ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΑΠΑΡΧΗ ΤΩΝ ΑΘΛΗΤΙΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΑΠΑΡΧΗ ΤΩΝ ΑΘΛΗΤΙΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των αρχαίων Ελλήνων είναι και το αγωνιστικό τους πνεύμα, που ξεκινά από την ανάγκη της επιβίωσης. 1 Σ αυτό το κεφάλαιο θα εξετάσουμε την εξέλιξη αυτού του αθλητικού πνεύματος, με μια σύντομη ιστορική επισκόπηση, από την ελληνική αρχαιότητα, όπου βρίσκονται οι ρίζες του, μέχρι τους Ελληνιστικούς χρόνους. Οι αθλητικοί αγώνες αποτελούσαν κυρίως, για πολλούς πολιτισμούς, κατά την αρχαιότητα, τμήμα της θρησκευτικής τους έκφρασης. 2 Οι αγώνες, ως αναπόσπαστο τμήμα των θρησκευτικών εορτών, ανάλογα με το είδος τους, συνιστούσαν έκφραση ταυτότητας για τους εκάστοτε συμμετέχοντες, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τους Ολυμπιακούς αγώνες στους οποίους λάμβαναν μέρος Έλληνες αθλητές από όλο τον αρχαίο κόσμο. 3 1. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΓΩΝΩΝ Οι αρχαίοι ελληνικοί αθλητικοί αγώνες έχουν ρίζες που χάνονται στα βάθη των αιώνων. Είναι αναγκαίο λοιπόν να αναζητηθούν αυτές οι ρίζες στις πρώιμες περιόδους, ξεκινώντας από το Αιγαίο και την Κρήτη όπου άνθισε ο παλαιότερος μεγάλος πολιτισμός σε ευρωπαϊκό έδαφος. 4 Οι αιγαιακοί πολιτισμοί της 3 ης χιλιετίας π.χ. αναπτύχθηκαν στην ηπειρωτική Ελλάδα, την Κρήτη και τις Κυκλάδες, 5 ενώ παράλληλα, ένας μεγάλος σύγχρονος πολιτισμός αναπτύχθηκε και στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου. 6 Οι 1 Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 29. 2 Λ. Ευφραίμογλου, «Χαιρετισμός», Διεθνές Συνέδριο: Αθλητισμός, Κοινωνία και Ταυτότητα, ΙΜΕ, 26-29 Μαϊου 2004, σελ. 2. 3 Ενδεικτικά αναφέρουμε το ρήτορα Ισοκράτη που τονίζει τα αγαθά αποτελέσματα για την ειρήνη των Ελλήνων και τη σύσφιξη των σχέσεών τους από τη συνάντηση στην Ολυμπία και τη συμμετοχή τους σε κοινές προσπάθειες, προσευχές, θυσίες και αγώνες. Ισοκράτης, Πανηγυρικός 43. 4 Γ. Σακελλαράκης, «Προϊστορία των αγώνων», Οι Ολυμπιακοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, σελ. 15. 5 Βλ. περισσότερα C.D.-Rom, Κυκλαδικός κόσμος: Τέχνη και ιστορία στο κεντρικό Αιγαίο, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, 1999. 6 «Η Πολιόχνη μάλιστα, με σημαντικά οικοδομήματα, κοινοτικά έργα όπως η οχύρωσή της, οι μνημειακές σιταποθήκες της και ένα μεγάλο κτίσμα με λίθινα έδρανα ένα είδος βουλευτηρίου-, θεωρείται ως η αρχαιότερη αιγαιακή, και κατ επέκταση ευρωπαϊκή πόλη». Ο σημαντικός οικισμός της Πολιόχνης εμφανίστηκε στη Λήμνο γύρω στο 3.000 π.χ.. Η ανάπτυξή της Λήμνου ευνοήθηκε από τη γεωγραφική 12

Αιγαιακοί πολιτισμοί παρά τις ομοιότητες τους και τις στενές σχέσεις που ανέπτυξαν μεταξύ τους, ο καθένας τους διατήρησε τη δική του φυσιογνωμία και ταυτότητα. 7 1.1. Προολυμπιακός απόηχος από την Κρήτη Σε αντίθεση προς τη γενικότερη πολιτισμική κάμψη που παρατηρείται στους άλλους αιγαιακούς πολιτισμούς, η Κρήτη γνωρίζει ανοδική πορεία στη στροφή από την 3 η προς τη 2 η χιλιετία. Με την ίδρυση μεγάλων ανακτόρων στην Κνωσό και τη Φαιστό γύρω στο 2000-1900 π.χ. εισέρχεται στην ανακτορική της φάση 8 και αναπτύσσει ένα πολιτισμό με ιδαίτερο χρώμα, την εποχή του Μίνωα 9 : «Πολιτισμό με ειρηνικό χαρακτήρα, που επιδιδόταν συχνά σε ειρηνικές ψυχαγωγικές εκδηλώσεις». 10 Η απουσία πολεμικών σκηνών από την τέχνη τους, καθώς επίσης όπλων από τους τάφους, μαρτυρούν τη μεγάλη αγάπη του λαού 11 εκείνου για την ειρήνη και τα ειρηνικά έργα. Πολύ νωρίς η Κρήτη, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, ανέπτυξε στενές εμπορικές σχέσεις τόσο με τις γειτονικές Κυκλάδες, όσο και με εξωαιγαιακούς πολιτισμούς. 12 Στο πρώτο μισό της 2 ης χιλιετίας οι Μινωίτες με τις επικοινωνίες που είχαν με την Αίγυπτο παρέλαβαν πολλά ανατολικά στοιχεία και μαζί μ αυτά και τα αθλητικά παιχνίδια. 13 Στους ανατολικούς λαούς, κυρίως στην Αίγυπτο, ανιχνεύονται από την 3 η χιλιετία π.χ. οι πρώτες μορφές αθλητισμού. Σε παραστάσεις μνημείων τέχνης βλέπουμε άντρες να παλεύουν ή να σηκώνουν βάρη, παράλληλα πολλές ασκήσεις, με σφαίρες, με ραβδιά και μαχαίρια στην ξηρά ή στο Νείλο σε βάρκες. Έτσι διασκέδαζαν οι κατώτερες αλλά και οι θέση της, μπροστά στα Δαρδανέλλια, απέναντι ακριβώς από την Τροία και λόγω της ανάπτυξης του θαλασσινού εμπορίου. Β. Ασημομύτης, κ. ά, Πολιτισμική Προσφορά, Αθήνα 1998, σελ. 16. 7 Βλ. περισσότερα: Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική προσφορά, σσελ. 8-16. 8 Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική προσφορά, σελ. 16. 9 Ειρήνη Αργυρούδη, κ. ά., Ελληνικός πολιτισμός 1, σελ. 47. 10 Μ. Κογχυλάκης, Ολυμπιακοί αγώνες, σελ. 32. 11 Από τις πιο αγαπητές ασχολίες των Μινωιτών ήταν το κυνήγι και το ψάρεμα. Οι ασχολίες αυτές δεν ήταν για τους κατοίκους μόνο διασκέδαση αλλά και ένας καλός τρόπος εξεύρεσης τροφής. Τα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν ότι οι Μινωίτες κυνηγοί είχαν αναπτύξει όλα τα κατάλληλα όπλα και ότι οι Μινωίτες ψαράδες είχαν επινοήσει και εφάρμοζαν μεθόδους ψαρέματος ισάξιες των άλλων λαών της εποχής τους, ακόμα και πολύ μεταγενεστέρων. Ι. Μουρατίδης, «Αρχαίοι Ολυμπιακοί αγώνες», Ολυμπιακοί αγώνες, σελ. 16. 12 Ο Άγγλος αρχαιολόγος Άρθουρ Έβανς έφερε στο φως τα παλάτια του Μίνωα. Η Ειρήνη Αργυρούδη γράφει ότι αφιέρωσε τριάντα πέντε ολόκληρα χρόνια γι αυτόν το σκοπό και κατάφερε στο τέλος να στήσει να ζωντανέψει με την εργασία του τον αρχαίο κόσμο της Κρήτης. Ο ίδιος ονόμασε αυτόν τον πολιτισμό Μινωικό. Τις ανασκαφές στο νησί της Θήρας τις έκανε ο Σπύρος Μαρινάτος ο οποίος ανακάλυψε τον οικισμό στο Ακρωτήρι, που διατηρήθηκε κάτω από την ηφαιστειακή στάχτη σε εξαιρετική κατάσταση 12 «...από τους πρώιμους αυτούς χρόνους στράφηκαν οι Μινωίτες και σε εξωαιγαιακές περιοχές όπως η φαραωνική Αίγυπτος από τον ανώτερο πολιτισμό της οποίας φαίνεται πως δέχτηκαν ποικίλες επιδράσεις». Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική προσφορά, σελ.16. 13 Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 13. 13

ανώτερες τάξεις, ακόμα και ο ίδιος ο Φαραώ. Η θεαματική επίδειξη των αθλητικών αυτών παιχνιδιών, μόνο έτσι θα μπορούσαμε να τα χαρακτηρίσουμε, ξεκινούν βέβαια από τη φυσική έφεση για άσκηση του σώματος, αλλά μοναδικός στόχος τους είναι η ψυχαγωγία του κοινού, σκοπός για τον οποίο περνούν αυτά τα γυμνάσματα σε διάφορες μορφές και στην Κρήτη. 14 Αυτά τα αθλήματα εξελίχθηκαν αργά σε διακριβωμένα με κανόνες αθλήματα, που εκτός από την επίδειξη δεξιότητας συνδέθηκαν με τις θρησκευτικές εκδηλώσεις της μινωικής κοινωνίας 15 και απέκτησαν για κύριο σκοπό την άμιλλα μεταξύ των αθλητών. Η πρώιμη αυτή μορφή των αθλοπαιδιών που εισήχθη στην Κρήτη, με τη συνεχή μεταβολή έφθασε να γίνει, μέσα σ ένα υψηλό πολιτιστικό επίπεδο, ύστερα από διαρκή άσκηση, άθλημα. 16 Σε μινωικά έργα τέχνης απεικονίζονται αθλήματα και αθλητικές δραστηριότητες των Μινωιτών ήδη από τις αρχές της 2 ης χιλιετίας. Πολλά τμήματα των μινωικών παλατιών είναι διακοσμημένα με παραστάσεις χορών 17 ταυροκαθαψιών και θεατών που παρακολουθούσαν τους αγώνες και τα θεάματα. Άξια προσοχής είναι και τα περίφημα ρυτά αγγεία από στεατίτη που βρέθηκαν στην Αγία Τριάδα. Σε ένα μάλιστα από αυτά τα ανάγλυφα αγγεία, το ρυτό των αγωνισμάτων, 18 όπως ονομάσθηκε από τους αρχαιολόγους, απεικονίζει στις τέσσερις ζώνες του σκηνές ταυροκαθαψιών, πάλης και πυγμής. Ακόμη στις αρχές της 2 ης χιλιετίας π.χ. εμφανίζονται στη μινωική Κρήτη και πήλινα πλαστικά αγγεία σε σχήμα ταύρου με ένα ή περισσότερους ακροβάτες προσκολλημένους ή κρεμασμένους στα κέρατα του ζώου. Παιχνίδια, γυμνάσματα και αθλήματα που είναι γνωστά και εκτελούνται ευρύτατα στην Κρήτη, κατά το 16 ο αι. π.χ. είναι: το κυβίστημα, τα ταυροκαθάψια, η πυγμή και η πάλη. 19 Το Κ υ β ί σ τ η μ α είναι γνωστό στην Κρήτη από την Ανατολή και κυρίως την Αίγυπτο και γίνεται πολύ αγαπητό. Οι κυβιστητήρες είναι νέοι άνδρες φανταχτερά ντυμένοι με περίτεχνο περίζωμα και ζώνη με φούντες, συχνά με φτερά στο κεφάλι και βραχιόλια στα χέρια, που στηρίζονται με τα χέρια στο έδαφος και εκτελούν ακροβατικά 14 Γ. Σακελλαράκης, «Προϊστορία των αγώνων», Οι Ολυμπιακοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, σελ. 15. 15 Όπ. παρ. 16 Έλση Σπαθάρη, Το ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 13. 17 Η Μινωϊκή Κρήτη φαίνεται ότι έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στη γέννηση και στην ανάπτυξη του Αρχαίου Ελληνικού χορού και η συνέχεια του Μινωϊκού χορού στον Μυκηναϊκό πολιτισμό είναι δεδομένη. Βλ. περισσότερα Π. Νέαρχος, Το μήνυμα του Απόλλωνα, Αθήνα 1996, σσελ. 257-308. 18 Ι. Μουρατίδης, «Αρχαίοι ολυμπιακοί αγώνες», Ολυμπιακοί αγώνες, σελ. 13. 19 Γ. Σακελλαράκης, «Προϊστορία των αγώνων», Οι Ολυμπιακοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, σελ. 16. 14

γυμνάσματα με ευλυγυσία και δεξιοτεχνία. Έχει όμως και σύνθετες παραλλαγές, όπως εκτέλεση ακροβασίας ανάμεσα σε ξίφη. 20 Τα Τ α υ ρ ο κ α θ ά ψ ι α ήταν πολύ ενδιαφέρον άθλημα στη μινωική Κρήτη. Παιχνίδια με ταύρους συναντάμε επίσης στην Αίγυπτο, στην Ινδία και στην Καππαδοκία. 21 Στο αγώνισμα αυτό συμμετείχαν άνδρες και γυναίκες και πάνω από δύο άτομα. Τα περίτεχνα ενδύματα των αθλητών, ομοιόμορφα για άνδρες και γυναίκες, τα ψηλά υποδήματα, οι ταινίες στο μέτωπο, τα περιδέραια κ. ά., ίσως δεν ήταν μόνο απλά διακοσμητικά στοιχεία, αλλά και δηλωτικά ευγένειας. Οι ταυροκαθάπτες ήταν πιθανόν πρόσωπα της ανωτέρας τάξεως. 22 Το εξαιρετικά αυτό δύσκολο άθλημα διεξαγόταν στο πλαίσιο θρησκευτικών τελετών, γεγονός που αποδεικνύεται από το ότι ο ταύρος ήταν ιερό ζώο στην Κρήτη, καθώς και από την παρουσία ιερών συμβόλων στις παραστάσεις του αθλήματος. Η τέλεση των ταυροκαθαψίων γινόταν σε περιφραγμένους υπαίθριους χώρους και πλατείες, κοντά στα μινωικά ανάκτορα και όχι μέσα στις αυλές τους, όπως παλαιότερα πιστευόταν. Είναι σημαντικό ότι για πρώτη φορά στην ιστορία του αθλητισμού δημιουργούνται ειδικοί χώροι για την εκτέλεση ενός αθλήματος. 23 Για την εκτέλεση των ταυροκαθαψίων, των περίπλοκων αυτών και συγχρόνως επικίνδυνων παιχνιδιών με τους ταύρους, ως βάση προαπαιτείτο η ευλυγισία κι η τεχνική των κυβιστητήρων. 24 Στην εκτέλεση των ταυροκαθαψίων διακρίνουμε τις ακόλουθες βασικές διαδοχικές φάσεις: α. Αρχικά ο αθλητής αρπάζει τον ταύρο καθώς τρέχει με χαμηλωμένο το κεφάλι από τα κέρατα β. Καθώς το ζώο υψώνει το κεφάλι, ο ταυροκαθάπτης αφήνει τα κέρατα γ. Διαγράφει έναν κύκλο στον αέρα καθώς τινάζεται απότομα δ. Στέκει πάνω στην πλάτη του ταύρου ισορροπώντας στιγμιαία σε όρθια στάση, και τελικά ε. Πηδάει στη γη. 25 Ο Γ. Σακελλαράκης σημειώνει ότι τα ατυχήματα δεν έλειπαν κατά την εκτέλεση των ταυροκαθαψίων και ότι για την άρτια εκτέλεσή τους απαιτούνταν συντονισμός στις 20 Σύμφωνα με τον Γ. Σακελαρράκη ίσως δεν είναι απλή σύμπτωση πως το κυβίστημα συνηθίζεται ακόμα και σήμερα στην Κρήτη, ως επίδειξη δεξιοτεχνίας ευύγιστων σωμάτων, στον λεγόμενο πηδηχτό χορό. Γ. Σακελλαράκης, «Προϊστορία των αγώνων», Οι Ολυμπιακοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, σελ. 16. 21 Γ. Σακελλαράκης, «Προϊστορία των αγώνων», Οι Ολυμπιακοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, σελ. 19. 22 Όπ. παρ. 23 Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 14. 24 Γ. Σακελλαράκης, «Προϊστορία των αγώνων», Οι Ολυμπιακοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, σελ. 16. 25 Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 14. 15

κινήσεις της ομάδας, για τον οποίο ήταν απαραίτητο να έχει προηγηθεί μεγάλη σωματική και πνευματική εξάσκηση των αθλητών. 26 Η Π ά λ η και Π υ γ μ ή, τα δύο αυτά αγωνίσματα στίβου που υπάρχουν στα ολυμπιακά αθλήματα, ήταν γνωστά στη μινωική Κρήτη και πιθανόν να έχουν τη ρίζα τους πάλι από την Αίγυπτο. 27 Στα αρχαιολογικά ευρήματα οι αθλητές εικονίζονται πάντα κατά ζεύγη είναι νέοι με στιβαρά σώματα, φορούν περιζώματα, υποδήματα, περιδέραια, έχουν δεμένους τους καρπούς των χεριών τους και μακριά μαλλιά. Οι παλαιστές επίσης φορούν κράνη και παραγναθίδες, 28 άγνωστα στους πολεμιστές. 29 Η διακρίβωση των διαφόρων φάσεων στα παραπάνω αγωνίσματα είναι δύσκολη. 30 Αναφέρεται επίσης ότι και οι αγώνες τοξοβολίας συνηθίζονταν στη μινωική Κρήτη. Στην Ιλιάδα φαίνεται ότι ο Μηριόνης είναι ο ένας από τους δύο αθλητές της τοξοβολίας στους επικήδειους αγώνες του Πατρόκλου. Μάλιστα στην τέχνη των μινωιτών, ιδιαίτερα των αγγείων, φαίνεται η απεικόνιση του τόξου. 31 Στην Κρήτη έπαιρναν μέρος στα αθλήματα άντρες και γυναίκες. Σε σχετικό σχολιασμό της περίφημης τοιχογραφίας του Ταυρομάχου της Κνωσού, η οποία ανήκει στη δεύτερη παλατιακή περίοδο και απεικονίζει τρεις αθλητές με έναν ταύρο, αναφέρεται ότι μεταξύ τους υπάρχει και μια γυναίκα. 32 Μάλλον αυτή πρέπει να είναι η βοηθός του αθλητή και να εκτελεί μια άσκηση πάνω στη ράχη του ταύρου, χωρίς βέβαια να αποκλείεται το γεγονός της συμμετοχής της στο επικίνδυνο αυτό άθλημα. 33 Αξιοσημείωτη βέβαια είναι η τιμή που απέδιδαν οι Μινωίτες στη μητέρα. 34 Θεατές των αγώνων στη μινωική Κρήτη ήταν άντρες και γυναίκες. Σε τοιχογραφίες, που βρέθηκαν στο παλάτι της Κνωσού, απεικονίζονται άντρες και γυναίκες να 26 Γ. Σακελλαράκης, «Προϊστορία των αγώνων», Οι Ολυμπιακοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, σελ. 19. 27 Γ. Σακελλαράκης, «Προϊστορία των αγώνων», Οι Ολυμπιακοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, σελ. 21. 28 Το γνωστό ρυτό των αγωνισμάτων ή βάζο του πυγμάχου, χρονολογίας 1600 π.χ. απεικονίζει σκηνές πυγμαχίας. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι οι αθλητές της πυγμαχίας φορούν προστατευτικά κράνη, γάντια, ενδύματα που καλύπτουν τα γεννητικά τους όργανα, περιδέραια, καθώς και ζώνες. Ι. Μουρατίδης, «Αρχαίοι Ολυμπιακοί αγώνες», Ολυμπιακοί αγώνες, σελ. 15. 29 Γ. Σακελλαράκης, «Προϊστορία των αγώνων», Οι Ολυμπιακοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, σελ. 21. 30 «Ο νικητής, με το βάρος στο ένα πόδι, κλίνει ελαφρά το σώμα εμπρός, υψώνει το αριστερό χέρι σαν ασπίδα και σφίγγει σε γροθιά το δεξί. Ο νικημένος εικονίζεται σε ποικίλες στάσεις, στην προσπάθεια να αποκρούσει τα χτυπήματα ή στην οριστική ήττα, πεσμένος στα γόνατα ή στους γοφούς. Οι αθλητές εικονίζονται πάντα κατά ζεύγη». Όπ. παρ. 31 Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 14. 32 «Οι γυναίκες στην Κρήτη είχαν τα ίδια δικαιώματα με τους άνδρες. Έπαιρναν μέρος στις γιορτές, τα αγωνίσματα, το κυνήγι, τις θυσίες». Ειρήνη Αργυρούδη,κ.ά, Ελληνικός πολιτισμός 1, σελ. 32. 33 Ι. Μουρατίδης, «Αρχαίοι Ολυμπιακοί αγώνες», Ολυμπιακοί αγώνες, σελ. 14. 34 Ο Ηρόδοτος μας πληροφορεί ότι τα παιδιά «έπαιρναν το όνομά τους από τη μητέρα και όχι από τον πατέρα».ιδέ περισσότερα: Ειρήνη Αργυρούδη, κ. ά., Ελληνικός πολιτισμός 1, σελ. 36. 16

παρακολουθούν αγώνες. Η ενδυμασία τους φανερώνει ανεπτυγμένη αισθητική και φαντασία. 35 Οι γυναίκες κάθονταν στις μπροστινές θέσεις, που ήταν και οι καλύτερες. Τα παιδιά στη μινωική Κρήτη, δεν πήγαιναν μόνο στο σχολείο, αλλά έπαιζαν και διάφορα παιχνίδια. 36 Σε ό,τι αφορά τα παιδιά γυμνάζονταν καθημερινά ενώ έπαιζαν διάφορα παιχνίδια όπως το ζατρίκιο που παιζόταν με ζάρια και μοιάζει με το σκάκι. 37 Πάντα σύμφωνα με την Ειρήνη Αργυρούδη, εντυπωσιακές τοιχογραφίες ήρθαν στο φως ύστερα από ανασκαφές που έγιναν στη Θήρα. 38 Μάλιστα μια απ αυτές, θεωρείται το αρχαιότερο δείγμα τέχνης καθώς απεικονίζει μια σκηνή πυγμαχίας παίδων με έντονα χρώματα, καθώς και την ανατομία του παιδικού σώματος. Η τοιχογραφία, χρονολογημένη γύρω στο 1500 π.χ., εικονίζει δύο παιδιά που πυγμαχούν φορώντας γάντι πυγμαχίας στο δεξί τους χέρι, ζώνες, ένα ένδυμα που καλύπτει τα γεννητικά τους όργανα και ένα καπελάκι χρώματος μπλε επάνω στο οποίο είναι δεμένοι κοντοί και μεγάλοι βόστρυχοι. Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν, ότι τα δύο παιδιά που ασκούνται στην πυγμαχία στην προαναφερθείσα τοιχογραφία είναι ηλικίας 8 10 και είναι αριστοκρατικής καταγωγής. 39 Στη μινωική Κρήτη, όπου λατρευόταν η Μεγάλη Μητέρα θεά, θεότητα της φύσης, της βλάστησης και της γονιμότητας και όπου μέχρι και το τέλος του μινωικού πολιτισμού η θρησκεία των Μινωιτών δεν άλλαξε στις βασικές της κατευθύνσεις, το θρησκευτικό στοιχείο συντέλεσε καθολικά, έτσι ώστε τα αθλητικά παιχνίδια να εξελιχθούν σε αθλήματα. 40 35 Ι. Μουρατίδης, «Αρχαίοι Ολυμπιακοί αγώνες», Ολυμπιακοί αγώνες, σελ. 16. 36 «Το παλάτι της Κνωσού είχε και το σχολείο του, μια αίθουσα με πέτρινους πάγκους τριγύρω...». Ειρήνη Αργυρούδη, κ. ά., Ελληνικός πολιτισμός 1, σελ. 37. 37 Ειρήνη Αργυρούδη, κ. ά., Ελληνικός Πολιτισμός 1, σελ. 32. 38 Στην προϊστορική περίοδο, η Κρήτη διατηρούσε στενές σχέσεις με τη γειτονική Θήρα. Ειρήνη Αργυρούδη, κ. ά., Ελληνικός πολιτισμός 1, σελ. 38. 39 Ι. Μουρατίδης, «Αρχαίοι Ολυμπιακοί αγώνες», Ολυμπιακοί αγώνες, σελ. 14. 40 Η λατρεία της συνδυαζόταν με χορούς, αγώνες και άλλες λατρευτικές εκδηλώσεις. Ιδαίτερα, οι ερευνητές της αποδίδουν την ιδιότητα της θεάς των αγωνισμάτων και του χορού. Όπ. παρ. και παρακάτω στη σελ. 16: «Η πρώτη γραπτή μαρτυρία σχετικά με τους χορούς στην προϊστορική Κρήτη εντοπίζεται στην Ιλιάδα. Μετά τον Όμηρο, πολλοί άλλοι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρονται στην επιδεξιότητα και στην αγάπη που είχαν οι Κρήτες στο χορό, ο οποίος δεν ήταν μόνο για διασκέδαση ή ένα θέαμα, αλλά κάτι περισσότερο : ένα αναπόσπαστο τμήμα της μινωικής θρησκείας. Οι χοροί, καθώς και οι πολλές θρησκευτικές τελετές της μινωϊκής Κρήτης συνοδεύονταν από μουσική λύρας ή φλογέρας». Επίσης π.β. Πολλοί ερευνητές, πιστεύουν, ότι οι ρίζες των χορών της κυρίως Ελλάδας βρίσκονται στη μινωική Κρήτη. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι στην Τσακωνιά της Πελοποννήσου χορεύουν ακόμη και σήμερα ένα χορό που τον λένε Τσακώνικο και έχει μείνει ως «ο χορός που χόρεψε ο Θησέας». Οι χορευτές του τσακώνικου χορού σχεδιάζουν με τα βήματά τους το σχέδιο του λαβύρινθου. Ειρήνη Αργυρούδη, κ. ά., Ελληνικός πολιτισμός 1, σελ. 35. 17

1.2. Ο μυκηναϊκός πολιτισμός και οι αθλητικοί αγώνες Ο H. W. Van Loon αναφέρει ότι μια μικρή φυλή νομάδων που άφησε τα μέρη γύρω από το Δούναβη στα οποία είχε εγκατασταθεί πολύ πριν και τράβηξε προς το Νότο, ψάχνοντας να βρει καινούργια βοσκοτόπια, θεωρείται υπεύθυνη για την καταστροφή της Κρήτης και του αιγαιακού πολιτισμού. Οι άνθρωποι της φυλής 41 αυτής αυτοκαλούνταν Έλληνες. 42 Μεταξύ του 2000 1900 π.χ. περίπου, εισέβαλαν στην κυρίως Ελλάδα οι Ινδο-Ευρωπαίοι, που μιλούσαν πρωτο-ελληνικά. Η νέα αυτή φυλή και η συμβίωσή τους με τους κατοίκους στον ελληνικό χώρο, τους Προέλληνες, δημιούργησε το μυκηναϊκό πολιτισμό και την πρώτο-ελληνική γλώσσα. Σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας μεταξύ του 1600 και 1200 π.χ. η πρόοδος των Μυκηναίων είναι σημαντική. 43 Οι Μυκηναίοι ήρθαν σε επαφή και με άλλους πολιτισμούς της εποχής. Σε ολόκληρο το νησιωτικό χώρο ίδρυσαν αποικίες και εμπορικούς σταθμούς. 44 Ο γεωγράφος, ο Στράβωνας, που έζησε αρκετούς αιώνες μετά την καταστροφή των Μυκηνών, 45 πέρασε από τον τόπο που ήταν χτισμένο το κέντρο του Μυκηναϊκού πολιτισμού, η πόλη των Μυκηνών, αλλά δεν βρήκε εκεί τίποτε. Ο Ερρίκος Σλήμαν, ανακάλυψε τις Μυκήνες και είναι αυτός που είχε ανακαλύψει και την Τροία. Ωστόσο ο Χρήστος Τσούντας ο Έλληνας αρχαιολόγος συνέχισε τις ανασκαφές και ήρθαν στο φως τα Κυκλώπεια 46 τείχη των Μυκηνών, 47 αλλά οι υπόλοιπες πόλεις των Αχαιών. 48 41 «Οι Αχαιοί ήταν οι πρώτοι Έλληνες. Κατέβηκαν από το Βορρά και, αφού υπέταξαν τους παλαιούς κατοίκους, έχτισαν δικές τους πόλεις... Οι νέοι κάτοικοι ήταν φτωχοί και ο πολιτισμός τους κατώτερος από τον Κυκλαδικό και το Μινωικό. Ήρθαν όμως σε επαφή με τους κατοίκους των νησιών και αργότερα δημιούργησαν δικό τους πολιτισμό, που ονομάστηκε Μυκηναϊκός από το όνομα των Μυκηνών, οι οποίες ήταν τότε η πιο σπουδαία πόλη». Ειρήνη Αργυρούδη, κ. ά., Ελληνικός πολιτισμός 1, σελ. 50. 42 Βλ. περισσότερα: H. W. Van Loon, Ιστορία της ανθρωπότητας, σσελ.44 49. 43 Ι. Μουρατίδης, «Αρχαίοι Ολυμπιακοί αγώνες», Ολυμπιακοί αγώνες, σελ. 17. 44 Βόρεια διατηρούσαν εμπορικές επαφές με τα Βαλκάνια, τις παραδουνάβιες περιοχές, τη Βαλτική και τον Εύξεινο Πόντο.Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική προσφορά, όπ. παρ., σελ. 35. «Τα μυκηναϊκά καράβια ταξίδεψαν παντού. Έφταναν στη Ρόδο, στη Μίλητο της Μικράς Ασίας, στην Κύπρο και ακόμα μακρύτερα, στα λιμάνια της Δυτικής Μεσογείου: Της Σικελίας, της Ιταλίας, της Σαρδηνίας και της Ισπανίας.» Ειρήνη Αργυρούδη, κ. ά., Ελληνικός πολιτισμός 1, σελ. 61. 45 Βλ. περισσότερα Έλση Σπαθάρη, Μυκήνες, Αθήνα 2001. 46 «Το γεγονός αυτό υπήρξε κεφαλαιώδους σημασίας α) γιατί στη μυκηναϊκή εποχή ανιχνεύεται σε μεγάλο βαθμό η αρχαιότερη ιστορική μνήμη των Ελλήνων, και β) γιατί στους ίδιους εκείνους χρόνους φαίνεται ότι σφυρηλατήθηκαν για πρώτη φορά τόσο στενοί οι δεσμοί που ένωναν τα διάφορα ελληνικά φύλα. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη μυκηναϊκή ακριβώς εποχή τοποθετείται χρονικά ο τρωικός πόλεμος, κατά τον οποίο οι Έλληνες έχοντας συνείδηση της κοινής καταγωγής τους και των συνεκτικών δεσμών τους συσπειρώθηκαν ομόθυμα για έναν κοινό σκοπό». Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική προσφορά, όπ. παρ., σελ. 19. Όπως γράφει και ο ιστορικός του 5 ου αι. π. Χ. Θουκυδίδης, ήταν η πρώτη φορά που όλοι οι Έλληνες συνενώθηκαν για έναν κοινό σκοπό. «Προ γαρ των Τρωικών ουδέν φαίνεται πρότερον κοινή εργασαμένη η Ελλάς». Ειρήνη Αργυρούδη, κ. ά., Ελληνικός πολιτισμός 1, σελ. 37, αναφέρεται στο Θουκυδίδη 47 Έλση Σπαθάρη, Μυκήνες, σσελ. 20-21. 48 Ειρήνη Αργυρούδη, κ. ά., Ελληνικός πολιτισμός 1, σελ. 63. 18

Οι Αχαιοί είχαν πολλούς θεούς, 49 όπως το Δία, την Ήρα, τον Ποσειδώνα, αλλά και τη Μεγάλη Μητέρα, τη Γη, την οποία γνώρισαν, όταν ήρθαν σε επαφή με τους Μινωίτες. 50 Όπως και στη μινωϊκή Κρήτη, έτσι και στη μυκηναϊκή Ελλάδα οι αγώνες τελούνται σε θρησκευτικές τελετές. Οι Μυκηναίοι, σύμφωνα με την Έλση Σπαθάρη, φαίνεται όμως ότι καθιερώνουν τα άθλα, 51 επιτάφιους αγώνες, με τους οποίους τιμούσαν κάποιον επιφανή νεκρό ή γενάρχη. Στα πανελλήνια ιερά, και στους τοπικούς αγώνες μαζί με τη λατρεία των ολύμπιων θεών, που έχουν την κυριότητα του χώρου, υπάρχει και ένας τοπικός ήρωας, που τον τιμούσαν τελώντας επιτάφιους αγώνες 52 σε προγενέστερους χρόνους. 53 Η σπουδαιότητα την οποία απέδιδαν οι Μυκηναίοι στις τελετές ταφής των νεκρών πολεμιστών, δεν έχει προηγούμενο στην ιστορία των αρχαίων χρόνων. Με την επικράτηση των Αχαιών, τα αθλήματα της μινωϊκής Κρήτης περνούν και στη μυκηναϊκή Ελλάδα, όπου όχι μόνο καθιερώνονται αλλά και βελτιώνονται στην τεχνική. Ο γενικός χαρακτήρας της μυκηναϊκής κοινωνίας με την εντονότερη πολεμική χροιά, είχε ως αποτέλεσμα την ταχύτερη εξέλιξη των αθλημάτων, τα οποία εξελίχθηκαν σε πραγματικά αγωνίσματα, ενώ νέα ήρθαν να προστεθούν σ αυτά, όπως η αρματοδρομία και ο δρόμος. 54 Χαρακτηριστικό είναι το πόσο λίγο ενδιαφέρθηκαν οι Μυκηναίοι για τα αθλητικά παιχνίδια των Μινωιτών, όπως τα ακροβατικά αθλήματα, το κυβίστημα και τα ταυροκαθάψια, σε αντίθεση με το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που έδειξαν για τα αγωνίσματα 49 «Οι θεότητες αυτές που μαρτυρούνται ρητά, κυρίως από το 13 ο αι. π.χ., στα ανακτορικά αρχεία της ηπειρωτικής Ελλάδας, της Κνωσσού και των Χανίων, είναι σε μεγάλο βαθμό οι ίδιες μ αυτές του ολυμπιακού δωδεκάθεου, όπως το γνωρίζουμε στην κατασταλαγμένη πλέον μορφή του από τα ομηρικά έπη και εξής. Έτσι η κοινή θρησκεία που ένωνε τους Έλληνες των ιστορικών χρόνων αποτελούσε προφανώς ένα ισχυρό συνεκτικό στοιχείο και ρυθμιστικό παράγοντα της κοινωνικής ζωής από τη μυκηναϊκή εποχή και ακόμα παλιότερα.» Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική προσφορά, όπ. παρ., σελ.28. «Μετά την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός είναι ο πρώτος μεγάλος πολιτισμός. Οι φορείς του πολιτισμού αυτού, οι Μυκηναίοι, μιλούσαν, όπως αποδείχθηκε, ελληνική γλώσσα και λάτρευαν τους ίδιους θεούς που λατρεύουν κατόπιν και οι Έλληνες της ιστορικής εποχής.» Λ. Τσακτσίρας - Μ. Τιβέριος, Ιστορία των αρχαίων χρόνων ως το 30 π.χ., Αθήνα 1996, σελ. 70. 50 Ειρήνη Αργυρούδη, κ. ά., Ελληνικός πολιτισμός 1, σελ. 57. 51 «Η τιμή και η λατρεία των νεκρών προϋποθέτει πίστη ανθρώπινη σε μεταθανάτια συνέχιση της ζωής σε κάποιον άλλο κόσμο, μεταφυσικό, καθώς και σε δυνατότητα επικοινωνίαςμεταξύ των ζωντανών και των νεκρών. Είναι αδύνατο να προσδιορισθεί χρονικά πότε διαμορφώθηκε αυτή η αντίληψη, αλλά αποτελεί το επιστέγασμα της ανθρώπινης προσπάθειας να νικηθεί ο θάνατος». Θ. Γιαννάκη, «Η γέννεση, πορεία και σκοπός των Ιερών-Πανελληνίων αγώνων, θεμελίωση του ολυμπιακού πνεύματος», Λεύκωμα της Τριακοστής Τετάρτης Συνόδου 18 Ιουλίου-2 Αυγούστου 1994 Αρχαία Ολυμπία, σελ. 60. 52 Οι Μυκηναίοι τελούσαν συχνά αγώνες προς τιμήν των νεκρών είχαν διαφορετικό τρόπο ταφής και συνήθειες, και συνόδευαν την ταφή τους με χρυσά στέμματα, χρυσά κύπελλα, χρυσές μάσκες, δαχτυλίδια, ξίφη, μαχαίρια, δόρατα, αξίνες, και βέλη. Ι. Μουρατίδης, «Αρχαίοι Ολυμπιακοί αγώνες», Ολυμπιακοί αγώνες, σελ. 17. 53 Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 15. 54 Γ. Σακελλαράκης, «Προϊστορία των αγώνων», Οι Ολυμπιακοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, σελ. 23. 19

του στίβου τα οποία και διέδωσαν ευρύτατα. 55 Το σπουδαιότερο, όμως, είναι ότι δημιούργησαν και νέα αμιγή στην ουσία τους αγωνίσματα τις αρματοδρομίες 56 και το δρόμο, 57 στα οποία βρίσκεται κατεξοχήν το αθλητικό πνεύμα. 58 Τα αθλήματα απεικονίζονται σε πολλά μυκηναϊκά έργα τέχνης. Σε σφραγιδόλιθους, δακτυλίδια, τοιχογραφίες, αγγεία, του 13 ου π.χ. αιώνα, εικονίζονται τα ταυροκαθάψια, πυγμάχοι κατά ζεύγη καθώς και παλαιστές. Σε ανασκαφές που έγιναν βρέθηκε στην Κύπρο ένας αμφοροειδής κρατήρας που παριστάνεται το αγώνισμα του δρόμου, όπου τρέχουν δύο γυμνοί άνδρες με γρήγορο διασκελισμό και με τα χέρια λυγισμένα στους αγκώνες. Αυτή αποτελεί ίσως την πιο παλιά παράσταση αγώνων δρόμου. 59 Παραστάσεις αρματοδρομιών φαίνεται πως αποδίδουν μερικές λίθινες επιτύμβιες στήλες από τις Μυκήνες, χρονολογημένες στα μέσα του 16 ου αι. π.χ. και ακόμη μια σειρά μυκηναϊκών αγγείων του 14 ου και του 13 ου αι. π.χ. από την ηπειρωτική Ελλάδα, τα νησιά και την Κύπρο. 60 1.3. Ομηρικό έπος και άθληση Η αγωνιστική αντίληψη και η έφεση για άθληση των Μυκηναίων συνεχίζεται στους σχετικούς μύθους που η παράδοση διατήρησε στους ιστορικούς χρόνους. Τα δυο μεγάλα ομηρικά έπη που γράφονται στην ύστερη γεωμετρική περίοδο, με τα παραδείγματα που μας δίνουν στο χώρο της άθλησης της μυκηναϊκής εποχής και στη συνέχεια στους γεωμετρικούς χρόνους, μας βοηθούν να συνθέσουμε την εικόνα της συνέχειας στο χρονικό αυτό διάστημα. 61 Μετά την καταστροφή των μυκηναϊκών κέντρων τα κατορθώματα και οι ηρωικές περιπέτειες των Μυκηναίων τραγουδήθηκαν από λαϊκούς βάρδους, από τους οποίους φαίνεται πως έμαθε την τέχνη του ο Όμηρος. O Werner Jaeger γράφει ότι «ο Όμηρος είναι δι ημάς τόσον η ιστορική πηγή δια τον βίον κατά την εποχήν εκείνην, όσον και η 55 Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 15. 56 Το άρμα που γίνεται γνωστό στους Μυκηναίους από την Ανατολή χρησιμοποιείται απ αυτούς στον πόλεμο, ως μέσο μεταφορικό και επικοινωνίας των ανωτέρων κοινωνικών τάξεων, καθώς και στο κυνήγι ακόμα και στις πομπές σε διάφορες τελετές. Όπ. παρ. 57 Ίσως δεν είναι σύμπτωση πως και στους μεταγενέστερους Ολυμπιακούς αγώνες το παλαιότερο αγώνισμα ήταν ο δρόμος και το ότι τόσο ο δρόμος όσο και η αρματοδρομία στάθηκαν καθ όλη τη διάρκεια των αγώνων τα πιο αγαπητά αγωνίσματα των Ελλήνων. Γ. Σακελλαράκης, «Προϊστορία των αγώνων», Οι Ολυμπιακοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, σελ. 24. 58 Όπ. παρ. 59 Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 15. 60 Γ. Σακελλαράκης, «Προϊστορία των αγώνων», Οι Ολυμπιακοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, σελ. 23. 61 Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 25-26. 20

μόνιμος ποιητική έκφρασις των ιδεωδών της». 62 Ο Όμηρος ψάλλει κι αυτός το μεγαλείο μιας κοινωνίας η οποία είναι μια κοινωνία αριστοκρατική, ηρωική αλλά και συγχρόνως ανώτερη από τη δική του. 63 Ο Όμηρος, ο αρχαιότερος μάρτυρας του παλαιότερου ελληνικού αριστοκρατικού πολιτισμού, στην Ιλιάδα με τη λέξη αρετή εννοεί την «ηρωϊκή ανδρεία, η οποία εντούτοις δεν υπολαμβάνεται ως ηθική πράξις με τη σημερινήν σημασίαν αποχωριζομένη από την σωματικήν δύναμιν, αλλ απεναντίας περικλείεται παραστατικώτατα μέσα εις αυτήν». 64 Η Ιλιάδα εννοεί τον κόσμο της ως εποχή αποκλειστικής κυριαρχίας του αρχαϊκού ηρωικού πνεύματος της αρετής και ενσωματώνει το ιδεώδες αυτό σε όλους τους ήρωές της. 65 Στο νεότερο ποίημα του Ομήρου, την Οδύσσεια, 66 στη θέση των μεγάλων παθών, των υπερφυσικών μορφών και των τραγικών πεπρωμένων της Ιλιάδας, βρίσκουμε μια μεγάλη σειρά διαφορετικών μορφών, «πλησιεστέρων προς τα ανθρώπινα μέτρα. Έχουν όλοι κάτι το ανθρώπινον, το φιλόφρον». 67 Στα μεγάλα αυτά έπη περιγράφονται δύο είδη αγώνων. Στην Ιλιάδα 68 οι αγώνες γίνονται για να τιμηθεί ένας νεκρός ήρωας. Περιγράφονται δηλαδή οι επιτάφιοι αγώνες, έθιμο καθαρά μυκηναϊκό που αποτελεί ίσως τον κύριο λόγο των αθλητικών αγώνων της εποχής, ενώ στην Οδύσσεια 69 έχουμε οργανωμένους αγώνες. 70 1.3.1. Οι αθλητικοί αγώνες στην Ιλιάδα Στην Ιλιάδα, ο Αχιλλέας διοργανώνει τα άθλα προς τιμή του νεκρού φίλου του Πατρόκλου και συμμετέχει ενεργά και ο ίδιος στους αγώνες. Συγκεκριμένα ο Όμηρος γράφει: 62 «Οφείλομεν να τον θεωρώμεν και υπό τας δύο αυτάς επόψεις». W. Jaeger, Παιδεία η μόρφωσις του Έλληνος ανθρώπου, τόμ. Α, σελ. 38. 63 Ι. Μουρατίδης, «Αρχαίοι Ολυμπιακοί αγώνες», Ολυμπιακοί αγώνες, σελ. 17. 64 W. Jaeger, Παιδεία η μόρφωσις του Έλληνος ανθρώπου, τόμ. Α, σελ. 39. 65 Όπ. παρ. 66 «Κατά διαστήματα παρεμβάλλονται αναχρονισμοί, μερικοί πολύ παλιοί και άλλοι, ιδιαίτερα στην Οδύσσεια, πολύ πρόσφατοι, που αντανακλούν τους χρόνους του ποιητή». Γ. Ιγνατιάδης, κ. ά., Ομηρικά έπη, σελ. 48, αναφέρεται ο Finley. 67 Είναι αυτό που κατά τους Ρητορικούς χρόνους που θα ακολουθήσουν, θα εκφραστεί με τη λέξη ή θ ο ς. W. Jaeger, Παιδεία η μόρφωσις του Έλληνος ανθρώπου, τόμ. Α, σελ. 54. 68 «Η ορμή προς την άμιλλαν της ανδρικής αρετής δημιουργεί και εν καιρώ ειρήνης ευκαιρίας προς καταδίωξιν της αρετής αυτής μέσω αγώνων, ως εκείνοι τους οποίους περιγράφει η Ιλιάς εις συντόμους διακοπάς του πολέμου, ήτοι τους νεκρικούς αγώνας προς τιμήν του πεσόντος Πατρόκλου». W. Jaeger, Παιδεία η μόρφωσις του Έλληνος ανθρώπου, τόμ. Α, σελ. 41. 69 «Η Οδύσσεια εξυμνεί κατά κόρον πνευματικής φύσεως προτερήματα, προ πάντων εις το πρόσωπον του κυρίως ήρωος, εις τον οποίον η ανδρεία τίθεται εις ήσσονα μοίραν, ενώ προβάλλονται εις αυτόν η ευφυϊα και η πονηρία». W. Jaeger, Παιδεία η μόρφωσις του Έλληνος ανθρώπου, τόμ. Α, σελ. 39-40. 70 Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 25. 21

«Και στήνει αγώνες, κι από τ άρμενα για όσους νικήσουν βγάζει λεβέτια και τριπόδια κι άλογα και βόδια και μουλάρια, και ακόμα σίδερο σταχτόμαυρο κι ωριοζωσμένες σκλάβες». 71 Στα άθλα επί Πατρόκλου της Ιλιάδας, τους επικήδειους τους αγώνες προς τιμήν του νεκρού Πατρόκλου, εξέχουσα ήταν η θέση που είχαν οι αρματοδρομίες. Ο ποιητής στο αριστοκρατικό αυτό άθλημα δίνει μεγάλη βαρύτητα που δεν συγκρίνεται με κανένα άλλο αγώνισμα. Σε ό,τι αφορά την αρματοδρομία που οργανώθηκε επί των άθλων του Πατρόκλου ιστορείται ότι τελέσθηκε κοντά στον τύμβο του Πατρόκλου με συμμετέχοντες τους: Εύμηλο, Μενέλαο, Διομήδη, Αντίλοχο, Μηρυόνη και ότι τους παρακολούθησε όλο το στρατόπεδο. 72 Άλλα αγωνίσματα 73 που έλαβαν χώρα κατά τη επικήδεια τελετή του Πατρόκλου ήταν τα ακόλουθα: η πυγμαχία, 74 η πάλη, 75 ο δρόμος, 76 η οπλομαχία, 77 η ρίψη δίσκου, 78 η τοξοβολία 79 και το ακόντιο. 80 71 Ομήρου Ιλιάδα, ραψωδία Ψ, στιχ. 259-261. 72 Ομήρου Ιλιάδα, ραψωδία Ψ, στιχ. 262-650. Χαρακτηριστικός είναι ο σχετικός σχολιασμός της Έλσης Σπαθάρη: «Οι πέντε αναβάτες τρέχουν όλοι μαζί στο ξεκίνημά τους ενώ στο δρόμο της επιστροφής προηγείται ο Εύμηλος αφού διαθέτει και τα καλύτερα άλογα. Τότε σπάζει ο ζυγός του άρματός του και φθάνει πρώτος ο Διομήδης. Βεβαίως ο Όμηρος αποδίδει τη νίκη πάντοτε στη βοήθεια ενός θεού. Πίσω από το ζεύγος των πρώτων ακολουθεί ο Αντίλοχος και ο Μενέλαος. Ο Αντίλοχος τον ξεπερνά σ ένα στενό σημείο, κάνοντας αντικανονικό και παράτολμο πέρασμα και φθάνει δεύτερος. Έτσι τερματίζει τρίτος ο Μενέλαος και τέταρτος ο Μηρυόνης. Κατά την απονομή των βραβείων ο Διομήδης παίρνει το πρώτο βραβείο. Ενώ ο Αχιλλέας προτείνει να δοθεί το δεύτερο στον Εύμηλο, ο οποίος θα ερχόταν πρώτος αν δεν είχε το ατύχημα, ο Αντίλοχος αρνείται να χάσει τη δεύτερη θέση. Τότε ο Μενέλαος αναφέροντας την αντικανονική συμπεριφορά του κατά την αρματοδρομία κάνει το νεαρό να ομολογήσει το λάθος του και τον αντίπαλό του να παραιτηθεί από το βραβείο. Ο Αχιλλέας δίνει ένα ξεχωριστό βραβείο στον Εύμηλο και ένα πέμπτο στο Νέστορα τιμώντας μ αυτό τον τρόπο τη μνήμη του Πάτροκλου. Τα έπαθλα που δίνονταν και στους νικητές και τους ηττημένους δεν γνωρίζουμε αν αποδεικνύουν το πόσο σημαντική ήταν η συμμετοχή στους αγώνες ή απλώς ήταν πρωτοβουλία του Αχιλλέα να δώσει ένα βραβείο-ενθύμιο σ όσους τιμούσαν τον Πάτροκλο παίρνοντας μέρος στους αγώνες». Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 26-27. 73 Στην Ιλιάδα ο Όμηρος περιγράφει, την μυκηναϊκή τακτική της κωπηλασίας και πλεύσης, τις καταδύσεις στις οποίες σύμφωνα με την ομηρική διήγηση οι Μυκηναίοι παρουσίαζαν εξαιρετικές επιδόσεις, τη ρίψη του δίσκου και του ακόντιου που ήταν από τα πιο δημοφιλή αγωνίσματα. Οι Μυρμιδόνες, του Αχιλλέα στην Τροία, δίπλα στη θάλασσα, διασκέδαζαν ρίχνοντας δίσκο, ακόντιο,και δοκίμαζαν την επιδεξιότητά τους στην τοξοβολία. Ι. Μουρατίδης, «Αρχαίοι Ολυμπιακοί αγώνες», Ολυμπιακοί Αγώνες, σελ. 18. 74 «Και τότε τα βραβεία της άσπλαχνης της πυγμαχίας πιθώνει φέρνει και δένει μπρος στη σύναξη γομάρικο μουλάρι, εξάχρονο άστρωτο, που ζόρικο πολύ ναι να το στρώσεις. Κι ακόμα βάζει κούπα δίγουβη να πάρει ο νικημένος. Ορθός στη μέση τότε στέκοντας στους Αχαιούς φωνάζει: Υγιέ του Ατρέα και σεις επίλοιποι καλαντρειωμένοι Αργίτες, άντρες για τούτα δυο ας φωνάξουμε, τους πιο τρανούς, ολόρθοι να χτυπηθούνε με τους γρόθους τους και σ όποιον απ τους δυο τους μπρος σε ολονών εδώ τα μάτια μας τη νίκη δώσει ο Φοίβος τη μούλα ας πάρει τη γομάρικη να γύρει στο καλύβι κι ο νικημένος τη διπλόγουβη την κούπα θα κερδέψει». Ομήρου Ιλιάδα, ραψωδία Ψ, στιχ. 654 663. 22

75 «Τότε ο Αχιλλέας προστάζει γρήγορα και φέρνουν άλλα πάλε βραβεία για το άσπλαχνο το πάλεμα, μπρος τους Αργίτες όλους: τρανό τριπόδι σ όποιον κέρδιζε, για τη φωτιά φτιαγμένο, που οι Δαναοί, όπως το δαν, δώδεκα το ξετιμήσαν βόδια κι ακόμα μια γυναίκα σκλάβα του, να πάρει ο νικημένος, πολυτεχνίτρα, που όλοι τέσσερα την ξετιμούσαν βόδια. Ορθός στη μέση τότε στέκοντας φωνάζει του Αργίτες: Σκωθείτε οι δυο που θα παλέψετε και τον αγώνα ετούτον!». Ομήρου Ιλιάδα, ραψωδία Ψ, στιχ. 700 707. 76 «Βραβεία καινούρια για το τρέξιμο τότε ο Αχιλλέας πιθώνει, καλόφτιαστο κροντήρι ολάργυρο, που εχώραε λίτρες έξι, κι άλλο, στης γης ακέρια αν έψαχνες, τη χάρη του δεν είχε. Μάστοροι ξακουστοί το δούλεψαν με τέχνη, απ τη Σιδώνα, και Φοίνικες το φέραν σκίζοντας το ανταριασμένο κύμα, κι ως το λιμάνι άραξαν φτάνοντας, στο Θόαντα το χαρίσαν. Κι ήταν αυτό που ο γαύρος Πάτροκλος είχε απ τον Εύνηο πάρει για του Λυκάονα το ξαγόρασμα, του γιου του Πρίαμου, τότε. Τώρα που Αχιλλέας βραβείο στου ακράνη του το απίθωνε το ξόδι, για να το πάρει ο αλαφροπόδος απ όλους στον αγώνα. Και βάζει το βόδι για δεύτερο, τρανό, καλοθρεμμένο, κι ακόμα για τον τάλαντο μισό χρυσάφι βάζει. Ορθός στη μέση τότε στέκοντας φωνάζει στους Αργίτες: Σκωθείτε εσείς που θα παλέψετε και τον αγώνα ετούτον! Είπε, κι ο γιος του Οιλέα πετάχτηκε μεμιας ο γοργοπόδης, μετά ο Οδυσσέας ο πολυκάτεχος, κι ο Αντίλοχος ξοπίσω, ο γιος του Νέστορα, απ τους νιότερους ο πιο γερός στα πόδια. Κι ως πήραν θέση, το ακροσήμαδο τους έδειξε ο Αχιλλέας. Κι απ το σημάδι όπως ξεκίνησαν, ο γιος του Οιλέα σε λίγο τραβούσε πρώτος, και ξοπίσω του χιμούσεν ο Οδυσσέας κοντά κοντά του». Ομήρου Ιλιάδα, ραψωδία Ψ, στιχ. 740 760. 77 «Τότε ο Αχιλλέας ευτύς μακρόισκιωτο κοντάρι λέει και φέρνουν και το πιθώνει ομπρός στη σύναξη, και κράνος και σκουτάρι, την ώρια αρμάτα που χε ο Πάτροκλος του Σαρπηδόνα γδύσει. Ορθός στη μέση τότε στέκοντας φωνάζει στους Αργίτες: «Άντρες για τούτα δυο ας φωνάξουμε, τους πιο παλικαράδες, ν αρματωθούν, χαλκό στα χέρια τους ν αδράξουν σαρκοκόφτη, κι εδώ να βγουν μπροστά στη σύναξη, να χτυπηθούν οι δυο τους. Κι όποιος αγγίξει πρώτος τ ομορφο του άλλου το κορμί και φτάσει κάπως πιο μέσα, την αρμάτα του πέρνωντας και το δέρμα, θα χει από μένα το θρακιώτικο, το ασημοκαρφωμένο, πανώριο αυτό ξιφάρι χάρισμα, του Αστεροπαίου που επήρα. Τ άρματα πάλε ας τα μοιράσουνε μισά μισά ο καθένας, κι ακόμα δείπνο θα τους στρώσουμε μες στα καλύβια πλούσιο.» Είπε κι ο μέγας Αίας πετάχτηκεν, ο γιος του Τελαμώνα μαζί πετάχτη κι ο λιοντόκαρδος γιος του Τυδέα Διομήδης». Ομήρου Ιλιάδα, ραψωδία Ψ, στιχ. 798 812. 78 «Είπε κι ευτύς απάνω ο αντρόψυχος πετάχτη ο Πολυποίτης, πετάχτη κι ο Λιοντέας ο ισόθεος με την άκρατη ορμή του, κι ο Επειός ο αρχοντογέννητος κι ο Αίας του Τελαμώνα. Κι ως στάθηκαν γραμμή στα χέρια του παίρνει Επειός το δίσκο και τον πετάει με ορμή και ξέσπασαν οι Δαναοί στα γέλια. Δεύτερος πάλε ο πολεμόχαρος τον έριξε ο Λιοντέας τρίτος ο μέγας Αίας τον πέταξεν, ο γιος του Τελαμώνα, με χέρι δυνατό, και πέρασε των άλλων τα σημάδια». Ομήρου Ιλιάδα, ραψωδία Ψ, στιχ. 836 843. 79 «Όποιος σας τώρα εκεί την τρέμουλη χτυπήσει περιστέρα, όλα ας τα πάρει για το σπίτι του τα δίκοπα πελέκια. Μ αν το πουλί κανείς λαθεύοντας βρει το σκοινί μονάχα, 23

Με τη λήξη των αγώνων απονέμονται έπαθλα, τόσο σε νικητές όσο και σε ηττημένους. «Βάζει τρανά βραβεία στους γρήγορους αλογολάτες πρώτα, μια σκλάβα, τέχνες αψεγάδιαστες που κάτεχε, κι ακόμα τρανό λεβέτι εικοσιδέτι εικοσιδυόλιτρο, με αρβάλια, να τα πάρει ο πρώτος κι έβαζε στο δεύτερο να πάρει μια φοράδα άζευτη ακόμα, εξαχρονίτικη, μουλάρι γκαστρώμενη και για τον τρίτο πάλε αγκίνιαστο λεβέτι βάζει κάτω, που έπαιρνε λίτρες μέσα τέσσερις, στραφταλιστό, πανώριο και για τον τέταρτο δυο τάλαντα χρυσάφι βάζει ατόφιο, και κούπα αγκίνιαστη, διπλόγουβη, στερνά του πέμπτου βάζει». 81 1.3.2. Οι αθλητικοί αγώνες στην Οδύσσεια Οι αθλητικοί αγώνες που περιγράφονται στην Οδύσσεια 82 έχουν διαφορετική μορφή απ ότι στην Ιλιάδα. Οργανώνονται από το βασιλιά των Φαιάκων Αλκίνοο για να τιμηθεί ο φιλοξενούμενός του Οδυσσέας και ο χώρος διεξαγωγής των αγωνισμάτων είναι η αγορά, 83 όπου πλήθος έχει συγκεντρωθεί να παρακολουθήσει τους αγώνες. 84 Στην θα πάρει αυτός τα μονοπέλεκα, τι δε φελά ως πρώτος». Ομήρου Ιλιάδα, ραψωδία Ψ, στιχ. 855-858. 80 «Σίδερο τότε γαλάζιο για τους δοξαρομάχους πιθώνει, δέκα μονοπέλεκα, διπλά πελέκια δέκα, και γαλαζόπλωρου πλεούμενου στυλώνει το κατάρτι μακριά στην άμμο απάνω τρέμουλη μια περιστέρα δένει μ ένα ψιλό σκοινί απ το πόδι της, και βάζει τη σημάδι». Ομήρου Ιλιάδα, ραψωδία Ψ, στιχ. 850-854. 81 Ομήρου Ιλιάδα, ραψωδία Ψ, στιχ. 262-270. 82 «Η εικών αλλάσσει εις την Οδύσσειαν. Το μοτίβο της επιστροφής των ηρώων εις τας εστίας των ο νόστος το οποίον τόσον φυσικώς συνεδέθη με τους προ της Τροίας αγώνας, μας μετέφερε προς μίαν εναργεστέραν παράστασιν και ηπιωτέραν εξεικόνισιν της εν καιρώ ειρήνης ζώσης ανθρωπίνης υπάρξεως». W. Jaeger, Παιδεία η μόρφωσις του Έλληνος ανθρώπου, τόμ. Α, σελ. 52. 83 «Κρέμασε ο κράχτης στο καρφί την ηχηρή κιθάρα, και το θεϊκό Δημόδοκο κρατώντας απ το χέρι τον έβγαλε όξω απ το ψηλό παλάτι, και στον ίδιο το δρόμο τον οδήγησε που πήγαιναν κι οι άλλοι άρχοντες Φαίακες να ιδούν τους θαυμαστούς αγώνες. Κινούν να παν στην αγορά κι άπειρο ακλούθαε πλήθος. Κι εκεί πολλά αρχοντόπουλα σηκώθηκαν να πάνε ο Ελατρέας, ο Ναυτιάς, ο Ωκύαλος, ο Ακρόνας, ο Ερετμέας, ο Πρυμνιάς, ο Αγχίαλος, ο Θόας, ο Αναβησίνος, ο Ποντιάς, ο Πλωριάς, και του Πολύνα ο άξιος γιος Αμφίαλος κι ο ίσος με τον Άρη το θνητοφάγο Ευρύαλος, κι ο Ναυβουλίδης, που ήταν ο πιο λεβέντης στο κορμί κι ο πιο όμορφος στην όψη μέσα στους άλλους Αχαιούς στερνά απ το Λαοδάμα». Ομήρου Οδύσσεια, ραψ. θ, στιχ. 111-124. 84 «Σηκώθηκαν κι οι τρεις γιοι του στοχασμένου Αλκίνου, 24

Οδύσσεια, στα λόγια του Ευρύαλου που αποτείνει προς τον Οδυσσέα, αναφέρεται για πρώτη φορά η λέξη αθλητής-αθλητήρ- και στους αγώνες των Φαιάκων η άθληση γίνεται για τη χαρά 85 του αγώνα και όχι για τα βραβεία. 86 Στην Οδύσσεια επίσης, περιγράφονται και οι αγώνες που κάνουν οι μνηστήρες στο παλάτι του Οδυσσέα, με σκοπό την ψυχαγωγία τους, ρίχνοντας δίσκο και ελαφρό ακόντιο. 87 1.4. Το γένος των Ελλήνων Κατά τα τέλη όμως του 12 ου αι. π.χ. στη μυκηναϊκή ενδοχώρα εμφανίζονται έντονα συμπτώματα μαρασμού, εγκατάλειψη των μεγάλων εύφορων πεδιάδων, δραστική πληθυσμιακή μείωση, ενώ και οι παραλιακοί οικισμοί παρακμάζουν. 88 Μετά την πτώση του μυκηναϊκού κόσμου ακολουθεί περίοδος τριών αιώνων κατά τη διάρκεια των οποίων ο ελληνικός χώρος αναστατώνεται από μετακινήσεις και μεταναστεύσεις ελληνικών φύλλων. Η κάθοδος των Δωριέων ήταν μια τέτοια μετακίνηση. Μάλιστα οι Δωριείς που κατέβηκαν από το Βορρά κι έφτασαν μέχρι την Πελοπόννησο ήταν Έλληνες. 89 Στη συνέχεια επικρατεί πολιτική αστάθεια και οπισθοδρόμηση σ όλους τους τομείς. Όμως σύμφωνα με τον Ασημομύτη προς το τέλος αυτής της περιόδου παρουσιάζεται αξιόλογη οικονομική, πολιτική και πολιτιστική ανάκαμψη και μορφοποιούνται όλα εκείνα τα στοιχεία (ελληνικό αλφάβητο, νόμισμα, πανελλήνια συνείδηση, εμφάνιση πόλης κράτους, αποικισμός), τα οποία θα αποτελέσουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ελληνικού πολιτισμού. 90 Η περίοδος της αρχαίας ελληνικής ιστορίας που αρχίζει από ο Λαοδάμας κι ο θεϊκός Κλειτόνας με τον Άλιο. Οι τρεις αυτοί πρωτάρχισαν να παραβγούν στο δρόμο. Όλοι απ τη μάνα χύμηξαν και φτερωτοί πετούσαν στον κάμπο, κι έναν κουρνιαχτό τα πόδια τους σηκώναν. Κι ήταν απ όλους άφταιστος στο τρέξιμο ο Κλειτόνας. Κι όσο χωράφι οργώνουνε μια μέρα δυο μουλάρια, τόσο τους άλλους πέρασε κι απ όλους ήρθε πρώτος. Άλλοι πιαστήκανε έπειτα στη δύσκολη παλαίστρα. Σ αυτή πάλε ο Ευρύαλος τους πιο καλούς νικούσε. Στο πήδημα ο Αμφίαλος περνούσε όλους τους άλλους. Στο δίσκο πάλε ανώτερο δεν είχε ο Ελατρέας, κι ο Λαοδάμας στις γροθιές, τ άξιο παιδί του Αλκίνου». Ομήρου Οδύσσεια, ραψ. θ, στιχ. 125-137. 85 «Κι αφού χαρήκανε έπειτα με τους αγώνες όλοι, έτσι τους είπε ο άξιος γιος τ Αλκίνου, ο Λαοδάμας». Ομήρου Οδύσσεια, ραψ. θ, στιχ.137-138. 86 Βλ. περισσότερα Ομήρου Οδύσσεια ραψ. θ και σχετικούς σχολιασμούς βλ. περισσότερα Έλση Σπαθάρη, Το ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 28. 87 «Μπρος στου Δυσσέα το ψηλό παλάτι κι οι μνηστήρες με δίσκους διασκέδαζαν κι άλλοι έριχναν κοντάρι όπου και πριν, σε γη στρωτή, γεμάτη με περφάνιες». Ομήρου Οδύσσεια, ραψ. δ, στιχ. 634 636. 88 Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική προσφορά, σελ. 40. 89 Ειρήνη Αργυρούδη, κ. ά., Ελληνικός πολιτισμός 1, σελ. 102. 90 Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική προσφορά, σελ. 40. 25

τον 11 ο αιώνα π.χ. και διαρκεί ως τον 8 ο αιώνα π.χ. είναι γνωστή με την ονομασία Γεωμετρικά χρόνια. 91 Tα αρχαϊκά χρόνια, που ακολουθούν τη γεωμετρική εποχή και απλώνονται ως τις αρχές του 5 ου αιώνα π.χ. 92, και για όλη σχεδόν την περίοδο της αρχαιότητας, ο ελληνικός κόσμος είναι απλωμένος σε μεγάλη έκταση και χωρισμένος σε πολλά ανεξάρτητα κράτη. Το κάθε κράτος έχει τη δική του ιστορία, ωστόσο, παρά γεωγραφική αυτή ισχυρούς δεσμούς, 94 δ ιάσπαση, όπως γράφει ο Τσακτσίρας ο ι Έλληνες λαούς αλλά και τους έδεναν μεταξύ τους. 95 τη 93 ενώνονταν με πνευματικούς και ηθικούς, που στα αρχαϊκά χρόνια έγιναν ισχυρότεροι. Μάλιστα παρατηρήθηκε ότι όσο περισσότερο απομακρύνονταν από το μητροπολιτικό ελληνικό χώρο, δηλαδή την ηπειρωτική Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και τις μικρασιατικές ακτές, τόσο περισσότερο συνειδητοποιούσαν ότι ανήκαν στο ίδιο γένος και φρόντιζαν να διατηρούν τα στοιχεία εκείνα, που τους ξεχώριζαν από τους άλλους Οι θρησκευτικοί δεσμοί των αρχαίων Ελλήνων ήταν ιδιαίτερα ισχυροί. Παράλληλα με τις τοπικές θεότητες και τις τοπικές λατρείες, είχε πια επικρατήσει και είχε απλωθεί σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο η λατρεία των ολύμπιων θεών, 96 που έγιναν πανελλήνιοι. 91 Λ. Τσακτσίρας - Μ. Τιβέριος, Ιστορία των αρχαίων χρόνων ως το 30 π.χ., σελ. 72. 92 Λ. Τσακτσίρας - Μ. Τιβέριος, Ιστορία των αρχαίων χρόνων ως το 30 π.χ., σελ. 91. 93 Παλιότερα υπήρχαν διάφορες ονομασίες για τους Έλληνες. Ο Όμηρος, ενώ έζησε αιώνες αργότερα από τον Τρωϊκό πόλεμο, στα έπη του τους ονομάζει Δαναούς, Αργείους, Αχαιούς... Η ονομασία Ελληνες αναφέρεται βέβαια στον Όμηρο αλλά αφορά συγκεκριμένα κάποιους. «Ο Όμηρος... δε χρησιμοποιεί το όνομα αυτό πουθενά για όλους, παρά μόνο για κείνους που οδήγησε στον πόλεμο ο Αχιλλέας (από τη Φθία), που ήταν και οι πρώτοι με το όνομα Έλληνες». «Οι φιλολογικές πηγές που ανάγονται σε εποχή παλαιότερη από τον 5 ο αι. π.χ. σε πολύ λίγες περιπτώσεις χρησιμοποιούν τους όρους Έλληνες (ή Πανέλληνες) και πάλι με ασαφή γεωγραφική αναφορά. Από τις αρχές όμως του 5 ου αι. και ειδικότερα μετά την εμφάνιση του περσικού κινδύνου τείνουν να προσλάβουν νόημα εθνικό πολιτισμικό με εμφανή αντιδιαστολή προς άλλους λαούς, μη Έλληνες». Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική προσφορά, όπ. παρ., σελ. 121, αναφέρεται στο Θουκυδίδη. «Στα αρχαϊκά χρόνια όμως επικρατεί η ονομασία Έλληνες και χρησιμοποιείται για να δηλώσει όλους όσους ανήκουν στο ελληνικό έθνος. Ενώ λοιπόν υπάρχουν ξεχωριστές ονομασίες για τους πολίτες κάθε ελληνικού κράτους, όπως Αθηναίοι, Σπαρτιάτες, Συρακούσιοι, Μιλήσιοι, καθιερώνεται και η κοινή ονομασία Έλληνες». Λ. Τσακτσίρας - Μ. Τιβέριος, Ιστορία των αρχαίων χρόνων ως το 30 π.χ., σελ. 129. 94 «Η κοινή καταγωγή, η κοινή γλώσσα, η λατρεία κοινών θεών αποτελούν στοιχεία, με τα οποία αναγνωρίζεται η εθνική ταυτότητα. Οι αμφικτυονίες, τα μαντεία, οι πανελλήνιοι αγώνες συνέβαλαν στη δημιουργία πανελλήνιας εθνικής συνείδησης. Πρώτη έμπρακτη και ιστορικά σημαντική έκφραση αυτής της εθνικής συνείδησης υπήρξε το Πανελλήνιο συνέδριο, που συγκλήθηκε το 481 π. Χ. στον Ισθμό προς αντιμετώπιση του κινδύνου που προερχόταν από τους Πέρσες». Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική προσφορά, σελ. 154. 95 Λ. Τσακτσίρας - Μ. Τιβέριος, Ιστορία των αρχαίων χρόνων ως το 30 π.χ., σσελ. 128-129 (φυσικά αποδεχόμαστε ότι ο όρος έθνος χρησιμοποιείται με την έννοια του γένους). 96 Στα αρχαϊκά χρόνια πίστευαν ότι «κυρίαρχοι και εξουσιαστές του κόσμου ήταν οι θεοί του Ολύμπου. Για να κερδίσουν την εξουσία χρειάστηκε να αγωνιστούν εναντίον άλλων, παλιότερων θεών, τους οποίους εξόντωσαν ή υπέταξαν. Όπως φανερώνει το όνομά τους κατοικούσαν στον Όλυμπο. Ανώτερος από όλους ήταν ο Δίας, πατέρας των Θεών και των ανθρώπων, και κανείς δεν μπορούσε να αντιταχθεί στη δύναμή 26

Η ενότητα των Ελλήνων γινόταν φανερή στις μεγάλες πανελλήνιες γιορτές που συνδύαζαν τη λατρεία με τους αγώνες και συγκέντρωναν αντιπροσώπους από όλα τα μέρη, ακόμη και από τις πιο απομακρυσμένες πόλεις του Ελληνισμού. 97 1.4.1. Αμφικτυονίες Οι αμφικτυονίες προήλθαν από την ανάπτυξη συνεκτικών δεσμών, ενώσεις δηλαδή γύρω από κάποιο ιερό. Κύριος σκοπός του ήταν η συλλογική φροντίδα για το μαντείο ή το ναό και η προστασία του. Η Αμφικτυονία οφείλει το όνομά της στον μυθικό Αμφικτύονα, γιο του Δευκαλίωνα. Ο χρόνος σύστασής της δεν είναι γνωστός. Τα μέλη της δε συγκροτούνται ως πολίτες αλλά ως μέλη φυλών ( Αχαιοί, Ίωνες, Φωκείς κ. ά.). Στο αμφικτυονικό συμβούλιο κάθε πόλη είχε δυο ψήφους. Δύο ήταν και οι αντιπρόσωποι (πυλαγόρας, ιερομνήμων). Όμως οι αμφικτυονίες δεν μπορούσαν να πάρουν αποφάσεις που τα κράτη μέλη θα ήταν υποχρεωμένα να τις εφαρμόσουν. Αμφικτυονίες υπήρξαν στους Δελφούς, στη Βοιωτία, στη Δήλο, στη Μ. Ασία (Ιώνων, Δωριέων). Από τις ενώσεις αυτές η Αμφικτυονία των Δελφών απέκτησε πανελλήνιο χαρακτήρα. 98 Η τέλεση των θυσιών και των αγώνων, η συντήρηση των ιδρυμάτων ήταν κάποια από τα θρησκευτικά θέματα που απασχολούσαν αρχικά τους αντιπροσώπους. Όμως οι συζητήσεις μεταξύ των αντιπροσώπων διευρύνθηκαν και περιέλαβαν και θέματα πολιτικού χαρακτήρα ενώ για τα μέλη της Αμφικτυονίας οι αποφάσεις ήταν υποχρεωτικές. Μάλιστα η Αμφικτυονία απέκτησε μεγάλο κύρος ανάμεσα στα ελληνικά κράτη-πόλεις, ενώ στα νεότερα χρόνια οι διεθνείς οργανισμοί: η Κ.Τ.Ε. και αργότερα ο του. Εκτός από την ομάδα των Ολυμπίων, υπήρχε ένα μεγάλο πλήθος δευτερευόντων θεών στην ελληνική μυθολογία. Παράλληλα, εξακολουθούσαν να λατρεύονται σε κάθε περιοχή παλιότερες τοπικές θεότητες, ή και τοπικοί μυθικοί ήρωες, που τους διατήρησε η λαϊκή λατρεία. Οι αρχαίοι Έλληνες έπλασαν τους θεούς τους όμοιους με τους ανθρώπους (ανθρωπομορφισμός), αντίθετα με τους θεούς των ανατολικών λαών, που ήταν συνήθως τερατόμορφοι. Εκτός όμως από τη μορφή, και η ζωή τους ήταν σχεδόν όμοια με των ανθρώπων, έτρωγαν (αμβροσία), έπιναν (νέκταρ) και δεν ήταν απαλλαγμένοι από τα ανθρώπινα πάθη. Ξεχώριζαν κυρίως γιατί ήταν πιο ωραίοι, πιο δυνατοί, αθάνατοι και αγέραστοι. Η κοινωνία των θεών, όπως παρουσιάστηκε στα ομηρικά έπη, είχε πολλές ομοιότητες με τον κόσμο των ευγενών. Ο Δίας είχε ανάμεσα στους θεούς τη θέση που είχε ο βασιλιάς στην ανθρώπινη κοινωνία και οι θεοί συγγενείς του θυμίζουν μια βασιλική οικογένεια. Οι άλλοι θεοί ήταν κάτι ανάλογο με τους ευγενείς. Έτσι, η βασιλική εξουσία και η ανώτερη θέση των ευγενών στην κοινωνία είχαν στήριγμα και δικαιολογία τον κόσμο των θεών». Λ. Τσακτσίρας - Μ. Τιβέριος, Ιστορία των αρχαίων χρόνων ως το 30 π.χ., σσελ. 82-83. 97 «Η έννοια του έθνους προσδιορίζεται ήδη από τον Ηρόδοτο ως το σύνολο των ανθρώπων που έχουν κοινή καταγωγή... κοινή γλώσσα... κοινή θρησκεία και κοινά ήθη και έθιμα». Γ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, σελ. 553. Η χρήση των όρων «εθνική ταυτότητα» ή «εθνική συνείδηση», ανάγει στα χρόνια του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Βλ. περισσότερα όπ. παρ. 98 Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική ποσφορά, σελ. 154 και Λ. Τσακτσίρα-Μ. Τιβέριου, Ιστορία των αχαίων χόνων ως το 30 π.χ., σελ. 130. 27

Ο.Η.Ε χαρακτηρίστηκαν ως σύγχρονες αμφικτυονίες επειδή μιμήθηκαν την ιδέα συνεργασίας των αρχαίων Ελλήνων. 99 1.4.2. Μαντεία Στη συνειδητοποίηση της πανελλήνιας ταυτότητας συνέβαλαν και τα μαντεία. Λόγω ελείψεως ιερών βιβλίων που να ρυθμίζουν το τυπικό μέρος της θρησκείας ή να απαντούν στα μεταφυσικά προβλήματα του ανθρώπου αλλά και από την ανάγκη για κάποια πρόβλεψη του μέλλοντος είχε σαν αποτέλεσμα την ίδρυση των μαντείων. 100 Ένα από τα πιο παλιά μαντεία ήταν το πανάρχαιο μαντείο της μακρινής Δωδώνης, αφιερωμένο στο Δία. Ένας μύθος που σώζεται από τον Ηρόδοτο αναφέρει σχετικά: «Και οι ιέρειες της Δωδώνης λένε αυτά: Δύο μαύρα περιστέρια πέταξαν από τη Θήβα της Αιγύπτου, το ένα πήγε στη Λιβύη και το άλλο έφτασε στη Δωδώνη. Κι αφού κάθησε σε μια βαλανιδιά, μίλησε μ ανθρώπινη φωνή και είπε ότι πρέπει εκεί να ιδρυθεί ένα μαντείο του Δία. Αυτά τα λόγια θεωρήθηκαν σαν θεϊκή προσταγή και έτσι ιδρύθηκε το μαντείο». 101 Όμως το πιο ξακουστό μαντείο της αρχαιότητας ήταν των Δελφών, ο ομφαλός της γης που ήταν συνδεδεμένο με τη μοίρα του Ελληνισμού από τη Γεωμετρική εποχή ως την επικράτηση του χριστιανισμού (4 ος αιώνας μ.χ.). 102 Ο Απολλόδωρος σώζει το σχετικό μύθο πως όταν ο Απόλλωνας έμαθε τη μαντική τέχνη από τον Πάνα, το γιο του Δία και της Ύβης, πήγε στους Δελφούς, όπου τους χρησμούς έδινε η Θέμιδα και σκότωσε τον Πύθωνα, το φίδι που ήταν ο φύλακας του μαντείου 103 επειδή τον εμπόδισε να πλησιάσει το ιερό χάσμα. 104 99 Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική ποσφορά, σσελ. 154-155. 100 Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική ποσφορά, σελ. 156 101 Λ. Τσακτσίρας - Μ. Τιβέριος, Ιστορία των αχαίων χόνων ως το 30 π.χ., σελ. 131, αναφέρεται Ηρόδοτος. 102 Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική ποσφορά, σελ. 156. 103 «Η φήμη του μαντείου ξεπέρασε τα όρια του ελληνικού κόσμου. Βασιλείς αλλοεθνείς, όπως ο Κροίσος από τη Λυδία, ο Μίδας από τη Φρυγία, ο Άμασις από την Αίγυπτο, ζήτησαν απάντηση σε ζωτικής σημασίας γι αυτούς θέματα.... Στους χριστιανικούς χρόνους το μαντείο μετέβαλε χαρακτήρα και από θρησκευτικό κέντρο μεταβλήθηκε σε φιλοσοφικό, αφού λειτούργησε ως χώρος συγκέντρωσης σοφών.... Ο Μ. Θεοδόσιος έθεσε τέρμα στη λειτουργία του μαντείου. Άρχισαν τότε στο χώρο του μαντείου να χτίζονται χριστιανικές εκκλησίες». Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική προσφορά, σελ. 156. 104 Λ. Τσακτσίρας - Μ. Τιβέριος, Ιστορία των αρχαίων χρόνων ως το 30 π.χ., σελ. 131, αναφέρεται Απολλόδωρος. 28

1.4.3. Οι Πανελλήνιοι αγώνες Σχεδόν κάθε χρόνο οι Πανέλληνες συναθροίζονταν σ ένα από τα πανελλήνια ιερά. Τον 8 ο αι. π.χ. αναπτύσσονται τα μεγάλα ιερά όπως το ιερό της Ολυμπίας, της Δωδώνης, των Δελφών, της Δήλου, το Ηραίο της Σάμου και λαμβάνουν πανελλήνιο χαρακτήρα. Τα περισσότερα είναι κτισμένα πάνω σε παλαιότερους μυκηναϊκούς τόπους λατρείας. Οι θεότητες που λατρεύονται είναι πιθανότατα ίδιες με αυτές των μυκηναίων Ελλήνων. Τα ιερά 105 αυτά δέχονται αναθήματα που προέρχονται από όλη την Ελλάδα και τις αποικίες. Αποτελούν δηλαδή πανελλήνιους τόπους λατρείας. 106 Η ίδρυση των πανελληνίων αγώνων ανάγονται σε κάποιο θεό ή ήρωα που αγωνίστηκε να κερδίσει τον ιερό χώρο, όπως ο Δίας πάλεψε με τον Κρόνο για την Ολυμπία ή ο Απόλλωνας με τον Πύθωνα για τους Δελφούς. 107 Οι ανασκαφικές έρευνες στα κέντρα αυτά έφεραν στο φως αρχαιότατα λείψανα που σχετίζονται με τους Αχαιούς. Αρχαιότερο ιερό θεωρείται εκείνο της Ολυμπίας, στο οποίο ήδη από τον 10 ο αι. π.χ. βρίσκουμε ζωόμορφα αναθήματα, που αφιέρωναν διάφορα ποιμενικά φύλλα. 108 Σε τακτά χρονικά διαστήματα οργανώνονται στα ιερά αγώνες και πανηγύρεις με τη συμμετοχή όλων των Ελλήνων ανεξάρτητα από την φυλετική τους προέλευση. Τα Ολύμπια με πανελλήνια συμμετοχή από το 776 π.χ. είναι μια από τις αρχαιότερες πανηγύρεις. 109 Οι αγώνες που γινόταν στα ιερά αυτά αρχικά ήταν τοπικοί και είχαν ιερό και νεκρικό χαρακτήρα. 110 Υπάρχουν βέβαια και άλλοι σχετικοί μύθοι. 105 Συγχρόνως με τα μεγάλα πανελλήνια ιερά αναπτύσσονται και τα τοπικά, στα οποία λατρεύεται η πολιούχος θεότητα της κοινότητας. «Γύρω απ αυτά τα ιερά θα αναπτυχθεί η πόλη, με τη συνένωση των οικισμών. Η ανάπτυξη της πόλης γύρω από το ιερό της συμβολίζει την ενότητα και το ρίζωμα της κοινότητας στα εδάφη που κατέχει. Τις περισσότερες φορές τα όρια της επικράτειας μιας κοινότητας ορίζονται από ένα ιερό που ιδρύεται στα σύνορα αυτής της επικράτειας, το ιερό των συνόρων (π.χ. στην Αργολίδα το Ηραίο καθόριζε τα όρια της επικράτειας της πόλης του Άργους). Έτσι ολόκληρη η επικράτεια τίθεται υπό την προστασία της θεότητας». Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική προσφορά, σελ. 47. 106 Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική προσφορά, σελ. 46. 107 Έλση Σπαθάρη, Το ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 30. 108 «Ο τόπος ίδρυσης των ιερών και οι τιμώμενες θεότητες μαρτυρούν τη συνέχεια της ελληνικής θρησκείας από τους μυκηναϊκούς χρόνους, ενώ η πανελλήνια προέλευση των αναθημάτων αποτελεί την πρώτη μαρτυρία κοινής θρησκευτικής συνείδησης μεταξύ των ελληνικών φύλλων. Με την πάροδο του χρόνου τον απλό βωμό θα τον αντικαταστήσουν τα μνημειακά οικοδομήματα των ναών, ξύλινα στην αρχή, λίθινα αργότερα». Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική προσφορά, σσελ. 46-47. 109 Όπ. παρ. 110 «Γίνονται για να τιμηθεί ένας επιφανής τοπικός νεκρός ή ήρωας, που ο τάφος του τις περισσότερες φορές αποτελούσε τον αρχικό πυρήνα ανάπτυξης του μετέπειτα πανελλήνιου ιερού. Για το λόγο αυτό στην Ολυμπία οι γιορτές αρχικά τελούνταν γύρω από τον τάφο του Πέλοπα και της Ιπποδάμειας, στους Δελφούς σχετίζονταν με τον αφανισμό των χθόνιων δυνάμεων (της δράκαινας Πυθώς ή του Πύθωνα) από τον Απόλλωνα, στη Νεμέα γίνονταν προς τιμήν του νεκρού βρέφους Οφέλτη Αρχεμόρου και στην Ισθμία για το νεκρό βασιλόπουλο Παλαίμονα Μελικέρτη». Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 35. 29

Η Έλση Σπαθάρη αναφέρει ότι η λατρεία των νεκρών παραχωρεί τη θέση της σε έναν ολύμπιο θεό-άρρενα. Σύμφωνα πάντοτε με την παράδοση για την κυριότητα του ιερού οι αγώνες ιδρύονται είτε από τον ίδιο το θεό, που αγωνίστηκε, είτε από έναν ημίθεοήρωα ο οποίος σχετίζεται με την κυρίαρχη θεότητα του ιερού και που φανερώνει σε αυτήν τους αγώνες. 111 Εκτός από τους πανελλήνιους αγώνες, που τελούνταν στους Δελφούς, τη Νεμέα, τον Ισθμό και την Ολυμπία, υπήρχαν και τοπικοί που γίνονταν στη Δήλο, τη Μυκάλη και την Κνίδο. 112 Επίσης η Αθήνα ξεπερνά τις άλλες ελληνικές πόλεις στον αριθμό των τοπικών αγώνων. Σ ολόκληρο το χρόνο ή και πιο συχνά τελούνταν γιορτές αφιερωμένες σε κάποιο τοπικό γεγονός ή κάποιο θεό ή ήρωα, στις οποίες γίνονταν εκτός από τις θυσίες και αγώνες. Έτσι τα Παναθήναια 113 τελούνταν, για την Αθηνά, προστάτιδα της πόλης, τα Οσχοφόρια για το Διόνυσο, τα Ηράκλεια για τον Ηρακλή και τα Θήσεια για το Θησέα. 114 Ο κύκλος που ακολουθούσαν οι κυριότεροι πανελλήνιοι αγώνες μπορεί να σχηματιστεί ως εξής (το ηλιακό έτος των Ελλήνων άρχιζε το καλοκαίρι): «540 π.χ. τέλος καλοκαιριού 55 η Ολυμπιάδα 539 π.χ. καλοκαίρι Νέμεα 538 π.χ. άνοιξη Ίσθμια 538 π.χ. καλοκαίρι Πύθια 537 π.χ. καλοκαίρι Νέμεα 536 π.χ. άνοιξη Ίσθμια 536 π.χ. τέλος καλοκαιριού 56 η Ολυμπιάδα». 115 Η εξέλιξη και η μετατροπή των τοπικών αγώνων σε πανελλήνιους σε ορισμένα μεγάλα ιερά, αποδεικνύουν ότι ο χαρακτήρας τους είναι πανελληνικός δίνοντας μεγάλη ώθηση στον ελληνικό αθλητισμό ενώ η άθληση με την ανάπτυξή της γίνεται αναπόσπαστο μέρος της παιδείας τους αποτελώντας στοιχείο του ελληνικού πολιτισμού. Οι Έλληνες τον 6 ο αιώνα π.χ., ονομάζονται γένος αθλητών. Οι συναντήσεις των ελληνικών φύλλων 111 Όπ. παρ. 112 Β. Ασημομύτης, κ. ά., Πολιτισμική προσφορά, σελ. 157. 113 «Αρχικά η γιορτή ονομαζόταν Αθήναια, όταν όμως ο Θησέας ένωσε τους οικισμούς της Αττικής σε ένα συνοικισμό και έκανε την Αθήνα πρώτη πόλη, μετέτρεψε την ονομασία της σε Παναθήναια για να συμβολίζει την πολιτική ενότητα και την ένωση της Αττικής σε ένα άστυ. Το 566/65 π.χ. χρονιά που επώνυμος άρχοντας ήταν ο Ιπποκλείδης, ο τύραννος Πεισίστρατος μαζί με τις άλλες σημαντικές μεταρρυθμίσεις που έκανε ανανέωσε τη γιορτή και τη χώρισε σε Μικρά και Μεγάλα Παναθήναια». Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 165. 114 Όπ. παρ. 115 Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 36. 30

στα πανελλήνια ιερά γνωριμίας. 116 τους δίνουν τη δυνατότητα προσσέγγισης και βαθύτερης 1.4.3.1. Τα Πύθια Στους Δελφούς, οργανώνονται τα Πύθια, 117 αγώνες που είχαν εξίσου μεγάλη φήμη με αυτή των Ολυμπίων. Οι αγώνες ήταν αφιερωμένοι στο θεό της μουσικής και του φωτός, τον Απόλλωνα, και αποτελούν ανάμνηση του αγώνα και της νίκης του θεού πάνω στη χθόνια δύναμη του Πύθωνα και στη λατρεία της Γης. Αρχικά ήταν μόνο μουσικοί και τελούνταν 118 κάθε οχτώ χρόνια. Αργότερα προστίθενται στους μουσικούς αγώνες οι γυμνικοί και οι ιππικοί αγώνες που είναι πανομοιότυποι μ αυτούς της Ολυμπίας και γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια. 119 Στους πρώτους αιώνες οι αγώνες των Πυθίων (από τον 6 ο έως τον 3 ο αι. π.χ.) γίνονταν στην Πεδιάδα. Η κατασκευή του σταδίου έγινε περίπου το 275 π.χ. και από τότε οι γυμνικοί αγώνες γίνονταν σ αυτό. Στη θέση Μαρμαριά, στο γυμνάσιο και στην παλαίστρα των Δελφών, υπήρχαν οι χώροι προετοιμασίας και άσκησης των αγώνων. Οι μουσικοί αγώνες γίνονταν στο στάδιο, ενώ από την εποχή που κατασκευάστηκε (4 ος αι. π.χ.), οι δραματικοί γίνονταν στο θέατρο. 120 Βασικό αγώνισμα των γυμνικών αγώνων ήταν ο δρόμος του σταδίου. Σ αυτόν αργότερα προστίθενται ο δίαυλος (ο δρόμος δυο σταδίων) αλλά και ο δόλιχος (είκοσι 116 «Εκεί τους δινόταν η ευκαιρία να συνειδητοποιήσουν την εθνική τους ενότητα με τη συμμετοχή τους σε κοινές θυσίες προς τιμήν κοινών θεών, σε κοινές εορταστικές εκδηλώσεις και αγώνες. Οι συναθροίσεις αυτές οργανώνονταν σε τέσσερις ιερούς χώρους της Ελλάδας, από τους οποίους οι τρεις (Ολυμπία Νεμέα Ισθμία) βρισκόταν στην Πελοπόννησο, ενώ ο τέταρτος (Δελφοί) στη Φωκίδα. Η επιλογή αυτών των τεσσάρων ιερών ως κέντρων τέλεσης πανελλήνιων αγώνων και εορτασμών οφείλεται : α) στη γεωγραφική τους θέση, β) στην πολιτική ανάπτυξη και οντότητα είτε των ιδίων των ιερών είτε της επιστατούσας σ αυτά πόλης. Κυρίως όμως συνδέεται με την παλαιότατη παράδοση και την απαρχή θέσπισης αγώνων στους ίδιους χώρους, πολύ πριν από τις μετακινήσεις και εγκαταστάσεις των δωρικών φύλλων στον ελλαδικό χώρο». Έλση Σπαθάρη, Το ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 34. 117 Βλ. περισσότερα Ζ. Ορφανουδάκης, «Ο αθλητισμός στην αρχαία Ελλάδα», Ελλάδα, ιστορία και πολιτισμός, τ. 2, σελ. 282. 118 Η Έλση Σπαθάρη αναφέρει τα ιστορικά σημεία των αγώνων και σχολιάζει σχετικά. «Ενώ όλοι οι άλλοι πανελλήνιοι αγώνες οργανώνονται από τις πόλεις που επιστατούσαν στα ιερά, τα Πύθια τα διεξήγαγαν οι Αμφικτύονες (συνένωση δώδεκα λαών με κέντρο το ιερό της Δήμητρας στις Θερμοπύλες),... είναι πεντετηρικοί, διεξάγονται δηλαδή κάθε τέσσερα χρόνια.» και παρακάτω «Τα Πύθια διεξάγονταν το μήνα Βουκάτιο (Αύγουστος Σεπτέμβριος) κάθε τέσσερα χρόνια. Αναγγέλονταν από τους θεωρούς που πήγαιναν κατά ομάδες από πόλη σε πόλη για να προσκαλέσουν στην αποστολή αθλητών. Με την αναγγελία άρχιζε η «Ιερή Πυθιάς» που διαρκούσε ένα χρόνο. Τότε απαγορευόταν σ όλους τους Έλληνες να συλλάβουν ή να ληστέψουν τους θεωρούς ή τους πιστούς, κυρίως κατά τη διάρκεια του ταξιδιού ή της προσέλευσης στους αγώνες. Όποια πόλη δεν αποδεχόταν την ημερομηνία αποκλειόταν από το μαντείο και δεν έπαιρνε μέρος στους αγώνες». Έλση Σπαθάρη, Το ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 38-39. 119 Βλ. περισσότερα Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σσελ. 38-50. 120 Έλση Σπαθάρη, Το Ολυμπιακό πνεύμα, σελ. 39. 31