ΟΙ ΓΙΑΣΑΔΙ ΣΗ ΦΣΩΥΔΙΑ ΚΑΙ ΣΟΤ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤ ΑΠΟΚΛΔΙΜΟΤ ΣΗΝ ΔΛΛΑΓΑ ΣΟΤ ΗΜΔΡΑ

ΣΔΥΝΟΛΟΓΙΚΟ ΔΚΠΑΙΓΔΤΣΙΚΟ ΙΓΡΤΜΑ ΚΑΒΑΛΑ ΥΟΛΗ ΓΙΟΙΚΗΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΙΚΗ Θέκα πηπρηαθήο εξγαζίαο: ΟΙ ΓΙΑΣΑΔΙ ΣΗ ΦΣΩΥΔΙΑ ΚΑΙ ΣΟΤ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤ ΑΠΟΚΛΔΙΜΟΤ ΣΗΝ ΔΛΛΑΓΑ ΣΟΤ ΗΜΔΡΑ Τπνβιεζείζα ζηνλ Καζεγεηή Υαηδούδε Γεκήηρηο απφ ηελ ζπνπδάζηξηα ΒΑΙΛΔΙΑΓΟΤ ΑΘΗΝΑ (Κιεκαλζψ 123, 67100 Ξάλζε) Έλαξμε: 23.04.2010 Παξάδνζε: 23.10.2010 Καβάια 2010

ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ Πξφινγνο 4 Δηζαγσγή 4 Μέρος Α Φηώτεηα 5 Οξηζκφο ηεο Φηψρεηαο 6 Γξακκή ηεο Φηψρεηαο 7 Φηψρεηα ζηνλ θφζκν 7 Φηψρεηα ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε θαη ζηελ Διιάδα 8 Έλλνηα θαη κέηξεζε ηεο Φηψρεηαο 8 Σα αίηηα ηεο Φηψρεηαο 15 Οηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο δηαζηάζεηο ηεο Φηψρεηαο 20 Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο Φηψρεηαο ζηελ Διιάδα 21 Φηψρεηα αλά ηχπν λνηθνθπξηνχ 22 Οη δηαζηάζεηο ηεο παηδηθήο Φηψρεηαο ζηηο ρψξεο ηεο ΔΔ θαη ζηελ Διιάδα 24 Γεληθά 24 Η πεξίπησζε ηεο Διιάδαο 25 Δγθαηαιείπνπλ ην ζρνιείν ιφγσ Φηψρεηαο 26 πλέπεηεο ηεο Φηψρεηαο 28-2 -

Μέρος Β Κοηλωληθός Αποθιεηζκός 32 Γεληθά 33 Οξηζκφο ηνπ Κνηλσληθνχ Απνθιεηζκνχ 34 Έλλνηα ηνπ ξνπ Κνηλσληθφο Απνθιεηζκφο 34 Δπάισηεο Κνηλσληθά Οκάδεο θαη Γείθηεο Κνηλσληθνχ Απνθιεηζκνχ 39 Κνηλσληθά Δππαζείο Οκάδεο 43 1. Μεηαλάζηεο 44 2. Αηηνχληεο άζπιν θαη Πνιηηηθνί Πξφζθπγεο 46 3. Πνιηηηζηηθέο Μεηνλφηεηεο 46 α) Σζηγγάλνη 47 β) Μνπζνπικαληθή Μεηνλφηεηα 48 4. Οκνγελείο 48 Δπηπηψζεηο ηνπ Κνηλσληθνχ Απνθιεηζκνχ 50 Γηαθνξνπνίεζε κεηαμχ Κνηλσληθνχ Απνθιεηζκνχ θαη Φηψρεηαο 52 Πνιηηηθέο γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ηεο Φηψρεηαο θαη ηνπ Κνηλσληθνχ Απνθιεηζκνχ 53 πκπεξαζκαηηθέο Παξαηεξήζεηο 59 Καηάινγνο Βηβιηνγξαθίαο 61-3 -

ΠΡΟΛΟΓΟ Η θηψρεηα θαη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο είλαη δχν θνηλσληθά θαηλφκελα ηα νπνία πξνυπήξραλ πνιιά ρξφληα πξηλ, κφλν πνπ ηα ηειεπηαία ρξφληα εκθαλίδνληαη ζε κεγαιχηεξε έθηαζε. ε απηή ηελ εξγαζία γίλεηαη κηα πξνζπάζεηα λα αλαιπζνχλ θαη λα παξνπζηαζηνχλ νη ηεξάζηηεο δηαζηάζεηο πνπ έρνπλ πάξεη ηα δχν απηά θαηλφκελα παγθνζκίσο θαη εηδηθφηεξα ζηελ ρψξα καο ιφγσ ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο. Η πξνζπάζεηα απηή γίλεηαη κε αθνξκή ηνπ έηνπο 2010 πνπ είλαη επξσπατθφ έηνο γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ηεο θηψρεηαο θαη ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη ζηφρν έρεη λα πιεξνθνξήζεη θαη λα ελεκεξψζεη ην θνηλφ γηα ηηο δηαζηάζεηο πνπ έρνπλ πάξεη ηα δχν απηά θαηλφκελα, φπσο επίζεο θαη λα παξνηξχλεη ηνλ απιφ θφζκν ζην λα βνεζήζεη γηα ηελ θαηαπνιέκεζε απηψλ ησλ θαηλνκέλσλ. ΔΙΑΓΩΓΗ πσο έρεη πξναλαθεξζεί ζηελ πηπρηαθή απηή εξγαζία παξνπζηάδνληαη νη δηαζηάζεηο ησλ θαηλνκέλσλ ηεο θηψρεηαο θαη ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηνλ θφζκν γεληθφηεξα θαη ζηελ Διιάδα εηδηθφηεξα. Αξρηθά ζην πξψην κέξνο δίλεηαη ν νξηζκφο ηφζν ηεο θηψρεηαο φζν θαη ηεο γξακκήο ηεο θηψρεηαο, θαη αλαθέξεηαη ε θηψρεηα παγθνζκίσο, ε θηψρεηα ζηελ Δπξψπε θαη ζηελ Διιάδα πην ζπγθεθξηκέλα. Έπεηηα επηζεκαίλνληαη θάπνηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο θηψρεηαο θαη θάπνηα αίηηα ηεο, πνπ έρνπλ ζαλ απνηέιεζκα ηελ δεκηνπξγία απηήο, φπσο επίζεο θαη νη ζπλέπεηεο θαη νη δηαζηάζεηο πνπ έρεη πάξεη ην θαηλφκελν απηφ. Δπίζεο παξνπζηάδνληαη θάπνηα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία πνπ έρνπλ λα θάλνπλ κε ηα πνζνζηά ηφζν ηεο θηψρεηαο φζν θαη ηεο παηδηθήο θηψρεηαο ζηνλ θφζκν απφ ηα παιηά ρξφληα κέρξη θαη ζήκεξα. ην δεχηεξν κέξνο δίλεηαη ν φξνο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, θαη αλαθέξνληαη θάπνηεο νκάδεο πνπ είλαη θνηλσληθά απνθιεηζκέλεο, φπσο επίζεο θαη νη επηπηψζεηο ηνπ θαηλνκέλνπ. Σέινο παξνπζηάδεηαη ε δηαθνξνπνίεζε ησλ δχν θαηλνκέλσλ θαη πξνηείλνληαη θάπνηεο πνιηηηθέο γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ηνπο. - 4 -

ΜΔΡΟ Α ΦΣΩΥΔΙΑ - 5 -

ΟΡΙΜΟ ΣΗ ΦΣΩΥΔΙΑ Με ηνλ φξν θηψρεηα αλαθεξφκαζηε γεληθά ζηελ νηθνλνκηθή εθείλε θαηάζηαζε, πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ έιιεηςε επαξθψλ πφξσλ γηα ηελ ηθαλνπνίεζε βαζηθψλ αλζξψπηλσλ αλαγθψλ, φπνπ ε έλλνηα ησλ βαζηθψλ αλαγθψλ κπνξεί λα δηαθέξεη απφ άηνκν ζε άηνκν θαη απφ ρψξα ζε ρψξα. Έηζη ε έλλνηα ηεο θηψρεηαο επηδέρεηαη δχν νξηζκψλ: σο απόλυτη θηψρεηα νξίδεηαη ην πνζνζηφ ηνπ πιεζπζκνχ πνπ δεη κε ιηγφηεξν απφ έλα θαζνξηζκέλν πνζφ επξψ ηελ εκέξα. Η δεκνθηιέζηεξε ζηαηηζηηθή ηνπ είδνπο, πνπ ρξεζηκνπνηείηαη θαη απφ ηελ Παγθφζκηα Σξάπεδα, είλαη ην πνζνζηφ ηνπ πιεζπζκνχ πνπ δεη κε ιηγφηεξν απφ έλα δνιάξην ηελ εκέξα, ζε ηηκέο ηνπ 1985. Ιδαληθφ πνζνζηφ απφιπηεο θηψρεηαο είλαη ην 0%. Ο ζπγθεθξηκέλνο νξηζκφο ρξεζηκνπνηείηαη πεξηζζφηεξν ζηηο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο. σο σχετική θηψρεηα νξίδεηαη ην πνζνζηφ ησλ αηφκσλ ζε κηα ρψξα πνπ δνπλ κε εηζφδεκα θαηψηεξν ελφο ζπγθεθξηκέλνπ πνζνζηνχ ηνπ δηάκεζνπ εηζνδήκαηνο (ζπλήζσο 50%) ζηελ ρψξα. Γειαδή αλ ην πνζνζηφ είλαη 50% θαη ην δηάκεζν εηζφδεκα 10.000 δνιάξηα, ν δείθηεο θηψρεηαο είλαη ν αξηζκφο αηφκσλ πνπ δνπλ κε ιηγφηεξν απφ 5000 δνιάξηα εηεζίσο, δηαηξεκέλνο δηα ηνλ ζπλνιηθφ πιεζπζκφ. Ο νξηζκφο ηνπ πνζνζηνχ ηνπ δηάκεζνπ εηζνδήκαηνο δηαθέξεη απφ ρψξα ζε ρψξα. Η ζρεηηθή θηψρεηα είλαη θαη ν πην ζπρλά ρξεζηκνπνηνχκελνο φξνο ζηηο ζηαηηζηηθέο ησλ αλεπηπγκέλσλ ρσξψλ φπνπ θαη πνιχ ζπρλά παξεμεγείηαη σο δείθηεο απφιπηεο θηψρεηαο. - 6 -

ΓΡΑΜΜΗ ΣΗ ΦΣΩΥΙΑ ηηο αλαπηπγκέλεο ρψξεο έλα άηνκν ζεσξείηαη θησρφ φηαλ ην εηζφδεκά ηνπ δελ επαξθεί γηα λα ηνπ εμαζθαιίζεη έλα επίπεδν δηαβίσζεο ζπλεπέο κε ηηο ζπλήζεηεο θαη ηα πξφηππα ηεο ζπγθεθξηκέλεο θνηλσλίαο ζηελ νπνία δεη. πσο είλαη θαλεξφ, ε έλλνηα ηεο ζρεηηθήο θηψρεηαο δέρεηαη ηελ χπαξμε φρη κφλν βηνινγηθψλ αλαγθψλ αιιά θαη θνηλσληθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ, πνπ κέρξη έλα βαζκφ «νινθιεξψλνπλ» ην άηνκν θαη ην θαζηζηνχλ παξαγσγηθφ κέινο ηεο θνηλσλίαο. Έηζη, ε ζρεηηθή ζεψξεζε ηεο θηψρεηαο δίλεη έκθαζε ζηελ νηθνλνκηθή αληζφηεηα κεηαμχ ησλ κειψλ κηαο θνηλσληθήο νκάδαο, ζε αληίζεζε κε ηελ απφιπηε, πνπ δίλεη έκθαζε ζηελ νηθνλνκηθή αλεπάξθεηα. Με βάζε ηελ έλλνηα ηεο ζρεηηθήο θηψρεηαο θαη ηνλ νξηζκφ απηφ, ε γξακκή θηψρεηαο νξίδεηαη σο ην 60% ηεο δηακέζνπ ηεο θαηαλνκήο ησλ εηζνδεκάησλ γηα ην ζχλνιν ηνπ πιεζπζκνχ θάζε ρψξαο. Αθνχ έρεη νξηζηεί ε γξακκή θηψρεηαο, είλαη πιένλ εχθνιν λα ραξαθηεξηζηεί έλα άηνκν σο «θησρφ» φηαλ ην εηζφδεκά ηνπ είλαη ρακειφηεξν απφ ην φξην ηεο γξακκήο θηψρεηαο, θαη αληίζηνηρα σο «κε θησρφ» αλ ην εηζφδεκά ηνπ είλαη πςειφηεξν απφ ην φξην απηφ (Η δηάκεζνο ηηκή αληηζηνηρεί ζην εηζφδεκα ηνπ «κεζαίνπ» αηφκνπ ή λνηθνθπξηνχ πάλσ απφ ην νπνίν βξίζθεηαη ην 50% ηνπ πιεζπζκνχ, φζν δειαδή θαη θάησ απφ απηφ). ΦΣΩΥΔΙΑ ΣΟΝ ΚΟΜΟ Η ζρεηηθή θηψρεηα κεηαμχ ρσξψλ ζηνλ θφζκν είλαη έλα ζρεηηθά λέν θαηλφκελν. Πξηλ 250 ρξφληα φιεο νη ρψξεο ζηνλ θφζκν είραλ πεξίπνπ ην ίδην εηζφδεκα. Οπζηαζηηθά φινη νη άλζξσπνη γελληφληνπζαλ ζηνλ κφρζν ηεο αγξνηηθήο δσήο, δνχζαλ έλαλ ζχληνκν θαη επίπνλν βίν θαη πέζαηλαλ πξηλ ηα 50 ηνπο. κσο ράξε ζηελ βηνκεραληθή επαλάζηαζε, θάπνηεο ρψξεο κε πξψηε ηελ Αγγιία, πνιιαπιαζίαζαλ ηξνκαθηηθά ην εηζφδεκα ηνπο. ζν ε επαλάζηαζε εμαπισλφηαλ ζηνλ θφζκν, άιιεο ρψξεο, θπξίσο επξσπατθέο ή ππφ αγγιηθή θπξηαξρία αλέβεθαλ θαη απηέο ζηελ ζθάια ηεο αλάπηπμεο. ήκεξα πεξίπνπ 1,2 δηο άλζξσπνη έρνπλ αλέβεη πνιχ ςειά. Οη ππφινηπνη φκσο έρνπλ κείλεη γηα δηάθνξνπο ιφγνπο αξθεηά πην πίζσ. Καη πεξίπνπ 1 δηο άλζξσπνη είλαη ζε βαζηά θηψρεηα ρσξίο ειπίδεο βειηίσζεο. - 7 -

ΦΣΩΥΔΙΑ ΣΗΝ ΔΤΡΩΠΑΙΚΗ ΔΝΩΗ ΚΑΙ ΣΗΝ ΔΛΛΑΓΑ ηελ Δπξσπατθή Έλσζε ε ζρεηηθή θηψρεηα νξίδεηαη σο ην πνζνζηφ ηνπ πιεζπζκνχ πνπ δεη κε εηζφδεκα ρακειφηεξν απφ 60% ηνπ δηάκεζνπ εηζνδήκαηνο ζηελ ρψξα. ηελ Διιάδα απηφ ην πνζνζηφ ππεξβαίλεη ην 20%. Η πεξηθέξεηα κε ηελ κεγαιχηεξε θηψρεηα είλαη ε Ήπεηξνο κε ηελ Αλαηνιηθή Μαθεδνλία-Θξάθε λα αθνινπζνχλ απφ θνληά. Οη πεξηθέξεηεο κε ηελ ρακειφηεξε θηψρεηα είλαη ε Αηηηθή θαη ε Κξήηε. Ο θίλδπλνο θηψρεηαο είλαη κεγαιχηεξνο γηα ηα άηνκα ρακεινχ εθπαηδεπηηθνχ επηπέδνπ θαη γηα ηα λνηθνθπξηά κε κεγάιν αξηζκφ αλζξψπσλ. πλήζεο ιφγνο θηψρεηαο είλαη ε ζπληαμηνδφηεζε θαη άιινη ιφγνη αεξγίαο (εζεινληηθήο κε άζθεζεο επαγγέικαηνο). Η αλεξγία απφ ηελ άιιε εμεγεί πνιχ κηθξφ κέξνο ηεο θηψρεηαο ζηελ Διιάδα (πεξίπνπ 7%). ΔΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΜΔΣΡΗΗ ΣΗ ΦΣΩΥΔΙΑ ε κηα πξφζθαηε εξγαζία ηνπ Κέληξνπ Πξνγξακκαηηζκνχ θαη Οηθνλνκηθψλ Δξεπλψλ, αλαθέξεηαη φηη αλ θαη ππάξρνπλ πνηθίιεο πξνζεγγίζεηο ζηνλ νξηζκό θαη ηελ έλλνηα ηεο θηώρεηαο, θαίλεηαη, όηη θνηλόο ζηόρνο όιωλ ηωλ πξνζεγγίζεωλ είλαη ν ραξαθηεξηζκόο θαη εληνπηζκόο ηωλ λνηθνθπξηώλ θαη αηόκωλ ηα νπνία πζηεξνύλ ραξαθηεξηζηηθά ζε δηαζέζηκνπο ρξεκαηηθνύο θαη κε πόξνπο κε απνηέιεζκα λα κε κπνξνύλ λα ζπκκεηέρνπλ θαηά αλεθηό βαζκό ζηελ θνηλωληθό-νηθνλνκηθή δωή ηεο θνηλωλίαο πνπ δνπλ. Η πζηέξεζε ησλ λνηθνθπξηψλ θαη αηφκσλ ζε ρξεκαηηθνχο θαη κε πφξνπο ζεκαίλεη, βέβαηα, φηη ε έλλνηα ηεο θηψρεηαο ζπληίζεηαη απφ ζηνηρεία πνζνηηθά (αλεπαξθείο ρξεκαηηθνί πφξνη) αιιά θαη πνηνηηθά (ειιηπείο κε ρξεκαηηθνί πφξνη). Η πνζνηηθή δηάζηαζε ηεο θηψρεηαο, ζπλεπψο, ζεκαίλεη ηελ έιιεηςε πφξσλ γηα ηε δηαζθάιηζε ησλ φξσλ θαη πξνυπνζέζεσλ ελφο ειάρηζηνπ (αλεθηνχ) επηπέδνπ δσήο. Δλψ ε πνηνηηθή δηάζηαζε ηεο θηψρεηαο αλαθέξεηαη ζηελ αδπλακία πξφζβαζεο ηνπ αηφκνπ ζηηο βαζηθέο θνηλσληθέο πνιηηηθέο, πνιηηηζηηθέο θαη επαγγεικαηηθέο - 8 -

επθαηξίεο θαη δπλαηφηεηεο κηαο ζπγθεθξηκέλεο θνηλσλίαο ζε κηα ζπγθεθξηκέλε ρξνληθή πεξίνδν. Δμάιινπ, ηε ζχλζεηε έλλνηα (πνζνηηθή θαη πνηνηηθή) ηεο θηψρεηαο απνδέρεηαη θαη ε επξηζθφκελε ζε εμέιημε έξεπλα Attacking Poverty ηεο World Development Report 2000/1 πνπ επηζεκαίλεη φηη ζηελ έλλνηα ηεο θηψρεηαο εκπεξηέρνληαη ηόζν ηα ρακειά επίπεδα εηζνδήκαηνο θαη θαηαλάιωζεο ησλ αηφκσλ θαη ησλ λνηθνθπξηψλ, όζν θαη ηα ρακειά επίπεδα ππεξεζηώλ πγείαο, εθπαίδεπζεο θαη δηαηξνθήο ησλ αηφκσλ αιιά θαη νη βαζκνί αδπλακίαο θαη θνηλσληθήο κεηνλεμίαο ησλ θησρψλ. Απηή ε απνδνρή ηεο επξχηεξεο έλλνηαο ηεο θηψρεηαο, νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη ν θησρφο ζηεξείηαη φρη κφλν απιψο επαξθνχο ρξεκαηηθνχ εηζνδήκαηνο, αιιά θπξίσο βαζηθψλ δπλαηνηήησλ (Κεθάιαην 1: The nature and evolution of poverty, ζει. 56). Δπηζεκαίλεηαη φηη ε απνδνρή ηεο ζηελφηεξεο ή επξχηεξεο έλλνηαο ηεο θηψρεηαο, αζθεί νπζηψδε επηξξνή φρη κφλν ζηε δηαδηθαζία δηεξεχλεζεο θαη εληνπηζκνχ ησλ κεραληζκψλ πνπ παξάγνπλ θηψρεηα, αιιά θαη ζηελ εμεηδίθεπζε ησλ πιένλ απνηειεζκαηηθψλ, ζηελ θαηαπνιέκεζε ηεο θηψρεηαο, πνιηηηθψλ. Με δεδνκέλε ηε δηπιή πνζνηηθή θαη πνηνηηθή δηάζηαζε ηεο έλλνηαο ηεο θηψρεηαο κπνξεί λα αλαθχςεη πξφβιεκα ζε ζρέζε κε ηε δπλαηφηεηα ζχλζεηεο κέηξεζεο ηεο θηψρεηαο. ηελ πξάμε ην πξφβιεκα θαίλεηαη λα μεπεξληέηαη κε ηε δηαδνρηθή κέηξεζε ησλ δχν πηπρψλ ηεο θηψρεηαο. Η κέηξεζε ηεο πνζνηηθήο δηάζηαζεο ηεο θηψρεηαο γίλεηαη: α) κε βάζε έλα χςνο εηζνδήκαηνο ή θαηαλάισζεο πξνο ην νπνίν ζπγθξίλεηαη ην αλεθηφ χςνο απφθιηζεο ψζηε ε, θάησ ηεο αλεθηήο, εηζνδεκαηηθή απφθιηζε, ζεσξείηαη σο θηψρεηα θαη β) κε ζπγθεθξηκέλνπο, ελ ζπλερεία, δείθηεο πνπ απνηππψλνπλ ηηο επηπηψζεηο θαη ηα αίηηα ηεο έθηαζεο ηεο θηψρεηαο (π.ρ. δείθηεο παηδηθήο ζλεζηκφηεηαο, δείθηεο αλαιθαβεηηζκνχ ελειίθσλ θ.ιπ.). - 9 -

ηε δηαδηθαζία κέηξεζεο ηεο πνζνηηθήο δηάζηαζεο ηεο θηψρεηαο θαη απνηίκεζεο ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο κηαο πνιηηηθήο θαηά ηεο θηψρεηαο, είλαη αλαγθαίν λα γίλνπλ ηα αθφινπζα βήκαηα: Πξψηνλ, κε δεδνκέλν ην χςνο ηνπ θαηά θεθαιήλ ΑΔΠ ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ θξάηνπο, ζέηνπκε ηνπο επηδησθφκελνπο κε ηελ πνιηηηθή θαηά ηεο θηψρεηαο αξηζκεηηθνχο ζηφρνπο βειηίσζεο ησλ δεηθηψλ ηφζν ηεο θηψρεηαο φζν θαη ησλ επηπηψζεψλ ηεο. Η ζπλάξηεζε απηή ηεο έθηαζεο ηεο θηψρεηαο κε ην χςνο ηνπ εζληθνχ εηζνδήκαηνο δελ επηηξέπεηαη, φκσο, λα απνθξχςεη φηη ππάξρνπλ θαη άιινη παξάγνληεο πνπ επηδξνχλ ζηελ έθηαζε ηεο θηψρεηαο. Γεχηεξνλ, κεηξνχκε, ελ ζπλερεία, ηνπο αληίζηνηρνπο πξαγκαηηθνχο δείθηεο ηεο θηψρεηαο θαη ησλ επηπηψζεσλ ηεο θηψρεηαο (παηδηθή ζλεζηκφηεηα θαη αλαιθαβεηηζκφο ελειίθσλ) θαη ηνπο ζπγθξίλνπκε κε ηνπο ηεζέληεο θαη πξνζδνθψκελνπο αληίζηνηρνπο ζηφρνπο. Σν απνηέιεζκα ηεο ζχγθξηζεο απηήο εθθξάδεη ην ζπλνιηθφ βαζκφ επηηπρίαο ηεο εζληθήο θαηά ηεο θηψρεηαο πνιηηηθήο κε βάζε ην δεδνκέλν χςνο εζληθνχ εηζνδήκαηνο. ε ζπκπιήξσζε ησλ αλσηέξσ παξαηεξήζεσλ, είλαη ρξήζηκν λα επηζεκαλζνχλ θαη ηα εμήο: α. Η κέηξεζε ηεο έθηαζεο ηεο θηψρεηαο είλαη ζρεηηθή αθνχ απνηειεί ζχγθξηζε κε ζπγθεθξηκέλν επηιεγκέλν χςνο εηζνδήκαηνο θαη έρεη ραξαθηήξα έκθαζεο ζην ζηνηρείν ηεο νηθνλνκηθήο αληζφηεηαο. β. Η κέηξεζε ηεο έληαζεο ή ηνπ βάζνπο ηεο θηψρεηαο έρεη απφιπην ραξαθηήξα αθνχ σο βάζε ησλ ππνινγηζκψλ ηεο δέρεηαη ην απαηηνχκελν ειάρηζην χςνο ησλ δαπαλψλ δηαβίσζεο κε ζπλέπεηα λα δίδεηαη έκθαζε ζην ζηνηρείν ηεο νηθνλνκηθήο αλεπάξθεηαο. - 10 -

ε ζρέζε κε ηηο κεηξήζεηο ηεο θηψρεηαο ζην πιαίζην ηεο Δ.Δ. επηζεκαίλνληαη θαη ηα αθφινπζα: α. Η EUROSTAT εθηηκά φηη ην 1993, κε βάζε ηνλ νξηζκφ ηεο γξακκήο θηψρεηαο ζην 50% ηνπ κέζνπ ρξεκαηηθνχ θαζαξνχ ηζνδχλακνπ εηζνδήκαηνο θαηά θεθαιήλ ελήιηθα ζηηο επί κέξνπο ρψξεο, ζηελ Δ-12, δηαβηνχζαλ 57.162.000 άηνκα (εθ ησλ νπνίσλ ηα 13.292.000 ήηαλ παηδηά θάησ ησλ 16 εηψλ) ζε 22.825.000 λνηθνθπξηά ησλ νπνίσλ ηα ζπλνιηθά (θαηά λνηθνθπξηφ) εηζνδήκαηα επξίζθνληαλ θάησ απφ ηε γξακκή θηψρεηαο. ε ζχγθξηζε κε ηα αληίζηνηρα ζπλνιηθά κεγέζε, δηαπηζηψλεηαη φηη, γηα ην ζχλνιν ηεο Δ-12, ην 17% ησλ λνηθνθπξηψλ βξίζθνληαη θάησ απφ ηα φξηα ηεο θηψρεηαο θαη φηη ζε απηά ηα λνηθνθπξηά δηαβηεί ην 17% ηνπ ζπλνιηθνχ επξσπατθνχ πιεζπζκνχ θαη ην 20% ησλ παηδηψλ θάησ ησλ 16 εηψλ. Η εηθφλα πξνθχπηεη απφ ηνλ αθφινπζν ΠΙΝΑΚΑ Ι: Πεγή: Δπεμεξγαζία ζηνηρείσλ απφ EUROSTAT-ECHP, First wave, 1994 θαη EUROSTAT: Statistics in focus, Population and Social Conditions, No 6/1997. - 11 -

πσο πξνθχπηεη απφ ηνλ ΠΙΝΑΚΑ Ι, ζηελ Διιάδα θαηαγξάθνληαη 872.000 λνηθνθπξηά (24% ηνπ ζπλφινπ) κε εηζφδεκα θάησ ηεο γξακκήο ηεο θηψρεηαο, θάησ δειαδή ηνπ 50% ηνπ κέζνπ ειιεληθνχ θαζαξνχ ρξεκαηηθνχ ηζνδχλακνπ, θαηά θεθαιήλ ελήιηθα, εηζνδήκαηνο. ηα λνηθνθπξηά απηά δνπλ 2.258.000 άηνκα (22% ηνπ ζπλφινπ), εθ ησλ νπνίσλ νη 380.000 είλαη παηδηά θάησ ησλ 16 εηψλ (19% ηνπ ζπλφινπ). Οη κεηξήζεηο απηέο είλαη νπσζδήπνηε ρξήζηκεο, αθνχ δείρλνπλ ηηο πεξηνρέο φπνπ θηλείηαη ε θηψρεηα. Γελ απεηθνλίδνπλ φκσο, κε απφιπηε αθξίβεηα, ηελ πξαγκαηηθφηεηα επεηδή αγλννχλ ηελ εληφο ησλ λνηθνθπξηψλ εηζνδεκαηηθή δηαλνκή πνπ ζεκαίλεη φηη αδπλαηνχλ λα θαηαγξάςνπλ: Πφζνη απφ ηνπο δηαβηνχληεο ζε λνηθνθπξηά κε εηζνδήκαηα θάησ ηνπ νξίνπ ηεο θηψρεηαο, δελ είλαη θησρνί αθνχ ηα πξνζσπηθά ηνπο ζπλνιηθά εηζνδήκαηα ππεξβαίλνπλ ηα φξηα ηεο θηψρεηαο. Πφζνη απφ ηνπο δηαβηνχληεο ζε λνηθνθπξηά κε εηζνδήκαηα άλσ ηνπ νξίνπ ηεο θηψρεηαο είλαη νη ίδηνη θησρνί, αθνχ ηα πξνζσπηθά ηνπο ζπλνιηθά εηζνδήκαηα ππνιείπνληαη ησλ νξίσλ ηεο θηψρεηαο. β. Γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ κεηξήζεσλ ηεο EUROSTAT ζεκεηψλνληαη ηα εμήο: Σελ επξεία έλλνηα ηεο θηψρεηαο έρεη δψζεη θαη απνδερζεί ην ηξίην πξφγξακκα θαηά ηεο θηψρεηαο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο κε ηε δηαθήξπμε ηνπ Δπξσπατθνχ πκβνπιίνπ ηεο 19 Γεθεκβξίνπ 1984. χκθσλα κε ηνλ νξηζκφ απηφ: Χο θησρνί ινγίδνληαη ηα πξφζσπα, νη νηθνγέλεηεο ή νη νκάδεο πξνζψπσλ πνπ δηαζέηνπλ ηφζν πεξηνξηζκέλα κέζα (πιηθά, πνιηηηζηηθά θαη θνηλσληθά) ψζηε απνθιείνληαη απφ ηνλ ειάρηζην αλεθηφ ηξφπν δσήο ζηηο ρψξεο πνπ δνπλ. Δπεηδή φκσο, ν νξηζκφο απηφο δελ είλαη δπλαηφλ λα κεηξεζεί αξηζκεηηθά ζηελ νιφηεηα ησλ ζηνηρείσλ πνπ πεξηθιείεη, ε EUROSTAT κεηαζθεχαζε ηελ έλλνηα - 12 -

ηεο θηψρεηαο ζ έλαλ νξηζκφ εξγαζίαο, ζπκβαηηθνχ ραξαθηήξα: σο γξακκή θηψρεηαο ζα πξέπεη λα ιεθζεί ην 50% ελφο αξηζκεηηθνχ φξνπ πνπ ζα ζεκαίλεη θαηαλάισζε, δαπάλε ή εηζφδεκα. Με βάζε απηφλ ην νξηζκφ εξγαζίαο γηα ηηο κεηξήζεηο ηεο EUROSTAT, σο γξακκή θηψρεηαο νξίδεηαη ην 60% ηνπ αξηζκεηηθνχ κέζνπ ηνπ ηζνδχλακνπ θαηά θεθαιήλ ελήιηθα θαζαξνχ ρξεκαηηθνχ εηζνδήκαηνο κε βάζε ηε ρψξα κέηξεζεο. ζα λνηθνθπξηά ζπγθεληξψλνπλ εηζνδήκαηα θάησ ηεο γξακκήο θηψρεηαο θαηαηάζζνληαη ζηα θησρά λνηθνθπξηά. Δλλνείηαη φηη επεηδή νη ζπζρεηηζκνί γίλνληαη κε βάζε ηηο επί κέξνπο ρψξεοκέιε θαη νη κεηξήζεηο αλαθέξνληαη θαηά ρψξα, πξνθχπηεη φηη φζν πην πινχζηα είλαη κηα ρψξα (θαη ζπλεπψο φζν ςειφηεξα είλαη ηα ρξεκαηηθά ηεο εηζνδήκαηα) ηφζν πην ςειφ είλαη ην φξην ηεο θηψρεηαο ζε απηήλ. πσο αλαθέξεη ζηε Γλσκνδφηεζή ηεο ΚΟΙΝ /322/1.7.1998 κε ηίηιν Σν θφζηνο ηεο θηψρεηαο θαη ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηελ Δπξψπε, ε Ο.Κ.Δ. ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ: Έλα λνηθνθπξηφ ζην Λνπμεκβνχξγν, γηα παξάδεηγκα, αγγίδεη ην φξην ηεο θηψρεηαο ζηε ρψξα ηνπ έρνληαο αγνξαζηηθή δχλακε ππεξηξηπιάζηα απφ φηη έλα λνηθνθπξηφ πνπ αγγίδεη ην φξην ηεο θηψρεηαο ζηελ Διιάδα ή ηελ Πνξηνγαιία (ζει.8). Δμάιινπ, φπσο ζεκεηψλεηαη θαη απφ ηε EUROSTAT (Statistics in focus,1997/6), παξά ην φηη ε δηαπίζησζε ηνπ ρακεινχ ρξεκαηηθνχ εηζνδήκαηνο ησλ θησρψλ δελ αληαλαθιά αθ εαπηήο ηηο πνιηηηζηηθέο θαη θνηλσληθέο δηαζηάζεηο ηεο θηψρεηαο, κπνξεί λα ζεσξεζεί βάζηκα έλαο ινγηθφο θαη αμηφπηζηνο ελαιιαθηηθφο ηξφπνο ππνινγηζκνχ ηεο θηψρεηαο πνπ απνθαζηζηά αιιά θαη ππνδεινί θαη ηηο ειιείπνπζεο κε πνζνηηθέο δηαζηάζεηο ηεο. Δπηζεκαίλεηαη φηη ε κέηξεζε θαη δηαπίζησζε ηεο πεξηθεξεηαθήο θαηαλνκήο ηεο θηψρεηαο ζηελ Διιάδα, παξά ην έθδειν ελδηαθέξνλ πνπ παξνπζηάδεη θαη παξά ηελ απηνλφεηε αλαγθαηφηεηά ηεο, ψζηε λα δηεπθνιπλζεί ε επηινγή ησλ πιένλ πξφζθνξσλ κέηξσλ πνιηηηθήο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θηψρεηαο, δελ έρεη απνηειέζεη, κέρξη ζήκεξα, αληηθείκελν ηεο δένπζαο πξνζνρήο. Η έιιεηςε απηή - 13 -

ζρεηηθψλ κεηξήζεσλ βαξχλεη ηφζν ηνπο επηζηεκνληθνχο θαη εξεπλεηηθνχο θνξείο ηεο ρψξαο, φζν θαη ηελ ειιεληθή πνιηηεία θαη ζα πξέπεη λα θαιπθζεί άκεζα. Σέινο, ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ θαη ηα ζηνηρεία πνπ αθνξνχλ ζηελ επίδξαζε πνπ έρεη, πάλσ ζηελ έθηαζε ηεο θηψρεηαο, ε αζθνχκελε πξνλνηαθή/θνηλσληθή πνιηηηθή. Σα ζηνηρεία γηα ηε ρψξα καο δελ είλαη ελζαξξπληηθά θαζψο, φπσο πξνθχπηεη απφ ηνλ αθφινπζν πίλαθα, νη θνηλσληθέο κεηαθνξέο πφξσλ απφ ην Κξάηνο πξνο ηνπο πνιίηεο ζην πιαίζην ηεο πξνλνηαθήο πνιηηηθήο (κε ηελ εμαίξεζε ησλ ζπληάμεσλ) κεηψλεη ην πνζνζηφ ησλ επξηζθφκελσλ θάησ απφ ην φξην θηψρεηαο κφλν θαηά κία κνλάδα (είλαη ε κηθξφηεξε κείσζε ζε φιε ηελ Δ.Δ.), ελψ ζε πνιιέο άιιεο ρψξεο ε κείσζε θζάλεη θαη ηηο 18 πνζνζηηαίεο κνλάδεο. Πεγή: 4 EUROSTAT, Statistics in focus, Population and social conditions, No 13/1999: Social benefits and their redristibutive effect in the EU. - 14 -

Σν ζπκπέξαζκα πνπ εχινγα πξνθχπηεη, θαη παξά ηελ έιιεηςε επηθαηξνπνίεζεο ησλ ζηαηηζηηθψλ ζηνηρείσλ, είλαη φηη ην πξφβιεκα ηεο θηψρεηαο είλαη ππαξθηφ ζηελ Διιάδα θαη έρεη ζεκαληηθή έθηαζε, ε νπνία είλαη αληηζηξφθσο αλάινγε πξνο ηε ζέζε πνπ έρεη θαηαιάβεη ζηελ εκεξήζηα δηάηαμε ηνπ πνιηηηθνχ θαη θνηλσληθνχ δηαιφγνπ. ΣΑ ΑΙΣΙΑ ΣΗ ΦΣΩΥΔΙΑ Καη αξρήλ, είλαη ζαθέο φηη ε θηψρεηα, πνπ νξίδεηαη σο απνηέιεζκα ηεο ζχγθξηζεο ηεο νηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο κεηαμχ ησλ θαηνίθσλ κηαο ρψξαο, ππήξρε θαη ππάξρεη ζε θάζε θνηλσλία θαη ζε θάζε επνρή. Η έθηαζή ηεο φκσο, ε έληαζε ησλ ζπλεπεηψλ ηεο, ε επθνιία ππαγσγήο ελφο αηφκνπ ζε θαηάζηαζε θηψρεηαο θαη ε δπζθνιία απεκπινθήο ηνπ απφ απηήλ είλαη πηπρέο ηνπ θαηλνκέλνπ πνπ δηαθέξνπλ απφ θνηλσλία ζε θνηλσλία θαη απφ επνρή ζε επνρή. ηε γλψκε απηή ζα θαηαγξαθνχλ ηα αίηηα πνπ δηακνξθψλνπλ απηέο ηηο πηπρέο θαη πνπ ζήκεξα παξνπζηάδνπλ έληαζε ζηε ρψξα καο. Πξηλ θαηαγξάςνπκε ηα επί κέξνπο αίηηα, ζα πξέπεη, ζε έλα γεληθφηεξν επίπεδν, λα δηαηππσζεί ε παξαηήξεζε φηη ην ειιεληθφ θξάηνο αιιά θαη ε θνηλσλία δελ άζθεζαλ πνηέ κία νινθιεξσκέλε πνιηηηθή γηα ηε θηψρεηα σο απηφλνκν θαηλφκελν. 1. Δίλαη θνηλά παξαδεθηφ φηη ζηε ζεκεξηλή θνηλσλία, βαζηθφ αίηην ηεο θηψρεηαο απνηειεί ε αλεξγία. Η αλαδηάξζξσζε ησλ παξαγσγηθψλ δνκψλ ηεο ρψξαο ιφγσ ηεο ηερλνινγηθήο πξνφδνπ θαη ε πξνζπάζεηα γηα εθζπγρξνληζκφ ησλ δηαξζξσηηθψλ γλσξηζκάησλ ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο κέζα ζην επξχηεξν πιαίζην ηεο παγθνζκηνπνίεζεο ηεο αγνξάο, δε ζπλνδεχζεθε απφ έγθαηξε κέξηκλα γηα ηελ άξζε ησλ ζπλεπεηψλ πνπ απηή ζα έρεη ζηελ απαζρφιεζε. Η εθπαίδεπζε ζην ζρνιηθφ θαη παλεπηζηεκηαθφ επίπεδν δελ αλαδηνξγαλψζεθαλ έγθαηξα ψζηε λα αληηκεησπίζνπλ ηηο επεξρφκελεο αιιαγέο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη λα πξνζαλαηνιίζνπλ θαηάιιεια ηνπο λένπο, ελψ, παξάιιεια, ε επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε κεηά ηελ είζνδν ησλ λέσλ - 15 -

ζηελ παξαγσγηθή ειηθία, δελ έρεη θαηνξζψζεη αθφκε, παξά ηα φπνηα βήκαηα έρνπλ γίλεη ηα ηειεπηαία ρξφληα, λα δψζεη απάληεζε ζην νμχ πξφβιεκα αλαπξνζαλαηνιηζκνχ ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ηεο ρψξαο καο. Σν θαλνληζηηθφ πιαίζην ηεο επαγγεικαηηθήο θαηάξηηζεο ζηε ρψξα καο επλνεί ην παξαπάλσ θαηλφκελν δηφηη ιεηηνπξγεί αζπληφληζηα θαη πνιιέο θνξέο κε ηελ εκπινθή δηαθνξεηηθψλ θνξέσλ, κε απνηέιεζκα ηελ εκθάληζε θαηλνκέλσλ γξαθεηνθξαηίαο θαη αδπλακίαο ελεξγνπνίεζεο ησλ λνκνζεηηθψλ δηαηάμεσλ, πνπ έρνπλ ζα ζπλέπεηα ηε δεκηνπξγία απνζπαζκαηηθψλ δξάζεσλ, επηθαιχςεσλ αξκνδηνηήησλ, θαζψο θαη επηπέδσλ θαη εηδηθνηήησλ αλάκεζα ζηνπο δηαθνξεηηθνχο ηχπνπο θαη κνξθέο θαηάξηηζεο. Μέλνληαο ζην ζέκα ηεο εθπαίδεπζεο, πξέπεη λα ηνλίζνπκε φηη ε αληζφηεηα ηεο πξφζβαζεο ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα δελ έρεη εμαιεηθζεί, αληίζεηα κάιηζηα, έρεη νμπλζεί απφ νξηζκέλεο απφςεηο. Έηζη γηα παξάδεηγκα, εάλ κέρξη πξηλ απφ δχνηξεηο δεθαεηίεο ήηαλ επαξθήο ε Μέζε Δθπαίδεπζε γηα κηα ζρεηηθή επαγγεικαηηθή δηαζθάιηζε, ζήκεξα κεηά βίαο επαξθεί ε Παλεπηζηεκηαθή Δθπαίδεπζε, ελψ νινέλα απμαλφκελν ξφιν παίδνπλ θαη νη κεηαπηπρηαθέο ζπνπδέο. Φπζηθά, φζν πεξηζζφηεξν παξαηείλεηαη ν κέζνο ρξφλνο ηεο εθπαίδεπζεο, ηφζν πην άληζεο γίλνληαη νη δπλαηφηεηεο πξφζβαζεο γηα ηηο νηθνλνκηθά αζζελέζηεξεο νηθνγέλεηεο. Σν απνηέιεζκα είλαη ε φμπλζε ηεο απεηιήο ηεο αλεξγίαο γηα λένπο πνπ ήδε δελ έρνπλ απφ ηελ νηθνγέλεηά ηνπο ηα αλαγθαία νηθνλνκηθά κέζα γηα λα απνιακβάλνπλ ζηνηρεηψδνπο νηθνλνκηθήο εμαζθάιηζεο. 2. Παξάιιεια, πξέπεη λα επηζεκάλεη θαλείο φηη ε αληηκεηψπηζε ηεο θηψρεηαο γίλεηαη ζηελ επνρή καο αθφκε δπζρεξέζηεξε γηαηί έρεη αιιάμεη ε δνκή ηεο νηθνγέλεηαο θαη έρεη δπζρεξαλζεί ε επηηέιεζε ηεο αιιεινυπνζηεξηθηηθήο ιεηηνπξγίαο ηεο. Η αχμεζε ησλ ππξεληθψλ νηθνγελεηψλ (γνλείο θαη ηέθλα), φπσο άιισζηε θαη ησλ κνλνγνλετθψλ νηθνγελεηψλ θαη ε αχμεζε ηεο θηλεηηθφηεηαο ηνπ πιεζπζκνχ κεηά ηελ είζνδφ ηνπ ζε παξαγσγηθή ειηθία, κείσζε ηε δπλαηφηεηα ζηήξημεο απφ ηνπο γνλείο πξνο ηα ελήιηθα ηέθλα αιιά θαη αληηζηξφθσο. - 16 -

3. Μία άιιε εμέιημε, ζε δεκνγξαθηθφ επίπεδν, ζπλέβαιε ζην λα νμπλζεί ην θαηλφκελν ηεο θηψρεηαο αλ θαη, απηή θαζ απηή, έιαβε ρψξα ζε πξνεγνχκελεο δεθαεηίεο: ε ζπγθέληξσζε ηνπ πιεζπζκνχ ζηα αζηηθά θέληξα. Σν θαηλφκελν απηφ δελ είρε νξαηέο αξλεηηθέο επηπηψζεηο σο πξνο ηε θηψρεηα ζηελ πεξίνδν 1950-80, κία πεξίνδν δειαδή ηαρείαο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη ππήξμε ην απνηέιεζκα κεηαμχ άιισλ, ηεο κεγάιεο δήηεζεο εξγαζίαο πνπ παξαηεξήζεθε ζηα αζηηθά θέληξα θαη ηδηαίηεξα ζηελ πξσηεχνπζα. ήκεξα φκσο, πνπ ε πξνζθνξά ζέζεσλ εξγαζίαο - θαη ηδηαίηεξα ζε ζέζεηο ρακειήο ή κεδεληθήο εηδίθεπζεο - ζηα αζηηθά θέληξα ππνιείπεηαη ηεο αχμεζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ε δηαβίσζε ησλ αλέξγσλ ζε αζηηθά θέληξα θαζηζηά πην επψδπλεο ηηο ζπλέπεηεο ηεο θηψρεηαο, θαζψο ζηελ χπαηζξν ζπλήζσο ήηαλ εμαζθαιηζκέλα ηα ζηνηρεηψδε κέζα δηαβίσζεο (φπσο ζηέγε θαη δηαηξνθή). 4. Σα θαηλφκελα φκσο απηά ζε επίπεδν νηθνγέλεηαο θαη ζπγθέληξσζεο πιεζπζκψλ δελ είλαη άγλσζηα θαη ζε άιιεο δπηηθέο ρψξεο. ε εθείλεο φκσο, δεκηνπξγήζεθε έλα νξγαλσκέλν ζχζηεκα θνηλσληθήο πξφλνηαο. Έλα ηέηνην ζχζηεκα δελ αλαπηχρζεθε θαηά ηξφπν νινθιεξσκέλν ζηε ρψξα καο. Σν πξφβιεκα δελ εληνπίδεηαη απιψο ζην χςνο ησλ δηαηηζέκελσλ θνλδπιίσλ γηα ηελ θνηλσληθή πξφλνηα, ηα νπνία, άιισζηε, ζπγθξηλφκελα κε ηα αληίζηνηρα ησλ άιισλ κεζνγεηαθψλ ρσξψλ ηεο Δ.Δ. δελ είλαη ρακειά. Σν πξφβιεκα βξίζθεηαη πην πνιχ ζηνλ ηξφπν δηάζεζεο ησλ θνλδπιίσλ. Σν δηνηθεηηθφ θφζηνο ηεο θνηλσληθήο πνιηηηθήο είλαη δπζαλάινγα κεγάιν κε απνηέιεζκα ζεκαληηθφ κέξνο ησλ πφξσλ λα κε θζάλεη πνηέ ζηνπο πξαγκαηηθνχο απνδέθηεο ηνπο, πνπ είλαη, κεηαμχ άιισλ, θαη νη θησρνί. Οη ίδηνη κάιηζηα νη ελδηαθεξφκελνη ζπρλά αγλννχλ ηα δηθαηψκαηά ηνπο, ελψ αληίζεηα ηα γλσξίδνπλ άηνκα πνπ δελ έρνπλ ρξεία ησλ επηδνκάησλ αιιά κε δηάθνξα ηερλάζκαηα ηα ιακβάλνπλ. Με άιια ιφγηα, ππάξρεη πξφβιεκα πςεινχ δηνηθεηηθνχ θφζηνπο αιιά θαη απάηεο ζην ρψξν ηεο θνηλσληθήο πνιηηηθήο. 5. Δμίζνπ ζεκαληηθή κε ηηο ειιείςεηο ηεο πξνλνκηαθήο πνιηηηθήο είλαη ε κέρξη ζήκεξα έιιεηςε πνιηηηθήο γηα ηελ αληηκεηψπηζε απηνχ θαζ εαπηνχ ηνπ θαηλνκέλνπ - 17 -

ηεο θηψρεηαο. Οη πφξνη ηεο θνηλσληθήο πνιηηηθήο δηαηίζεληαη ζην πιαίζην κηαο επηδνκαηηθήο πνιηηηθήο πνπ αληηκεησπίδεη (θαη φρη επαξθψο) εθ ησλ πζηέξσλ ηηο ζπλέπεηεο ηεο θηψρεηαο ρσξίο λα δίλεη πξννπηηθή εμφδνπ απφ απηήλ, θάηη πνπ ζα έπξεπε λα είλαη άιισζηε θαη ην βαζηθφ δεηνχκελν. 6. Σα πξνβιήκαηα πνπ εληνπίζακε ζην ζχζηεκα ηεο θνηλσληθήο πξφλνηαο εκθαλίδνληαη θαη ζην ρψξν ηεο θνηλσληθήο αζθάιηζεο φπνπ εληνπίδεηαη κία άιιε ζεκαληηθή θαηεγνξία θησρψλ, νη ειηθησκέλνη, είηε αλαζθάιηζηνη είηε ρακεινζπληαμηνχρνη. Αιιά εθηφο απφ ην δηνηθεηηθφ θφζηνο θαη ηελ απάηε, ππάξρεη εδψ έλα άιιν κεγάιν πξφβιεκα: ε ρξφληα έιιεηςε αζθαιηζηηθήο ζπλείδεζεο θαη ε ζπλαθφινπζε εηζθνξνδηαθπγή. Ήδε έρνπκε αξρίζεη λα δνχκε ηηο ζπλέπεηεο κηαο ρξφληαο ηαθηηθήο, δειαδή ηεο κε-αζθάιηζεο ή ηεο ππν-αζθάιηζεο. Ιδηαίηεξα ζην ρψξν ησλ ειεχζεξσλ επαγγεικαηηψλ θαη βηνηερλψλ, ε, επί δεθαεηίεο, κε θαηαβνιή εηζθνξψλ ή ε ππαγσγή ζε ρακειέο θαη ζαθψο αλεπαξθείο αζθαιηζηηθέο θαηεγνξίεο ζπλέβαιε ζην ζεκεξηλφ θαηλφκελν λα ππάξρεη ζεκαληηθφ πνζνζηφ θησρψλ κεηαμχ ησλ ειηθησκέλσλ. Η απξνζπκία ζεκαληηθνχ πνζνζηνχ πνιηηψλ λα αζθαιηζζνχλ ζε πεξηφδνπο ζεκαληηθήο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο φπσο νη δεθαεηίεο 1960-1980 πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιηζζνχλ γηα ηε κε παξαγσγηθή πεξίνδν ηνπ βίνπ ηνπο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ αλεπάξθεηα ηνπ κεραληζκνχ ησλ αζθαιηζηηθψλ ηακείσλ λα επηβάιεη ηελ αζθάιηζε θαη λα απνηξέςεη ηελ εηζθνξν-δηαθπγή δελ κπνξνχζε παξά λα νδεγήζεη ζηε ζεκεξηλή φμπλζε ηνπ πξνβιήκαηνο ηεο θηψρεηαο κεηαμχ ησλ ειηθησκέλσλ. Γελ είλαη άιισζηε άζρεην κε φια απηά θαη ηε λννηξνπία πνπ αληαλαθινχλ, ην φηη κέρξη πξφζθαηα κία κεγάιε θαηεγνξία ηνπ πιεζπζκνχ, νη αγξφηεο, ήηαλ πιήξσο αλαζθάιηζηνη, δειαδή δελ θαηέβαιιαλ εηζθνξέο θαη ειάκβαλαλ αληί ζπληάμεσο, έλα επηειέο βνήζεκα. 7. Η πξναλαθεξζείζα φκσο αδπλακία ηνπ θξαηηθνχ κεραληζκνχ λα ζπιιέμεη πφξνπο πνιχηηκνπο γηα ηελ θνηλσληθή πνιηηηθή ηεο ρψξαο, δελ εληνπίδεηαη κφλν ζην ρψξν ηεο θνηλσληθήο αζθάιηζεο αιιά ραξαθηεξίδεη θαη ην θνξνινγηθφ καο ζχζηεκα. Σν ζχζηεκα απηφ, πνπ ζεσξεηηθά απνηειεί, κε ηελ πξννδεπηηθφηεηα ηεο θιίκαθαο ηνπ - 18 -

θφξνπ εηζνδήκαηνο, ηνλ θαη εμνρήλ κνριφ άληιεζεο πφξσλ απφ ηηο εππνξφηεξεο νκάδεο ηνπ πιεζπζκνχ πξνθεηκέλνπ λα εληζρπζνχλ νη αζζελέζηεξεο νκάδεο, δελ επηηειεί ηθαλνπνηεηηθά ηνλ αλαδηαλεκεηηθφ ηνπ ξφιν. Κη απηφ γηαηί αθ ελφο ζηεξίδεηαη ζεκαληηθά ζηελ έκκεζε θνξνινγία θαη αθ εηέξνπ αδπλαηεί λα εηζρσξήζεη ζηνλ άδειν ηνκέα ηεο νηθνλνκίαο, κε απνηέιεζκα λα κε ζπιιέγνληαη νη πφξνη πνπ αληηζηνηρνχλ ζην πξάγκαηη παξαγφκελν εζληθφ πξντφλ. 8. Γελ πξέπεη επίζεο λα παξαγλσξίδεηαη θαη ε αξλεηηθή επίδξαζε πνπ αζθνχλ νξηζκέλεο πηπρέο ηνπ ηξφπνπ νξγάλσζεο ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο ζηε ρψξα καο θαη ηνπ ξφινπ πνπ παίδεη ην Κξάηνο κέζα ζε απηήλ. Έηζη γηα παξάδεηγκα, ην ρξεκαην-πηζησηηθφ ζχζηεκα ζηελ Διιάδα, δελ επηηέιεζε ζηνλ επηζπκεηφ βαζκφ ηνλ αλαπηπμηαθφ ηνπ ξφιν θαζψο ηα δάλεηα ζπρλά δίλνληαλ κε θξηηήξηα κε αλαπηπμηαθά. Καηά παξφκνην ηξφπν, δειαδή ρσξίο κία καθξνπξφζεζκε αλαπηπμηαθή πξννπηηθή αιιά θαη ειιείςεη κηαο θνηλσληθήο πνιηηηθήο κε αληηθεηκεληθά θξηηήξηα, ζπαηαιήζεθαλ νη ζεκαληηθνί πφξνη ηνπ ρεδίνπ Μάξζαι. 9. Αμίδεη λα ζεκεησζεί θαη ν ξφινο πνπ έπαημε ε επί δεθαεηίεο κε πξφζθνξε αμηνπνίεζε ησλ απνζεκαηηθψλ ησλ αζθαιηζηηθψλ ηακείσλ ηεο ρψξαο (άηνθε δέζκεπζε ή εθηνθηζκφο κε πνιχ ρακειφ επηηφθην ζηελ Σξάπεδα ηεο Διιάδνο) πνπ πεξηφξηζε ηηο δπλαηφηεηεο κηαο θνηλσληθά δίθαηεο αμηνπνίεζεο ησλ ζεκαληηθψλ απηψλ ρξεκαηηθψλ πφξσλ. 10. Αιιά, εάλ φζα αλαθέξακε κέρξη ηψξα αθνξνχλ αηηηψδεηο παξάγνληεο ηεο θηψρεηαο νη νπνίνη είλαη ελδνγελείο ζηελ ρψξα καο, ππάξρνπλ θαη δχν εμσγελείο παξάγνληεο νη νπνίνη κε ηε ζεηξά ηνπο ζπκβάιινπλ ζηελ φμπλζε ηνπ θαηλνκέλνπ. Ο πξψηνο είλαη ε κείσζε ηεο κεηαλάζηεπζεο ησλ αλέξγσλ θαη ελ γέλεη ησλ θησρψλ Διιήλσλ πξνο ην εμσηεξηθφ. Οη νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο εμειίμεηο ζε ρψξεο πνπ παξαδνζηαθά απνξξνθνχζαλ κεγάιν πνζνζηφ νηθνλνκηθψλ κεηαλαζηψλ απφ ηελ Διιάδα (Γεξκαλία, Βέιγην, Απζηξαιία θ.ιπ.) έρνπλ ζαθψο κεηψζεη ηηο πξννπηηθέο κηαο νηθνλνκηθά απνδνηηθήο κεηαλάζηεπζεο ζηηο ρψξεο απηέο, κε απνηέιεζκα λα έρεη εθιείςεη ε αζθαιηζηηθή δηθιείδα πνπ ζηηο πξψηεο - 19 -

κεηαπνιεκηθέο πεξηφδνπο (αιιά θαη παιαηφηεξα) κείσλε ηελ αλεξγία θαη ηε θηψρεηα ζηελ Διιάδα. Ο δεχηεξνο παξάγσλ είλαη ν αληίζηξνθνο ηνπ πξψηνπ, δειαδή είλαη ε αχμεζε ηεο εηζξνήο ησλ νηθνλνκηθψλ κεηαλαζηψλ πξνο ηελ Διιάδα νη νπνίνη έξρνληαη ζπλήζσο ρσξίο λα έρνπλ εθ ησλ πξνηέξσλ δηαζθαιίζεη εξγαζία θαη ζηέγε κε απνηέιεζκα λα πξνζηίζεληαη θαη απηνί ζηα θησρά ζηξψκαηα ηνπ πιεζπζκνχ θαη ζε νξηζκέλα επαγγέικαηα λα δξνπλ αληαγσληζηηθά πξνο απηά σο πξνο ηελ εχξεζε εξγαζίαο θαη ηε δηακφξθσζε ησλ φξσλ εξγαζίαο θαη ακνηβήο. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΔ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΔ ΓΙΑΣΑΔΙ ΣΗ ΦΣΩΥΔΙΑ Η αληηκεηψπηζε ηεο θηψρεηαο θαίλεηαη λα απαζρνιεί νινέλα θαη πεξηζζφηεξν ηηο δπηηθέο ρψξεο, ζηηο νπνίεο ε παγθνζκηνπνίεζε έθεξε αλαηξνπέο ζε πνιινχο ηνκείο θαη θπξίσο ζε θνηλσληθέο πνιηηηθέο, ελψ ε εγθιεκαηηθφηεηα πνπ ζπλδέεηαη κε ηε θηψρεηα θαη ηε κεηαλάζηεπζε έρεη ιάβεη ζεκαληηθέο δηαζηάζεηο. Γηα ηελ Διιάδα ηα ζέκαηα ηεο θηψρεηαο ηελ ηειεπηαία πεξίπνπ 20εηία θαζίζηαληαη φιν θαη ζπρλφηεξα αληηθείκελν ζπδήηεζεο ηφζν ζηνλ Σχπν φζν θαη απφ ηνπο αξκφδηνπο γηα ηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή πνιηηηθή. Σειεπηαία πξηλ απφ ηελ πξνθήξπμε εθινγψλ απεηέιεζε αληηθείκελν εληφλνπ αληηπαξαζέζεσο. Σαπηφρξνλα έρεη γίλεη πιένλ ζπζηεκαηηθή ηεθκεξίσζε θαη αλάιπζε αξθεηψλ δηαζηάζεσλ απηψλ ησλ θαηλνκέλσλ. Η εθηεηακέλε αληζφηεηα θαη θηψρεηα είλαη φρη κφλν θνηλσληθά απαξάδεθηα θαηλφκελα αιιά θαη βιαβεξά γηα ηελ νηθνλνκηθή επεκεξία θαη αλάπηπμε ηεο ρψξαο. Τπνζάιπνπλ ηηο θνηλσληθέο αληηπαξαζέζεηο, ππνζθάπηνπλ ηελ θνηλσληθή ζπλνρή, απφ έλα ζεκείν θαη πέξα επηβαξχλνπλ ηελ νηθνλνκηθή απνηειεζκαηηθφηεηα θαη παξαγσγηθφηεηα, ελψ εληζρχνπλ πηζαλέο ζπαηάιεο πφξσλ θαη είλαη αζπκβίβαζηεο κε ηελ αξρή ησλ ίζσλ επθαηξηψλ. - 20 -

ΒΑΙΚΑ ΥΑΡΑΚΣΗΡΙΣΙΚΑ ΣΗ ΦΣΩΥΔΙΑ ΣΗΝ ΔΛΛΑΓΑ ηελ ρψξα καο ε ζρεηηθή ζέζε ηνπ πιεζπζκνχ κε ην ρακειφηεξν εηζφδεκα παξνπζηάδεη επηδείλσζε ηα ηειεπηαία ρξφληα. Δηδηθφηεξα, γηα ην 2007 ηα δηαζέζηκα ζηνηρεία (δείθηεο κέηξεζεο ησλ εηζνδεκαηηθψλ αληζνηήησλ, S80/S20)1, δείρλνπλ φηη ην πην εχπνξν ηκήκα ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ρψξα καο είρε εηζφδεκα πςειφηεξν θαηά 6 θνξέο ζε ζρέζε κε ην πην θησρφ (6,1 γηα ην 2006, 5,8 γηα ην 2005), ελψ ε αλαινγία απηή αληηζηνηρεί, ην 2007, ζε 4,8 γηα ηελ ΔΔ25 θαη ζε 4,9 γηα ηελ ΔΔ15. Σαπηφρξνλα, ε Διιάδα εληάζζεηαη ζηελ νκάδα ησλ ρσξψλ-κειψλ ηεο ΔΔ κε ηα πςειφηεξα πνζνζηά θηψρεηαο, θαζψο, ην 2007 ην 20% ηνπ πιεζπζκνχ ηεο δηέκελε ζε λνηθνθπξηά κε εηήζην εηζφδεκα ρακειφηεξν απφ ην φξην θηψρεηαο (έλαληη 16% ζηελ ΔΔ25 θαη 17% ζηελ ΔΔ15). Σν πνζνζηφ απηφ είρε απφ ην 2004 έσο θαη ην 2006 απμεηηθέο ηάζεηο ζηελ ρψξα καο, ελψ κηα κηθξή κείσζε θαηαγξάθεηαη απφ ην 2006 ζην 2007 (20% ην 2007, 21% ην 2006, 19,6% ην 2005 θαη 20% ην 2004). Με βάζε ηα πξνεξρφκελα απφ ηελ ίδηα πεγή δεδνκέλα (EUROSTAT), νη ειηθησκέλνη (> 65 εηψλ) θαη ηα παηδηά (0-17 εηψλ) απνηεινχλ ηηο πιένλ ζηγφκελεο νκάδεο ζηε ρψξα καο θαζψο ην 23% ηνπ πιεζπζκνχ ηνπο ηνπνζεηείηαη ην 2007 ρακειφηεξα απφ ην φξην θηψρεηαο. Χζηφζν ην πνζνζηφ ησλ θησρψλ ειηθησκέλσλ παξνπζηάδεη ζηαδηαθή κείσζε ηα ηειεπηαία έηε (26% ην 2006, 27,9% ην 2005, 28,1% ην 2004, 29,5% ην 2003), γεγνλφο πνπ πηζαλφλ λα νθείιεηαη ζηηο πξνφδνπο πνπ έρνπλ επηηεπρζεί κε ηελ εηζνδεκαηηθή ελίζρπζε ηεο νκάδαο απηήο (ΔΚΑ, απμήζεηο θχξησλ θαη επηθνπξηθψλ ζπληάμεσλ, ησλ ζπληάμεσλ ΟΓΑ θιπ). Αληηζέησο, σο πξνο ηα παηδηά, ην πνζνζηφ θηψρεηαο παξέκεηλε ζηαζεξφ ην 2006 θαη 2007 (αλ θαη παξνπζίαζε απμεηηθή ηάζε ηα πξνεγνχκελα έηε: 20% ην 2005, 21% ην 2004 θαη 22% ην 2003). Σν θχιν εμαθνινπζεί λα είλαη επηβαξπληηθφο παξάγνληαο ζε φιεο ηηο ειηθηαθέο νκάδεο γηα ηε θηψρεηα θαη ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ. Σν 2007, ηα πνζνζηά θηψρεηαο γηα ηηο γπλαίθεο θαη ηνπο άλδξεο αλέξρνληαη ζηελ Διιάδα ζε 21% θαη 20% αληίζηνηρα (ζαθψο πςειφηεξα απφ ηνπο αληίζηνηρνπο επξσπατθνχο κέζνπο, 15% γηα ηνπο άλδξεο θαη 17% γηα ηηο γπλαίθεο γηα ηελ ΔΔ15) αλ θαη ε δηαθνξά κεηαμχ ησλ δχν θχισλ κεηψζεθε ηα ηειεπηαία έηε ζηε ρψξα καο (απφ 2,6% ην 2005 ζε 1% ην 2006). - 21 -

ΦΣΩΥΔΙΑ ΑΝΑ ΣΤΠΟ ΝΟΙΚΟΚΤΡΙΟΤ Έλαο απφ ηνπο θχξηνπο παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ησλ αηφκσλ (θαη επνκέλσο θαη ηε θηψρεηα) είλαη ην κέγεζνο θαη ε ζχλζεζε ηνπ λνηθνθπξηνχ ηνπο. Δίλαη ελδεηθηηθφ φηη ηφζν ζηελ Διιάδα φζν θαη ζηελ ΔΔ ησλ 25 (αιιά αθφκε θαη ζηελ ΔΔ ησλ 15) ηα λνηθνθπξηά κε παηδηά έρνπλ πςειφηεξα πνζνζηά θηψρεηαο ζπγθξηλφκελα κε απηά ρσξίο παηδηά. Δηδηθφηεξα, γηα ην 2007, ηα πνζνζηά απηά αλέξρνληαη ζηελ Διιάδα ζε 23% γηα ηα πξψηα θαη ζε 18% γηα ηα δεχηεξα (17% έλαληη 15% γηα ηελ ΔΔ ησλ 25 θαη 17% έλαληη 16% γηα ηελ ΔΔ ησλ 15 αληίζηνηρα) θαη είλαη πςειφηεξα απφ ηα αληίζηνηρα πνζνζηά ζην ζπλνιηθφ πιεζπζκφ (20% ζηελ Διιάδα, 16% ζηελ ΔΔ 25 θαη 17% ζηελ ΔΔ 15). Σαπηφρξνλα, ηφζν ζηηο άιιεο επξσπατθέο ρψξεο φζν θαη ζηελ Διιάδα, νη κνλνγνλετθέο θαη νη πνιχηεθλεο νηθνγέλεηεο έρνπλ ζεκαληηθά πςειφηεξα πνζνζηά θηψρεηαο απφ ην κέζν εζληθφ φξν, αλ θαη, αθφκε θαη ζηελ «ηππηθή» κνξθή ειιεληθήο νηθνγέλεηαο πνπ απνηειείηαη απφ δχν ελήιηθεο θαη δχν παηδηά, θαηαγξάθνληαη πςειφηεξα πνζνζηά θηψρεηαο απφ φηη ζηνλ ζπλνιηθφ πιεζπζκφ (22% έλαληη 20% ην 2007). Δηδηθφηεξα: α) ην πνζνζηφ θηψρεηαο ησλ κνλνγνλετθψλ νηθνγελεηψλ ην 2007 ζηελ Διιάδα αλέξρεηαη ζε 34% (δελ θαηαγξάθεηαη δηαθνξνπνίεζε απφ ηνπο αληίζηνηρνπο κέζνπο ζηελ ΔΔ ησλ 25 θαη ησλ 15), ελψ σο πξνο ηε δηαρξνληθή εμέιημή ηνπ (2003-2007) ην αλψηαην ζεκείν (44%) εκθαλίδεηαη ην 2005. Σν επφκελν έηνο ην πνζνζηφ απηφ ζπξξηθλψλεηαη ζην 30% παξνπζηάδνληαο ξαγδαία κείσζε ζε ζρέζε κε ην 2005 (αλ θαη ην 2007 παξαηεξείηαη κηα ζρεηηθή άλνδνο ηεο ηάμεο ηνπ 4% ζε ζρέζε κε ην 2006). β) ην πνζνζηφ θηψρεηαο ησλ πνιπηέθλσλ νηθνγελεηψλ, πνπ ζηελ Διιάδα είλαη ζαθψο πςειφηεξν απφ ην αληίζηνηρν επξσπατθφ κέζν γηα ηελ πεξίνδν 2003-2007, αλήιζε ην ηειεπηαίν έηνο ηεο πεξηφδνπ απηήο ζην 30% (έλαληη 20% γηα ην ζπλνιηθφ πιεζπζκφ). ηελ πξναλαθεξζείζα πεληαεηία νη νηθνγέλεηεο απηέο είραλ ηα - 22 -

πςειφηεξα πνζνζηά θηψρεηαο ην 2006 (38%), ελψ απφ ην 2006 ζην 2007 παξνπζηάζηεθε κείσζε ηεο ηάμεο ηνπ 8%. Γεκνγξαθηθά Νέα ει. 2 Η θαηαλνκή ησλ θησρψλ αλά ηχπν λνηθνθπξηνχ δηαθνξνπνηείηαη πξνθαλψο κεηαμχ ησλ ρσξψλ-κειψλ ηεο ΔΔ. Σν γεγνλφο φηη ζε θάπνηεο επξσπατθέο ρψξεο ππάξρεη πςειφ πνζνζηφ κνλνγνλετθψλ λνηθνθπξηψλ (ή αθφκε πνιχηεθλσλ λνηθνθπξηψλ) δελ νδεγεί απαξαίηεηα ζε πςειά πνζνζηά θάησ απφ ην φξην ηεο θηψρεηαο ζηηο νκάδεο απηέο φηαλ ε αγνξά εξγαζίαο θαη νη θνηλσληθέο πνιηηηθέο είλαη επαξθψο ππνζηεξηθηηθέο. ηελ Διιάδα φκσο, ελψ ην πνζνζηφ ησλ κνλνγνλετθψλ ζην ζχλνιν ησλ νηθνγελεηψλ είλαη ζρεηηθά ρακειφ -3%- θαη πνιχ ρακειφηεξν απφ εθείλν άιισλ επξσπατθψλ ρσξψλ (8-10% ζηηο θαλδηλαβηθέο ρψξεο, ζηελ Ιξιαλδία θαη ζην Ηλσκέλν Βαζίιεην), παξφια απηά ην 33% ησλ νηθνγελεηψλ απηψλ ην 2007 βξίζθεηαη θάησ απφ ην φξην ηεο θηψρεηαο (ζηηο θαλδηλαβηθέο ρψξεο ην αληίζηνηρν πνζνζηφ θπκαίλεηαη απφ 5-8%). Καζνξηζηηθφο παξάγνληαο θπζηθά γηα ηε δηακφξθσζε ηεο θηψρεηαο ζε φιεο ηηο επξσπατθέο ρψξεο παξακέλεη ε ζέζε ζηελ αγνξά εξγαζίαο ησλ κειψλ ησλ λνηθνθπξηψλ. Η απαζρφιεζε απνηειεί έλα απνηειεζκαηηθφ κέζν γηα λα πξνζηαηεπηεί έλα άηνκν απφ ηε θηψρεηα, αλ θαη δελ απνηειεί πάληνηε επαξθή πξνυπφζεζε γηα λα ην απνκαθξχλεη απφ απηή. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ησλ πξναλαθεξζέλησλ απνηειεί ε ρψξα καο, φπνπ ην πνζνζηφ ησλ αηφκσλ πνπ βξίζθνληαη θάησ απφ ην φξην ηεο θηψρεηαο εμαθνινπζεί λα είλαη ζρεηηθά πςειφ αθφκε θαη γηα εθείλα πνπ εξγάδνληαη, ελψ ε έιιεηςε εξγαζίαο απνηειεί ηνλ θχξην παξάγνληα θηλδχλνπ θηψρεηαο γηα ηα λνηθνθπξηά κε παηδηά. Δπηπιένλ ε «θηψρεηα ζηελ εξγαζία» παξακέλεη ε θχξηα αηηία γηα ηα λνηθνθπξηά κε ρακειφ εηζφδεκα. Η θηψρεηα απηή ζπλδέεηαη αθελφο κε ηηο ρακειέο ακνηβέο, ηε ρακειή εηδίθεπζε θαη ηελ πξνζσξηλή (θαη ζπρλά κεξηθή απαζρφιεζε) αθεηέξνπ κε ηα ινηπά ραξαθηεξηζηηθά ησλ λνηθνθπξηψλ ζηα νπνία αλήθνπλ νη εξγαδφκελνη (φπσο ν αξηζκφο ησλ εμαξηψκελσλ αηφκσλ θαη ε έληαζε εξγαζίαο ηνπ λνηθνθπξηνχ). Η ηθαλφηεηα φκσο ησλ κειψλ ελφο λνηθνθπξηνχ λα έρνπλ επαξθέο εηζφδεκα απφ ηελ εξγαζία ηνπο εμαξηάηαη ηφζν απφ ην επίπεδν ησλ απνδνρψλ ηνπο, ηνλ αξηζκφ ησλ κειψλ ηνπ λνηθνθπξηνχ πνπ εξγάδνληαη, φζν θαη απφ ην ηχπν ηεο - 23 -

απαζρφιεζεο (πιήξεο ή κεξηθή, ζε εηήζηα βάζε ή γηα κεξηθνχο κήλεο), ελψ, ε ζπκκεηνρή ζηελ αγνξά εξγαζίαο εμαξηάηαη απφ ηνλ ζπλδπαζκφ απνηειεζκαηηθψλ ελεξγεηηθψλ πνιηηηθψλ θαη ηελ παξνρή ππνζηεξηθηηθψλ ππεξεζηψλ. ΟΙ ΓΙΑΣΑΔΙ ΣΗ ΠΑΙΓΙΚΗ ΦΣΩΥΔΙΑ ΣΙ ΥΩΡΔ ΣΗ ΔΔ ΚΑΙ ΣΗΝ ΔΛΛΑΓΑ ΓΔΝΙΚΑ ηα κέζα ηνπ αηψλα πνπ κφιηο ηειείσζε, ζηα πινπζηφηεξα θξάηε ηνπ θφζκνπ, ππήξρε ε βεβαηφηεηα φηη ε θηψρεηα ζα κπνξνχζε λα μεπεξαζηεί απφ έλα ζπλδπαζκφ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη θνηλσληθψλ δαπαλψλ. Η πξφβιεςε φηη ε θηψρεηα ζα εμαθνινπζνχζε λα ηαιαηπσξεί έλα ζεκαληηθφ αξηζκφ ησλ παηδηψλ ηνπο ζηνλ 21 ν αηψλα δελ ζα γηλφηαλ πηζηεπηή. ήκεξα φκσο, παξά ηνλ δηπιαζηαζκφ θαη ππεξδηπιαζηαζκφ ησλ εζληθψλ εηζνδεκάησλ ζηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο απφ ην 1950 θαη κεηά, έλα ζεκαληηθφ πνζνζηφ ησλ παηδηψλ ηνπο εμαθνινπζνχλ λα δνπλ ζε νηθνγέλεηεο ηφζν θησρέο, ψζηε λα δηαθπβεχεηαη ε πγεία θαη ε αλάπηπμή ηνπο. πσο επίζεο δείρλνπλ ηα ζηνηρεία, έλα αθφκα κεγαιχηεξν πνζνζηφ δηαβηψλεη ζηελ ζθηά ελφο θφζκνπ ζρεηηθήο θηψρεηαο. Οη ειάρηζηεο θπζηθέο ηνπο αλάγθεο κπνξεί λα αληηκεησπίδνληαη, αιιά εμαηξνχληαη νδπλεξά απφ ηηο δξαζηεξηφηεηεο θαη ηα πιενλεθηήκαηα πνπ ζεσξνχληαη απηνλφεηα γηα ηα ππφινηπα παηδηά ηεο ειηθίαο ηνπο. Σέηνηεο ζηαηηζηηθέο, αληηπξνζσπεχνπλ ηηο ζηεξήζεηο θαη ηα αρξείαζηα βάζαλα εθαηνκκπξίσλ ζπγθεθξηκέλσλ παηδηψλ. Αληηπξνζσπεχνπλ επίζεο ηελ απνηπρία λα ηεξεζνχλ ηα ηδεψδε ηνπ αλαπηπγκέλνπ θφζκνπ γηα ηζφηεηα θαη ίζεο επθαηξίεο γηα φινπο, επεηδή παξά ηηο φπνηεο εμαηξέζεηο, ην γεγνλφο είλαη φηη ηα παηδηά ησλ θησρψλ απινχζηαηα δελ έρνπλ ηηο ίδηεο επθαηξίεο κε ηα παηδηά ησλ πινπζίσλ. Καη είηε απηφ θαηακεηξείηαη ζηε θπζηθή θαη ηε λνεηηθή αλάπηπμε, είηε - 24 -

ζηελ πγεία θαη ζηα πνζνζηά επηβίσζεο, είηε ζην επίπεδν εθπαίδεπζεο θαη ζηηο πξννπηηθέο εξγαζίαο, είηε ζην εηζφδεκα θαη ζην πξνζδνθψκελν φξην δσήο, απηνί πνπ πεξλνχλ ηα παηδηθά ηνπο ρξφληα ζε νηθνλνκηθή θαη ςπρνινγηθή θηψρεηα, έρνπλ έλα ζεκαληηθφ θαη κεηξήζηκν κεηνλέθηεκα. Δπηπιένλ γίλεηαη θαλεξφ φηη ην θαηλφκελν απηφ επεξεάδεη επίζεο ηελ πνηφηεηα ηεο δσήο φισλ ησλ πνιηηψλ ζηηο ρψξεο κε πςειά πνζνζηά ζηελ παηδηθή θηψρεηα. Δπεηδή είλαη κηα πξαγκαηηθφηεηα, φηη παξφηη πνιιέο θησρέο νηθνγέλεηεο θάλνπλ ζπζίεο γηα λα δψζνπλ ζηα παηδηά ηνπο ην θαιχηεξν δπλαηφ μεθίλεκα ζηε δσή ηνπο, ε ζπλνιηθή εηθφλα κάο δείρλεη φηη απηνί πνπ κεγαιψλνπλ ζε ζπλζήθεο θηψρεηαο είλαη πεξηζζφηεξν πηζαλφ λα έρνπλ δπζθνιίεο ζηελ κάζεζε, λα εγθαηαιείπνπλ ην ζρνιείν, λα θαηαθεχγνπλ ζηα λαξθσηηθά, λα δηαπξάηηνπλ εγθιήκαηα, λα κελ έρνπλ εξγαζία, λα κέλνπλ έγθπεο (θνξίηζηα) ζε λεαξή ειηθία θαη λα δνπλ κηα δσή πνπ δηαησλίδεη ηελ θηψρεηα, θιεξνδνηψληαο ηελ ζηηο επφκελεο γεληέο. Η ΠΔΡΙΠΣΩΗ ΣΗ ΔΛΛΑΓΑ Πεξίπνπ 50 εθαηνκκχξηα παηδηά ηνπ αλεπηπγκέλνπ θφζκνπ ησλ ρσξψλ ηνπ ΟΟΑ (Οξγαληζκφο γηα ηελ Οηθνλνκηθή πλεξγαζία θαη Αλάπηπμε) δνπλ θάησ απφ ην φξην ηεο θηψρεηαο, φπσο αλαθέξεηαη ζηηο εθζέζεηο ηεο UNICEF (2005, 2007). Παξά ην γεγνλφο φηη ζηηο πεξηζζφηεξεο αλεπηπγκέλεο ρψξεο απφ ην 1950 θαη κεηά δηπιαζηάζηεθε ή ππεξδηπιαζηάζηεθε ην εζληθφ εηζφδεκα, έλα ζεκαληηθφ πνζνζηφ ησλ παηδηψλ δνπλ ζε νηθνγέλεηεο ηφζν θησρέο ψζηε λα απεηιείηαη ε πγεία ηνπο, αιιά θαη ε αλάπηπμή ηνπο. Έλα αθφκα κεγαιχηεξν πνζνζηφ δεη ζηε ζθηά ηεο ζρεηηθήο θηψρεηαο. Οη ειάρηζηεο θπζηθέο αλάγθεο ηνπο αληηκεησπίδνληαη, αιιά ηα παηδηά απηά ζηεξνχληαη απφ δξαζηεξηφηεηεο θαη παξνρέο πνπ ζεσξνχληαη απηνλφεηα γηα ηα ππφινηπα παηδηά ηεο ειηθίαο ηνπο. Ιδηαίηεξα ζηελ Διιάδα ε αλάγθε γηα κειέηε ζε βάζνο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο παηδηθήο θηψρεηαο θαζίζηαηαη επηηαθηηθή, θαζψο ην πξφβιεκα ηα ηειεπηαία έηε θαίλεηαη λα βξίζθεηαη ζε θάζε δηεχξπλζεο θαη λα αγγίδεη ην 23% ησλ παηδηψλ ειηθίαο έσο 17 εηψλ. Δηδηθφηεξα, θαηαγξάθεηαη κία - 25 -

κεηαηφπηζε ησλ πνζνζηψλ παηδηθήο θηψρεηαο ζε πςειφηεξα επίπεδα κεηά ην 2002. Δπηπιένλ, αληίζεηα κε φηη ζπλέβε ζηηο πεξηζζφηεξεο άιιεο ρψξεο ηεο ΔΔ, ην πνζνζηφ ησλ παηδηψλ έσο 15 εηψλ πνπ δνπλ θάησ απφ ηε γξακκή θηψρεηαο ζηελ Διιάδα απμήζεθε θαηά ηξεηο εθαηνζηηαίεο κνλάδεο ην 2006 θζάλνληαο ην 22%, έλαληη 19% ην 2005. Με βάζε ην πνζνζηφ απηφ, πεξίπνπ 380 ρηιηάδεο παηδηά ειηθίαο έσο 15 εηψλ ή πεξίπνπ 450 ρηιηάδεο παηδηά έσο 17 εηψλ βξίζθνληαη ζηελ Διιάδα θάησ απφ ην ρξεκαηηθφ φξην ηεο ζρεηηθήο θηψρεηαο. Σν πνζνζηφ απηφ είλαη πιένλ ην πςειφηεξν ζηηο ρψξεο ηεο ΔΔ-15, κε εμαίξεζε ηελ Ιηαιία, ηελ Ιζπαλία θαη ην Ηλ. Βαζίιεην. (Σα ζηνηρεία απηά πεξηέρνληαη ζε πξφζθαηε πνιπζέιηδε κειέηε ηνπ Θεφδσξνπ Μεηξάθνπ -ίζσο ε κνλαδηθή ειιεληθή πνπ εμεηάδεη ην πξφβιεκα ηεο παηδηθήο θηψρεηαο ζηελ Διιάδα ηφζν πνιχπιεπξα θαη δηεμνδηθά.) ΔΓΚΑΣΑΛΔΙΠΟΤΝ ΣΟ ΥΟΛΔΙΟ ΛΟΓΩ ΦΣΩΥΔΙΑ ρεδφλ έλα ζηα 4 παηδηά θάησ ησλ 18 εηψλ ζηελ Διιάδα δεη ζε ζπλζήθεο νηθνλνκηθήο θηψρεηαο θαη έρεη δεθαπιάζηεο πηζαλφηεηεο απφ ηα άιια παηδηά λα εγθαηαιείςεη ην ζρνιείν πξηλ νινθιεξψζεη ηελ ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε. χκθσλα κε ηελ Διεπζεξνηππία (23.09.2007), ηα ζηνηρεία πξνέξρνληαη απφ κειέηε ηνπ ΔΚΚΔ ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε θηψρεηα πιήηηεη ην 23,5% ηνπ παηδηθνχ πιεζπζκνχ, είλαη δειαδή πάλσ απφ ην πνζνζηφ θηψρεηαο ηνπ γεληθνχ πιεζπζκνχ πνπ αθνξά ηνλ έλα ζηνπο πέληε. * Η έξεπλα ηνπ ΔΚΚΔ δηεξεπλψληαο ην θαηλφκελν ηεο δηαξξνήο απφ ηελ εθπαίδεπζε γηα ηα παηδηά κέρξη 16 εηψλ δηαπηζηψλεη φηη θηάλεη ζην 1,64% γηα φζα δνπλ ζε θησρά λνηθνθπξηά, έλαληη κφιηο 0,15% γηα ηα παηδηά ησλ κε θησρψλ λνηθνθπξηψλ. - 26 -

* Η έιιεηςε επαξθψλ πφξσλ ζηελ νηθνγέλεηα ζπλδέεηαη θαη κε ηε ζπκκεηνρή ησλ παηδηψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Σν 8,5% ησλ παηδηψλ ησλ θησρψλ λνηθνθπξηψλ εκπιέθνληαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο, ελψ ην πνζνζηφ γηα ηα παηδηά ησλ κε θησρψλ αλέξρεηαη ζην 3,9%. * Η έξεπλα ηνπ ΔΚΚΔ επηζεκαίλεη φηη δελ είλαη ηα ίδηα ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ππεπζχλσλ ησλ λνηθνθπξηψλ πνπ επζχλνληαη γηα ηελ παηδηθή θηψρεηα, αιιά ε αδπλακία ηνπο λα απνθηήζνπλ επαξθέο εηζφδεκα ηφζν απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο φζν θαη απφ ηηο θξαηηθέο πεγέο. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη κφιηο ην 3,25% ησλ θησρψλ λνηθνθπξηψλ θαη ην 2,70% ησλ κε θησρψλ δήισζαλ φηη ειάκβαλαλ θνηλσληθή βνήζεηα απφ ην θξάηνο ην 2003. * Οη πιένλ επηβαξπληηθνί παξάγνληεο γηα ηελ εκθάληζε θαη δηαηήξεζε ηεο παηδηθήο θηψρεηαο είλαη θαηά θζίλνπζα ζεηξά ε ειηθία ηνπ ππεχζπλνπ ηνπ λνηθνθπξηνχ, φηαλ είλαη άλσ ησλ 65 θαη θάησ ησλ 24 εηψλ, ε αλεξγία, ε ζπληαμηνδφηεζε θαη ηέινο ε ζπκκεηνρή ηνπ ζηνλ κε νηθνλνκηθά ελεξγφ πιεζπζκφ. * Μηα νπζηψδεο δηαθνξά ζηνλ ηξφπν εγθαηάιεηςεο ηνπ ζρνιείνπ είλαη φηη ηα παηδηά ησλ θησρψλ λνηθνθπξηψλ εγθαηαιείπνπλ θπξίσο ζην δεκνηηθφ θαη θαηά ηε κεηάβαζε ζην γπκλάζην, ελψ αληίζεηα ζηα παηδηά ησλ κε θησρψλ λνηθνθπξηψλ ηα πςειφηεξα πνζνζηά δηαξξνήο παξαηεξνχληαη θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ζπνπδψλ ζην γπκλάζην. * πσο επηζεκαίλεη ν νηθνλνκνιφγνο εξεπλεηήο ηνπ ΔΚΚΔ Ν. Μπνχδαο, έλα παηδί πνπ γελλήζεθε ή κεγαιώλεη ζε έλα θηωρό λνηθνθπξηό έρεη πνιιέο πηζαλόηεηεο λα είλαη θηωρό θαη όηαλ ελειηθηωζεί. Μεξηθέο δηαζηάζεηο ηεο παηδηθήο θηψρεηαο δελ κπνξνχλ εχθνια λα αληηζηξαθνχλ. «Σν ρακειφ εθπαηδεπηηθφ επίπεδν πνπ απνθηά θάπνηνο ζηελ παηδηθή ειηθία κπνξεί λα νδεγήζεη ζε κεησκέλεο επθαηξίεο γηα θνηλσληθννηθνλνκηθή εμέιημε θαη ζε κε πγηή δσή». - 27 -

ΤΝΔΠΔΙΔ ΣΗ ΦΣΩΥΔΙΑ Αλαιχνληαο ην θαηλφκελν ηεο θηψρεηαο, κπνξνχκε λα εληάμνπκε ηηο ζπλέπεηεο απηήο ζε δχν κεγάιεο θαηεγνξίεο: ε κία, πνπ είλαη θαη ε πην νξαηή, είλαη νη ζπλέπεηεο πνπ αθνξνχλ ηνπο ίδηνπο ηνπο θησρνχο θαη ε άιιε είλαη νη ζπλέπεηεο γηα ην θνηλσληθφ ζχλνιν θαη ηελ νηθνλνκία κηαο ρψξαο. Οη ζπλέπεηεο γηα ηνπο ίδηνπο ηνπο θησρνχο είλαη πξνθαλείο θαη επζέσο αλάινγεο πξνο ην ρξφλν πνπ θάπνηνο βξίζθεηαη ζε θαηάζηαζε θηψρεηαο ε νπνία δεκηνπξγεί αιπζηδσηέο αξλεηηθέο αληηδξάζεηο ζηε ςπρνινγία ησλ πιεηηνκέλσλ. Ο θησρφο δελ κπνξεί λα ζπληεξήζεη ηνλ εαπηφ ηνπ θαη ηελ νηθνγέλεηά ηνπ θαη αθφκε πεξηζζφηεξν λα απνιαχζεη εθείλα ηα πιηθά θαη πνιηηηζηηθά αγαζά πνπ απνηεινχλ θηήκα γηα ην κέζν άλζξσπν ζηε ζχγρξνλε θνηλσλία. Σν αίζζεκα ηεο αλαζθάιεηαο θπξηαξρεί ζηε δσή ηνπ θαη ζηηο ζρέζεηο ηνπ κε ηνλ νηθνγελεηαθφ, θηιηθφ θαη θνηλσληθφ ηνπ πεξίγπξν. Η κείσζε ηεο απηνεθηίκεζεο έρεη ζαλ απνηέιεζκα ηελ κείσζε ηεο δπλαηφηεηαο ηνπ θησρνχ γηα δπλακηθή παξέκβαζε ζηα πξάγκαηα, ζηελ απηελέξγεηά ηνπ θαη ζηελ αηζηνδνμία ηνπ γηα λα βάιεη ζηφρνπο πξνθεηκέλνπ λα βειηηψζεη ην κέιινλ ηνπ. Η ρακειή απηνεθηίκεζε είλαη απφξξνηα ηεο παξαηεηακέλεο θηψρεηαο θαη ηαπηφρξνλα αίηην παξάηαζεο ηεο θηψρεηαο θαζψο ζηγά-ζηγά κεηψλεηαη ε δπλαηφηεηα απφδξαζεο απφ ηελ θαηάζηαζε απηή θαη ζηαδηαθά ν θησρφο ράλεη θάζε επαθή κε ηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία αιιά θαη ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηά ηνπ (απνθιεηζκφο απφ ην δηθαίσκα γηα κφξθσζε, γηα αμηνπξεπή ζηέγαζε, πξφζβαζε ζηελ θνηλσληθή πξνζηαζία, ηελ πεξίζαιςε θ.α.). Η θηψρεηα φκσο έρεη ζπλέπεηεο θαη γηα ηελ νηθνγέλεηα ηνπ θησρνχ. Σα παηδηά έρνπλ ιηγφηεξεο δπλαηφηεηεο κφξθσζεο θαη απηφ ζπλεπάγεηαη, πέξαλ ησλ απηνλφεησλ πνιηηηζηηθψλ ζπλεπεηψλ, φηη ηα άηνκα μεθηλνχλ απφ δπζκελέζηεξε ζε ζρέζε κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο ζέζε ηελ πξνζπάζεηα γηα επαγγεικαηηθή απνθαηάζηαζε. - 28 -

Παξάιιεια κε ηηο επηπηψζεηο ζηε κφξθσζε, νξαηέο είλαη θαη νη ζπλέπεηεο γηα ηελ πγεία ησλ θησρψλ. ε κία θνηλσλία φπνπ ε δσξεάλ πγεία είηε δελ πξνζθέξεηαη είηε, φηαλ πξνζθέξεηαη, δελ ζπγθεληξψλεη ραξαθηεξηζηηθά πνηφηεηαο, είλαη πξνθαλέο φηη ε θηψρεηα δελ κπνξεί παξά λα έρεη επίδξαζε θαη ζηελ πνηφηεηα ηεο πγεηνλνκηθήο πεξίζαιςεο γηα ηνπο θησρνχο θαη ηηο νηθνγέλεηέο ηνπο. Οη ζπλέπεηεο φκσο γηα ηελ νηθνγέλεηα ηνπ θησρνχ επηηείλνληαη φηαλ ε θηψρεηα ζπλδπάδεηαη θαη κε ηελ αλεξγία. ε πεξίπησζε παξαηεηακέλεο δηαβίσζεο ζε κία ηέηνηα θαηάζηαζε, ράλεηαη κέζα ζην πιαίζην ηεο νηθνγέλεηαο ε εξγαζηνθεληξηθή ζεψξεζε ηεο θνηλσλίαο θαη ηεο δσήο θαζψο ε εξγαζία δελ απνηειεί πιένλ ην βαζηθφ ηξφπν βηνπνξηζκνχ θαη ζπλεπψο αλαδεηνχληαη ελαιιαθηηθέο κέζνδνη πνπ δελ θηλνχληαη ζην πιαίζην ηεο λνκηκφηεηαο. Με άιια ιφγηα, ε θηψρεηα έρεη ηάζεηο αλαπαξαγσγήο φρη κφλν γηα ηνλ ίδην ην θησρφ αιιά θαη γηα ηα κέιε ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ θαη ηδηαίηεξα γηα ηα παηδηά ηνπ. πλαθψο παξαηεξείηαη φηη νη αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο θηψρεηαο επηηείλνληαη θαη απφ ηελ ππνθεηκεληθή αληίιεςε ηεο θηψρεηαο πνπ πνιιέο θνξέο -θαη ηδηαίηεξα ζε νξηζκέλεο νκάδεο ηνπ πιεζπζκνχ φπσο νη ειηθησκέλνη- είλαη κεγαιχηεξε απφ φηη δηθαηνινγεί ε νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηνπ θησρνχ. Απνηέιεζκα απηήο ηεο ππεξεθηίκεζεο ηεο θαηάζηαζεο θηψρεηαο είλαη φηη νη θησρνί δπζθνιεχνληαη αθφκε πεξηζζφηεξν λα βξνπλ δηέμνδν απφ ηελ θαηάζηαζή ηνπο θαζψο "παξαηηνχληαη" ςπρνινγηθά απφ ηε δσή. πσο φκσο είπακε, νη ζπλέπεηεο ηεο θηψρεηαο δελ πεξηνξίδνληαη κφλν ζηνπο θησρνχο αιιά δηαπεξλνχλ ην ζχλνιν ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο θνηλσλίαο. ε νηθνλνκηθφ επίπεδν θαη αξρήλ, απνκαθξχλεηαη απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο έλα ζεκαληηθφ ηκήκα ηνπ ελεξγνχ πιεζπζκνχ κε απνηέιεζκα λα κελ αμηνπνηείηαη ην ζχλνιν ηνπ παξαγσγηθνχ δπλακηθνχ κηαο ρψξαο. Αθφκε θαη φζνη, φληαο θησρνί, επηρεηξνχλ λα αλεχξνπλ εξγαζία θαη λα απεκπιαθνχλ απφ ηε θηψρεηα, αλαγθάδνληαη ζπρλά λα απνδερζνχλ εξγαζία πνπ δελ αληηζηνηρεί ζηηο ηθαλφηεηέο θαη ηα - 29 -

ελδηαθέξνληά ηνπο κε φηη απηφ ζπλεπάγεηαη γηα ηελ απνδνηηθφηεηά ηνπο θαηά ηελ εξγαζία. Σαπηφρξνλα, ην θάζκα ηεο αλεξγίαο θαη, θαη επέθηαζε, ηεο θηψρεηαο κεηψλεη ηε δηαπξαγκαηεπηηθή δχλακε φζσλ ήδε έρνπλ εξγαζία θαη πεξηνξίδεη ζηελ πξάμε ηελ απνηειεζκαηηθή άζθεζε δηθαησκάησλ πνπ απνθηήζεθαλ πνιιέο δεθαεηίεο πξηλ. Ο λφκνο ηεο πξνζθνξάο θαη ηεο δήηεζεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο ιεηηνπξγεί κε άληζνπο φξνπο θαη ε δεκηνπξγνχκελε αληζνξξνπία δελ επηηξέπεη λα αλαπηπρζνχλ πιήξσο νη παξαγσγηθέο δπλαηφηεηεο κηαο ρψξαο. ε δεκνζηνλνκηθφ επίπεδν, ε θηψρεηα ζηεξεί απφ ην Κξάηνο έζνδα, θαζψο δελ ππάξρεη εηζφδεκα γηα λα θνξνινγήζεη, ελψ ηαπηφρξνλα ην ππνρξεψλεη λα δηαζέηεη ζεκαληηθφ πνζνζηφ ηνπ πξνυπνινγηζκνχ ζε κία επηδνκαηηθή πνιηηηθή κε ζεκαληηθφ δηνηθεηηθφ θφζηνο θαη ακθίβνια απνηειέζκαηα σο πξνο ηελ πξννπηηθή εμφδνπ ησλ θησρψλ απφ ηε θηψρεηα ηνπο. Η παξαηεηακέλε φκσο θηψρεηα δελ απνθφπηεη ηνπο θησρνχο κφλν απφ ηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία αιιά θαη απφ ηνλ ίδην ηνλ θνηλσληθφ θνξκφ κηαο ρψξαο. Η κε ζπκκεηνρή ζηηο θνηλέο αμίεο κηαο θνηλσλίαο έρεη άκεζεο επηπηψζεηο ζηελ πνιηηηθή δηαδηθαζία θαζψο απνθφπηνληαη απφ απηήλ νη θησρνί. Η απφιαπζε ησλ αηνκηθψλ θαη πνιηηηθψλ δηθαησκάησλ πνπ πξνβιέπνληαη απφ ην χληαγκα είλαη δπζρεξήο έσο αδχλαηε ζε ζπλζήθεο θηψρεηαο θαη ν θησρφο ζηεξείηαη θηλήηξσλ γηα ζπκκεηνρή ζηελ πνιηηηθή δηαδηθαζία. Καη' απηφ ηνλ ηξφπν, ηίζεηαη ζε ακθηζβήηεζε ε δεκνθξαηηθή λνκηκνπνίεζε ηνπ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο, θαζψο ζεκαληηθφ ηκήκα ηνπ πιεζπζκνχ δελ κεηέρεη ζε απηφ. Ο απνθιεηζκφο ησλ θησρψλ απφ ηελ πνιηηηθή δηαδηθαζία έρεη δπζκελείο ζπλέπεηεο θαη γηα φζνπο βξίζθνληαη ζηα ινηπά ζηξψκαηα ηεο θνηλσλίαο. Ο πεξηνξηζκφο ηεο πνιηηηθήο δηαδηθαζίαο ζηα κεζαία θαη πινχζηα θνηλσληθά ζηξψκαηα αλαηξέπεη ηηο ιεπηέο ηζνξξνπίεο ηνπ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη επηηξέπεη ζηηο νηθνλνκηθά ηζρπξφηεξεο νκάδεο -πνπ απνηεινχλ κηθξφ ηκήκα ηνπ πιεζπζκνχ- λα - 30 -

έρνπλ δπζαλάινγα κεγάιε επηξξνή ζην πνιηηηθφ γίγλεζζαη. Η θηψρεηα ηειηθά νδεγεί ζηε ζρεηηθνπνίεζε ηεο ίδηαο ηεο Γεκνθξαηίαο. Η θηψρεηα φκσο απνηειεί ελ δπλάκεη θίλδπλν θαη γηα ηελ θνηλσληθή νκαιφηεηα. Αλ θαη ν απνθιεηζκφο ησλ θησρψλ απφ ηελ πνιηηηθή θαη θνηλσληθή δηαδηθαζία ζπλνδεχεηαη ζηε ζεκεξηλή επνρή απφ παζεηηθνπνίεζε, απηή ε θαηάζηαζε δελ είλαη βέβαην φηη ζα ζπλερηζζεί θαη ζην δηελεθέο. Η ζρεκαηηδφκελε ζην θησρφ πεπνίζεζε φηη ην παξφλ ζχζηεκα δελ είλαη ζε ζέζε λα δψζεη δηέμνδν ζην βηνπνξηζηηθφ ηνπ πξφβιεκα κπνξεί λα νδεγήζεη καθξνπξφζεζκα ζε ζπιινγηθέο κνξθέο θνηλσληθήο αληίδξαζεο πνπ λα θηλνχληαη εθηφο ησλ πνιηηηθψλ θαη θνηλσληθψλ ζεζκψλ. Πην άκεζα, θαη ζε αηνκηθφ επίπεδν, κπνξεί λα νδεγήζεη ζε κνξθέο παξαβαηηθφηεηαο πνπ λα θζάλνπλ κέρξη θαη ηελ εγθιεκαηηθφηεηα. - 31 -

ΜΔΡΟ Β ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΠΟΚΛΔΙΜΟ - 32 -

ΓΔΝΙΚΑ Ο φξνο «θνηλσληθφο απνθιεηζκφο» ρξεζηκνπνηήζεθε γηα πξψηε θνξά ηε δεθαεηία ηνπ 1960, αλαθεξφκελνο ζηα άηνκα εθείλα πνπ δελ πξνζηαηεχνληαλ απφ ην θξάηνο πξφλνηαο θαη αληηκεηψπηδαλ ζνβαξά νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα. Κνηλφ ζηνηρείν ησλ απνθιεηζκέλσλ, ζχκθσλα κε ηελ πξψηε Έθζεζε γηα ην Κνηλνηηθφ Παξαηεξεηήξην Κνηλσληθνχ Απνθιεηζκνχ, είλαη ε ηζρλή ζρέζε ηνπο κε ηνπο θχξηνπο κεραληζκνχο πνπ παξάγνπλ θαη δηαλέκνπλ πφξνπο: ηελ αγνξά εξγαζίαο, ηελ νηθνγέλεηα ή άιια δηαπξνζσπηθά δίθηπα θαη ην θξάηνο. O θνηλσληθφο απνθιεηζκφο αλαγλσξίδεη έλα ζχλνιν παξαγφλησλ (θνηλσληθψλ-νηθνλνκηθψλ-πνιηηηθψλ), νη νπνίνη επηδξνχλ πνιπζχλζεηα ζηελ θνηλσληθή ζέζε ηνπ αηφκνπ θαη ζπιιακβάλεη ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα σο έλα πνιπδηάζηαην πεδίν, φπνπ δελ είλαη κνλνζήκαληε ε επίδξαζε νηθνλνκηθψλ αηηίσλ ζηελ θνηλσληθή ζέζε ηνπ αηφκνπ, φπσο ζπκβαίλεη ζην θαηλφκελν ηεο θηψρεηαο. Χζηφζν, κέρξη ζήκεξα, δελ ππάξρεη έλαο θνηλά απνδεθηφο νξηζκφο ηνπ «θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ». Μάιηζηα, θάζε θνξά ν φξνο ππνδειψλεη θαη έλα δηαθνξεηηθφ πεξηερφκελν, αλάινγα κε ην ζεσξεηηθφ πιαίζην αλαθνξάο πνπ ρξεζηκνπνηείηαη. Η δηαηήξεζε θαη αλαπαξαγσγή ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ζηηο νηθνλνκηθά θαη θνηλσληθά πξνεγκέλεο θνηλσλίεο έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηελ επηδίσμε ηεο αεηθφξνπ αλάπηπμεο ησλ θξαηψλ θαη ηελ αξρή ηεο ηζφηεηαο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ηνπ πνιίηε. Η αληηκεηψπηζε, επνκέλσο, ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, σο κείδνλ θνηλσληθφ πξφβιεκα κε ηδηαίηεξα ζεκαληηθέο νηθνλνκηθέο πξνεθηάζεηο, πξέπεη λα απαζρνιεί θαη λα πξνβιεκαηίδεη θάζε ηνπηθή θνηλσλία, απφ ηνπο ηνπηθνχο άξρνληεο θαη ηα ζηειέρε ηεο ηνπηθήο απηνδηνίθεζεο έσο θαη ηνλ ηειεπηαίν πνιίηε. Ο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο απνηειεί ινηπφλ έλα πνιπδηάζηαην θαη δπλακηθφ θαηλφκελν, πνπ απνξξέεη απφ ηελ πεξηνξηζκέλε πξφζβαζε ζε θνηλσληθά θαη δεκφζηα αγαζά (π.ρ. εθπαίδεπζε, πγεηνλνκηθή πεξίζαιςε, θνηλσληθή αζθάιηζε θ.ά.), ε έιιεηςε ησλ νπνίσλ νδεγεί ζπλήζσο ζηελ νηθνλνκηθή αλέρεηα θαη - 33 -