), τη µέση διάρκεια παραµονής τους στη χώρα σε αριθµό διανυκτερεύσεων ( ), τα ποσοστά πληρότητας των κλινών των νέων εγκαταστάσεων (ηµέρες πληρότητας προς το σύνολο των ηµερών του έτους) (Π), το µέσο εµβαδόν δοµηµένου χώρου ανά κλίνη συµπεριλαµβανοµένων και των βοηθητικών και κοινόχρηστων χώρων των τουριστικών καταλυµάτων σε τετρ. µέτρα, (Μ), τον συντελεστή δόµησης (εµβαδόν κτίσµατος προς εµβαδόν γηπέδου) (Κ) τον συντελεστή πολεοδόµησης (εµβαδόν συνολικού οικιστικού χώρου προς το οικοδοµήσιµο τµήµα του) (Λ). Ειδικότερα λαµβάνουµε τη σχέση Γ= [ Ν Μ Κ Λ] / 1.000 Π 156
157 Στον Πίνακα που ακολουθεί δίνονται εκτιµήσεις της συνολικής έκτασης γης που θα χρειαστεί για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες τουριστικής ανάπτυξης στην προσεχή 20ετία µε βάση ένα εξαιρετικά ευρύ φάσµα υποθέσεων ως προς τις πιθανές τιµές των εν λόγω παραµέτρων ένθεν και ένθεν των τιµών που αυτές είχαν στο παρελθόν. Όπως φαίνεται από τον πίνακα αυτόν οι εκτάσεις που θα απαιτηθούν ισοδυναµούν µε ένα εξαιρετικά µικρό κλάσµα του εθνικού χώρου, το οποίο κυµαίνεται από 0,005% έως και 0,13%. Από την τελευταία αυτή τιµή, η οποία σηµειωτέον αντιστοιχεί στις ευνοϊκότερες υποθέσεις ως προς τη µέση διάρκεια παραµονής και την µέση πληρότητα και σε πυκνότητες δόµησης εξαιρετικά χαµηλές σε σύγκριση µε το παρελθόν, καθίσταται σαφές ότι δεν µπορεί να υποστηριχθεί σοβαρά ότι κινδυνεύει η ποιότητα του περιβάλλοντος εξαιτίας της τουριστικής ανάπτυξης. Πίνακας 7.1 Εκτίµηση Συνολικής Γης για Τουριστική Ανάπτυξη 2005-2025 Αριθµός Επισκεπτών 2005-2025 Μέση διάρκεια παραµονής (ηµέρες) Μέση πληρότητα (ηµέρες κατ έτος) Ακαθ. Εµβαδόν ανά κλίνη (τ.µ.) Συντελ. δόµησης Συντελ. Πολεοδόµησης Απαιτούµενη έκταση (σε στρ.) 4.000.000 8 110 15 0,8 1,3 7.091 4.000.000 9 100 16 0,7 1,4 11.520 5.000.000 9 100 17 0,6 1,4 17.850 5.000.000 10 90 18 0,5 1,5 30.000 6.000.000 10 90 19 0,4 1,5 47.500 6.000.000 11 80 20 0,3 1,6 88.000 7.000.000 12 80 21 0,2 1,6 176.400 Η ανάληψη καλά µελετηµένων πρωτοβουλιών για τη δηµιουργία προϋποθέσεων για διεύρυνση του παραδοσιακού προτύπου τουριστικής ανάπτυξης προς νέες µορφές που να επιτρέπουν την εσωτερίκευση εξωτερικών περιβαλλοντικών οικονοµιών είναι αναγκαία όχι µόνο ως διέξοδος για την περαιτέρω ανάπτυξη του τουρισµού αλλά και για τη µακροχρονιότερη βιωσιµότητα του κλάδου. Καθώς αυξάνουν τα εισοδήµατα στη χώρα µας, µε συνακόλουθη αύξηση και του κόστους εργασίας, θα διευρύνεται και το πλεονέκτηµα χωρών µε πολύ χαµηλότερο κόστος εργασίας, ιδίως για τις παραδοσιακές κατηγορίες τουριστικών υπηρεσιών. Έτσι προκύπτει ως προϋπόθεση, όχι µόνο για να διατηρηθεί ένας ουσιώδης ρυθµός περαιτέρω ανάπτυξης του τουρισµού 157
158 στη χώρα µας αλλά και για την επιβίωση του κλάδου, η σταδιακή µεταβολή του µίγµατος των τουριστικών υπηρεσιών που θα προσφέρουµε µε αύξηση του µεριδίου των υπηρεσιών υψηλότερης ποιότητας. Οι εξελίξεις στην εµπορική ναυτιλία µε την πολύ µεγάλη συρρίκνωση του ελληνικού ναυτεργατικού δυναµικού, ιδίως σε ότι αφορά τα κατώτερα πληρώµατα, καθώς τα εισοδήµατα από την απασχόληση στη στεριά ακολούθησαν ανοδική πορεία τις τελευταίες δεκαετίες, δείχνει ότι η επιβίωση και η ανάπτυξη ενός κλάδου καθώς µεταβάλλονται οι οικονοµικές συνθήκες, προϋποθέτει συνεχή και δηµιουργική προσαρµογή. Μερικές φορές, στην πολύ συχνά επαναλαµβανόµενη επιδίωξη για βελτίωση της ποιότητας των παρεχόµενων τουριστικών υπηρεσιών, αποδίδεται η έννοια της αύξησης του ποσοστού των επισκεπτών µε υψηλότερη αγοραστική δύναµη και κατά κεφαλήν δαπάνη, οι οποίοι γενικά αποτελούν το περισσότερο επίζηλο είδος πελατείας. Ο στόχος όµως αυτός είναι πολύ δύσκολο να επιδιωχθεί ευθέως. Αποτελεί συνήθως το κορυφαίο επίτευγµα µιας συνολικότερης προσπάθειας βελτίωσης της ποιότητας των παρεχόµενων υπηρεσιών, η οποία, όταν είναι επιτυχής, αυξάνει γενικά την ελκυστικότητα της χώρας και µπορεί να πείσει και αυτήν την κατηγορία πελατείας, η οποία συνήθως είναι ιδιαίτερα απαιτητική και καθόλου εύπιστη. Το υπόδειγµα τουριστικής ανάπτυξης που έχει επικρατήσει έως τώρα µπορεί να έχει ακόµη σηµαντικά περιθώρια ανάπτυξης, ιδίως σε περιοχές όπου ακόµη η τουριστική κίνηση δεν είναι αυξηµένη. Από τις έως τώρα όµως εξελίξεις, ιδίως των τελευταίων ετών και την αυξανόµενη πίεση του διεθνούς ανταγωνισµού είναι σαφές ότι το υπόδειγµα αυτό θα είναι όλο και λιγότερο επαρκές για να εξασφαλίσει τη βιωσιµότητα και την περαιτέρω ικανοποιητική ανάπτυξη του κλάδου. Τονίζεται από όλες τις πλευρές ότι απαραίτητη προϋπόθεση για να ανταποκριθούµε στον διεθνή ανταγωνισµό εκτός από τη βελτίωση της ποιότητας των προσφερόµενων υπηρεσιών είναι και η διεύρυνση του φάσµατος τους προς νέες κατευθύνσεις. Μια από τις αναγκαίες προϋποθέσεις για επιτυχή κίνηση προς την κατεύθυνση αυτή είναι και η προσφορά σε επιχειρηµατικά συµφέροντα, ελληνικά ή ξένα, που είναι σε θέση να συµβάλουν στην µετατόπιση του κέντρου βάρους της ελληνικής τουριστικής αγοράς προς υπηρεσίες υψηλότερης στάθµης, των αναγκαίων γι αυτό φυσικών πόρων υπό ικανοποιητικούς όρους και προϋποθέσεις. 158