Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός; Σχολικός Εκφοβισμός Ι Ευαγγελία Γαλανάκη. Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός; Ιδιαιτερότητες της επιθετικότητας

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός; Μορφή επιθετικότητας μεταξύ των μαθητών στο σχολείο. Σχολικός Εκφοβισμός Ι Ευαγγελία Γαλανάκη «Ένα παιδί εκφοβίζεται ή θυματοποιείται όταν εκτίθεται επανειλημμένα και για αρκετό διάστημα σε αρνητικές ενέργειες εκ μέρους ενός ή περισσότερων άλλων μαθητών.» (Olweus, 2001, σσ. 5 6) Ιδιαιτερότητες της επιθετικότητας Είναι απρόκλητη, αδικαιολόγητη, άδικη. Είναι επαναλαμβανόμενη. Ασκείται από ένα ισχυρότερο παιδί «δράστη»/ «θύτη» σε ένα ασθενέστερο παιδί «θύμα». Έχει στόχο να προκαλέσει φόβο, ανησυχία, ή πόνο. Το ισχυρότερο παιδί αντλεί από αυτήν κάποιο όφελος (π.χ., ευχαρίστηση, κοινωνικό κύρος, απόκτημα). Το ασθενέστερο παιδί δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός; Δεν είναι πείραγμα. Είναι ασύμμετρη αλληλεπίδραση, δεν είναι ισότιμη σύγκρουση, διαμάχη, διαφωνία. Δεν είναι διαφορές που μπορούν να λύσουν τα παιδιά μόνα τους, χωρίς τη βοήθεια των ενηλίκων ή των συνομηλίκων. Είναι συστηματική κατάχρηση δύναμης. Εξ ορισμού, το παιδί χρειάζεται βοήθεια. Το πείραγμα Πολύπλοκη, ασαφής συμπεριφορά Διάφοροι τρόποι αντίληψης: Α. Αντικοινωνικό πείραγμα 1. Μορφή εκφοβισμού Λεκτική (κυρίως κοροϊδία) Έχει χαρακτηριστικά του εκφοβισμού: πρόθεση πρόκλησης πόνου, ασυμμετρία δύναμης, επανάληψη. Το πείραγμα (συνέχεια) 2. Μορφή επιθετικότητας Επιθετική συμπεριφορά, λιγότερο σοβαρή από άλλες, συμβαίνει λιγότερο συχνά, προκαλεί λιγότερο πόνο. Αρνητικές επιπτώσεις στα παιδιά: αμηχανία, θυμό, λύπη, χαμηλή αυτοεκτίμηση, δυσαρέσκεια για το σώμα, τις σχέσεις με τους συνομηλίκους, το σχολείο. 1

2 Το πείραγμα (συνέχεια) Β. Φιλοκοινωνική συμπεριφορά Φιλική και παιγνιώδης συμπεριφορά που όμως κάποτε έχει ένα στοιχείο επιθετικότητας. Μοιάζει με τον αστεϊσμό. Δεν κάνει το παιδί στόχο να νιώθει άσχημα. Μπορεί να προάγει τις σχέσεις, τις κοινωνικές δεξιότητες, την επίλυση συγκρούσεων. Πρέπει να περιλαμβάνει χιούμορ, παιγνιώδη διάθεση, μια προϋπάρχουσα φιλία ή σχέση, με ίση δύναμη, θετικά στοιχεία, όπως το κλείσιμο του ματιού ή ο φιλικός τόνος φωνής. Το πείραγμα (συνέχεια) Β. Φιλοκοινωνική συμπεριφορά (συνέχεια) Αν κάποια ή αρκετά από αυτά τα στοιχεία δεν υπάρχουν, τότε είναι πείραγμα; Κρίσιμο στοιχείο: η ερμηνεία του πειράγματος από το παιδί στόχο. Με την πάροδο της ηλικίας, επέρχεται πιο φιλοκοινωνική αντίληψη του πειράγματος. Ωστόσο, παραμένει πολύπλοκο θέμα για ενηλίκους και παιδιά. Μορφές εκφοβισμού Σωματικός Λεκτικός Κοινωνικός αποκλεισμός Φυλετικός/Ρατσιστικός Σεξουαλικός Ηλεκτρονικός/Διαδικτυακός Αρπαγή/καταστροφή πραγμάτων Απειλή/Εξαναγκασμός Έμμεσος Κοινωνικός αποκλεισμός Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι πολύ συχνή και πολύ επώδυνη μορφή εκφοβισμού, είναι σχεσιακός εκφοβισμός. Είναι λιγότερο εμφανής στους ενηλίκους (εκπαιδευτικούς). δ ύ Αν δεν τον θεωρούμε μορφή εκφοβισμού, δεν παρεμβαίνουμε! Έμμεσος εκφοβισμός Γίνεται «πίσω από την πλάτη μας», «κάτω από τη μύτη μας», ώστε «πέφτουμε από τα σύννεφα» όταν το ανακαλύπτουμε, αν το ανακαλύπτουμε. Παραδείγματα: Διάδοση αρνητικής φήμης «Κάρφωμα» με το βλέμμα Επίμονη παρακολούθηση Συστηματική αγνόηση, σιωπή Εκφοβισμός όσων σχετίζονται με το «θύμα» Σοβαρότητα του εκφοβισμού Μεγάλη διακύμανση, από ακραία περιστατικά βίας μέχρι έμμεσο, αδιόρατο εκφοβισμό. Ανάλογες και οι παρεμβάσεις. 2

3 Πού συμβαίνει ο εκφοβισμός; Προαύλιο Διάδρομοι, σκάλες Τουαλέτες Τάξη Δρόμος προς και από το σχολείο Σχολικό λεωφορείο Γι αυτό, πολλά περιστατικά εκφοβισμού δεν γίνονται αντιληπτά από τον εκπαιδευτικό. Κοινωνική δυναμική Ο εκφοβισμός είναι ομαδικό φαινόμενο. Είναι πρόβλημα της κοινωνικής δυναμικής της ομάδας. Οι συνομήλικοι είναι παρόντες στην πλειοψηφία των περιστατικών εκφοβισμού. Ο «δράστης» αποκτά κύρος, ισχύ, κυριαρχία μέσα στην ομάδα είναι συχνά δημοφιλής η συμπεριφορά του επιδεινώνεται με το χρόνο, γιατί ενισχύεται από άλλους δράστες και από την ομάδα. Ένας ή πολλοί; Μια ομάδα εκφοβίζει ένα παιδί; Ναι Μια ομάδα εκφοβίζει μια άλλη ομάδα; Ναι Ένα παιδί εκφοβίζει μια ομάδα; Ναι Ένα παιδί εκφοβίζει ένα άλλο παιδί; Ναι Start the bullying and take an active part Take an active part, but do not start the bullying Support the bullying, but do not take an active part What Roles Do Students Play In Bullying Situations? B C Like the bullying, but do not display open support A Students Who Bully Followers Student Who Is Bullied H The one who is being bullied Supporters D Passive Supporters Disengaged Onlookers E Defenders Possible Defenders Watch what happens, don t take a stand The Olweus Bullying Prevention Group, 2007 G F Dislike the bullying, help or try to help the bullied student Dislike the bullying and think they ought to help, but don t do it Ο κύκλος του εκφοβισμού Συμμετοχικοί ρόλοι «Θύτης»: ξεκινά τον εκφοβισμό και συμμετέχει ενεργά. Ακόλουθος: συμμετέχει ενεργά, αλλά δεν ξεκινά τον εκφοβισμό. Υποστηρικτής του «θύτη»: υποστηρίζει τον εκφοβισμό, αλλά δεν συμμετέχει ενεργά. Παθητικός υποστηρικτής του «θύτη»: του αρέσει ο εκφοβισμός, αλλά δεν εκδηλώνει ανοικτή υποστήριξη. Ο κύκλος του εκφοβισμού Συμμετοχικοί ρόλοι (συνέχεια) Αμέτοχος παρατηρητής: παρακολουθεί αυτό που συμβαίνει, αλλά δεν παίρνει θέση. Πιθανόςυπερασπιστήςτου«θύματος»: του δεν του αρέσει ο εκφοβισμός και πιστεύει ότι θα έπρεπε να βοηθήσει, αλλά δεν το κάνει. Υπερασπιστής του «θύματος»: δεν του αρέσει ο εκφοβισμός, βοηθά ή προσπαθεί να βοηθήσει το «θύμα». «Θύμα»: εκφοβίζεται. 3

4 Το παράδοξο του αμέτοχου παρατηρητή Η πλειοψηφία των παιδιών έχουν αρνητική στάση απέναντι στον εκφοβισμό αλλά δεν παρεμβαίνουν. Γιατί; Το παράδοξο του αμέτοχου παρατηρητή (συνέχεια) Φοβάται μήπως γίνει και ο ίδιος στόχος. Δεν θέλει να χάσει το δικό του κοινωνικό κύρος σχετιζόμενος με το «θύμα». Δεν θέλει να χάσει την αυτοεκτίμησή τίμησή του «εγώ είμαι καλός, δεν θα μου συμβεί». Ενισχύεται η ταυτότητά του «εγώ δεν είμαι σαν κι αυτόν» και η συνοχή της ομάδας. Διάχυση ευθύνης «υπάρχουν τόσοι, κάποιος άλλος θα βοηθήσει». Το παράδοξο του αμέτοχου παρατηρητή (συνέχεια) Διαπιστώνει ότι δεν αντιδρούν και οι άλλοι αμέτοχοι παρατηρητές άγνοια της πλειοψηφίας. Πιστεύει ότι το «θύμα» το αξίζει (εφόσον συνήθως είναι ένα). Η αρνητική προκατάληψη για το «θύμα» αυξάνεται με το χρόνο το «θύμα» αποκτά έναν κοινωνικό ρόλο στην ομάδα. Το «θύμα» μπορεί να κρύβει την οδύνη του. Εκφοβισμός και ηλικία Υπάρχει και στο νηπιαγωγείο. Τα παιδιά των πρώτων τάξεων του δημοτικού είναι συχνός στόχος των μεγαλύτερων παιδιών. Αυξάνεται από την αρχή προς το τέλος της παιδικής ηλικίας. Αυξάνεται κατά την είσοδο σε καινούρια εκπαιδευτική βαθμίδα (π.χ., γυμνάσιο). Αυξάνονται ο λεκτικός, ο έμμεσος εκφοβισμός και ο κοινωνικός αποκλεισμός και μειώνεται ο σωματικός. Εκφοβισμός και ηλικία (συνέχεια) Μειώνεται στην εφηβεία, γιατί οι έφηβοι δεν θεωρούν εκφοβισμό οτιδήποτε δυσάρεστο τους συμβαίνει οι έφηβοι διαθέτουν περισσότερους μη επιθετικούς τρόπους αλληλεπίδρασης μειώνεται ο αριθμός των μεγαλύτερων παιδιών που μπορούν να εκφοβίσουν τα μικρότερα. Εκφοβισμός και ηλικία (συνέχεια) Αλλά στην εφηβεία ο εκφοβισμός είναι συνήθως επώδυνος, γιατί είναι χρόνιος έμμεσος, άρα όχι εμφανής μμ ς, ρ χ μφ ής δεν αποκαλύπτεται εύκολα στους ενηλίκους. 4

5 Εκφοβισμός και φύλο Τα αγόρια είναι «δράστες», «θύματα» και «δράστες/θύματα» πιο συχνά από τα κορίτσια. Τα αγόρια προτιμούν το σωματικό, το σεξουαλικό και τον ηλεκτρονικό/διαδικτυακό / εκφοβισμό. Τα κορίτσια συνήθως εκφοβίζονται από αγόρια. Τα κορίτσια προτιμούν τον κοινωνικό αποκλεισμό και τον έμμεσο εκφοβισμό. Ποιος φταίει; Η κοινωνία; Η εποχή; Τα ΜΜΕ; Το εκπαιδευτικό σύστημα; Η οικογένεια; Οι «κακές έ παρέες»; Οι «δράστες»; Τα «θύματα»; Ένα μεγάλο δάχτυλο δείχνει τον φταίχτη. Αιτίες του εκφοβισμού «Δράστες» Γενετική προδιάθεση για επιθετικότητα, κυριαρχία Τιμωρητικοί, απορριπτικοί γονείς Γονείς που δεν θέτουν όρια Γονείς που ενθαρρύνουν την επιθετικότητα Αιτίες του εκφοβισμού (συνέχεια) Μήπως τα «θύματα» έχουν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τα καθιστούν εύκολους στόχους; Παραδείγματα: Σωματική αδυναμία Διαφορετικότητα (π.χ., φυλή, εθνικότητα, ταυτότητα φύλου, ειδική ανάγκη, εμφάνιση) Αιτίες του εκφοβισμού (συνέχεια) Προσοχή στις προκαταλήψεις! «Θύματα» Γενετική προδιάθεση για αναστολή Υπερπροστατευτικοί γονείς Σε πολλές περιπτώσεις, καμία εμφανής αιτία Εξ ορισμού, ο εκφοβισμός είναι απρόκλητος, αδικαιολόγητος. Δεν αξίζει στο παιδί αυτό που του συμβαίνει! Χαρακτηριστικά του «δράστη» Συνήθως έχει υψηλή αυτοεκτίμηση «αμυντικός εγωτισμός». Μπορεί να είναι και δημοφιλής. Έχει την ικανότητα να μπαίνει στη θέση του άλλου. Γνωρίζει τι ακριβώς είναι αυτό που πληγώνει τον άλλον. Το πρόβλημά του είναι να νιώσει τον άλλον ενσυναίσθηση. Η περίπτωση του αποξενωμένου «δράστη». 5

6 η πρόληψη και η παρέμβαση; «Θύματα» Κατάθλιψη, μοναξιά, άγχος Χαμηλή αυτοεκτίμηση Διαταραχές ύπνου, διατροφής Ψυχοσωματικά συμπτώματα Πτώση της σχολικής επίδοσης Σχολική άρνηση Επιρρεπή σε ατυχήματα Σοβαρές σωματικές βλάβες, δολοφονία Απόπειρα αυτοκτονίας, αυτοκτονία η πρόληψη και η παρέμβαση; (συνέχεια) «Δράστες» Σκασιαρχείο Εγκατάλειψη σχολείου Τάσεις φυγής από το σπίτι Αντικοινωνική παραβατική συμπεριφορά η πρόληψη και η παρέμβαση; (συνέχεια) «Δράστες/Θύματα» Έχουν χαρακτηριστικά και των «δραστών» και των «θυμάτων». Διατρέχουν πολύ υψηλό κίνδυνο για προβλήματα προσαρμογής και ψυχικής υγείας. η πρόληψη και η παρέμβαση; (συνέχεια) Δημοκρατικές κοινωνίες Ανθρωπιστικό πνεύμα Υποχρέωση των ενηλίκων Δικαιώματα των παιδιών για ασφάλεια στο σχολείο προστασία σωματικής ακεραιότητας προστασία ψυχικής υγείας εξασφάλιση μάθησης η πρόληψη και η παρέμβαση; (συνέχεια) Τα παιδιά έχουν ανάγκη να νιώσουν ότι η δυστυχία τους γίνεται αντιληπτή από τους ενηλίκους αποκαλύπτεται η φωνή τους εισακούεται κάτι μπορεί να γίνει για να περιοριστεί η οδύνη τους. Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (HBSC, 2009/2010) Ελλάδα (ανάμεσα σε 38 χώρες της Ευρώπης) «Θύματα» 11 ετών (33η θέση) 7% των κοριτσιών, 8% των αγοριών 13 ετών (30ή θέση) 7% των κοριτσιών, 9% των αγοριών 15 ετών (13η θέση) 9% των κοριτσιών, 12% των αγοριών 6

7 Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (HBSC, 2009/2010) (συνέχεια) «Δράστες» 11 ετών (14η θέση) 4% των κοριτσιών, 13% των αγοριών 13 ετών (9η θέση) 9% των κοριτσιών, 22% των αγοριών 15 ετών (4η θέση) 13% των κοριτσιών, 34% των αγοριών Σχετική νομοθεσία Νομοθεσία που επιβάλλει ή ενθαρρύνει την εφαρμογή αντι εκφοβιστικής πολιτικής υπάρχει σε ορισμένες χώρες. Η οπτική που βασίζεται στα ανθρώπινα δικαιώματα και στην ψυχολογία της ειρήνης περιορίζει σημαντικά τις δυσκολίες της εφαρμογής των προγραμμάτων. Το 34% των αγοριών 15 ετών είναι το δεύτερο μεγαλύτερο ποσοστό της Ευρώπης (μετά τη Λετονία). Ο καθοριστικός ρόλος του εκπαιδευτικού Πρόσωπο κλειδί, με τεκμηριωμένη καθοριστική συμβολή στην αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων παρέμβασης διεθνώς. Αποστολή και ευθύνη του δασκάλου είναι να παρέχει ασφάλεια, βοήθεια και προστασία. Οι πιθανότητες εφαρμογής προληπτικών ή θεραπευτικών προγραμμάτων εξαρτώνται και από την προσωπικότητα του εκπαιδευτικού τις γνώσεις, στάσεις και αντιλήψεις του για το θέμα τις εμπειρίες θυματοποίησης και εκφοβισμού από τα μαθητικά χρόνια του. Δυσκολίες των εκπαιδευτικών διεθνώς Δεν γνωρίζουν ποια παρέμβαση είναι κατάλληλη σε κάθε περίπτωση. Φοβούνται ότι, αν παρέμβουν, θα επιδεινώσουν την κατάσταση. Δεν παρεμβαίνουν συχνά. Αξιοσημείωτα ποσοστά εκπαιδευτικών αναφέρουν ότι είναι χρήσιμη τακτική να μην κάνουν τίποτα. Αξιοσημείωτα ποσοστά μαθητών αναφέρουν ότι οι εκπαιδευτικοί δεν κάνουν τίποτα ή επιδεινώνουν την κατάσταση. Οι εκπαιδευτικοί νιώθουν συχνά πίεση, άγχος, φόβο, επαγγελματική εξουθένωση, μοναξιά. Δυσλειτουργικές αντιλήψεις των εκπαιδευτικών για τον εκφοβισμό Είναι φυσιολογικό φαινόμενο της παιδικής ηλικίας και της ανάπτυξης. Είναι αναπόφευκτο φαινόμενο της σχολικής ζωής συνέβαινε ανέκαθεν. Ενδυναμώνει το παιδί για να αντιμετωπίσει μελλοντικές δυσκολίες. Οι αντιλήψεις αυτές μειώνουν την πιθανότητα για την εφαρμογή (έναρξη και συνέχιση) προγραμμάτων πρόληψης και παρέμβασης. Συνήθεις συμβουλές του εκπαιδευτικού προς το «θύμα» Αποφυγή «Μην τους πλησιάζεις», «φύγε» Υποτίμηση της σοβαρότητας «Δεν έγινε τίποτα», «μη δίνεις σημασία» Υπεράσπιση του εαυτού «Κάνε ά κι εσύ το ίδιο» Υποστήριξη από φίλους «Ζήτα βοήθεια από τους φίλους σου» Βοήθεια από το δάσκαλο «Να έρχεσαι να μου το λες κι εγώ θα τον κανονίσω» Απόδοση ευθύνης «Μην τους προκαλείς» 7

8 Η κατάσταση στην Ελλάδα και διεθνώς Ο καθένας μπορεί να δηλώσει «ειδικός» στον εκφοβισμό. Προσοχή σε μύθους παρανοήσεις. Προσοχή στις πληροφορίες μέσω διαδικτύου: ιστορίες επωνύμων λανθασμένοι ή επικίνδυνοι τρόποι αντιμετώπισης της βίας ή ανάλογες απόψεις έκθεση παιδιών και εφήβων βίντεο παιδιών ή εφήβων που αυτοκτόνησαν ή δηλώνουν ότι θα αυτοκτονήσουν. 8