Σ.Κ.Ε.Π. - Σύνδεσμος Κοινωνικής Ευθύνης για Παιδιά και Νέους Αθήνα, Ιούνιος 2015

Η Επίδραση της Επαφής και της Διαδραστικής Συνεργασίας με Νέους με Αναπηρίες στη Στάση των Μαθητών Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης: Ένα Πιλοτικό Πρόγραμμα Παρέμβασης Σ.Κ.Ε.Π. - Σύνδεσμος Κοινωνικής Ευθύνης για Παιδιά και Νέους Αθήνα, Ιούνιος 2015 Η εκπόνηση της παρούσας πιλοτικής έρευνας είναι μία πρωτοβουλία του Σ.Κ.Ε.Π. - Σύνδεσμος Κοινωνικής Ευθύνης για Παιδιά και Νέους. Η έρευνα διεξήχθη σε συνεργασία με το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών - Τμήμα Ψυχολογίας. Τη συγγραφή της έρευνας ανέλαβαν οι Λεμησίου Μισελίνα - Αθηνά και Πατεράκη Ματίλντα Άννα. Για την συλλογή των δεδομένων χορηγήθηκαν ερωτηματολόγια από

τις Παπαδάκη Μαίρη και Δουλκέρογλου Αλκυόνη. Η ανάλυση των δεδομένων έγινε από την Πατεράκη Ματίλντα Άννα. Περίληψη Η έλλειψη της απαραίτητης γνώσης σχετικά με την αναπηρία καθώς και ευκαιριών αλληλεπίδρασης με άτομα με αναπηρίες είναι εκείνα που συχνά αποτελούν την αιτία διαμόρφωσης αρνητικών στάσεων. Στόχος της παρούσας έρευνας ήταν να εξεταστούν οι στάσεις των εφήβων χωρίς αναπηρία απέναντι στα άτομα με αναπηρία και ο βαθμός αμηχανίας που αναφέρουν όταν έρχονται σε επαφή με αυτά τα άτομα. Τα ερωτηματολόγια της Αυτοεκτίμησης, των Πέντε Παραγόντων, καθώς και οι Κλίμακες Αλληλεπίδρασης με Άτομα με Αναπηρία και των Στάσεων απέναντι σε Παιδιά με Αναπηρίες, χορηγήθηκαν σε ένα δείγμα μαθητών (Ν=296) που φοιτούσαν στις τάξεις γυμνασίου και λυκείου, από ιδιωτικά και δημόσια σχολεία. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι μετά την έκθεση των μαθητών στις συμπράξεις οι στάσεις τους ήταν θετικότερες και ανέφεραν λιγότερα επίπεδα αμηχανίας απέναντι στα άτομα με αναπηρίες. Με αυτόν τον τρόπο αναδεικνύεται η σημασία των συμπράξεων στην καταπολέμηση των αυθαίρετων προκαταλήψεων. Μεθοδολογία Συμμετέχοντες Το δείγμα αποτελείτο στο σύνολο από 296 μαθητές εκ των οποίων το 31% αποτελείτο από αγόρια και το 69% από κορίτσια. Ο μέσος όρος της ηλικίας των μαθητών είναι 16,34, γυμνάσιο και λύκειο μαζί και από δημόσιο ή ιδιωτικό σχολείο της ευρύτερης περιφέρειας Αττικής. Η πλειοψηφία των μαθητών που συμμετείχαν ήταν Έλληνες (94,6%), ενώ μόλις το 5,4% ήταν παιδιά μεταναστών. Όσον αφορά το επίπεδο εκπαίδευσης του πατέρα και της μητέρας των παιδιών το μεγαλύτερο ποσοστό και των δυο είχαν αποφοιτήσει από ιδρύματα ανώτερης και ανώτατης εκπαίδευσης (66,9% και 72,6% αντίστοιχα). Διαδικασία Η διαδικασία συλλογής δεδομένων διεξήχθη τους μήνες Φεβρουάριο & Μάρτιο 2014, κατά τη διάρκεια 5 διαδραστικών εικαστικών και αθλητικών εργαστηρίων, τεσσάρων ωρών το καθένα (9.00-13.00), που οργανώνει ο Σ.Κ.Ε.Π. σε ετήσια βάση τα 7 τελευταία χρόνια, με τίτλο Αποτυπώματα. Το Υπουργείο Παιδείας έχει εγκρίνει τη συμμετοχή των μαθητών Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας

Εκπαίδευσης στο πρόγραμμα "Αποτυπώματα" από το σχολικό έτος 2011-2012 μέχρι σήμερα. Σε κάθε εργαστήριο συμμετείχαν διαφορετικά σχολεία γενικής εκπαίδευσης. Η διαδικασία συλλογής δεδομένων ακολούθησε την εξής πορεία. Οι μαθητές συγκεντρώθηκαν στο Μουσείο Βορρέ - στην Παιανία - Αττικής (καινούργια πτέρυγα) προκειμένου να συμμετάσχουν στα βιωματικά-διαδραστικά εργαστήρια μαζί με νέους με αναπηρίες (κινητική, νοητική, αισθητηριακή) από ειδικά σχολεία και κοινωνικούς φορείς. Πριν την έναρξη των δραστηριοτήτων χορηγήθηκαν στους μαθητές γενικού πληθυσμού τα προαναφερθέντα ερωτηματολόγια καθώς και ένα ερωτηματολόγιο δημογραφικών στοιχείων. Οι μαθητές ενημερώνονταν για τη διαδικασία της συμπλήρωσης των ερωτηματολογίων και ενθαρρύνονταν να κάνουν οποιαδήποτε ερώτηση στην περίπτωση που δεν ήταν κατανοητή κάποια διαδικασία ή ερώτηση του ερωτηματολογίου. Η συμμετοχή των παιδιών ήταν εθελοντική και δόθηκε έμφαση στην αρχή της διασφάλισης της ανωνυμίας και του απορρήτου των απαντήσεων των συμμετεχόντων. Μετά από τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων όλα τα παιδιά (μαθητές γενικής εκπαίδευσης και νέοι με αναπηρίες) συμμετείχαν στα ακόλουθα διαδραστικά εικαστικά & αθλητικά εργαστήρια τα οποία λειτουργούσαν ταυτόχρονα: Ζωγραφική σε t shirt, Γλυπτική (Εικαστικές παρεμβάσεις πάνω σε χέρια από γύψο), «ζωγραφίζοντας την ζωγραφική» (Παρέμβαση σε κομμάτια έργου [patchwork puzzle]), Tape Art, Παίζοντας όλοι μαζί το άθλημα του Bocce. Παράλληλα πραγματοποιήθηκε ανοιχτός διάλογος με άτομα με αναπηρίες με σκοπό την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση των μαθητών. Μετά το τέλος των δραστηριοτήτων και των ομιλιών, επαναχορηγήθηκαν τα ερωτηματολόγια της Αλληλεπίδρασης με Άτομα με Αναπηρία και των Στάσεων απέναντι σε Παιδιά με Αναπηρίες. Αποτελέσματα Περιγραφικοί Στατιστικοί Δείκτες Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται οι περιγραφικοί στατιστικοί δείκτες για το συνολικό δείγμα πριν και μετά τη σύμπραξη καθώς και τα Cronbach Alpha. Πίνακας 1 Περιγραφικοί Στατιστικοί Δείκτες των Υπό Μελέτη Κλιμάκων για το Συνολικό Δείγμα πριν και μετά τη σύμπραξη Πριν Τ.Α. Μετά Τ.Α. Alpha Μ.Ο. Μ.Ο. Αλληλεπίδραση με άτομα 0,66

με αναπηρία Αμηχανία 15,62 4,07 14,40 4,49 Πλαίσιο αντιμετώπισης 22,40 2,49 21,17 2,71 Επίπεδο πληροφοριών 14,31 2,95 13,82 3,35 Ευαλωτότητα ατόμου 15,62 2,53 14,85 2,65 Στάσεις απέναντι σε Παιδιά 0,91 με Αναπηρίες Γνωστική διάσταση 26,68 4,53 28,97 4,66 Συμπεριφορική διάσταση 41,50 7,28 42,97 8,21 Συναισθηματική διάσταση 36,50 6,67 38,98 7,36 Στον Πίνακα 2 παρατίθενται τα αποτελέσματα της ανάλυσης της συνάφειας (δείκτες Pearson r) μεταξύ όλων των υπό μελέτη μεταβλητών. Πίνακας 2 Συνάφεια (δείκτες Pearson r) μεταξύ των υπό μελέτη μεταβλητών για το συνολικό δείγμα 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1. Αυτοεκτίμηση - 2. Εξωστρέφεια.263** - 3. Συναισθηματική.454**.160** - Σταθερότητα 4. Συνεργατικότητ α -.011 -.009.201** - 5. Ευσυνειδησία.136* -.085.224**.325** - 6. Ανοιχτότητα.275**.227**.232**.118*.219** - σε νέες εμπειρίες 7. ΕΑ πριν -.007 -.087 -.105 -.017 -.066 -.134* - 8. ΕΑ μετά -.042 -.085.017-0.16 -.076 -.117*. 434** - 9. ΣΑΠΑ πριν.071.145*.031.088.021.009 -.130*. 321* -

10. ΣΑΠΑ μετά.057.180**.039.151**.079.092 -.099. 348* * *. 717** - Σημείωση: ΕΑ (πριν)= Επίπεδο Αμηχανίας πριν τη σύμπραξη, ΕΑ (μετά)= Επίπεδο Αμηχανίας μετά τη σύμπραξη, ΣΑΠΑ πριν= Στάσεις απέναντι σε Παιδιά με Αναπηρίες πριν τη σύμπραξη, ΣΑΠΑ μετά= Στάσεις απέναντι σε Παιδιά με Αναπηρίες μετά τη σύμπραξη. ** p<.001, *p<.05 Αλλαγές στο επίπεδο αμηχανίας και στις στάσεις πριν και μετά τη σύμπραξη Αρχικά τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τα παιδιά των γενικών σχολείων πριν την έκθεσή τους στη σύμπραξη ανέφεραν ότι αισθάνονταν αμηχανία απέναντι στα άτομα με αναπηρία. Ωστόσο μετά την έκθεσή τους στη σύμπραξη και την αλληλεπίδρασή τους με τα άτομα με αναπηρίες ανέφεραν λιγότερη αμηχανία (βλ. Πίνακα 3). Παρόμοιες αλλαγές παρατηρήθηκαν και όσον αφορά τις στάσεις των παιδιών των γενικών σχολείων απέναντι στα παιδιά με αναπηρία. Συγκεκριμένα, τα παιδιά των γενικών σχολείων μετά την έκθεσή τους στη σύμπραξη δήλωσαν πιο θετικές στάσεις απέναντι στα παιδιά με αναπηρία (βλ. Πίνακα 3). Πίνακας 3 Μέσοι Όροι, Τυπικές Αποκλίσεις (σε παρένθεση) και αποτελέσματα Repeated Measures ANOVA για το επίπεδο αμηχανίας και των στάσεων πριν και μετά τη σύμπραξη Πριν Μετά F p Επίπεδο Αμηχανίας 67,94 64,25 45,36 0,001 (8,63) (9,11) Στάσεις απέναντι στα άτομα με αναπηρίες 104,33 110,64 69,77 0,001 (16,08) (17,95)

Επίπεδο αμηχανίας και στάσεις απέναντι στην αναπηρία: διαφορές μεταξύ των δυο φύλων Η διαδικασία της σύμπραξης επηρέασε περισσότερο τα κορίτσια από ότι τα αγόρια. Συγκεκριμένα, τα αγόρια και τα κορίτσια δεν διέφεραν ως προς τον βαθμό που αισθάνονταν αμηχανία απέναντι στα άτομα με αναπηρία πριν τη σύμπραξη. Μετά τη σύμπραξη ωστόσο και την επαφή τους με άτομα με αναπηρία τα κορίτσια ανέφεραν λιγότερη αμηχανία από ότι τα αγόρια (βλ. Πίνακα 4). Ως προς τις στάσεις τους απέναντι σε παιδιά με αναπηρία πριν και μετά τη σύμπραξη, τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τα κορίτσια και πριν αλλά και μετά τη σύμπραξη παρουσίασαν θετικότερες στάσεις απέναντι στα άτομα με αναπηρία σε σχέση με τα αγόρια (βλ. Πίνακα 4). Πίνακας 4 Μέσοι Όροι, Τυπικές Αποκλίσεις (σε παρένθεση) και αποτελέσματα t- κριτηρίου για το επίπεδο αμηχανίας και των στάσεων πριν και μετά τη σύμπραξη ως προς το φύλο Αγόρια Κορίτσια t-τιμή p ΕΑ πριν 69,14 67,41 (7,91) (8,90) 1,61 0,05 ΕΑ μετά 67,65 62,71 (9,48) (8,53) 4,45 0,001 ΣΑΠΑ πριν 98,52 106,91 (17,44) (14.77) -3,97 0,001 ΣΑΠΑ μετά 102,49 114,33 (20,46) (15,44) -4,93 0,001 Σημείωση: ΕΑ (πριν)= Επίπεδο Αμηχανίας πριν τη σύμπραξη, ΕΑ (μετά)= Επίπεδο Αμηχανίας μετά τη σύμπραξη, ΣΑΠΑ (πριν)= Στάσεις απέναντι σε Παιδιά με Αναπηρίες πριν τη σύμπραξη, ΣΑΠΑ (μετά)= Στάσεις απέναντι σε Παιδιά με Αναπηρίες μετά τη σύμπραξη Επίπεδο αμηχανίας και στάσεις απέναντι στην αναπηρία: διαφορές σχολείων Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι μαθητές που φοιτούσαν σε δημόσιο σχολείο ανέφεραν μεγαλύτερα επίπεδα αμηχανίας πριν τη σύμπραξη σε σύγκριση με μετά τη σύμπραξη. Ωστόσο για τα παιδιά από το ιδιωτικό σχολείο δεν βρέθηκαν διαφορές, καθώς ανέφεραν τα ίδια επίπεδα αμηχανίας και πριν και μετά τη σύμπραξη (βλ. Πίνακα 5).

Όσον αφορά τις στάσεις προς τα άτομα με αναπηρία παρατηρήθηκε ότι ανεξάρτητα το σχολείο φοίτησης μετά τη λήξη της σύμπραξης οι μαθητές δήλωσαν θετικότερες στάσεις απέναντι στα παιδιά με αναπηρία (βλ. Πίνακα 5). Πίνακας 5 Μέσοι Όροι και Τυπικές Αποκλίσεις (σε παρένθεση) και αποτελέσματα t- κριτηρίου για το επίπεδο αμηχανίας και των στάσεων πριν και μετά τη σύμπραξη ξεχωριστά για το κάθε σχολείο Δημόσιο Ιδιωτικό Πριν Μετά t-τιμή p Πριν Μετά t-τιμή p ΕΑ 68,49 64,41 6,94 0,001 65,78 63,58 1,55 0,05 (8,55) (8,82) (8,65) (10,28) ΣΑΠΑ 105,57 111,46-7,17 0,001 99,42 107,41-4,29 0,001 (16,04) (17,86) (15,44) (18,13) Σημείωση: ΕΑ = Επίπεδο Αμηχανίας, ΣΑΠΑ = Στάσεις απέναντι σε Παιδιά με Αναπηρίες Ωστόσο, σημειώθηκαν διαφορές μεταξύ σχολείων, με τα παιδιά από το ιδιωτικό να δηλώνουν λιγότερη αμηχανία σε σύγκριση με τα παιδιά των δημοσίων σχολείων πριν τη σύμπραξη. Από την άλλη φαίνεται ότι πριν τη σύμπραξη τα παιδιά του ιδιωτικού ανέφεραν λιγότερο θετικές στάσεις απέναντι στα παιδιά με αναπηρία σε σχέση με τα παιδιά του δημοσίου. Οι διαφορές ωστόσο εξαλείφθηκαν μετά την αλληλεπίδραση των μαθητών με άτομα με αναπηρίες και για τις δυο εξαρτημένες μεταβλητές καθώς δεν βρέθηκαν διαφορές μεταξύ σχολείων (βλ. Πίνακα 6). Πίνακας 6 Μέσοι Όροι και Τυπικές Αποκλίσεις (σε παρένθεση) και αποτελέσματα t- κριτηρίου για το επίπεδο αμηχανίας και των στάσεων πριν και μετά τη σύμπραξη ως προς το σχολείο Δημόσιο Ιδιωτικό t p ΕΑ (πριν) 68,49 65,78

(8,55) (8,65) -2,17 0,031 ΕΑ (μετά) 64,41 63,58 (8,82) (8,55) -0,63 0,05 ΣΑΠΑ (πριν) 105,57 99,42 (16,04) (15,44) -2,65 0,008 ΣΑΠΑ (μετά) 111,50 107,41 (17,87) (18,13) -1,55 0,05 Σημείωση: ΕΑ (πριν)= Επίπεδο Αμηχανίας πριν τη σύμπραξη, ΕΑ (μετά)= Επίπεδο Αμηχανίας μετά τη σύμπραξη, ΣΑΠΑ πριν= Στάσεις απέναντι σε Παιδιά με Αναπηρίες πριν τη σύμπραξη, ΣΑΠΑ μετά= Στάσεις απέναντι σε Παιδιά με Αναπηρίες μετά τη σύμπραξη. Παράγοντες προσωπικότητα των εφήβων και στάσεις απέναντι στην αναπηρία Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των παιδιών των γενικών σχολείων προέβλεπαν σε σημαντικό βαθμό ποια θα ήταν η στάση τους απέναντι στα παιδιά με αναπηρία. Ειδικότερα τα παιδιά που χαρακτηρίζονταν από εξωστρέφεια και συνεργατικότητα έτειναν να έχουν θετικότερη στάση απέναντι στα παιδιά με αναπηρία συγκριτικά με τους άλλους τύπους προσωπικότητας (βλ. Πίνακα 7). Πίνακας 7 Προβλεπτικοί παράγοντες των Πέντε Παραγόντων Προσωπικότητας μετά τη σύμπραξη Εσωστρέφεια/Εξωστρέφεια Νευρωτισμός Συνεργατικότητα Ευσυνειδησία Ανοιχτότητα σε νέες εμπειρίες Beta 0,18** -0,37 0,14* 0,05 0,03 * p < 0,05. ** p < 0,01 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Τα αποτελέσματα της παραπάνω έρευνας δείχνουν ότι μετά την έκθεσή τους στη σύμπραξη και την αλληλεπίδρασή τους με νέους με αναπηρίες, το δείγμα των μαθητών που συμμετείχε στο διαδραστικό εικαστικό & αθλητικό εργαστήρι του Σ.Κ.Ε.Π. "Αποτυπώματα" εμφάνισε με στατιστικά

σημαντική διαφορά, χαμηλότερα επίπεδα αμηχανίας και θετικότερη στάση απέναντι στην αναπηρία. Τόσο οι έρευνες σε διεθνή & εθνικό επίπεδο όσο η διεξαγωγή της δικής μας έρευνας αναδεικνύουν την σημαντικότητα της αλληλεπίδρασης μαθητών γενικής εκπαίδευσης & νέων με αναπηρίες ως βασικό εργαλείο και προϋπόθεση για την αλλαγή στάσης και νοοτροπίας σχετικά με την διαφορετικότητα και την αναπηρία. Ωστόσο είναι απόλυτα σαφές ότι μια μεμονωμένη δράση σύμπραξης δεν αρκεί. Η καθιέρωση συστηματικών προγραμμάτων εξοικείωσης με την αναπηρία μπορεί να αποτελέσει το μέσο για μια ολοκληρωμένη προσέγγιση αλλαγής, στοχεύοντας στην άρση των προκαταλήψεων σχετικά με την αναπηρία και την ενσωμάτωση των νέων με αναπηρία στην καθημερινότητα.