ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΣΧΟΛΙΚΟΥΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΣΧΟΛΙΚΟΥΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΡΑΒΟΛΤΣΟΥΑ. ΑΘΗΝΑ ΑΘΗΝΑ, 2013

Περιεχόμενα Πρόλογος...3 1. Γενικέςπληροφορίεςγιατοσχολικόεκφοβισμό 1.1 Ορισμός: τιείναικαιτιδενείναιεκφοβισμός...4 1.2 Μορφέςτηςβίαςστονεκφοβισμό...5 1.3 Συνέπειεςτουεκφοβισμούσεθύτεςκαιθύματα...6 1.4 Παράγοντεςκινδύνουτουεκφοβισμού: σχολείο, οικογένεια, κοινότητα...9 1.5 Ατομικάχαρακτηριστικάθυτώνκαιθυμάτων...11 1.6 Ορόλοςτωνθεατώνστονεκφοβισμό 2. Χαρακτηριστικάτουσχολικούεκφοβισμούστηδευτεροβάθμια εκπαίδευση 2.1 Ορόλοςτουσχολικούκλίματοςστονεκφοβισμό...13 2.2 Ηκρυμμένηκουλτούρατουεκφοβισμού...14 2.3 Εφηβεία, σχέσειςσυνομηλίκωνκαιεκφοβισμός...15 2.4 Έκτασηκαιέντασητουεκφοβισμού...16 3. Αντιμετώπισητουσχολικούεκφοβισμού 3.1 Ολοκληρωμένησχολικήπολιτικήσεεπίπεδοσχολείου, τάξηςκαικοινότητας...17 3.2 Οδηγίεςαντιμετώπισηςτουεκφοβισμούγιατουςγονείς...19 3.3 Συμπεριφορέςεκπαιδευτικώνστηδιαχείρισητάξης...20 3.4 Άμεσηπαρέμβασηεκπαιδευτικούσεπεριστατικόεκφοβισμού...23 3.4.1 Λεκτικήεπικοινωνίαεκπαιδευτικού θύτη...24 3.4.2 Μηλεκτικήεπικοινωνίαεκπαιδευτικού θύτη...25 3.4.3 Αντιμετώπισηαπειλώναπότουςθύτες...25 3.5 Οιποινέςωςμέθοδοςαντιμετώπισηςτουεκφοβισμού...26 3.6 Μητιμωρητικέςμέθοδοιδιαχείρισηςπεριστατικώνεκφοβισμού...27 3.6.1 Μέθοδος«Ομάδαςυποστήριξης»...28 3.6.2 ΜέθοδοςΠίκας...33 3.6.3 Μέθοδος«Επανορθωτικήδικαιοσύνη»...34 Επίλογος...36 2

Πρόλογος Ενώ ο εκφοβισμός στο σχολείο δεν είναιπρόσφατο φαινόμενο, ιδιαίτερης επιστημονικής προσοχήςέχειτύχειτιςτρειςτελευταίεςδεκαετίες. Όλεςοιέρευνες που έχουν διεξαχθείσεδιάφορεςχώρες, έχουνκαταδείξειτηνύπαρξη του εκφοβισμούσεμικρότεροήμεγαλύτεροβαθμόστασχολεία(π.χ. Αυστραλία, Βέλγιο, Βραζιλία, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ελβετία, Ελλάδα, Η.Π.Α., Ηνωμένο Βασίλειο, Ιαπωνία, Ιρλανδία, Ιταλία, Καναδάς, Κίνα, Λιθουανία, ΝέαΖηλανδία, Νορβηγία, ΝότιοςΑφρική, Πορτογαλία, Σουηδία, Τουρκία). Σεκάποιεςαπότις χώρες αυτές, έχουν αναληφθεί πρωτοβουλίες σε εθνικό επίπεδο για την αντιμετώπισηκαιπρόληψητουφαινομένου. Οιπλέονπρόσφατεςσυστηματικέςανασκοπήσειςτωνερευνών, έχουνεπισημάνει τηνανάγκηαύξησηςτουαριθμούτωνσυστατικώντωνπρογραμμάτωνπαρέμβασης, σεόλαταεπίπεδα- ατομικό, σχολείου, τάξηςκαιγιαόλαταμέλητηςσχολικής κοινότητας μαθητές, γονείς, εκπαιδευτικούς. Επίσηςέχουνκαταδείξειτηθετική συσχέτισητηςδιάρκειαςκαιτηςέντασηςτουπρογράμματοςμετημείωσητης έκτασηςτουφαινομένου. Σεαυτόντονοδηγόαντιμετώπισηςτουφαινομένου, γίνεταιμία προσπάθεια ενημέρωσηςτωνεκπαιδευτικών τηςδευτεροβάθμιαςεκπαίδευσης, σεόλα τα προαναφερόμενα επίπεδα δράσης, ενώ δίνεταικαιιδιαίτερη βαρύτητα στην παρουσίασημητιμωρητικώνμεθόδωνδιαχείρισηςτωνπεριστατικώνεκφοβισμού. Σημαντικήσημείωση: Όσον αφορά στη χρήση των όρων θύτης καιθύμα, παρόλο που αυτοί χρησιμοποιούνταιεδώ, όπως καισε πολλές άλλες δημοσιεύσεις, δεν είναι βοηθητικόναχρησιμοποιούνταιώςταμπέλεςστοχώροτουσχολείου, καθώςείναι αρνητικάφορτισμένοικαιεπηρεάζουντηναυτοεικόνατωνμαθητών. Πιοδόκιμοι θεωρούνταιοιόροι: μαθητήςπουασκείεκφοβισμόκαι μαθητήςπουδέχεται εκφοβισμό. Τοπαρόνεγχειρίδιοαποτελείμέροςερευνητικήςπαρέμβασηςστοπλαίσιο διπλωματικήςεργασίαςγιατοπρόγραμμαμεταπτυχιακώνσπουδώνστην ΠροαγωγήκαιΑγωγήΥγείας, στοεθνικό& ΚαποδιστριακόΠανεπιστήμιο Αθηνών, ΕργαστήριοΥγιεινής& ΕπιδημιολογίαςτηςΙατρικήςΣχολής. 3

1. Γενικέςπληροφορίεςγιατοσχολικόεκφοβισμό 1.1 Ορισμός: Τιείναιοσχολικόςεκφοβισμός Ο σχολικόςεκφοβισμόςείναιηεπιθετική εκείνησυμπεριφοράπουείναιεσκεμμένη, απρόκλητη και επαναλαμβανόμενη, αποτελεί κατάχρηση εξουσίας και εμπεριέχει ανισότητα στη δύναμη αντικειμενική(π.χ. σωματική) ήαντιληπτή (π.χ. προσωπικότητας). Ενολίγοις, κατευθύνεταιπροςεκείνατα θύματαπουεκλαμβάνονταιαπότουςθύτες (ένανήπολλούςμαζί) ωςαδύναμα, είτε σωματικάείτεψυχολογικά. Τιδενείναισχολικόςεκφοβισμός Ότανταεμπλεκόμεναμέρηείναιίσης δύναμηςκαιόχιάνισης, λόγωαριθμού, σωματικήςδιάπλασης, κοινωνικήςθέσης, κουλτούρας, τότε πρόκειται για σύγκρουση, βίαιη ίσως, αλλά όχι εκφοβιστική συμπεριφορά (μεσαία φωτογραφία). Εκτός από την ισότητα στη δύναμη, παρατηρείται επίσης όμοια συναισθηματική αντίδραση, που σημαίνειότικαιοιδύομαθητέςείναι θυμωμένοι(μεσαίαφωτογραφία) καιόχι όπωςστονεκφοβισμόόπουομαθητής στόχος φοβάται και αδυνατεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του (πάνω φωτογραφία). Υπάρχει επίσης η περίπτωση (κάτω φωτογραφία) τουπειράγματος, όπουοι μαθητές κάνουν αστεία μεταξύ τους διασκεδάζονταςκαιοιδύοαληθινά. 4

1.2 Μορφέςτηςβίαςστονεκφοβισμό Άμεση/ Σωματική: Χτυπάω, κλωτσάω, σπρώχνω, φτύνω, βάζω τρικλοποδιά, κλέβω, κρύβω, καταστρέφωταπράγματα Άμεση/ Λεκτική: Κοροϊδεύω, προσβάλλω, βρίζω, κάνωσεξουαλικά υπονοούμεναή/και χειρονομίες Έμμεση/ Κοινωνική: Εκβιάζω, απειλώμε σωματικήβίακαιαπαιτώ χρήματαήπράγματα, διαδίδωφήμες, απομονώνωκοινωνικά, προδίδωταμυστικά, προσβλητικάγκράφιτι Ηλεκτρονική: μέσω κινητούτηλεφώνουή διαδικτύου, απειλές, προσβολές, δυσφήμιση, κοινωνικήαπομόνωση, δημοσιοποίηση πληροφοριώνκαιεικόνων χωρίςάδεια, ψεύτικη ταυτότηταγιαεκμαίευση πληροφοριώνκαι γελοιοποίηση 5

1.3 Συνέπειεςτουεκφοβισμούσεθύτεςκαιθύματα Συνέπειες(σωματικές) εκφοβισμού: θύματα Γρατζουνιές, μώλωπες, στραμπουλήγματα, διαστρέμματα, διάσειση Πονοκέφαλοι, πόνοιπλάτης, στομαχόπονοι Αϋπνία, εφιάλτες Απώλειαόρεξηςήβουλιμία Αύξησηορμονώνστρες, άγχος Αδύναμοανοσοποιητικό, μεγαλύτερηπιθανότητα τραυματισμούσταπρώτα15 μετάτοπεριστατικό Εύκοληαπώλειαισορροπίας, παραπατήματα Κακόςέλεγχοςκυκλοφορίαςαυτοκινήτων Συνέπειες(πνευματικές) εκφοβισμού: θύματα Μειωμένηικανότητασυγκέντρωσης, δυσκολίες στημνήμηκαιστημάθηση Έλλειψηκινήτρωνγιαμάθηση Χαμηλόπροφίλστηνεπικοινωνία, δελένετις σκέψειςτουςαπόφόβοχλευασμού Αποφεύγουννατραβούντηνπροσοχή μετη συμμετοχή τους στη μαθησιακή διαδικασία ακόμα καιμεερωτήσεις Σχολικήάρνηση, συχνέςαπουσίες Μειωμένησχολικήεπίδοση 6

Συνέπειες(κοινωνικές) εκφοβισμού: θύματα Ακολουθούν ομάδα δημοφιλών-νταήδων και υπομένουντηνκοροϊδίααπόφόβοχειρότερης μορφήςβίας Προσκόλληση σεένα φίλο, υποτακτικά, από φόβομηντονχάσουνκαιμείνουνμόνα Συνδέονταιμεπαιδιάμεεπίσηςέλλειμμαστις κοινωνικέςδεξιότητεςόπωςτα ίδια πουδεν μπορούνναταπροστατέψουναπότηβία Δυσκολίαναδημιουργήσουναληθινούςφίλους ακόμακαιότανηβίασταματήσει Συνέπειες(αυτοεικόνα) εκφοβισμού: θύματα Η κοροϊδία μειώνει την αυτοεκτίμησή τους, ιδιαίτερα όταν αυτή σχετίζεται με τη διαφορετικότητά τους (σωματική διάπλαση, εθνικότητα, κλπ) Παιδιάπουδεναποδέχονταιτονεαυτότουςόπως είναι, γίνονται ιδιαίτερα ευαίσθητα σε οποιουδήποτεείδουςκριτική Είναιιδιαίτερααυστηρά, απαιτητικάμετονεαυτό τους Επικρίνουντονεαυτότουςκαισταδιακάόλους τουςάλλους 7

Συνέπειες(ψυχολογικές) εκφοβισμού: θύματα Βρίσκεταισεδιαρκή ετοιμότητα καικατάσταση άμυνας Φόβος, αγωνία, νευρικότητα, ευερεθιστότητα Δεμπορείναχαλαρώσει, ούτεστιςκοινωνικέςτου επαφές Γίνεταιεπιθετικό, ωςαντίδρασηστηβία Εκτονώνειτηνέντασηστοσπίτι, γίνεταιεχθρικόκαι αγενές Μιλάειχαμηλόφωναήγρήγορακαιχάνει, «μασάει» τιςλέξεις Εμφανίζειμελαγχολία, κατάθλιψη Σε ακραίες περιπτώσεις εμφανίζει τάσεις αυτοκτονίας Συνέπειεςεκφοβισμού(μακροπρόθεσμες): θύτες Αδυναμίανααποδεχτούντονεαυτότουςκαινα αντλήσουνδύναμηκαιαυτοεκτίμησημεθετικούς, δημιουργικούςτρόπους Δυσκολία διαπροσωπικών σχέσεων, διαχείρισης θυμούκαισυγκρούσεων Οι οπαδοί τους αποχωρούν σταδιακά, καθώς μεγαλώνουνκαιμένουνμόνοι, μεάγχοςκαιτάσεις κατάθλιψης Έχουν αυξημένο κίνδυνο νεανικήςκαιενήλικης εγκληματικότητας, χρήσηουσιώνκαιαλκοόλ Αυξημένηπιθανότηταβίαιηςσυμπεριφοράςπροςτα παιδιάκαιτησύντροφομέσαστηνοικογένειάτους 8

1.4 Παράγοντεςκινδύνου: σχολείο, οικογένεια, κοινότητα Σύμφωναμετοκοινωνικό-οικολογικόμοντέλο, οκίνδυνοςπουδιατρέχειέναάτομονα υπάρξειθύμαήθύτηςεκφοβισμούσυνιστάμιασύνθετηαλληλεπίδρασημεταξύατομικών, διαπροσωπικών, κοινοτικώνκαικοινωνικώνπαραγόντων. Όπωςδιαφαίνεταικαιστο παρακάτωσχήμα, τοάτομοβρίσκεταιστοκέντροαυτήςτηςαλληλεπίδρασης, είτεσαν θύμα, είτε σαν θύτης. Τα υπόλοιπα συστήματα-περιβάλλοντα που το επηρεάζουν αλληλεπιδρούνεπίσηςμεταξύτους. Παράγοντεςκινδύνου: οικογένεια Αυταρχικοίγονείς, τιμωρητικοίκαιόχι υποστηρικτοί Χρήσηβίαςωςμέθοδοςεπίλυσηςπροβλημάτων Συναισθηματικήπαραμέληση, έλλειψη τρυφερότηταςταπρώταχρόνιατηςζωής Έλλειψηορίωνπουεκλαμβάνεταιωςαδιαφορία απόταπαιδιά Συχνάξεσπάσματαθυμούκαισωματικέςτιμωρίες Βίαιησυμπεριφοράτωνγονιώνπροςταπαιδιά Ανοχήστηβίαιησυμπεριφοράτωνπαιδιών 9

Παράγοντεςκινδύνου: σχολείο Ανταγωνιστικότητα, έλλειψησυνεργασίαςστη μάθηση Έλλειψηενθάρρυνσηςμαθητικώνπρωτοβουλιών καιδημιουργικότηταςστημάθηση Αδιαφορίαήανοχήστηβίαιησυμπεριφορά Μειωμένοενδιαφέρονγιατησυναισθηματικήζωή τωνπαιδιών Έλλειψησυνεργασίαςμετουςγονείς, μησυμμετοχήτουςστησχολικήζωή Έλλειψηκώδικασυμπεριφοράςκαισυνολικής σχολικήςπολιτικής Έλλειψηπρογραμμάτωνψυχοκοινωνικήςαγωγής Παράγοντεςκινδύνου: κοινότητα Υψηλάεπίπεδαανεργίας, εγκληματικότητας Έλλειμμαεπικοινωνίαςμεταξύτων πολιτισμικώνομάδων Υψηλήπυκνότηταπληθυσμού Ανεπάρκειαελεύθερωνχώρων, αθλητισμού, ψυχαγωγίας Κοινωνικέςνόρμεςπουανέχονταιή ενθαρρύνουντηβία(κατάτωνγυναικών, τωνμεταναστών, τωνπαιδιών) Κοινωνικέςανισότητες 10

1.5 Ατομικάχαρακτηριστικάθυτώνκαιθυμάτων Οιμαθητές θύτεςέχουνσυνήθωςταεξήςχαρακτηριστικά: Έντονη, εξωστρεφής, παρορμητικήπροσωπικότητα Μήανοχήστηδιαφορετικότητα Χειριστικοί, έλλειψηενσυναίσθησης Εναλλάσσονταισερόλουςθύτη-θύματος Δικαιολογούντιςπράξειςτουςωςπρόκλησητουθύματος καιτιςεκλογικεύουνελαχιστοποιώνταςτιςσυνέπειεςγιατοθύμα Ναρκισιστικάσχήματαπροσωπικότητας, υψηλήαυτοπεποίθηση, με υπερβολικάθετικήαυτοεικόναπουδεστηρίζεταιστηνπραγματικότητα, απειλέςωςπροςαυτήναντιμετωπίζονταιμεεπιθετικότητα Οιμαθητές θύματαέχουνσυνήθωςταεξήςχαρακτηριστικά: Παθητικάθύματα: ανασφαλή, αγχώδη, μοναχικά, χαμηλήαυτοεκτίμηση «Προκλητικά» θύματα: αντιδραστικά, αδέξια, αυθόρμητα, συχνάυπερκινητικάμε δυσκολίασυγκέντρωσης Ανήκουνσεμειοψηφικήομάδα(εθνότητα, θρήσκευμα, αναπηρία, σεξουαλικός προσανατολισμός, σωματικήεμφάνιση, παχυσαρκία, κλπ) 1.6 Ορόλοςτωνθεατώνστονεκφοβισμό 11

Τικάνουνσυνήθως: Παίρνουντομέροςτουθύτη, νοιώθουνκαι αυτοίδυνατοί Τονθαυμάζουν/ τονφοβούνται Διασκεδάζουν, γελάνεκαιενθαρρύνουντηβία Δενπιστεύουνότιμετονατοπειςκάπουθα αλλάξεικάτι Νομίζουνότιτονααναφέρειςτοπεριστατικό είναι κάρφωμα Νοιώθουντύψειςκαιανημπόρια Τιείναικαλόνακάνουν: Απορρίπτουντηβίακαιπαρεμβαίνουνγιανα τησταματήσουν, ανείναιασφαλές Υποστηρίζουντοθύμα Αναφέρουντοπεριστατικόστονεκπαιδευτικό καιενθαρρύνουντοθύμανακάνειτοίδιο Οιθύτεςείναισυνήθωςδυναμικά άτομα που επιδιώκουν μετην επιθετική τους συμπεριφοράναανέβουνστηνκοινωνικήιεραρχίακαιναέχουνυψηλήθέσησεαυτήν (υψηλόstatus). Γιαδιάφορουςλόγους(οικογενειακούς, κοινωνικούς, κλπ) προτιμούννατο πετύχουναυτόμεαρνητικότρόπο, προκαλώνταςβλάβη, σωματικήήσυναισθηματική στουςάλλους, παράμεθετικότρόπο(π.χ. επιδόσειςσταμαθήματα, στααθλήματα, κλπ). Συχνάμάλισταείναιδημοφιλείςστηνπλειοψηφίατωνσυμμαθητώντους. Ο εκφοβισμός αποτελείμίαμορφήαντικοινωνικήςσυμπεριφοράςπουακουμπάσεομαδικέςδιαδικασίες καιόχιαπλάσεσχέσειςμεταξύπροσώπων, δεναφοράδηλαδήμόνοστηδιαπροσωπική σχέσηθύτηκαιθύματος. Όσοιανήκουνστουςφανερούςυποστηρικτέςτουθύτη, στην παρέα του, δημιουργούν μία αίσθηση κοινής ταυτότητας. Στην περίπτωση του εκφοβισμού, αυτήηδιαδικασίατου«ανήκειν» σεμίαομάδα, περιλαμβάνειενέργειες βλαπτικέςγιατους«έξω» απόαυτήνκαιιδίωςσεαυτούςπουθεωρούνταιαδύναμοινα αντιδράσουν. Ακόμακιανοθύτηςλειτουργεί«σόλο», ησυμπεριφοράτουέχεισχεδόν πάνταμάρτυρες. Οιαπλοίπαρατηρητέςτουβίαιουπεριστατικού, ενδυναμώνουνμετην αδιαφορίατουςτοθύτη, καθώςηαδυναμίαήαπροθυμίατουςνακάνουνκάτι, ερμηνεύεται ωςσυγκατάθεσηγιατησυνέχισητηςεπιθετικότητας. Αλλάκαιόσοιδενανήκουνστην παρέατουθύτηκαιδενείναιαπλώςπαθητικοί, αλλάδείχνουνναδιασκεδάζουνμεό,τι γίνεται, επίσηςτονενδυναμώνουνμετηστάσητους. Όλοιαυτοίοιρόλοικαιοιδυναμικές μεταξύτωνμαθητώνθυτών, θυμάτωνκαιθεατών, είναιαπαραίτητονααξιοποιηθούν προκειμένου να αντιμετωπιστείτο φαινόμενο. Είναικαλό να τους παρασχεθούν συγκεκριμένεςοδηγίεςγιατοπωςνααπορρίπτουντηβίαμετιςκατάλληλεςενέργειες, να δείχνουνενσυναίσθησηκαινααναλάβουντηνηθικήευθύνητουςγιααλληλεγγύηκαι αλληλοσεβασμό. 12

2. Χαρακτηριστικάτουσχολικούεκφοβισμούστη δευτεροβάθμιαεκπαίδευση 2.1 Ορόλοςτουσχολικούκλίματοςστονεκφοβισμό Ημετάβασηαπότοδημοτικόστογυμνάσιοόχιμόνοδενείναιομαλή, αλλάαντιθέτως, έχει τα χαρακτηριστικά μιαςαπότομηςαλλαγής. Ταιδιαίτεραγνωρίσματα τουσχολικού κλίματοςστηδευτεροβάθμιαεκπαίδευση, πουαποτελούνσημαντικέςδιαφοροποιήσειςαπό τηνπρωτοβάθμιακαιδιαμορφώνουντοφαινόμενοτουσχολικούεκφοβισμούείναικυρίως ταπαρακάτω: Μεγάλασχολείαπουσυντελούνστηνανωνυμίατωνμαθητώνκαι δημιουργούνανασφάλεια Περισσότεροικανόνεςκαιέλλειψημαθητικώνπρωτοβουλιώνπου αντικρούουνστηνανάγκητηςεφηβείαςγιααυτονομία Απώλειατουενόςσημαντικούενήλικα(δασκάλουτηςτάξηςστοδημοτικό), πολλέςδιαφορετικέςειδικότητες, τηνώραπουόλοιοιενήλικες, γονείςκαι εκπαιδευτικοί, καιτοσύστημααξιώντουςτίθεταισεαμφισβήτηση, ενισχύονταςτιςμηαναφορέςτουπροβλήματοςστουςενήλικες Φόρτοςεργασίαςτωνεκπαιδευτικών, έμφασηστηνκάλυψητηςύλης, ελλιπής πανεπιστημιακήεκπαίδευση, μειωμένεςευκαιρίεςεπιμόρφωσης, μειωμένη διαθεσιμότηταστιςανάγκεςτωνεφήβων, αποτελούνεμπόδιαστηδημιουργία σχέσηςεμπιστοσύνηςμεταξύεκπαιδευτικώνκαιμαθητών Μεγαλύτερηέμφασησεακαδημαϊκέςεπιδόσεις πιοέντονηηδιάκριση μεταξύαυτώνπουτακαταφέρνουνκαλύτερααπότουςυπόλοιπους, ηέντονη ανταγωνιστικότητακαιοιλίγεςευκαιρίεςομαδοσυνεργατικήςμάθησης ενισχύουντοπρόβλημα Ησχολικήαποτυχίαστιγματίζειτηνκοινωνικήταυτότητατωνμαθητώνκαι συντελείστηναντικοινωνικήσυμπεριφορά Απουσίαμαθημάτωνδημιουργικώνή/καιπουάπτονταιάμεσαστα ενδιαφέροντατωνμαθητώνστηνεφηβεία(μουσική, σεξουαλικότητα) δημιουργούναίσθημαανίαςκαιπαθητικότητας, πουενισχύειτονεκφοβισμό Μεγαλύτερηποικιλίαστηνκοινωνικοοικονομικήκατάστασητωνμαθητών, μαθητέςόχιμόνοαπότηγειτονιά, πουκάνειπιοπολύπλοκεςτιςκοινωνικές επαφές, οιοποίεςσυχνάκουβαλούνταπροβλήματατηςπεριοχήςπου βρίσκεταιτοσχολείο Κάποιεςφιλίεςαπότοδημοτικόπαραμένουν, κάποιεςχάνονται, σεμία περίοδοπουηαποδοχήτωνσυνομηλίκωνείναιπιοσημαντικήαπότων ενηλίκωνκαιτααρνητικάπρότυπασυνομηλίκωνμπορείναεπηρεάσουντους εφήβους, σεμίαφάσηαβεβαιότηταςκαιαναζήτησηςταυτότητας. 13

2.2 Η«κρυμμένη» κουλτούρατουεκφοβισμού Ένασημαντικόκαιπολύσυχνόεύρημαστιςέρευνεςγιατονεκφοβισμό, είναιότιοι εκπαιδευτικοίαναφέρουνμικρότεραποσοστάστηνέκτασητουφαινομένουαπότους μαθητές. Επίσης, ενώ η συντριπτική πλειοψηφία των εκπαιδευτικών αναφέρειότι συστηματικά παρεμβαίνειγια να σταματήσειτη βία, οιμαθητέςαναφέρουνότιοι εκπαιδευτικοίσπάνιαπαρεμβαίνουν. Αυτήηαναντιστοιχίαστιςαναφορέςεκπαιδευτικών καιμαθητών, αποδίδεταιαπότουςερευνητέςστηναδυναμίατωνεκπαιδευτικώννα αναγνωρίσουν το σχολικό εκφοβισμό, στην έλλειψη γνώσηςγια την έκταση του φαινομένου, στηναποτυχίατουςνααναγνωρίσουντησημασίαπουέχειηαντιμετώπιση τουπροβλήματοςαπότημεριάτουςκαιστοότιοιμαθητέςθεωρούναναποτελεσματικές τις όποιες παρεμβάσεις των εκπαιδευτικών. Πιο αναλυτικά, σημαντικός αριθμός εκπαιδευτικώνφαίνεταιότιαναγνωρίζειμόνοτησωματικήβίαωςπρόβλημαπουχρήζει αντιμετώπισηςαπότημεριάτους, καιόχιάλλεςμορφέςσχολικούεκφοβισμού, όπωςη λεκτικήήηψυχολογικήβία. Κατάάλλουςπάλι, ηεπιλογήναμηνπαρέμβουν, οφείλεται στηνπεποίθηση ότιείναιγιατοκαλότουθύματοςνααντιμετωπίσειμόνοτουτο πρόβλημα. Οιλανθασμένεςπεποιθήσειςτωνεκπαιδευτικώνγιατηβία όπωςότι ο εκφοβισμόςείναιέναφυσιολογικόκαιφαινόμενοτηςζωήςκαιαναπόφευκτοστάδιοτης ανάπτυξηςτωνπαιδιώνκαιτωνεφήβωνήότιενδυναμώνειτοπαιδίγιανααντιμετωπίσει μελλοντικέςδυσκολίες είναιστόχοςπολλώνπαρεμβάσεων. Μεγάλοποσοστό θυμάτων παραδέχεταιότιδεναναφέρειστουςεκπαιδευτικούςτα περιστατικάεκφοβισμού, γιατί -φοβάταιτηνεκδίκησηαπότουςθύτες -θεωρείότιοεκπαιδευτικόςαδυνατείναταπροστατεύσειαπότουςθύτες -θεωρείτηναναφοράστοσχολείο κάρφωμα -νομίζουνότιμπορείναφταίνεκαιταίδια Επίσης, δεναναφέρουνταπεριστατικάστουςγονείςγιατί -δεθέλουνναανησυχήσουντουςγονείςτους -θεωρούνότιπρέπεινατακαταφέρουνμόνατουςκαιόχιναφέρονταισα μαμόθρεφτα -φοβούνταιότιανοιγονείςτοαναφέρουνστοσχολείο, ηβίαθαχειροτερέψει Οιπεριοχές, όπουσυνήθωςσυμβαίνει, μέσακιέξωαπότοσχολείο, είναικυρίωςαυτές όπουυπάρχειανεπαρκήςεποπτείακαιμακριάαπόταμάτιατωνενηλίκων, όπωςσε διαδρόμους, σκάλες, κυλικεία, τουαλέτες, σχολικάλεωφορεία, διαδρομέςαπόκαιπροςτην τάξηκαιτοσχολείο, στοπροαύλιο. Χρονικά, εντοπίζεταισεμεταβατικέςπεριόδουςαπόμίαδιδακτικήώραστηνάλλη, δηλαδή στοδιάλειμμα, αλλάκαιστηναρχήκαιστοτέλοςτηςσχολικήςμέρας. Όλαταπαραπάνωδημιουργούνμία«κρυμμένη», υποβόσκουσακουλτούραγύρωαπότο φαινόμενο, πουσυντελείστηνεξάπλωσήτου. Γιανα«σπάσει» ησυμφωνίατηςσιωπήςκαι ναέρθουνστοφωςταπραγματικάπεριστατικά, απαιτούνταισυγχρονισμένεςδράσειςαπό όλουςτουςενδιαφερόμενουςφορείς, όπωςθαδούμεαναλυτικάστιςεπόμενεςενότητες. 14

2.3 Εφηβεία, σχέσειςσυνομηλίκωνκαιεκφοβισμός Η έναρξητηςεφηβείαςσυμπίπτεικατάπολύμετηνμετάβασητωνμαθητώναπότην πρωτοβάθμιαστηδευτεροβάθμια εκπαίδευση. Οιαλλαγέςπουεπιφέρειηεφηβείακαιο τρόποςπουαυτέςεπιδρούνστιςσχέσειςμεταξύσυνομηλίκωνκαιστοσχολικόεκφοβισμό είναιτοθέμααυτήςτηςενότητας. Αρχικάοιβιολογικέςαλλαγές, (π.χ. ύψος, σημάδιασεξουαλικήςωριμότητας) επηρεάζουν άμεσατηναυτοεικόνατωνεφήβωντους. Εξαιτίαςτωνμεγάλωνδιαφορώνστηνέναρξη, το ρυθμόκαιτοεύροςαυτώντωναλλαγών, δημιουργούνταιδιαφορέςστηνεμφάνιση, που επιδρούνιδιαίτεραστηνεικόνασώματοςτωνεφήβωνκαιεπηρεάζουντηνένταξήτουςσε μίαομάδασυνομηλίκων. Συχνάμαθητέςπουμένουναρχικάπιοπίσωσεαυτέςτιςαλλαγές γίνονταιστόχοςυποτιμητικώνσχολίωνκαιλεκτικήςβίας. Στηνπορείαπροςτηναυτονομίακαιτηδιαμόρφωσηταυτότητας, οιέφηβοιαπορρίπτουν συχνάτουςγονείςκαιτιςαξίεςτωνενηλίκων, προσπαθούνναδιαφοροποιηθούναπόαυτές μέσααπότηνεξερεύνησησυχνάκαιτωνδικώντουςορίων, σεσχέσημετο«καλό» καιτο «κακό». Η φάσηαυτήδιαμόρφωσηςτουεαυτού, συχνάσυνοδεύεταιαπόναρκισσισμό, εγωισμό, έντονεςκιαπότομεςσυναισθηματικέςαλλαγές, αμφιθυμία, ανάληψηρίσκων. Στο σχολείο, οισυνομήλικοιπαίζουνπιατονπρώτορόλο, ενώ οκόσμοςτωνενηλίκων φαίνεταιξένοςκαικάποτεεχθρικόςκαικαταπιεστικός. Οιηγετικέςφυσιογνωμίεςτων εφήβωναναπληρώνουνέτσιτοκενόκαιγίνονταιαυτέςπρότυπασυμπεριφοράς, είτε θετικάείτεαρνητικά. Ταάτομαμεαντικοινωνικήσυμπεριφορά, όπωςείναιοεκφοβισμός, μπορούνέτσινααποκτήσουνοπαδούςκαιυποστηρικτές. Καθώςοιέφηβοισυχνάθέλουν νακρατούνμυστικότοδικότουςκόσμοαπότονκόσμοτωνενηλίκων, είναιδυνατόνκαι ταπροβλήματαπουαντιμετωπίζουν, όπωςηθυματοποίησηστονεκφοβισμό, ναεπιμένουν νατακρατούνκρυφάαπότουςενήλικες. Οιδιαφοροποιήσειςστιςομάδεςσυνομηλίκων είναιέντονες καιφαίνεταιότιακολουθούν κάποιαμοτίβαστιςδυτικέςκοινωνίες. Μερικά παραδείγματα: Οιαθλητές: ησωματικήτουςδύναμηκαιτα επιτεύγματά τους στον αθλητισμό, τους καθιστούναντικείμενοθαυμασμούκαιγι αυτό είναικαι τα λιγότερο πιθανά θύματα του εκφοβισμού. Οι«καλοί» μαθητές: έχουν καλή αποδοχή, λιγότερη απο τους αθλητές, αλλά πιθανό έλλειμμασεκοινωνικέςδεξιότητεςμπορείνα οδηγήσεισεθυματοποίηση. Οι «εναλλακτικοί»: εξαιτίας της αντικονφορμιστικήςτουςεμφάνισηςή/καισυμπεριφοράς, είναιγενικάεπίσηςαποδεκτοίανέχουνυγιείςκαιμηεπικίνδυνεςσυμπεριφορέςαποτελούνκαιθετικάπρότυπα. Οι«κακοί» μαθητές: προέρχονταισυνήθωςαπότουςεναλλακτικούς, αλλάοιμηυγιείς, αντικοινωνικέςκαιυψηλούκινδύνουσυμπεριφορές, πουίσωςυιοθετήσουνστηδιάρκεια τηςεφηβείας, τουςκαθιστούνσταδιακάαπορριπτέουςαπότηνπλειοψηφίατωνμαθητών Οι«μοδάτοι»: ξεχωρίζουνκυρίωςγιατηνεμφάνισήτους, προέρχονταιαπόοικονομικά εύρωσταπεριβάλλοντα, αρχικάξεχωρίζουνωςθετικάπρότυπα, αλλάανμεταχρόνιαδε διευρύνουνταενδιαφέροντάτους, θεωρούνταιρηχοίκαιόχιευρέωςαποδεκτοί. Ημεγάληομάδατωνυπολοίπωνμαθητώνσυνήθωςδενανήκεισεκάποιασυγκεκριμένη ομάδα, καθώςδενδιαθέτεικάποιοέντονοχαρακτηριστικόπουνατραβάειτηνπροσοχή. 15

Έχειπαρατηρηθείότιστηναρχήτουγυμνασίου, οιμαθητέςμετακινούνταιδυσκολότερα μεταξύτωνομάδωνσυνομηλίκων, ενώαργότεραείναιπιοσυχνέςοιφιλίεςμεταξύμελών διαφορετικώνομάδων. Αυτόεξηγείταιπιθανάαπότηναρχικήανασφάλειακαιτοχάοςπου επικρατείστιςσχέσειςτωνεφήβωνκαιτηνέντονηανάγκητουςνααυτοπροσδιοριστούνσε σχέσημετουςσυνομηλίκους, προκειμένουναγίνουναποδεκτοί. Καθώςπλησιάζουνπρος τηνενηλικίωση, ηαυτοπεποίθησηαυξάνεται, ηαίσθησηταυτότηταςεδραιώνεταικαιη επιρροήτηςομάδαςσυνομηλίκωνστησυμπεριφοράμειώνεται. Ηαντικοινωνικήσυμπεριφορά, όπωςοεκφοβισμός, πλέκεταιπάνωστοδίχτυτωνομάδων συνομηλίκωνκαιτηςπίεσηςγιααποδοχήαπόαυτές. Αρχικάοιυπερασπιστέςτωνθυτών είναιπερισσότεροι, ενώμεταχρόνιαμειώνονται, καθώςμειώνεταικαιτοαίσθηματης ανάγκηςαποδοχήςτουςαπό τηνομάδα συνομηλίκωνκαιαυξάνεταιη ανάγκη για ανεξάρτητη, κριτική σκέψη. Ο εγωισμός των εφήβων μειώνεται, η ικανότητα ενσυναίσθησηςκαικοινωνικήςυπευθυνότηταςαυξάνεται, ιδιαίτερασεέναυποστηρικτικό γι αυτούςπεριβάλλον. Η φιλία, δεσχετίζεταιπλέονμόνομετοαίσθημααποδοχής, αλλά συνδέεταικαιμεάλλεςαξίεςκαιενδιαφέροντακαισυχνάξεπερνάτιςκλίκες. Οιαλλαγέςστογνωστικόεπίπεδο, κατάτηδιάρκειατηςεφηβείας, παίζουνεπίσηςτορόλο τους, στοπρόβληματουεκφοβισμού. Καθώςοιεφηβοιγίνονταιόλοκαιικανότεροιστην αφηρημένη, επαγωγική, αναλυτική, κριτικήκαιδημιουργικήσκέψη, τοσχολείοσυχνά απομακρύνεταιαποτιςανάγκεςτηςηλικίαςτους. Οιμαθητέςπουδενμπορούννα ανταποκριθούνστιςανάγκεςτουσυστήματοςκαιδενκαταφέρνουνναεπιδείξουντηναξία τουςμέσαστοσύστημα, βγαίνουνέξω απόαυτόκαιεπιδεικνύουντηδύναμήτουςμε άλλουςτρόπους, κάποτεκαιαντικοινωνικούς. 2.4 Έκτασηκαιέντασητουεκφοβισμού Όσοναφοράστηνέκτασηκαιέντασητουσχολικούεκφοβισμούγενικάέχουνπαρατηρηθεί ταεξής: 1. Οεκφοβισμόςσταθεράμειώνεταιμεταξύτωνηλικιών12 και18 2. Τοφαινόμενοφτάνειστηνκορύφωσήτουσταδύοπρώταχρόνιατης δευτεροβάθμιαςεκπαίδευσης 3. Σταδιακάμειώνεταιησωματικήβίακαιαυξάνεταιηλεκτικήκαιηψυχολογική 4. Γενικά, τοποσοστότουεκφοβισμού, πουεπιμένειόσοταχρόνιαπροχωρούν, μικραίνει, αλλάμεγαλώνεισεένταση Μετονκαιρό, ακόμακαιότανοαριθμόςτωνθυτώνπαραμένεισταθερός, οαριθμόςτων θυμάτων μειώνεται, καθώς τα τελευταία, έχουν ενταχθείκαλύτερα στις ομάδες συνομηλίκων, έχουναναπτυχθείσωματικάκαισυναισθηματικάκαιέχουνξεφύγειαπότα δίκτυα του εκφοβισμού. Κάποιοι υποστηρικτές των θυτών, καθώς ωριμάζουν συναισθηματικά και διαβλέπουν τις αρνητικές συνέπειες της αντικοινωνικής συμπεριφοράς, αποσύρουν τη στήριξή τους στους θύτες. Οι θεατές έχουν αυτοπροσδιοριστείαξιακά, ειδικά ανκάτιτέτοιο ενθαρρύνεταιαπότο περιβάλλον, οικογενειακό καισχολικό, καιδενανέχονταιτόσο εύκολατονεκφοβισμό. Πρώην υποστηρικτές, πρώην παθητικοίθεατές καιγενικά μεγαλύτεροισε ηλικία έφηβοι, ικανότεροιναχειριστούντιςκλίκεςκαιταστερεότυπα, μπορείνααποτελέσουνθετικά πρότυπαγιατουςμικρότερους. 16

3. Αντιμετώπισητουσχολικούεκφοβισμού 3.1 Ολοκληρωμένησχολικήπολιτικήσεεπίπεδοσχολείου, τάξηςκαι κοινότητας ΜεαφετηρίατιςεπιτυχημένεςπαρεμβάσειςτουπρωτοπόρουΝορβηγούΝτάνΌλβιους (Olweus, 1978, 1986, 1993; Olweus & Limber, 2007) αλλάκαισύμφωναπλέονκαιμε διεθνείςοργανισμούς(παγκόσμιοςοργανισμόςυγείας, ΣυμβούλιοτηςΕυρώπης), το σχολείο καλείται για την αντιμετώπιση του εκφοβισμού, να δημιουργήσει μία ολοκληρωμένηπολιτική, μέσααπόμίαενεργητικήκαιαναστοχαστικήδιαδικασία, πουνα περιλαμβάνειταεξής: 1. Ενημέρωσηγιατοφαινόμενομέσωσχετικήςβιβλιογραφίας 2. Δέσμευσητωνπαρακάτωπαραγόντωνστηναντιμετώπισητουεκφοβισμού: Διευθυντής/ντρια Σχολικήεπιτροπή Σύλλογοςδιδασκόντων Σύλλογοςγονέωνκαικηδεμόνων Μαθητικάσυμβούλια 3. Συγκρότησησυντονιστικήςεπιτροπής 4. Σχεδιασμόςολοκληρωμένηςπολιτικής, μεβάσητηνανάλυσητωναναγκών τουσχολείου, πουθαπεριλαμβάνει: Συλλογήστοιχείων Σχεδιασμόςστόχων Εντοπισμόςφορέωνγιαπληροφόρησηκαιτεχνογνωσία Εντοπισμόςπιθανώνδυσκολιώνκαιτρόπωναντιμετώπισης Επιλογήκαισχεδιασμόςτωνπαρεμβάσεων 5. Εφαρμογήτηςπολιτικήςμεταεξήςστάδια: Α. Συλλογήστοιχείων Ερωτηματολόγιαγιατοείδοςκαιτηνέκτασητηςβίας, τουςτρόπουςαντίδρασης τωνθυμάτων, τωνπαρατηρητώνκαιτωνεκπαιδευτικών, σεόλαταμέλητης σχολικήςκοινότητας, γονείς, μαθητές, εκπαιδευτικούς Συνεντεύξειςμεμέλητηςσχολικήςκοινότηταςγιαεμβάθυνσηστοφαινόμενο Παρατηρήσειςτων εκπαιδευτικών ή/καιειδικών σε διάφορουςχώρους του σχολείουσεπεριστατικάβίας Β. Εφαρμογήτωνπαρεμβάσεωνσεόλαταεπίπεδα, ατομικό, τάξης, σχολικής μονάδας Γ. Διάχυσητηςπολιτικής, σεμαθητές, γονείςκαιευρύτερηκοινότητα, όπουθα αναφέρονταιταεξής: Ορισμόςβίας: τιείδουςσυμπεριφορέςαφοράαυτήηπολιτική Αρχέςτουσχολείου: πωςσχετίζονταιμετοθέματηςβίας Ρόλοικαιευθύνεςεκπαιδευτικών, γονέων, μαθητών Στήριξηστουςμαθητές-θύματα: σεποιοναναφέρουντοπεριστατικό, διαδικασία πουθαακολουθηθεί, υποστήριξηπουθαδοθεί Συμβουλέςγιατουςθεατές-μαθητές: πωςπαρεμβαίνουν, πουαναφέρουν Συμβουλέςγιατουςγονείςθυτών, θυμάτωνκαιθεατών: διαδικασίες 6. Αξιολόγησητηςεφαρμογήςτηςπολιτικής, πιθανόςεπανασχεδιασμός, βελτιωτικές κινήσεις. 17

Παρακάτω, έχουνσυγκεντρωθείκάποιαβασικάχαρακτηριστικάαντιμετώπισης, αλλάκαι πρόληψης, τουσχολικούεκφοβισμούμεβάσητηνέωςτώραδιεθνήεμπειρία, σεεπίπεδο σχολείου, τάξηςκαικοινότητας. Σεεπίπεδοσχολείου Οργάνωσηπαρεμβάσεωνγιακάθεηλικίακαισεόλεςτιςσχολικέςχρονιές Συντονισμόςέρευναςπρινκαιμετάαπόκάθεπαρέμβαση, γιατηναξιολόγησήτης Διαρκήςεκπαίδευσητωνεκπαιδευτικών, αναζήτησηευκαιριώνεπιμόρφωσης Τακτικέςσυνελεύσειςτωνεκπαιδευτικώνγιατοθέμα Δημιουργία συντονιστικής επιτροπής με τη συμμετοχή εκπροσώπων των εκπαιδευτικών, τωνμαθητών, τωνγονέων, ειδικώντηςτοπικήςκοινότητας Ενημέρωσηόλωνστηνέναρξηκάθεπαρέμβασης, μεημερίδες, ομιλίες, φυλλάδια Στενήσυνεργασίαμετοσύλλογογονέωνκαιενθάρρυνσητηςσυμμετοχήςτων γονέωνσεδραστηριότητεςτουσχολείου, εκπαίδευσησεδεξιότητεςεπικοινωνίας Αναβάθμισητουφυσικούπεριβάλλοντος, (διακόσμησητάξηςμεαφίσες- έργατων μαθητών, γκράφιτιστουςτοίχουςσχεδιασμένααπότουςμαθητές, πινγκ-πονγκστα διαλείμματα) Έμφαση στη δημιουργικότητα των μαθητών, μέσα από σχέδια εργασίας, πολιτιστικέςδραστηριότητες, μετησυμμετοχήόλωντωνμαθητώντουσχολείου, πουθααναδείξουντηδιαφορετικότητα, ταιδιαίτεραταλέντακαιικανότητεςτων μαθητών Ανάπτυξησυστημάτωνυποστήριξηςμεταξύτωνμαθητών, π.χ. σύστημαφίλων (Befriending/buddying) σύμφωναμετοοποίογίνεταιανάθεσησεένανμαθητήτου ρόλουτουβοηθού/φίλου/υποστηρικτή/μέντορα, είτεσεμικρότερουςμαθητέςείτε σεσυνομηλίκουςτου, ώστενατονυποστηρίζειστιςσχέσειςτουμεσυμμαθητές του, ιδιαίτεραστηναρχήτηςσχολικήςχρονιάς, ναπαρέχειβοήθειασταμαθήματα, υποστήριξησεπερίπτωσηεκφοβισμού Ανάπτυξηπρογραμμάτωνψυχοκοινωνικήςαγωγής, πουπροάγουντηνψυχικήκαι κοινωνικήυγείατωνεφήβων Ανάπτυξη ομάδων εκπαιδευτικών / ειρηνοποιών / διαμεσολαβητών για τη διαχείρισησυγκρούσεων, βίαιωνήμη Ανάπτυξητηςπρωτοβουλίαςτης διαμεσολάβησηςτωνσυγκρούσεων απόσυνομήλικους, γνωστήως «διαμεσολάβησησυνομηλίκων» Ανοιχτήεπικοινωνίαμετουςγονείςθυτώνκαιθυμάτων, διαδικασίεςξεκάθαρεςγια τοπωςκαισεποιοναναφέρουνκαιγιαταβήματαπουθαακολουθήσειτοσχολείο Έλεγχοςτηςεποπτείαςτωνχώρων, όπουσυνήθως κρύβεται οεκφοβισμός Διατήρησηαρχείουκαταγραφήςτωνπεριστατικών. Σεεπίπεδοτάξης Οιεκπαιδευτικοίπροτείνεταινα: Οργανώνουν βιωματικά εργαστήρια για την πρόληψη του εκφοβισμού (παιχνίδιαρόλων, συζητήσεις, βίντεο, σχεδιασμόςαφίσας) σεσταθερήβάση ενταγμένηστοαναλυτικόπρόγραμμακάθεχρονιάς 18

Εφαρμόζουνσεσταθερήβάσηπρογράμματαπροαγωγήςτηςψυχικήςυγείας (διαχείρισησυναισθημάτων, συγκρούσεων, φιλίαςκαιπίεσηςσυνομηλίκων, κλπ) Αξιοποιούνταμαθητικάσυμβούλια, γιατην ενδυνάμωσητηςφωνήςτων μαθητών, μέσααπότακτικέςσυνελεύσεις, όπουαναλύονταιταπροβλήματακαι προτείνονταιλύσεις Συναποφασίζουνμετουςμαθητέςένανκώδικασυμπεριφοράςστηναρχήτης χρονιάς Δεσμεύονταιγιατηδιαλεύκανσηκάθεαναφοράςγιαεκφοβισμό Εγκαθιδρύουνένασύστημαανοιχτήςκαιεμπιστευτικήςεπικοινωνίαςμετους μαθητές Δημιουργούνμίαδιαδιακασίααναφοράςτωνπεριστατικώναπότουςμαθητές (π.χ. ειδικήφόρμα, κουτίπροβλημάτωντάξης) Αναθέτουν ομαδικά σχέδια εργασίας, αξιοποιούν την ομαδοσυνεργατική μάθηση Αφιερώνουνχρόνοστηνεμπέδωσηενόςυγιούςσχολικούκλίματοςκαιόχιμόνο στηνκάλυψητηςύληςστογνωστικότουςαντικείμενο Αντιμετωπίζουν τους θύτες κατ ιδίαν, να αποφεύγουν τη δημόσια διαπόμπευση, τιςαπειλές, τιςειρωνίες Ενημερώνουνσυχνάτουςγονείςγιαθέματασυμπεριφοράςκαιναακούνε προσεκτικάτιςανησυχίεςτουςγιαπιθανόεκφοβισμό Ερευνούνενδελεχώςταπεριστατικά, νααναζητούντιςμαρτυρίεςτωνθυμάτων καιτωνθεατών, αλλάνααποφεύγουννα«ανακρίνουν» τουςθύτες Σεεπίπεδοκοινότητας Προτείνονταιταεξής: Διάχυσητηςπολιτικήςτουσχολείουσεόλητηνκοινότηταμέσω ιστοσελίδων, ραδιοφώνου, τηλεόρασης Αναζήτησηηθικήςκαιοικονομικήςυποστήριξηςαπότηντοπικήκοινότητα Συνεργασίαμετοπικούςφορείς, κοινωνικέςυπηρεσίες, αθλητικούςσυλλόγους 3.2 Οδηγίεςαντιμετώπισηςτουεκφοβισμούγιατουςγονείς Οιγονείςσεκάποιεςπαρεμβάσειςσυμπεριλαμβάνονταιαπό τουςερευνητές, στην εκμάθησηδεξιοτήτωνεπικοινωνίαςμεταπαιδιάτους. Εδώ, θαδοθούνκάποιεςσυνοπτικές οδηγίεςγιατηναναγνώρισητωνθυμάτωνκαιταβασικάβήματααντιμετώπισης. Σημάδιααναγνώρισηςθυμάτων Ανεξήγητεςμελανιέςκαισημάδιααπόχτυπήματα Δενέχειστενούςφίλουςαπότοσχολείο Δεθέλειναπάειστοσχολείο Είναιαγχωμένο Παρουσιάζειανεξήγητη επιθετικήσυμπεριφοράστοσπίτι Απομονώνεται, κλείνεταιστονεαυτότου Έχειεφιάλτες Νοιώθειάρρωστοότανξυπνάειτοπρωί 19

Επιστρέφεισπίτιαπότοσχολείομερούχασκισμέναήαντικείμεναναλείπουνήνα έχουνκαταστραφεί Χάνει ταχρήματάτουήάλλααντικείμεναστοσχολείο Φοβάταιναπειτιέγινεστοσχολείο Στουςγονείς, θυτώνήθυμάτων, προτείνεταινα: Παίρνουνστασοβαράαναφορέςτουπαιδιούτουςή/καιτουσχολείουγιαθέματα βίας Αποφεύγουνναρίξουντηνευθύνηγιατονεκφοβισμόσταθύματα Αποφεύγουνναενθαρρύνουντηναντίδρασηστηβίαμεβία(«χτύπαανσε χτυπήσουν» ή«κορόϊδεψεανσεκοροϊδέψουν») Κρατάνεγραπτόαρχείοτωναναφορώντωνπαιδιών, ναενημερώνουνάμεσατο σχολείοκαιναζητούνναεφαρμοστείηπολιτικήτουσχολείουστοθέμα Αποφεύγουνναέρθουνσεεπαφήμετουςγονείςτωνθυτώνή/καιτουςίδιουςτους θύτες Δείχνουνυπομονήκαθώςούτεηεπιθετικήσυμπεριφοράτωνθυτών, ούτεη παθητικήσυμπεριφοράτωνθυμάτωναλλάζουνεύκολα. Ενθαρρύνουντοπαιδίτουςναανακαλύψειταιδιαίτεραταλέντακαιικανότητές του, ενισχύονταςέτσιτηναυτοεκτίμησήτου Ενθαρρύνουντοπαιδί θύμαναδημιουργήσεινέεςφιλίες Διδάσκουντοπαιδί θύτημετοπαράδειγμάτους Ελέχγουντοθυμότους, μηνεπιβάλλουνσωματικέςτιμωρίες Δείχνουνότινοιάζονταιγιαταπροβλήματάτωνπαιδιώνκαιναπροσπαθούννα βρουνλύσειςμαζί Αναζητούντηβοήθειαειδικών, αντοπρόβλημαεπιμένειήχειροτερεύει. 3.3 Συμπεριφορέςεκπαιδευτικώνστηδιαχείρισητάξης Στηνενότητααυτή, αναφέρονταιοισυμπεριφορέςτωνεκπαιδευτικώνστηδιαχείριση τάξης, πουενθαρρύνουνήαποθαρρύνουντηνεκφοβιστικήσυμπεριφοράτωνμαθητών. Όπωςκαιστησυμπεριφοράτωνγονέωνπροςταπαιδιάτους, έτσικαιστησυμπεριφορά τωνεκπαιδευτικώνπροςτουςμαθητέςτους, έχουνεντοπιστείτρειςβασικέςκατηγορίες/ στυλσυμπεριφοράς: Τουποστηρικτικόστυλ, όπουοεκπαιδευτικόςδιατηρείτον έλεγχοτηςτάξηςτου μέσααπόξεκάθαραόρια, πουακολουθούνταιμεσυνέπειακαισεβασμό, χωρίς ειρωνείεςκαιαπειλές, ενώταυτόχροναδίνειεπιλογέςκαιενθαρρύνειτιςμαθητικές πρωτοβουλίες. Τοαυταρχικόστυλ, όπουοέλεγχοςτηςτάξηςεπιβάλλεταιμεεντολέςκαιαπειλές, χωρίςσεβασμόστηνπροσωπικότητατωνμαθητών. Τοεπιτρεπτικόστυλ, δενθέτειξεκάθαραόριαστησυμπεριφοράτωνμαθητών, τείνεινα είναιασυνεπές καιάδικο, χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την προσωπικότητατουκάθεμαθητή. 20

Τρίασχετικάπαραδείγματαείναιταεξής: Σενάριο: έναςμαθητήςφτάνειαργοπορημένος, γιαπολλοστήφορά, τηνπρώτηώρατων μαθημάτων Τοαυταρχικόστυλ: «Ανξαναργήσεις, θαπάρειςμονόωρηκαιβαρέθηκατιςδικαιολογίες σου, δενθέλωναακούσωτίποτα» Υπάρχειδημόσιαέκθεσητουμαθητή, μεχρήσηαπειλής, δενυπάρχειενδιαφέρονγιατο λόγοτηςαργοπορίας, κλείνειτηνεπικοινωνία. Το επιτρεπτικό στυλ: «Α, τελικά βρήκεςτο δρόμο, Γιάννη; Λοιπόν, κάθησε να συνεχίσουμε» Ο τόνοςείναισαρκαστικός, αδιαφορείγιατολόγοτηςαργοπορίας, δεσυζητάτις συνέπειες. Τουποστηρικτικό στυλ: «Καλημέρα Γιάννη. Άργησεςγια ακόμη μίαφορά καιθα συζητήσουμεγι αυτόστοδιάλειμμα» Χαιρετάειευγενικά, περιγράφειτοπρόβλημαχωρίςναεκθέτειτομαθητήδημόσια, και δείχνειενδιαφέρον, καθώςσυζητάεικατ ιδίαντοπρόβλημαμετομαθητήαργότερακαι προειδοποιείγιατιςσυνέπειες. Στη συνέχεια αναφέρονταιδιαφορετικά στυλ/ συμπεριφορέςδιαχείρισηςτάξηςτων εκπαιδευτικώνκαιοτρόποςπουαυτάσχετίζονταιμετοσχολικόεκφοβισμό. Τοναρκισσιστικόστυλ Οιεκπαιδευτικοίπουτουιοθετούνεπιδιώκουνναείναιαρεστοί, δίνουνδιπλά, μπερδεμέναμηνύματακαισυχνά, άλλαλένεμπροστάκαιάλλαπίσωαπότηνπλάτη τωνμαθητών. Δημιουργούνσυμμαχίεςμεκάποιουςμαθητές, ειςβάροςκάποιωνάλλων, κάνονταςακόμακαι«πλάκα» μευποτιμητικάγι αυτούςσχόλια, πουπροκαλούντο γέλιοστουςπολλούς. Η υποκριτικήκαιχειριστικήστάσητους, πουεπιδιώκεινα κρατήσειτιςισορροπίες, νααποφύγειτιςσυγκρούσειςκαιναεξασφαλίσειτηδικήτους αποδοχή, συνοψίζεταιστηφράση«θέλωναταέχωκαλάμεόλους». Στηνουσία, δεν ενδιαφέρονταιναξεκαθαρίσουντιςκαταστάσεις, αποφεύγουνναπαίρνουνουσιαστικές αποφάσειςπουέχουνσυνέπειεςγιακάποιουςήπουαλλάζουνουσιαστικάτοσύστημα. Συχνάσεπεριστατικάβίας, προκειμένουνα«θάψουν» τοπρόβλημα, υποτιμούντηβία, δενπιστεύουντοθύμαήρίχνουνσεαυτότηνευθύνη. Η στάσηαυτήδενεμπνέει εμπιστοσύνη ούτεστα θύματα, αλλά ούτεκαιστουςθύτεςκαιεπιτρέπειστον εκφοβισμόνασυνεχίζεται. Τοαυταρχικόστυλ Ο εκπαιδευτικόςπουτοχρησιμοποιεί, επιδιώκει τονέλεγχοτηςομάδαςτωνμαθητώνμέσω του θυμού, των απειλών, των εντολών, του σαρκασμού, προσπαθεί επί της ουσίας να εκφοβίσει, δημιουργώντας αποξένωση και εχθρότηταστησχέσητουμετουςμαθητές. Αυτή ηπαιδαγωγικήπροσέγγισημοιάζειμετογονιό πουχτυπάειτοπαιδίτου, επειδήχτύπησεένα άλλοπαιδίκαιενισχύειτονεκφοβισμό. 21

Τοεπιτρεπτικόστυλ Ενώοιαδιάφοροιεκπαιδευτικοίχρησιμοποιούντονκυνισμόγιαναδικαιολογήσουντη στάσητους, οιεπιτρεπτικοίέχουνμία«φιλελεύθερη» στάση, όπουοικανόνεςείναι ασαφείςκαιελαστικοί, όπουοσυμβιβασμόςπροτιμάταιαπότιςκαθαρέςαποφάσειςκαι η δημοφιλία έναντιτηςανάληψηςευθύνης. Τα θολά μηνύματα επιτρέπουντον εκφοβισμό, καθώςσυχνά το φαινόμενοαντιμετωπίζεταιως«πλάκα» ή «μάθημα επιβίωσης» καιγενικάυπάρχειέλλειψηενδιαφέροντοςκαιπαρατηρητικότητας π.χ. γιατοποιοιμαθητέςείναιαπομονωμένοι, γιαπροσβλητικάγκράφιτι. Ηστάσηαυτή επιτρέπειστονεκφοβισμόναεξαπλωθεί. Τοαδιάφοροστυλ Οιεκπαιδευτικοίαυτοίσυχνάκαταφεύγουνστονκυνισμό. Ακόμακαιαντοσχολείο έχειυιοθετήσειμίασυγκεκριμένηπολιτικήγιατονεκφοβισμό, αυτοίεπιμένουννα ακολουθούντηδικήτουςφιλοσοφία, πουστηνπερίπτωσητουεκφοβισμούσυνοψίζεται στηφράση: «Είναιδικότουςπρόβλημα, πρέπεινατολύσουνμεταξύτους». Ηστάση αυτή επιτείνειτο κλίμα ανασφάλειαςστο σχολείο καιμειώνειτην πιθανότητα αναφοράςτωνπεριστατικώνβίαςαπότουςμαθητές θύματα. Τουποστηρικτικόστυλ Η στάσηαυτήεπιδιώκειτονέλεγχομέσωσαφώνορίωνκαιειλικρινούςενδιαφέροντος γιαταπροβλήματατωνμαθητών. Οιεκπαιδευτικοίπουτουιοθετούν, έχουντην ικανότητανασυνδεθούνπροσωπικάμετουςμαθητέςτουςκαιναφροντίσουντηντάξη τουςωςομάδα. Αφιερώνουνέξτραχρόνογιαναμιλήσουνμετουςμαθητές, αλλάκαι μεάλλουςεκπαιδευτικούςτηςτάξηςγιαταπροβλήματαπουπροκύπτουν, θέματα διδασκαλίαςήσυμπεριφοράς. Ανακινούνσυχνά ανάλογεςσυζητήσειςστοσυμβούλιο διδασκόντων. Ενημερώνονταιγιατοδιδακτικότουςαντικείμενοκαιγιανέεςμεθόδους διδασκαλίας, έχουνπάθοςγιατηδιδασκαλία. Αντιλαμβάνονταιότιηεπένδυσητου χρόνου, ιδιαίτεραστηναρχήτηςχρονιάς, σεέναυγιέςκοινωνικόκλίμαστηντάξη, θα βοηθήσεικαιτη μαθησιακή διαδικασία καιότιδεναποτελεί«χάσιμοχρόνου». Ενδιαφέρονταιγιαταθέματαβίας, υποστηρίζουνενεργάταθύματα, θέτουνσαφήόρια στουςθύτεςμεσεβασμόαπέναντίτουςκαικινούντιςδιαδικασίεςστοσχολείο, προκειμένουνααντιμετωπιστείτοπρόβλημα. Είναιημόνησυμπεριφοράπουμπορείνα συντελέσειστηνάμβλυνσητουφαινομένουτουεκφοβισμού. Η διαχείρισητηςτάξηςκαιησχετικήεπιμόρφωσητωνεκπαιδευτικώνσ αυτήν, θα βελτιώσειτηνεπικοινωνίατουςμετουςμαθητέςαλλάκαιτιςακαδημαϊκέςεπιδόσειςστο μάθημάτους. Εντέλει, θατουςβοηθήσειναυιοθετήσουνμίαυποστηρικτικήσυμπεριφορά, όχιμόνογιατημείωσητηςβίαςκαιτουεκφοβισμούστοσχολείο, αλλάκαιγιατη συνολικότερηβελτίωσητηςποιότηταςτηςσχολικήςζωήςτόσογιατουςμαθητέςτουςόσο καιγιατουςίδιους. 22

3.4 Άμεσηπαρέμβασηεκπαιδευτικούσεπεριστατικόεκφοβισμού Ταβήματαπουπροτείνονταιναακολουθήσουνοιεκπαιδευτικοί, ότανείναιοιίδιοι μάρτυρεςπεριστατικώνβίαςή/καιεκφοβισμούείναιταεξής: Σταματούντηβίαιησυμπεριφορά Αναφέρουν στο θύτη αυτό που είδαν να συμβαίνεικαιτονίζουν ότιη βία δεν είναι αποδεκτή στο σχολείο, δενκατηγορούν, δεν ειρωνεύονταικαιδεναπειλούν Ενημερώνουνότιθασυζητήσουνμετοθύτη αργότερα Ζητούν ενημέρωση από τουςθεατέςγια το περιστατικό Παρηγορούν το θύμα και προσφέρουν επιβεβαίωσηότιθατοπροστατεύσουν Τοσύνηθεςείναιναγίνεταιπροσπάθειαναδιαλευκανθείτοπεριστατικότηνίδιαεκείνη στιγμή, μεταυτόχρονηπαρουσίαθύτηκαιθύματοςκαιπιθανάκαικάποιωνθεατών. Αυτή ηπρακτική ενθαρρύνειταψέμματα, τη συνέχισητηςεπιθετικότηταςαλλά καιτης θυματοποίησης. Αργότερα, με ατομικές ή/και ομαδικές συναντήσεις με τους εμπλεκόμενους, οεκπαιδευτικόςθαμπορέσεινααντιμετωπίσειαποτελεσματικότερατο περιστατικό(βλ. ενότηταγιαμητιμωρητικέςμεθόδουςδιαχείρισηςπεριστατικών) Παρακάτω περιγράφεταιένα σενάριο εκφοβισμού, ενόςπροκλητικού θύματος, που αποφασίζεικάποιαφοράνααπαντήσειστηλεκτικήβίατουθύτημεσωματικήβία, σε συνδυασμόμεδύοδιαφορετικέςαντιδράσειςεκπαιδευτικώνκαιτααντίστοιχαμηνύματα πουδίνονται, μέσωαυτώντωναντιδράσεων, στουςμαθητές. Σενάριο1ο Δύοαγόριαμαλώνουνστοπροαύλιο. Δάσκαλος(φωνάζονταςαπόμακριά): Ελάτεεδώ εσείς! Αμέσωςείπα! Τινομίζετεότι κάνετε; Αγόρι1: (αναψοκοκκινισμένοκαιλαχανιασμένο): Αυτόςτοξεκίνησε! Αγόρι2: (αναψοκοκκινισμένοκαικλαίγοντας): Ψέμματα! Αυτόςμεέβρισε! Εκπαιδευτικός(φωνάζοντας): Τέλοςείπα! Πηγαίνετεαμέσωςκαιοιδύοστογραφείοτης διευθύντριας! Τιμηνύματαπήρανοιμαθητές; Τοναφωνάζειςείναιεντάξει Τοναακούσειςκαιναμάθεις τιέγινεδενείναισημαντικό Σενάριο2ο Δύοαγόριαμαλώνουνστοπροαύλιο. Εκπαιδευτικός(κινούμενοςπροςταπαιδιά): Σταματήστεπαιδιά, ηρεμήστε. Τισυμβαίνει εδώ; Αγόρι1: (αναψοκοκκινισμένοκαιλαχανιασμένο): Αυτόςτοξεκίνησε! Αγόρι2: (αναψοκοκκινισμένοκαικλαίγοντας): Ψέμματα! Αυτόςμεέβρισε! 23

Εκπαιδευτικός: Εντάξει. Τώραείστεκαιοιδύοθυμωμένοι. Πάρτεμιαβαθιάανάσα,. κι ελάτεναπιείτεέναποτήρινερόναηρεμήσετε. Μετάθασυζητήσουμετισυνέβηγιανα λύσουμετοπρόβλημα. Τιμηνύματαπήρανοιμαθητές; Τοναπιειςλίγονερόκαιναπάρειςμιαβαθιάανάσα, μπορείνασεβοηθήσεινα διαχειριστείςτοθυμόσου Ησυζήτησηγιαταπροβλήματαείναιμίαεναλλακτικήστηβία Θέλειναμαςακούσεικαιναμαςβοηθήσει 3.4.1 Λεκτικήεπικοινωνίαεκπαιδευτικού- θύτη Παρακάτωδίνονταιμερικάπαραδείγματαλεκτικήςεπικοινωνίαςμεταξύεκπαιδευτικούκαι θύτηκαιτααντίστοιχαμηνύματαπουεμπεριέχειαυτήηεπικοινωνία. «Πώςκαιαποφάσισεςνατονχτυπήσεις;» Υπάρχειεπιλογήκαιευθύνηγιατηνεπιλογή. «Θαπρέπειτώραναπάμεστογραφείοκαιναβρούμεμαζίένατρόποναλύσουμεαυτότο πρόβλημα» Τοπαιδίμπορείναλύσειταπροβλήματάτουκαιναλάβειυποστήριξηανχρειαστεί. «Πώςνομίζειςότιένοιωσε;» Ενθαρρύνειτηνενσυναίσθησητουπαιδιούκαιπροσκαλείσεεπικοινωνία. Τινομίζειςθαμπορούσεναγίνειγιαναμηνεπαναληφθείξανά; Τοπαιδίμπορείναβρειτρόπουςνααποφύγειτηβία. «Η τιμωρίασουείναιστέρησηόλωντωνεπόμενωνδιαλειμμάτων» Τιμωρείκαιαδιαφορείγιαεξηγήσεις. Κοίτατιέκανες, απαράδεκτησυμπεριφορά!» Απευθύνεικατηγορία, επικρίνει, αποσκοπείστηδημιουργίαενοχών. «Γιαναδούμετώρατιθασκεφτείςγιανατοεξηγήσειςαυτό!» Ειρωνεία, υπονοώνταςότιτοπαιδίδενείναιικανόούτεναδώσειεξηγήσειςγι αυτόπου έκανε, πόσομάλλονναβρειμίαλύσησταπροβλήματάτου. Όχι: «ΧτύπησεςτοΓιώργο;» Αλλά: «ΟΓιώργοςπονάεικαικλαίει. Τισυνέβη;» Αποφεύγουμεταψέμματα... Γιατίαποφεύγουμεναρωτήσουμε«γιατίτοέκανες;» Γενικά, είναιαρκετάδύσκολογιατονοποιονδήποτεναεξηγήσειτιςπράξειςτουκαι σίγουραόχιβοηθητικόγιατουςθύτες, καθώςενέχεικατηγορία. Μίαπιθανήαπάντησηθα μπορούσεναήτανεξάλλου: «δενξέρωγιατίτοέκανα». Έστωεπίσηςότιότανρωτάμεέναν εκπαιδευτικόγιατίνομίζειότιτοέκανεαυτόομαθητής, αυτόςαπαντά: «γιατίδενέχει άλλοτρόποναδείξειότιείναιδυνατόςκαιεπιζητάτηνπροσοχήόλων». Θαπερίμενεποτέ κανείςομαθητής θύτηςναπροβείσεμίατέτοιαερμηνείατηςσυμπεριφοράςτου; Μάλλονόχι. Μίαάλληπολύσυχνήαπάντησηπουδίνουνοιθύτες, είναιμίαδικαιολογία 24

γιατησυμπεριφοράτους, πουσυχνάαποτελείκατηγορίαγιατοθύμακαιμηανάληψη ευθύνηςαπότημεριάτους. π.χ. «Γιατίτονχτύπησες;» «Μουπήρετομολύβιμουχωρίςναμερωτήσει» Καιπάλιείναιτελείωςαπίθανοναπάρουμεμίααπάντησητουτύπου: «γιατίδυσκολεύομαι ναανεχτώτοάτομοαυτό, ερμήνευσαωςέλλειψησεβασμούτησυμπεριφοράτουκαι επιδεικνύωτηδύναμήμουστουςσυμμαθητέςμουμετονατονχτυπήσω». Επομένως, αν καιοεκπαιδευτικόςαναζητάτηναιτίατηςσυμπεριφοράςμετηνερώτηση«γιατί...;», αυτή είναιιδιαίτεραδύσκολοναδοθείαπότουςμαθητέςκαισυνήθωςοδηγείσεσυμβατικές δικαιολογίεςκαικατηγορίεςπροςτοθύμα, καιωςτέτοια, είναιμηβοηθητικήστην επικοινωνίαεκπαιδευτικού θύτη. 3.4.2 Μήλεκτικήεπικοινωνίαεκπαιδευτικού- θύτη Διατηρήστετηνέκφρασητουπροσώπουσαςουδέτερη, αποφύγετετοθυμωμένοή συνοφρυωμένούφος. Διατηρήστεοπτικήεπαφήαλλάαποφύγετεναεπιμείνετενακάνειτοίδιοκαιο μαθητής(π.χ. ναμεκοιτάςότανσουμιλάω ). Βεβαιωθείτεότιδίνετεαρκετόπροσωπικόχώροκαιαποφύγετεναέρθετεπολύ κοντάστοπρόσωποτουμαθητή. Αποφύγετενακουνήσετετοδάκτυλόσας, ναβάλετεταχέριασαςστημέσησας, ναχτυπήσετεένααντικείμενο(π.χ. πόρτα, βιβλίο). Αποφύγετεναανεβάσετετηνέντασητηςφωνήςσας, διατηρήστεήρεμοτόνο Ανδιαπιστώσετεότιαναστατώνεστεήθυμώνετε, δώστελίγοχρόνοστονεαυτόσας καιπάρτεμερικέςβαθιέςανάσες, γιαναηρεμήσετε, πρινμιλήσετεστομαθητή. Ανδεμπορείτεμόνοισαςναελέγξετετηνκατάσταση, ζητήστετηβοήθειατου υπόλοιπουπροσωπικούτουσχολείου. 3.4.3 Αντιμετώπισηαπειλώναπότουςθύτες Αντιμετωπίστε τις απειλές με τρόπο που να δείχνειενδιαφέρον για τα συναισθήματατουμαθητήκαιμηνπαίρνετεαυτέςήάλλεςπροσβολέςπουτις συνοδεύουνπροσωπικά. π.χ. πείτε: «Θαπρέπεινααισθάνεσαιπραγματικάάσχημα γιαναπειςκάτιτέτοιο». Πάρτεσοβαράκάθεαπειλήπουαφοράσε σωματικήβλάβηάλλωνατόμων ήτου εαυτούτουή/καικαταστροφήπεριουσιακώνστοιχείων. Γιαναεκτιμήσετετηναξίατηςαπειλήςκαιτηνπιθανότηταπραγματοποίησήςτης, σκεφτείτετηνπροηγούμενησυμπεριφοράτουμαθητή(π.χ. συχνάπροβλήματα επιθετικότητας, καταστροφή αντικειμένων, βασανισμόςζώων). Ανδενείστε σίγουροιγιατηνεκτίμησήσας, συμβουλευτείτεένανειδικόσεθέματαψυχικής υγείας. 25

3.5 Οιποινέςωςμέθοδοςαντιμετώπισηςτουεκφοβισμού Κατ αρχήν, είναισημαντικόναεπισημανθείπωςηύπαρξηενόςκώδικαποινώναπόμόνη της, δενεξασφαλίζεικαιτηνεπιβολήτους, καθώςοεκφοβισμόςγίνεταιμακριάαπότα μάτια τωνενηλίκων, καιανδενυπάρχουνανοιχτάσυστήματαεπικοινωνίαςμεταξύ εκπαιδευτικώνκαιμαθητών, πιθανάδεθαυπάρχουνκαικαταγγελίεςγιαεκφοβισμόαπότα θύματαή/καιαπότουςθεατέςτουεκφοβισμού. Κάποιεςάλλεςσημαντικέςπαρατηρήσεις γιατιςποινέςείναικαιοιεξής: Οιποινέςτείνουννασταματήσουντονεκφοβισμό, αλλάμόνο προσωρινά. Οιήπιες ποινές που συχνά επιβάλλονταιδεν επηρεάζουν τον εκφοβισμό. Απότηνάλληαυστηρότερεςποινές, όπωςηαποβολή, είτε θεωρούνταιαπεχθείςκαιάδικεςαπότουςθύτεςκαιτουςυποστηρικτές τους, οπότεοιτελευταίοιτείνουννασυμπαρασταθούνστουςθύτεςγια τηντιμωρία, είτεκάποτεθεωρούνταιακόμακαιεπιθυμητές(π.χ. «γλιτώνωμάθημα»). Είναισυνήθωςγενικήςμορφήςκαιδεναναλογούνστοείδοςκαιστην έντασητουεκφοβισμού. Δεσυντελούνστονααντιληφθείοθύτηςτηβλάβηπουπροκαλεί. Συχνάδημιουργούναισθήματαεκδίκησηςστουςθύτεςκαιο εκφοβισμόςείτεχειροτερεύειείτεκρύβεταικαλύτερα. Είναιαποτελεσματικότερεςόταντοάτομοήοοργανισμόςπουτις επιβάλλειέχεικερδίσειτοσεβασμότουθύτη. Ότανδεσυμβαίνειαυτό στασχολεία, οιθύτεςδενεπηρεάζονταιαπότηνεπικριτικήστάσητων εκπαιδευτικών. Η αποδοχήπουσυνεχίζουνναλαμβάνουνοιθύτεςγιατησυμπεριφορά τους, απότουςυπόλοιπουςμαθητές, ειδικάστηνεφηβεία, υπερτερεί έναντιτουσχολείουπουτηναπορρίπτει. Η επιβολήποινώναξιακάστηρίζεταιστηνάσκησητηςεξουσίαςαπό τημεριάτουσχολείου, εμπεριέχειτομήνυματουδυνατούπουτιμωρεί τοναδύνατο, καιμοιάζειεπομένωςνααπηχείτηδυναμικήτουίδιου τουφαινομένουτουεκφοβισμού. Μεβάσητηδιεθνήεμπειρίακαιέρευνα, φαίνεταιπωςηεπιβολήποινώνδενεπαρκείγιατη μείωσητουσχολικούεκφοβισμού. Ίσωςσεκάποιαιδιαιτέρωςσοβαράπεριστατικά, που συνιστούνπαραβατική/ εγκληματικήσυμπεριφορά, ναμημπορούννααποφευχθούν, αλλά ακόμα και τότε συνιστώνται μη τιμωρητικές μέθοδοιδιαχείρισης περιστατικών εκφοβισμού, όπωςθαδούμεαναλυτικάστηναμέσωςεπόμενηενότητα. 26

3.6 Μητιμωρητικέςμέθοδοιδιαχείρισηςπεριστατικώνεκφοβισμού Στηνενότητααυτήθαπαρουσιαστούνμέθοδοιδιαχείρισηςπεριστατικώνεκφοβισμούσε ατομικόεπίπεδο, οιοποίεςπεριλαμβάνουνσυναντήσειςτωνεκπαιδευτικώνμετουςθύτες, τα θύματα, τους θεατές καικάποιες καιτους γονείς θυτών καιθυμάτων. Οι σημαντικότερες, επιστημονικάτεκμηριωμένες, μητιμωρητικές, μέθοδοιαντιμετώπισης περιστατικώνσχολικούεκφοβισμούείναιοιεξής: 1. Μέθοδος«Δενκατηγορώ» (παλαιότερηονομασία) ή«ομάδαςυποστήριξης» ( No- Blame or Social Group Method ) 2. ΜέθοδοςΠίκας(Method of Shared Concern) 3. Μέθοδος«ΕπανορθωτικήςΔικαιοσύνης» (Restorative Justice) Όλεςοιμέθοδοιαποσκοπούνστονασταματήσειοεκφοβισμός χωρίςνααπευθύνουνκατηγορίεςστουςθύτες χωρίςνατουςανακρίνουν χωρίςνατουςαπειλούνμετιμωρία αλλάπροσπαθώντας νααυξήσουντηνενσυναίσθησήτουςγιαταθύματα ναεμπλέξουνκαιάλλουςσυμμετέχοντεςστονεκφοβισμό(υποστηρικτέςθυμάτωνή θυτών, απλούς παρατηρητές) ή άλλους ενδιαφερόμενους (γονείς), σε μία διαδικασίαεπίλυσηςπροβλημάτωνμέσασεκλίμααλληλοσεβασμού. Στηνενότητααυτήθαπαρουσιαστείαναλυτικάηπρώτημέθοδοςκαιπιοσυνοπτικάοι υπόλοιπεςδύο. Εξάλλου, ηπρώτημοιράζεταιπολλάκοινάμετηδεύτερη, ενώητρίτη χρησιμοποιείενπολλοίςβήματακαιτωνδύοπροηγουμένων, μεκυριότερηδιαφοράότι εμπλέκεικαιτουςγονείςθυτώνκαιθυμάτων. Δύοσημαντικέςδιευκρινήσειςγιατηχρήσητωνμεθόδων: Σε περιπτώσεις σχολικής βίας όπου οιμαθητές συγκρούονταιβίαια αλλά οι αντιμαχόμενεςπλευρέςείναιίσηςδύναμης, προτείνεταιη μέθοδοςτηςδιαχείρισης Συγκρούσεωναπότονεκπαιδευτικό-διαμεσολαβητή(Conflict Resolution) ήκαιαπότους ίδιουςτουςμαθητές(peer Mediation). Οιπαραπάνωμέθοδοιδενπροτείνονταιγιατην αντιμετώπισηπεριστατικώνεκφοβισμού, αλλάθεωρούνταιιδιαίτεραχρήσιμοιγιατην πρόληψητουεκφοβισμού. Γιαεκείνεςτιςλίγεςπεριπτώσειςθυτών, πουδείχνουνναμηνμπορούνναδείξουνκαμία ενσυναίσθησηγιατηνκατάστασητουθύματος, αλλάούτεκαινααντιληφθούντηβλάβη πουτουπροκαλούν, όπουηεκφοβιστικήσυμπεριφορά, έχειμεγάληέντασηκαισοβαρές συνέπειεςστηζωήτωνθυμάτωνκαιεπιμένειανεξάρτητααπότηστάσητηςυπόλοιπης ομάδαςτωνσυμμαθητώντους, συνιστάταιη παραπομπήσευπηρεσίεςψυχολογικής υποστήριξης. Οιπαραπάνωμέθοδοιπιθανάνααποδειχτούναναποτελεσματικέςσεαυτές τιςπεριπτώσεις. 27

3.6.1 Μέθοδος«Ομάδαυποστήριξης» ΔύοΆγγλοιεκπαιδευτικοί, οτζώρτζρόμπινσονκαιημπάρμπαραμέηνς(maines & Robinson, 1992, 2008) εισήγαγαντημέθοδοτηδεκαετίατου 90, ενώ μίαχρήσιμη προσαρμογήτηςέγινεαπότηνσουγιάνγκ(young, 1998). Η επιτυχίατηςέχειπεριγραφεί καιπρόσφαταερευνητικά(smith et al, 2007). Βήμα1 ο συναντώνταςτοθύμα Είναιδυνατόν, αντοεπιθυμείτοθύμα, ναπαρευρίσκεταισεαυτήτησυνάντησηκαι έναςγονιόςή/καιφίλοςτου. Ο εκπαιδευτικόςσυναντάτοθύμαμεσκοπό: 1. Ναεξηγήσειτημέθοδοκαιναπάρειάδειανασυνεχίσει 2. Ναενθαρρύνειτοθύμαναεκφράσειτασυναισθήματάτου 3. Νασυζητήσειτησύνθεσητηςομάδαςυποστήριξης Σκοπόςτηςσυνάντησηςδενείναιναανακαλύψειταπραγματικάπεριστατικά. Αντο θύμαεπιθυμείναδιηγηθείτιέγινεακριβώς, πάντααυτόαναπλαισιώνεταιαπότον εκπαιδευτικό, έτσιώστεναγίνεταιαναφοράστασυναισθήματα. Παράδειγμα: Θύμα: «Όλοιμεαγνοούν, κανείςδεμουμιλάει» Εκπαιδευτικός: «Νιώθειςλοιπόνμοναξιά, επειδήδενέχειςκάποιονναμιλήσεις» Ζητάειεπίσηςτηνάδειατουθύματοςγιατοαντουεπιτρέπεινακρατήσειήόχι σημειώσεις για όσα λέγονται, προκειμένου να συγκρατήσειευκολότερα τις πληροφορίες. Σημαντικόείναιεπίσηςτοθύμανακαταλάβειτηδιαδικασίακαινα δώσειτησυναίνεσήτουγι αυτήν. Μερικέςφορέςοιμαθητέςφοβούνταιπιθανή εκδίκησηκαιχειροτέρευσητηςβίαςκαιδεθέλουννααποκαλύψουνταονόματατων θυτών. Εδώκαλόείναινατονισθείότιδενπρόκειταιγιαδιαδικασίαεξεύρεσης ενόχωνκαιότιδενθαυπάρξεικαμίατιμωρίαγιατουςθύτες. Επίσης, συχνάβοηθάει τοναμιλήσουνσεέναπρώηνθύμα, πουβοηθήθηκεαπότηδιαδικασία. Αντοθύμα υποβαθμίζειτοπρόβλημακαιδεθέλειναακολουθηθείηδιαδικασία, θυμίστετου ότιείστευπεύθυνοςγιατησωματικήκαιψυχικήασφάλειαόλωντωνμαθητώνκαι πωςθέλετενασαςενημερώσει, ανηεπιθετικήσυμπεριφοράσυνεχιστεί. Επίσης, πείτεότιθαενημερωθούνσχετικάοιγονείςτου. Τέλος, αυξήστετηνεποπτείασας γιατοθύμα. Τοθύμαθαυποδείξειταάτομαπουθασυμμετέχουνστηνομάδαυποστήριξηςμετά απότιςπαρακάτωερωτήσειςτουεκπαιδευτικού: Ποιοςάσκησεβία; Ποιοςήτανκοντάκαιυποστήριξετηβία; Ποιοςάλλοςγνωρίζειτισυνέβηαλλάδενπήρεμέροςστηβία; Ποιοςείναιφίλος/ητουθύματος; (ανδενυπάρχει, ποιοςθαήθελεςναείναιφίλος/η σου;) Ποιοςσυμμαθητής/τρια θα μπορούσε να τον βοηθήσει; (αναζητούμεκάποιο πρόσωποπουοιπερισσότεροισέβονταικαιεκτιμούνκαιθαμπορούσεναεπηρεάσει θετικάκαιτουςυπόλοιπουςμετησυμπεριφοράτου) Είναιαπαραίτητοόλοιαυτοίοιρόλοινασυμπεριληφθούνστηνομάδαυποστήριξης. Ο εκπαιδευτικόςκλείνειτησυνάντηση: Α. Ζητώνταςτηνάδειατουθύματοςναμεταφέρειόσαειπώθηκαν, διευκρινίζοντας τυχόνδεδομέναπουτοθύμαδενεπιθυμείναμεταφερθούνστησυνάντησηκαιστην οποίαοεκπαιδευτικόςθαλειτουργήσειωςαντιπρόσωποςτουθύματος. 28

Β. Προσκαλώνταςτοθύμαναγράψειή/καιναζωγραφίσειόσαέγιναν, μεέμφαση στασυναισθήματάτουκαιστιςάλλεςτυχόνσυνέπειεςπουείχεηβίαστηζωήτου (π.χ. δενήθελεναέρθειστοσχολείο, είχεεφιάλτες, κλπ) Γ. Προσφέρονταςστομαθητήσυγκεκριμένηδυνατότηταεπικοινωνίαςμαζίτουμ ένανεύκολοκαιδιακριτικότρόπο(π.χ. σήμαμετοχέρι-σύμβολοτου όλακαλά ), προκειμένουναδιασφαλίσειότιηβίαέχεισταματήσει. Σεκάθεπερίπτωση, χωρίς ναγίνειαντιληπτόαπότουςυπόλοιπουςσυμμαθητές. π.χ. ηερώτηση«είσαικαλά;», δεβοηθάστοχτίσιμοτηςαυτοεκτίμησηςτουθύματος. Δ. Διευθετώνταςτοχρόνοτηςσυνάντησηςκαιρωτώνταςανείναιαπαραίτητοαυτή ναγίνειαμέσωςμετά, προκειμένουναδιαφυλαχθείηασφάλειατουθύματοςήαν μπορείναναπεριμένειλίγοχρόνοακόμη. Ε. Μετάτοτέλοςτηςσυνάντησης, οιγονείςενημερώνονταιγιατηδιαδικασίαπου ακολουθείται. Βήμα2 ο οργανώνονταςτηνομάδαυποστήριξης Ο εκπαιδευτικόςσυγκροτείτηνομάδαυποστήριξης, μοιρασμένη, όσοτοδυνατόν, ισόποσασεθύτες, φανερούςυποστηρικτέςτουθύτη, απλούςπαρατηρητέςκαι υποστηρικτέςτουθύματος. Καθώςτουςκαλείπροσωπικά, δεδίνειεξηγήσειςγιατη συνάντηση. Η συνάντησηείναικαλόναγίνεισεφιλικήατμόσφαιρα, μεπροσφορά κάποιωνμικρώνεδεσμάτων. Βήμα3 ο εξηγώνταςτοπρόβλημα Ο εκπαιδευτικόςχαιρετάτουςμαθητέςένανένανκαιτουςευχαριστείγιατην παρουσίατουςστησυνάντηση. Ξεκινάμιλώνταςγιαταδικάτουσυναισθήματακαι προβλήματα. Παράδειγμα: «Είναιμέσαστακαθήκοντάμουναδιασφαλίσωτηνασφάλειαόλων τωνμαθητώνστοσχολείοκαιαντιμετωπίζωέναπρόβλημα, στοοποίοθαήθελατη βοήθειάσαςγιανατοαντιμετωπίσω, καθώςδεθαμπορούσανατολύσωμόνοςμου καιγι αυτότολόγοσαςκάλεσασήμεραεδώ. Ανησυχώλοιπόνγιατον/την...που περνάειδύσκολατώρατελευταία». Χρησιμοποιείκατόπιντογραπτόή/καιτηζωγραφιάτουθύματοςκαιτοδίνεισε κάποιοναπότουςμαθητές, όποιονεπιθυμεί, νατοδιαβάσει. Σεκαμίαπερίπτωσηδερωτάει: «τίέγινε;» ή«γιατίέγινε;», δενασχολείταιμετονα αποδώσεικατηγορίες ή να ψέξεικάποιον από τους συμμετέχοντες ή να προσδιορίσεικαντουςθύτες. 29

Είναιπολύ πιθανό μόλιςαναφερθείτο όνομα του θύματος να ακουστούν απαντήσειςαπότουςθύτεςτουτύπου: «Δενήμουνεγώ» ή«αυτόςτοξεκίνησε πρώτος». Ανσυμβείαυτό, είναικαλόοεκπαιδευτικόςναεπαναλάβειότιεδώδεν κατηγορείταικανείςγιατίποτακαιότισκοπόςτηςσυνάντησηςείναιναβοηθήσουμε όλοιένασυμμαθητήμαςπουυποφέρει. Ανκάποιοςμαθητήςεπιμένειότι«Αυτόςναδείτετιμαςκάνει», μπορείνα κανονιστείμίασυνάντησημαζίτου, γιαναελεγχθείανκαιομαθητήςαυτόςείναι θύμαβίας. Βήμα4 ο μοιράζονταςτηνευθύνη Μόλιςδιαβαστείτογραπτότουθύματος, οισυμμετέχοντεςίσωςανησυχήσουνγια πιθανήτιμωρία. Εδώ είναιηκατάλληληευκαιρίανατονιστεί, ότικανείςδενθα τιμωρηθεί, ότιείναιευθύνητουεκπαιδευτικούναβοηθήσειτοθύμα, αλλάδεν μπορείνατοκάνειαυτόχωρίςτηβοηθειάτους. Τομηαπειλητικόκλίμακαιημη χρήσηκατηγοριών, ανακουφίζουνσυνήθωςτουςθύτες, πουδενέχουνέτσιλόγονα αμυνθούνγιακάτι, αφούκανείςδεντουςεπιτίθεται. Βήμα5 ο αναζητώνταςλύσεις Κύριοςσκοπόςτηςσυνάντησηςείναιηανάπτυξητηςενσυναίσθησηςσεθύτες, υποστηρικτέςκαιπαρατηρητές. Στοαυτότοβήματηςμεθόδου, έμφασηδίνεταιστα συναισθήματατουθύματοςκαιόχιστοτιακριβώςσυνέβηήποιοςέκανετι. Με αυτότοντρόποδενεπικεντρωνόμαστεσεγεγονότα, αιτίες(γιατίτοέκανες) και κατηγορίες(ποιοςφταίει) αλλάστασυναισθήματατωνθυμάτων, άρακαιστην ευνσυναίσθησητωνμελώντηςομάδαςυποστήριξης. Στησυνάντησηαυτήδενπροσδιορίζονταιοιθύτες, ανκαιόλοιγνωρίζουνποιοι είναι. Άλλωστεσυχνάδίχωςκανναερωτηθούνγι αυτό, τοπαραδέχονταιαπόμόνοι τους. Η όλη όμως προσέγγιση τους βοηθά να αντιληφθούν τα αρνητικά αποτελέσματατηςσυμπεριφοράςτουςκαιτουςενθαρρρύνεινατηνεγκαταλείψουν. Η προσπάθειαδημιουργίαςενοχώνδεθεωρείταιβοηθητική, καθώςσυχνάοδηγείσε αντεκδίκηση. Υπάρχειόμωςαίσθημαντροπής, πουσυντελείάλλωστεκαιστην αλλαγήσυμπεριφοράςτους. Η μέθοδοςαξιοποιείεπίσηςτηδυναμικήτηςομάδας. Ακόμηκαιαναρχικάοιθύτες αρνούνταινααποδεχθούντηνευθύνηγι αυτόπουσυμβαίνειή/καιδεθέλουννα αλλάξουνσυμπεριφορά, όλεςοιδηλώσειςυποστήριξηςαπόταυπόλοιπαμέλητης ομάδαςπροςτο θύμα, αποδυναμώνουντουςθύτες, οιοποίοιστη συνέχεια δυσκολεύονταινασυνεχίσουντηνεπιθετικήσυμπεριφοράπροςτοθύμα, αφούτώρα πια δενείναιμόνοτου απέναντίτους, αλλά υποστηρίζεταικαιαπόάλλους συμμαθητέςτου. 30