Αστικοποίηση: τάση συγκέντρωσης του πληθυσµού µιας χώρας στις µεγάλες πόλεις ή της αύξησης του πληθυσµού που ζει σε αστικές περιοχές.

Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Αστικοποίηση: τάση συγκέντρωσης του πληθυσµού µιας χώρας στις µεγάλες πόλεις ή της αύξησης του πληθυσµού που ζει σε αστικές περιοχές. Αστυφιλία: η αγάπη προς την πόλη και η τάσης συγκέντρωσης των κατοίκων των περιφερειών ή της υπαίθρου στα µεγάλα αστικά κέντρα. Συνήθως, ο όρος αστυφιλία έχει αρνητικό περιεχόµενο Αστικοποίηση = κοινωνική διαδικασία, υιοθέτηση στάσεων και συµπεριφορών, που συνδέονται και χαρακτηρίζουν τους κατοίκους των µεγάλων πόλεων. ΟΗΕ: το 2010 το 50% του παγκόσµιου πληθυσµού ζούσε σε αστικές περιοχές, ενώ υπολογίζεται ότι το έτος 2050 το 70% περίπου του πληθυσµού του πλανήτη θα κατοικεί σε αστικές περιοχές. Η αύξηση του µεγέθους των πόλεων οφείλεται σε (3) παράγοντες: Στη φυσική αύξηση του πληθυσµού Στην καθαρή µετανάστευση Στις µεταβολές των δηµοτικών ορίων Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 1

Εξέλιξη αστικοποίησης από το 1950-2010 και προβολή έως το 2050 «Περισσότερο ανεπτυγµένες περιφέρειες»: Ευρώπη, Β. Αµερική, την Αυστραλία / Νέα Ζηλανδία και την Ιαπωνία. «Λιγότερο ανεπτυγµένες περιφέρειες»: Αφρική, Ασία (-Ιαπωνίας), Λ. Αµερική Ποσοστό αστικοποίησης 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Παγκόσµιος µέσος όρος Περισσότερα ανεπτυγµένες περιφέρειες Λιγότερο ανεπτυγµένες περιφέρειες Κίνα ΗΠΑ Ευρώπη 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 Έτος Ελλάδα Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 2

Συνέπειες της αστικοποίησης θετικές συνέπειες: Η αύξηση της παραγωγήςστο δευτερογενή ή τον τριτογενή παραγωγικό τοµέα λόγω της δηµιουργίας οικονοµιών συγκέντρωσης Η διευκόλυνση της λειτουργίας της οικονοµίαςστο πλαίσιο της ελεύθερης αγοράς λόγω της ύπαρξης πληθυσµιακών συγκεντρώσεων σε κάποια σηµεία του χώρου Η βελτίωση των παρεχόµενων υπηρεσιώνκαι σε ορισµένες περιπτώσεις η βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Οι κάτοικοι των πόλεων απολαµβάνουν υψηλότερα επίπεδα κοινωνικών παροχών,αφού οι υποδοµές σε όλα τα επίπεδα (υγεία, εκπαίδευση, οδικές, πολιτιστικές, ψυχαγωγίας κ.λ.π.) είναι περισσότερες και καλύτερης ποιότητας στα αστικά κέντρα βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής των κατοίκων των πόλεων. Η βελτίωση του επιπέδου του εισοδήµατοςτων κατοίκων των πόλεων, αφού οι κάτοικοι των πόλεων έχουν υψηλότερο εισόδηµα συγκριτικά µε τους κατοίκους της υπαίθρου. Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 3

Αρνητικές συνέπειες: Η διαβίωση σε τεχνητό περιβάλλον, χωρίς επαφή µε τη φύση Η ρύπανση του περιβάλλοντος περιβαλλοντικά προβλήµατα, την υποβάθµιση της ποιότητας ζωής και την ασφυκτική έλλειψη ζωτικού χώρου, Στις µεγάλες πόλεις αυξάνονται πολλά κοινωνικά προβλήµατα, όπως η δυσκολία στη δηµιουργία κοινωνικών ή προσωπικών σχέσεων, η κοινωνική αποµόνωση του πληθυσµού, η αύξηση της εγκληµατικότητας κ.λ.π. ΟΗΕ: ως το 2030 το 60% του πληθυσµού των πόλεων στις αναπτυσσόµενες χώρες θα αποτελείται από νέους κάτω των 18 ετών. Ο συνδυασµός νέων, ανεργίας και φτώχειας θα έχει ως αποτέλεσµα την αύξηση της εγκληµατικότητας στις πόλεις. Αύξηση του κόστους ζωής, γιατί η διαβίωση στις µεγάλες πόλεις απαιτεί µεγάλα έργα και δαπανηρές υποδοµές. Υποαπασχόληση του ήδη επενδεδυµένου κεφαλαίουστις περιοχές που συρρικνώνονται πληθυσµιακά λόγω της αστικοποίησης. Η αστικοποίηση συνδέεται και µε την αύξηση των επιπέδων φτώχειαςστα αστικά κέντρα. ΟΗΕ: περισσότερα από 1 δισεκατοµµύριοάνθρωποι θα ζουν σε υποβαθµισµένες περιοχές πόλεων, µε σταθερά αυξητικές τάσεις µέχρι το 2020. Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 4

Οι οικονοµικές συνέπειες της αστικοποίησης πολλές φορές επηρεάζουν τη γενικότερη ανάπτυξη της χώρας. Ελλάδα: η ανεξέλεγκτη αύξηση τους µεγέθους των Αθήνας και Θεσ/νίκης, έχει ως αποτέλεσµα τη χρηµατοδότηση δαπανηρών έργων, σε βάρος έργων µε καθαρά αναπτυξιακό χαρακτήρα, τα οποία θα µπορούσαν να γίνουν στην περιφέρεια (φράγµατα, αρδευτικά έργα, διαπεριφερειακοί αυτοκινητόδροµοι, βιοµηχανικές περιοχές, βιοµηχανικές επιχειρήσεις, κ.λ.π.). Υπάρχειοκίνδυνοςτοκράτοςναεµπλακείσεέναφαύλοκύκλο,αφούµε τη δηµιουργία υποδοµών στις µεγάλες πόλεις ενισχύει τις τάσεις συγκέντρωσης πληθυσµού και οικονοµικών δραστηριοτήτων σε αυτές και δηµιουργεί ανάγκες για νέες υποδοµές. Αστικοποίηση: επέκταση του δοµηµένου χώρου της πόλης και την µετατροπή της αγροτικής γης που περιβάλλει την πόλη σε αστική Αστική εξάπλωση (urban sprawl) ή προαστιοποίηση (suburbanization). Οι βασικές λύσειςγια την αυξανόµενη ζήτηση για ζωτικό χώρο: (α) Η αύξηση της έκτασηςπου καταλαµβάνει η πόλη, δηλαδή η εκτατική ανάπτυξή της. (β) Η αύξηση των συντελεστών και της πυκνότητας δόµησηςµε την κατασκευή πολυώροφων κτηρίων, δηλαδή η επέκταση της πόλης «καθ ύψος».

Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις για την αστικοποίηση Η Ευρωπαϊκή Σχολή: Γερµανοί κοινωνιολόγοι Georg Simmel, Max Weber και Ferdinand Tönnies, καιγάλλοι Auguste Konteκαι Emile Durkheim. G. Simmel: Σχέση αστικοποίησης και κοινωνικής ζωής στις µεγάλες πόλεις Η ζωή στις πόλεις απαιτεί τη συµµετοχή των κατοίκων στα κοινωνικά προβλήµατα, και εντείνει τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις κάθε ατόµου. Το «απρόσωπο» ή «ανώνυµο» των κοινωνικών σχέσεων αποτελεί το χαρακτηριστικό της ζωής σε κάθε µεγάλη πόλη. Κάθε πολίτης αντιµετωπίζει τους συµπολίτες του ως «περαστικούς» ή απλώς «γνωστούς» και η έλλειψη διαπροσωπικής εµπιστοσύνης βρίσκονται στην «καρδιά» της αστικής ζωής. 1. Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 6

F. Tönnies: Στο έργο «Κοινότητα και Κοινωνία, Gemeinschaft und Gesellschaft», ασχολείται µε την ανάλυση δυο ιδεατών τύπων κοινωνικών σχέσεων. Υπάρχει µια πόλωσηανάµεσα σε δυο µορφών κοινωνικές οµάδες τις οποίες ονόµασε Gemeinschaft από τη µια και Gesellschaft από την άλλη. Gemeinschaft = «κοινότητα», αναφέρεται σε κοινωνικές οµάδες, των οποίων τα µέλη χαρακτηρίζονται από συναισθήµατα συντροφικότητας και αµοιβαίας κατανόησης που έχουν κοινούς στόχους και εργάζονται για την υλοποίησή τους. Η ζωή τους χαρακτηρίζεται από οικειότητα, ζεστασιά και εγγύτητα µεταξύ των µελών και αναφέρεται µια κλειστή και ενωµένη κοινότητα, όπως είναι µια οικογένεια ή µια γειτονιά σε µια προ-µοντέρνα επαρχιακή κοινωνία. Gesellschaft = «κοινωνία», αναφέρεται σε κοινωνικές οµάδες, τα µέλη των οποίων έχουν µεµονωµένους στόχους και ενεργούν αυτόνοµα µε ατοµισµό και ιδιοτέλεια, ενώ οι δεσµοί µεταξύ τους είναι επιφανειακοί, διακρίνονται από ορθολογισµό και όχι συναισθηµατισµό. Η ζωή τους έχει χαρακτηριστικά παρόµοια µε εκείνα των απρόσωπων συναλλαγών µεταξύ επιχειρήσεων, µε εκείνα µιας ανώνυµης εταιρείας ή µιας σύγχρονης κοινωνίας σε µια µεγαλούπολη, σε ένα αστικό και καπιταλιστικό περιβάλλον. Κατά τον Tönnies, η έννοια της κοινωνίαςπαραπέµπει ουσιαστικά στην έννοια της πόλης. Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 7

Durkheim: Αναφέρθηκε σε δυο διαφορετικές µορφές του κοινωνικού δεσµού, τη µηχανικήκαι την οργανική αλληλεγγύη. Η µηχανική αλληλεγγύηχαρακτηρίζει τις προβιοµηχανικές κοινωνίες και αντιστοιχεί σε αυτό που ο Tönnies ονόµασε κοινότητα. Η οργανική αλληλεγγύηαναφέρεται σε δεσµούς που διαµορφώνονται στη βιοµηχανική κοινωνία και αντιστοιχεί σε αυτό που ο Tönnies ονόµασε κοινωνία. Weber: Προσεγγίζει την αστική ζωή ως αποτέλεσµα των αλληλεπιδράσεων µεταξύ των δραστηριοτήτων οικονοµικού και µη οικονοµικού χαρακτήρα που πραγµατοποιούνται στον αστικό χώρο. Κεντρικό γνώρισµα της πόλης αποτελούν οι κοινωνικοί δεσµοί, που οδηγούν τους κατοίκους σε µια στενή σχέση. Η πόλη είναι το αποτέλεσµα της δραστηριότητας της κοινωνικής οµάδας, όπως αυτό διαµορφώθηκε από τις αξίες που καθοδηγούν τη συµπεριφορά της. Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 8

Η Σχολή του Σικάγου Οι κοινωνιολόγοι που ανέλυσαν τα σχετικά υποδείγµατα υπηρετούσαν στο Πανεπιστήµιο του Σικάγου και θεωρείται ότι αποτέλεσε τη γέννηση της αστικής κοινωνιολογίας και της αστικής γεωγραφίας. Ο πρώτος που ασχολήθηκε µε το θέµα της αστικοποίησης ήταν ο R. Park, ο οποίος σπούδασε στη Γερµανία µε τον G. Simmel Ο Park ασχολήθηκε µε τις αποκλίνουσες κοινωνικές συµπεριφορέςστο αστικό περιβάλλον και εξήγησε τη διαδοχή των κοινωνικών οµάδων στις συνοικίες των πόλεων ως παρόµοια µε εκείνη του φυσικού κόσµου, στηριζόµενος στην αρχή της επικράτησης του πιο «ισχυρού». Οι κοινωνικές τάξεις ανταγωνίζονταιστον αστικό χώρο για την απόκτηση και τον έλεγχο της αστικής γης και η υπεροχή ορισµένων δραστηριοτήτων (βιοµηχανία, εµπόριο) εξαναγκάζει τη µετατόπιση άλλων δραστηριοτήτων (κατοικία) σε άλλες περιοχές της πόλης. Τελικά, επικρατεί η διαφοροποίηση των χρήσεων της αστικής γης, ανάλογα µε την οικονοµική και ισχύ κάθε δραστηριότητας που πραγµατοποιείται εντός της πόλης. Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 9

Η Σχολή του Σικάγου Σχετικά µε τη φύση της αστικοποίησης, ο L. Wirth στο άρθρο «Urbanism as a Way of Life» το 1938 επανέφερε ζητήµατα για την αστικοποίηση Κατά τον Wirth, η αστυφιλία ή αστικοποίησηέχει ως αποτέλεσµα την πρόκληση ορισµένων κοινωνικών συνεπειών, όπως (α) η απροσωπία και η ανωνυµίαστην καθηµερινή ζωή, (β) η απώλεια της εµπιστοσύνηςµεταξύ των ανθρώπων, (γ) διάφορες µορφές κοινωνικής αποδιοργάνωσης, όπως είναι τα υψηλά ποσοστά εγκληµατικότητας. Το ενδιαφέρον του Wirth, και οι εµπειρικές έρευνές του, αρχικά εστιάστηκαν στην πόλη του Σικάγου, της οποίας το µέγεθος στο χρονικό διάστηµα από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα αυξήθηκε σηµαντικά. Το Σικάγο χαρακτηρίζονταν από υψηλό βαθµό εγκληµατικότηταςκαι ήταν λογικό η αστικοποίηση να συνδέεται µα τα προβλήµατα και τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής ζωής στην πόλη. Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 10

Η Σχολή του Σικάγου Ο E. Burgess,δηµιούργησε το υπόδειγµα για τον τρόπο ανάπτυξηςµιας αστικής περιοχής. Αποτελείται από µια σειρά οµόκεντρων ζωνών, µε διαφορετικό σύνολο επιχειρήσεων και οικιστικών χαρακτηριστικών. Η εσωτερική ζώνηπεριλαµβάνει µεγάλες επιχειρήσεις και χρηµατοπιστωτικούς οργανισµούς, ενώ η επόµενη αστική ζώνηείναι χώρος κατοικίας των κατώτερων εισοδηµατικά στρωµάτων Στο άκροτης µητρόπολης υπήρχαν οι συνοικίες µε τους πιο πλούσιους κατοίκους, τους ηµερήσια µετακινούµενους µε σκοπό την εργασία (commuters) και τα πολυτελή ξενοδοχεία. Είναι οι προαστιακές και εν µέρει υπεραστικές περιοχές διασκορπισµένες γύρω από την πόλη, που απαιτούν χρόνο από 30 έως 60 λεπτάγια τη µετάβαση στο κέντρο της πόλης. Η βελτίωση της εισοδηµατικής τάξης στην οποία ανήκουν οι κάτοικοι της πόλης, τους ωθεί να µετακινηθούν «προς τα έξω», ενώ τη θέση τους στην αστική περιοχή καταλαµβάνουν λιγότερο εύποροι. Το υπόδειγµα βασίστηκε εξ ολοκλήρου στην ερµηνεία του τρόπου ανάπτυξης της πόλης του Σικάγου, όµως αποτέλεσε την αφετηρία για άλλες προσπάθειες ερµηνείας των χαρακτηριστικών της αστικοποίησης Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 11

Η ανθρώπινη οικολογία (Human Ecology). Η διόγκωση του µεγέθους των πόλεων, οδήγησε στην εξέταση της πόλης ως σύστηµα αλληλεπιδράσεων ανθρώπου µε το περιβάλλον. Κεντρικό θέµα οι επιδράσεις που επιφέρει η είσοδος µεγάλου αριθµού µεταναστών στο αστικό περιβάλλον. Τη µεγαλύτερη ώθηση έδωσε ο R. Park, που δηµιούργησε την ονοµασθείσα προσέγγιση της "ανθρώπινης οικολογίας". Επικέντρωσε την προσοχή της στη διαδικασία µεταβολής των περιοχών µιας πόλης και ποιοι ήταν οι «κερδισµένοι» ή οι «χαµένοι» από αυτή. Το θεωρητικό ή φιλοσοφικό «υπόβαθρο» της προσέγγισης του Park βρίσκεται στη «θεωρία επιβίωσης» του αρβίνου. Η πόλη περιλαµβάνει µια φυσική οργάνωσηπου σχετίζεται µε, τις βασικές ανάγκες των κατοίκωνγια επιβίωση και µια ηθική οργάνωση, που σχετίζεται µε το πολιτισµικό επίπεδο Οι δυο οργανώσεις βρίσκονται σε µία διαδικασία αλληλεπίδρασης Ο αγώνας αυτός οδηγεί στην αναγκαστική συνύπαρξη των διαφόρων κοινωνικών οµάδων ή των πολλαπλών «κόσµων» εντός της ίδιας πόλης. Η συνύπαρξη των «κόσµων» οδηγεί στην «εισβολή» ενός κόσµου στην περιοχή του άλλου, «εκτοπίζοντας» κάθε φορά ο ένας τον άλλο. Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 12

Η ανθρώπινη οικολογία Park: µπορεί να προκύψει στην πόλη ύστερα από την είσοδο νέων κατοίκων σύγκρουση, πρόβληµα στέγασης, αφοµοίωση των πολιτιστικών προτύπων που χαρακτήριζαν τους παλαιούς κατοίκους της συνοικίας. Η προσέγγιση του Park οδήγησε στη θεωρία του «κύκλου των φυλετικών σχέσεων» και τη φύση της αφοµοίωσης των µεταναστών. Ο A. Hawley: (α) Επιχείρησε να καταστήσει την προσέγγιση της ανθρώπινης οικολογίας περισσότερο συστηµατική. (β) Ανέδειξε τις ιδέες του για τη σχέση ατόµου µε το περιβάλλον, βελτίωσε ορισµένες ιδέες που αφορούσαν τη φύση της κυριαρχίας και της εξουσίας µεταξύ των κοινωνικών τάξεων σε µια πόλη. Ο Hawley ενώ συµφωνεί µε τον Park, ότι υπάρχουν παράγοντες που από τον άνθρωπο, ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στους πολιτιστικούς παράγοντες και τη συµβολή τους στην εξέλιξη της κοινότητας. Επίσης, θεωρεί ότι η κοινότητα, την οποία ορίζει ως ένα ολοκληρωµένο σύστηµα συλλογικής προσαρµογής του πληθυσµού στο περιβάλλον, είναι µονάδα ανάλυσης, που εντοπίζεται γεωγραφικά και εποµένως είναι πιο εύκολη για την µελέτη. Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 13

Θεωρητικές ροσεγγίσεις εναλλακτικές στη Σχολή του Σικάγου Η κυριότερη εναλλακτική προσέγγισηπροήλθε από µαρξιστές επιστήµονες, στις αρχές της δεκαετίας του 70. Ο κορυφαίος µαρξιστής θεωρητικός για την πόλη είναι ο H. Lefebvre, που ανέλυσε τις σχέσεις µεταξύ κοινωνικής δοµής και οργάνωσης του χώρου. Ισχυρίστηκε ότι, η αστικοποίηση είναι µια διαδικασίαπου δεν προκαλείται από αύξηση του πληθυσµού και τη χωρική κινητικότητα, αλλά από ενέργειες βασικών κοινωνικών φορέων. Κατά τον Lefebvre η αστική ανάπτυξη είναι προϊόν του καπιταλιστικού συστήµατος, ενώ µε τον όρο «δευτερεύον κύκλωµα κεφαλαίου» εξήγησε την εισροή καπιταλιστικού κεφαλαίου σε ακίνητα (εγκαταστάσεις, υποδοµές). ιέκρινε το χώρο σε: Αφηρηµένο, όπου δραστηριοποιούνται επενδυτές και επιχειρηµατίες, οι οποίοι αντιλαµβάνονται το χώρο µέσα από το πρίσµα κερδών, µεγέθους και τοποθεσίας. Κοινωνικό, που περιλαµβάνει τον άνθρωπο και την κατοικίας και αντανακλά πλέγµατα κοινωνικών σχέσεων και συµβόλων. Το κράτοςχρησιµοποιεί τον χώρο προκειµένου να ασκήσει κοινωνικό έλεγχο, ενώ ο επιχειρηµατικός και ο κοινωνικός κόσµος συγκρούονται, γιατί εξυπηρετούν διαφορετικά συµφέροντα. Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 14

Ο Castellsστα περισσότερα έργα του έστρεψε το ενδιαφέρον του τόσο στη φύση του αστικού προβλήµατος, όσο σε θέµατα κρατικής παρέµβασης που αφορούν το σχεδιασµό και τον προγραµµατισµό του αστικού χώρου και την παρέµβαση του κράτους. Ισχυρίστηκε ότι οι διάφορες µορφές κοινωνικής αποδιοργάνωσης, όπως η υψηλή εγκληµατικότητα στην πόλη, δεν προκλήθηκαν από τη πληθυσµιακή µεγέθυνση της πόλης αλλά από δυνάµεις του καπιταλισµού. Οι ανισότητεςµεταξύ των κατοίκων και των περιοχών µιας πόλης οφείλονται στον καπιταλισµό. Ο Castells πρότεινε µια γενική ιδεολογία για τον κόσµο, η οποία µπορεί να εφαρµοστεί στη διαδικασία της αστικοποίησης και έδωσε έµφαση στις δυνάµεις της συλλογικής κατανάλωσης και όχι της παραγωγής, όπως ο Μαρξ αρχικά υποστήριξε. Για παράδειγµα, το πρόβληµα της κατοικίας και η δυνατότητα απόκτησης στέγης υποστήριξε ότι, συνδέονται µε τους µηχανισµούς κατανάλωσης και αναπαραγωγής της εργατικής δύναµης, καθώς και µε τους µηχανισµούς παρέµβασης του κράτους στον τοµέα αυτό. Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 15

Ένας ακόµη µαρξιστής συγγραφέας που ασχολήθηκε µε την αστικοποίηση ήταν ο βρετανός γεωγράφος D. Harvey. Ο Harvey ισχυρίστηκε ότι, η σηµαντικότερη οικονοµική δραστηριότητα που συνδέεται µε την αστικοποίηση είναι εκείνη που ασχολείται µε τη χρήση και την αξία της γης. Έτσι, υπάρχουν κοινωνικοί φορείς, όπως οι επιχειρήσεις των Real Estate και οι τραπεζίτες, που εκµεταλλεύονται στην πραγµατικότητα την αξία του αστικού χώρου µέσω των επενδύσεων τους και των στρατηγικών πώλησης της αστικής γης. Ενώ οι καπιταλιστές εργοδότες εξασφαλίζουν υψηλά επίπεδα κέρδους διατηρώντας χαµηλό το επίπεδο αµοιβών των εργαζοµένων, οι επιχειρήσεις των Real Estate και οι τραπεζίτες τους εξασφαλίζουν υψηλά κέρδη µε τη διατήρηση υψηλών τιµών στις αξίες της αστικής γης. Ο Harvey υποστήριξε πως οι µεγάλες διαφορές στις αξίες γηςµεταξύ των προαστιακών και των αστικών περιοχών οφείλονται στην ύπαρξη καπιταλιστικών καθεστώτων. Οι τραπεζίτες και οι επιχειρήσεις των Real Estateεπιδιώκουν την εκποίηση της περιουσίας που παράγει χαµηλό εισόδηµα, όπως για παράδειγµα στο εσωτερικό της πόλης, και την επανεπένδυση σε περιοχές της πόλης όπου προσδοκούν την εξασφάλιση µεγαλύτερων κερδών από τις πωλήσεις γης και κατοικιών. Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 16

Αστικοποίηση και οικονοµική ανάπτυξη Αστικοποίηση Οικονοµική ανάπτυξη Η ύπαρξη σχέσης µεταξύ της αστικοποίησης και της οικονοµικής ανάπτυξης είναι προφανής και απορρέει από την εµπειρία που υπάρχει σε πολλές χώρες. Η αστικοποίηση δεν αποτελεί την πρωταρχική αιτία της οικονοµικής ανάπτυξης, ενώ τα στοιχεία οδηγούν στο συµπέρασµα ότι στις περισσότερες περιπτώσεις η αστικοποίηση είναι το αποτέλεσµα της οικονοµικής ανάπτυξης. Η σχέση µεταξύ της αστικοποίησης και της οικονοµικής ανάπτυξης εµφανίζεται στο διπλανό σχήµα. Η αστικοποίηση ενισχύει την οικονοµική ανάπτυξη µιας περιοχής, η οποία στη συνέχεια ενισχύει την αστικοποίηση και η κυκλική σχέση των δυο διαδικασιών συνεχίζεται. Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 17

Κόστος συµφόρησης και βέλτιστο µέγεθος των πόλεων Ετήσι ες οικον οµίες Συνολικές οικονοµίες Οικονοµίες µεταφοράς Οικονοµίες εργατικών Οικονοµίες ενέργειας Οικονοµίες εκπαίδευσης Βέλτιστο µέγεθος Πληθυσµός πόλης Το βέλτιστο µέγεθος της πόληςπροσδιορίζεται από το σηµείο στο οποίο µεγιστοποιούνται οι ετήσιες συνολικές οικονοµίες Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 18

Το διαθέσιµο κατά κεφαλή εισόδηµα προκύπτει ως διαφορά µεταξύ του συνολικού εισοδήµατος και του λειτουργικού κόστους Εισό δηµα κόστ ος Συνολικό κατά κεφαλή εισόδηµα ή οριακό όφελος διαµονής ιαθέσιµο κατά κεφαλή εισόδηµα Λειτουργικό κατά κεφαλή κόστος ή οριακό κόστος διαµονής P opt P max Βέλτιστο µέγεθος Πληθυσµός Το βέλτιστο µέγεθος πληθυσµού µιας πόλης προσδιορίζεται από τη σηµείο όπου µεγιστοποιείται το διαθέσιµο κατά κεφαλή εισόδηµα

Όφελο ς κόστο ς Μέσα και οριακά οφέλη διαβίωσης και η σχέση τους µε το µέγεθος της πόλης Α Β P 1 P 2 P 3 C Οι γραµµές του Σχήµατος απεικονίζουν: AC=µέσο κόστος, AB=µέσο όφελος, MC=οριακό κόστος, MB=οριακό όφελος D MC P 4 P 5 ΜΒ E ΑC ΑΒ Πληθυσµός Σηµείο Α: τοµή των ΑΒ και AC, όπου ΑΒ=AC, αντιστοιχεί στο ελάχιστο αποτελεσµατικό µέγεθος τηςπόλης P 1. Σηµείο Β: η ελάχιστη τιµή της καµπύλης AC ή διαφορετικά το ελάχιστο κόστος διαβίωσης στην πόληγιατοµέσοπολίτηαυτήςκαι αντιστοιχεί στο πληθυσµιακό αστικόµέγεθος P 2. Σηµείο C: βέλτιστο µέγεθος της πόλης P 3 από την άποψη των κατοίκων, η απόσταση µεταξύ των γραµµών AC και AB είναι η µεγαλύτερη, δηλαδή AB- AC=max Σηµείο D: πληθυσµός πόλης P 4, το βέλτιστο µέγεθος της πόλης από την άποψη της κοινωνικής ευηµερίας. Η αύξηση του πληθυσµού κατά 1 κάτοικο πέραν του P 4, όπου MC=MB, το συνολικό καθαρό όφελος µειώνεται. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ 20

Αλληλεξάρτηση αστικής και περιφερειακής ανάπτυξης Η κεντρική πόλη µιας περιφέρειας δέχεται και ασκεί αλληλεπίδραση στους οικισµούς που την περιβάλλουν. Το µέγεθος της αλληλεπίδρασης εξαρτάται από πολλούς παράγοντες µε σηµαντικότερους το µέγεθος της πόλης και των οικισµών και τις µεταξύ τους αποστάσεις. Περιφερειακοί οικισµοί Πόλη Περιφερειακοί οικισµοί

Τα στάδια της αστικο οίησης Το σηµαντικότερο υπόδειγµα για την ερµηνεία της αστικής ανάπτυξης και την περιγραφή του «αστικού κύκλου», την οποία συσχετίζει µε την περιφερειακή ανάπτυξη, είναι εκείνο των «σταδίων της αστικής ανάπτυξης» (Klaassen και Scimeni 1981). Το υπόδειγµα ανήκει στην κατηγορία των εξελικτικών προσεγγίσεωνκαι έχει ως περιοχή αναφοράς την Ευρώπη, αλλά µπορεί να έχει εφαρµογή και σε άλλες περιοχές του κόσµου. Περιλαµβάνει τους µετασχηµατισµούς των πόλεωνστη διάρκεια του χρόνου, οι οποίοι υπό τη επίδραση της κοινωνικής κινητικότητας αναδιάρθρωσαν τη δοµή και την οργάνωση του αστικού περιβάλλοντος. Οι µετασχηµατισµοί αυτοί παριστάνονται ως κυκλικές διακυµάνσεις ή κύκλοι, που όµως δεν έχουν καθολική ισχύ, ούτε ως προς τη διαδοχικότητά των σταδίων, ούτε ως προς τη χρονική περίοδο που τελούνται. ιακρίνονται 4 φάσεις ή στάδιααπό τα οποία διήλθαν κατά τον 20ο αιώνα ή διέρχονται σήµερα οι αστικές περιοχές στη διαδικασία της εξέλιξής τους: (α) Η αστικοποίηση (urbanization). (β) Η προαστιοποίησηή περιαστικοποίηση (suburbanisation). (γ) Η επαναστικοποίηση (disurbanisation) ή αποσυγκεντροποίηση (deconcentration). (δ) Η αποαστικοποίηση (reurbanisation) ή επανασυγκεντροποιήση (reconcentration).

Πληθυσµιακή εξέλιξη της πόλης στα διάφορα στάδια αστικής ανάπτυξης Οι καµπύλες απεικονίζουν την εξέλιξη: 1=του πυρήνα της πόλης, 2=της περιβάλλουσας περιοχής ή των προαστίων και 3= της λειτουργικής αστικής περιοχής Μο νάδ ες µετ αβο λής πλη θυσ µού 8 4 0 1 3 2-4 -8 1 2 3 4 5 6 7 8 Αστικοποίηση προαστιοποίηση αποαστικοποίηση επαναστικοποίηση Στάδια

Αστικοποίηση Μετακινήσεις πληθυσµούαπό τις αγροτικές προς τα αστικά κέντρα µε αύξηση του πληθυσµού της κεντρικής περιοχής και µείωση του πληθυσµού της περιβάλλουσας περιοχής. Εµφάνιση πιέσεων για αύξηση του οικιστικού αποθέµατοςκαι των απαραίτητων αστικών υποδοµών (ύδρευση, αποχέτευση, σχολεία, νοσοκοµεία, πράσινο, κτλ.). Προκαλούνται προβλήµατα υποανάπτυξης των αγροτικών περιοχών. Η φάση της αστικοποίησης είναι η µεγαλύτερη σε χρονική διάρκεια φάση του αστικού κύκλου και η έναρξή της εξαρτάται από τους ρυθµούς και το επίπεδο ανάπτυξης κάθε χώρας. Ως βασικές αιτίες αυτής της µετακίνησης του πληθυσµού προς τα αστικά κέντρα θεωρούνται οι εξωτερικές οικονοµίες και οι οικονοµίες κλίµακας που δηµιουργούνται στις µεγάλες πόλεις. Για την Ελλάδαεκτιµάται ότι το µεγάλο µέρος της αστικοποίησης πραγµατοποιήθηκε τις δεκαετίες του 50 και 60, και ολοκληρώθηκε στα µέσα της δεκαετίας του 1970. Στην Ελλάδα, τα αίτια της αστικοποίησηςθα πρέπει να συσχετιστούν µε τις γενικότερες οικονοµικές και κοινωνικές µεταβολές που παρατηρήθηκαν στη χώρα λόγω των πολέµων της δεκαετίας του 40, όπως η αποδυνάµωση ή καταστροφή των αγροτικών περιοχών και της περιφερειακής οικονοµίας, η πολυετής εγκατάλειψη πολλών ορεινών κυρίως οικισµών, κ.λ.π.

Προαστιοποίηση Περιαστικοποίηση Τα προάστιααυξάνουν τον πληθυσµό µε ρυθµό ταχύτερο των αστικών κέντρων, αναπτύσσονται νέες οικιστικές κοινότητες και µέρος του πληθυσµού των αστικών κέντρων µετακινείται προς τα προάστια. Ανάγκες για νέα αστική γη, πρόκληση σύγκρουσης για χρήση της γης για γεωργία και κατοικία. Εγκατάλειψη των αγροτικών περιοχών. Στις ΗΠΑ κατέστη η βασική µορφή της αστικής ανάπτυξης µετά το τέλος του Β' Παγκ. Πολέµου, ενώ στην Ευρώπη εµφανίστηκε τη δεκαετία του 60. Ερµηνείες για την εµφάνιση της προαστικοποίησης: Σχολή του Σικάγου: µέρος της επέκτασης της πόλης που αναζητούσε νέα γη για να ικανοποιήσει τις ανάγκες για νέες κατοικίες. Κατά τον ιστορικό και κοινωνιολόγο K. Jackson: η διαβίωση στο προάστιο αποτελεί µια επιλογή των κατοίκων των µεγάλων πόλεων που επιθυµούν «επιστροφή στις ρίζες τους», εγγύτητα και ενσωµάτωσή στο φυσικό περιβάλλον. Υπάρχουν και πολιτικοί ή οικονοµικοί παράγοντες: η γη στα προάστια ήταν πιο προσιτή σε σχέση µε τις κεντρικές περιοχές. Άλλοι συγγραφείς: Μεγέθυνση των βιοµηχανιών, ανάγκες για µεγαλύτερους χώρους, αύξηση της ζήτησης για νέους χώρους οδήγησε σε αύξηση των τιµών της αστικής γης, ανάγκη για δηµιουργία νέων γραµµών παραγωγής, µετακίνηση βιοµηχανιών από το κέντρο των πόλεων στον εξωαστικό χώρο.

Απο-αστικοποίηση Απο-συγκεντροποίηση Μειώνονται οι ρυθµοί αύξησης του πληθυσµού στα µεγάλα αστικά κέντρα και αυξάνονται οι ρυθµοί σε κάποια αστικά κέντρα µεσαίου µεγέθους. Τα προβλήµατα των αστικών κέντρων συνεχίζονται, υποβάθµιση της ποιότητας ζωής λόγω κυκλοφοριακής συµφόρησηςκαι περιβαλλοντικών προβληµάτων. Οι ατοµικές προτιµήσεις για διαβίωση σε µικρότερες πόλεις αυξήθηκαν και έγινε πιο έντονη η ανάγκη των βιοµηχανιών για το φθηνό εργατικό δυναµικό στις επαρχιακές πόλεις. Η αποαστικοποίσηση παρατηρήθηκε τη δεκαετία του 70. Η εξέλιξη αυτή αποδόθηκε κυρίως στην αδυναµία των µητροπόλεων να δηµιουργήσουν νέες θέσεις εργασίας, γεγονός που συνδέθηκε µε την κρίση και τις διαρθρωτικές µεταβολές που υπέστη η βιοµηχανική δραστηριότητα. Οι µικρές πόλεις που ευνοήθηκαν από εξέλιξη αυτή, ήταν όσες διέθεταν πλεονεκτική θέση ως προς τα δίκτυα µεταφοράς και ελκυστικότητα λόγω συγκριτικών πλεονεκτηµάτων για εγκατάσταση επιχειρήσεων. Οι επιχειρήσεις που προτιµούσαν τις περιφερειακές πόλεις για εγκατάσταση δεν ήταν ιδιαίτερα µεγάλου µεγέθους, ενώ δεν είχαν πρόβληµα από τη διάσπαση του παραγωγικού από το διοικητικό τους τµήµα. Επιπλέον, τις ευνοούσε η εφαρµοζόµενη κρατική πολιτική, οι οικονοµικές επιχορηγήσεις που ελάµβαναν από τα προγράµµατα περιφερειακής ανάπτυξης, καθώς και οι εφαρµοζόµενες τοπικές πρωτοβουλίες.

Επαν-αστικοποίηση Επανα-συγκεντροποίηση Στα µέσα της δεκαετίας του 80,όταν οι ρυθµοί ανάπτυξης των µεγάλων αστικών κέντρων υπερέβησαν τους εθνικούς µέσους όρους. Σχετική υποβάθµιση των περιαστικών περιοχώνκαι αναβάθµιση του αστικού περιβάλλοντος και των συνθηκών διαβίωσης (εφαρµογή αστικών αναπλάσεων, κ.λ.π.). Αύξηση του πληθυσµού των κεντρικών αστικών περιοχών σε σχέση µε την αύξηση του πληθυσµού των προαστίων ή των πόλεων µεσαίου µεγέθους. Οι πόλεις «ξαναζωντάνεψαν», η πυκνότητα αυξήθηκε, επιστροφή εύπορων τάξεων, µεταβλήθηκαν οι χρήσεις γης. Βασική αιτία της εξέλιξης αυτής θεωρούνται οι διαρθρωτικές µεταβολέςπου επήλθαν στην οικονοµία των µεγάλων πόλεων και κυρίως η ανάπτυξη του τριτογενούς τοµέα (υπηρεσίες, Τράπεζες, Χρηµατιστήρια, αστικός τουρισµός κ.λ.π.). Πλέον, η πλειονότητα των οικονοµικών δραστηριοτήτων στις πόλεις ανήκουν στον 3-γενή τοµέα (δεν απαιτούν µεγάλους χώρους, επιδιώκουν χωροθέτησή σε κεντρικές περιοχές µεγάλων πόλεων).

Σύγχρονες µορφές αστικής ανά τυξης Οι Μεγαλουπόλεις (Megalopolis): συνεχές σύµπλεγµα πόλεων µε πληθυσµό > 10 εκατοµµύρια κατοίκους. Η συνεχής ανάπτυξη των επίγειων δικτύων µεταφοράςµεταξύ µεγάλων πόλεων βοηθούν στη γραµµική ανάπτυξη των πόλεων και τη δηµιουργία µεγαλουπόλεων. Η γραµµική ανάπτυξη των πόλεωνκατά µήκος των µεγάλων µεταφορικών αξόνων, οδηγεί στη συνένωσή τους, µε αποτέλεσµα σε µήκος πολλών Km να µην υπάρχει διακοπή του οικιστικού ιστού. Οικουµενόπολη: Κατά τον οξιάδη θα υπάρξει µια εξέλιξη των αστικών συγκεντρώσεων σε µια παγκόσµια πόλη, το σύνολο της κατοικηµένης επιφάνειας της γης και θα λειτουργεί σαν ένα αστικό σύνολο. Οι κάτοικοι θα µειώσουν τις µετακινήσεις τους, αφού µε τα ηλεκτρονικά δίκτυα θα µπορούν να εργάζονται σε διαφορετικό µέρος από εκείνο στο οποίο ζουν, ενώ η διάχυση των πληροφοριών θα είναι ανεξάρτητη της απόστασης. Θα πρέπει να διαφυλαχτεί η ανθρώπινη κλίµακα. Θα πρέπει να υπάρχει η οργάνωση σε «κοινότητες» διαφόρων επιπέδων ή βαθµών, ξεκινώντας από τη γειτονιά µε 100-200 κατοίκους (κοινότητα 1ου βαθµού), την ενορία µε 500-600 κατοίκους (κοινότητα 2ου βαθµού), το µικρό οικισµό µε περίπου 3000 κατοίκους (κοινότητα 3ου βαθµού) κλ.π.

Η Βορειοανατολική Μεγαλού ολη (Northeast megalopolis) των ΗΠΑ Περιλαµβάνει µεγάλες σε πληθυσµό πόλεις που βρίσκονται γραµµικά διατεταγµένες στην βόρειο-ανατολική πλευρά των ΗΠΑ, οι οποίες έχουν σχεδόν συνενωθεί µεταξύ τους. Το συνολικό µήκος της κατοικηµένης περιοχής υπερβαίνει τα 500 µίλια (=1600 Km).

Ακραίες πόλεις (Edge Cities) Πληθυσµιακές συγκεντρώσεις έξω από τις παραδοσιακές αστικές περιοχές και περιλαµβάνουν κατοικίες, µεγάλα εµπορικά καταστήµατα, καθώς και δραστηριότητες ή επιχειρήσεις συναφείς µε τη διασκέδαση και την αναψυχή. Η ανάπτυξή τους πραγµατοποιείται πλησίον ή περιµετρικά µιας πόληςκαι οφείλεται στην ύπαρξη ενός µεγάλου αυτοκινητόδροµου ή µεγάλης οδικής αρτηρίας εκατέρωθεν της οποίας αναπτύσσονται, µιας διασταύρωσης δυο αυτοκινητόδροµων ή ενός µεγάλου αεροδροµίου. Για την Ελλάδα ως «ακραία πόλη» -ως προς την Αθήνα -είναι δυνατόν να χαρακτηριστεί η περιοχή των Σπάτων Αττικής. Πριν από την κατασκευή του αεροδροµίου «Ελ. Βενιζέλος» ήταν µια κωµόπολη µε πληθυσµό λίγων χιλιάδων κατοίκων, ενώ µετά την κατασκευή του αεροδροµίου στο τέλος της δεκαετίας του 90 λόγω του πλήθους των οικονοµικών δραστηριοτήτων που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή και σχετίζονται µε την εν λόγω υποδοµή ο πληθυσµός αναµένεται να υπερβεί σύντοµα τις 250.000 κατοίκους. Η περιοχή βρίσκεται πλησίον της πόλης των Αθηνών και συγκεντρώνει πλέον ένα µεγάλο αριθµό δραστηριοτήτων (ξενοδοχεία, εµπορικά κέντρα, αναψυχή, κ.λ.π.).

Παγκοσµιοπόλεις (Global Cities, World Cities) Αστική συγκέντρωση, που περιλαµβάνει επιχειρήσεις παγκόσµιας εµβέλειας και δράσης. Οι επιχειρήσεις έχουν τη δυνατότητα άµεσης πρόσβασης σε προηγµένες υπηρεσίες και πλούσια τεχνική και κοινωνική υποδοµή εντός των ορίων µιας µεγάλης πόλης µε πληθυσµό > 10 εκατ. κατοίκους, Η παγκοσµιόπολη είναι έδρα ναυτιλιακών επιχειρήσεων, εφοπλιστικών γραφείων, ισχυρών χρηµατοδοτικών οργανισµών και µεγάλα κέντρα επικοινωνιών. Η συνύπαρξη των κέντρων διοίκησης µε υψηλό επίπεδο υπηρεσιών αλλά και εξουσίας, δηµιουργεί οικονοµίες κλίµακας και έλκει την εγκατάσταση πολλών άλλων υποστηρικτικών δραστηριοτήτων. Συγκεντρώνονται εταιρείες που παρέχουν υπηρεσίες νοµικού συµβούλου, τεχνικές υπηρεσίες, λογιστικά γραφεία, διαφηµιστικά γραφεία και άλλες συµπληρωµατικές υπηρεσίες.

Στους χώρους που είναι συγκεντρωµένες οι βασικές υπηρεσίες παγκόσµιας εµβέλειας των παγκοσµιοπόλεων, κατασκευάζονται κτίρια µε ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, µε σύγχρονες τεχνολογικές υποδοµές και εξοπλισµό. Συνήθως, ο κεντρικός πυρήνας περιλαµβάνει πολυώροφα κτίρια ή ουρανοξύστες, όπου εγκαθίστανται τα γραφεία των επιχειρήσεων µε υψηλή προσιτότητα προς τραµ, µετρό, σύνδεση µε διεθνή αεροδρόµια, ενώ παρέχουν υψηλού επιπέδου τηλεπικοινωνιακές υπηρεσίες. Επίσης, περιλαµβάνουν χώρους πολιτισµού και αναψυχής, όπως µουσεία, γκαλερί, θέατρα, κ.λ.π. και χώρους συνεδρίων και συναντήσεων. Η πιο διάσηµη επιστήµονας που ασχολήθηκε µε τις µεγάλες πόλεις είναι η κοινωνιολόγος S. Sassen. Η Sassen υποστήριξε ότι 3 πόλεις αποτελούν παραδείγµατα της αστικής παγκοσµιοποίησης: το Τόκιο, η Νέα Υόρκη και το Λονδίνο. Η ανάπτυξη των πόλεων αυτών στηρίζεται σε νέες και αναδυόµενες οικονοµικές βάσεις και ιδιαίτερα στη συγκέντρωση δραστηριοτήτων που συνδέονται µε χρηµατιστήρια και τράπεζες, µε real estate και επικοινωνίες. Κατά την Sassen, το αποτέλεσµα αυτής της µορφής αστικής ανάπτυξης ήταν η αύξηση των οικονοµικών ανισοτήτωνεντός της πόλης. Επιπλέον, η αύξηση των θέσεων εργασίας στον τοµέα των υπηρεσιών προκάλεσε την εισροή πολλών µεταναστών, οι οποίοι είναι πρόθυµοι εργαστούν µε χαµηλές αµοιβές. Τέλος, αυτές οι παγκοσµιοπόλεις έχουν αποσυνδεθεί από τα εθνικά κράτη και τείνουν να ενεργούν ως αυτόνοµοι πολιτικοί και οικονοµικοί παράγοντες.

Η αστικο οίηση στην Ελλάδα Έτος Αστικός Ηµιαστικός Αγροτικός Σύνολο 1920 1148341 760500 3108048 5016889 1928 1931937 899466 3373281 6204684 1940 2411647 1086079 3847134 7344860 1951 2879994 1130188 3622619 7632801 1961 3628105 1085856 3674592 8388553 1971 4667499 1019421 3081731 8768641 1981 5659528 1125547 2955342 9740417 1991 6036660 1312774 2910466 10259400 2001 7980414-2983606 10964020

Η εξέλιξη αστικού, ηµιαστικού και αγροτικού πληθυσµού της Ελλάδας

ιαχρονική µεταβολή του πληθυσµού των µεγαλύτερων πόλεων της Ελλάδας α/α Πληθυσµός των κυριότερων πόλεων Έτος 1971 Έτος 1981 Έτος 1991 Έτος 2001 1 Αθήνα 2.540.240 3.027.300 3.072.866 3.534.608 2 Θεσσαλονίκη 557.360 706.180 749.048 836.820 3 Πάτρα 120.847 154.369 170.452 193.843 4 Ηράκλειο 84.710 110.814 126.907 149.038 5 Βόλος 88.096 107.348 116.031 127.887 6 Λάρισα 72.760 101.947 112.777 131.095 7 Χανιά 53.026 64.603 72.092 82.551 8 Ιωάννινα 40.130 53.110 68.072 81.144 9 Χαλκίδα 36.300 53.744 62.837 68.709 10 Καβάλα 46.887 56.368 56.571 63.572 11 Αγρίνιο 41.700 46.141 52.896 57.174 Σύνολο 3.682.056 4.481.924 4.660.549 5.326.441 Ποσοστό στον πληθυσµό της χώρας 0,42 0,45 0,45 0,48